________________
૧૬ જુલાઈ, ૨૦૦૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૧
પાસપોર્ટની પાંખે-ભાગ ૩ : રોચક પ્રવાસકથા
પ્રો. જશવંત શેખડીવાળા. ડૉ. રમણલાલ શાહ સાહિત્યના ગંભીર વિવેચક-સંશોધક-સંપાદક સંસ્થાન મકાઉ, હંસ પેગોડા ધરાવતું મધ્ય ચીનનું નગર શિઆન; તરીકે જાણીતા છે. પ્રવાસકથાના સારા લેખક તરીકે તેમની જોઈએ તેવી યુરોપ-એશિયા ખંડોનો સંગમ દાખવતું ઇસ્તંબુલ કોન્સેન્ટિનોપલ; દક્ષિણ પ્રસિદ્ધિ થઈ નથી. વસ્તુત: ગુજરાતીના તેઓ એક ઉત્તમ પ્રવાસકથા આફ્રિકા દેશમાં આવેલ શાહમૃગના વાડા, પોર્ટ ઇલિઝાબેથ, મધ્ય આફ્રિકાના લેખક પણ છે. “પાસપોર્ટની પાંખે' નામધારી તેમની પ્રવાસકથા વાચકોમાં રવાન્ડા અને બુરુંડી દેશ અને તેની રાજધાની બુજુબુરા, ઝિમ્બાબ્લે અને ઘણી લોકપ્રિય થઈ છે, અને વિવેચકો દ્વારા ઘણી પ્રશંસા પામી છે. અલ્પ તેની ઝામ્બેઝી નદી પરનો વિક્ટોરિયા ધોધ, શ્વેત અને ભૂરી નાઇલ સમયાવધિમાં તેની બીજી આવૃત્તિ પ્રકાશિત થઈ છે. વિશ્વવિદ્યાલયમાં, નદીઓના સંગમસ્થાને વસેલ સુદાન દેશનું પાટનગર ખાટુંમ; યુરોપનો ગુજરાતી વિષયના ઉચ્ચ અભ્યાસક્રમમાં, પાઠ્યપુસ્તક તરીકે, તેને સ્થાન નોર્વે દેશ અને તેની રાજધાની ઓસ્લો, ઉત્તર ધ્રુવ વર્તુળમાં આવેલ ટ્રસ્સો, મળ્યું છે. ગુજરાતીની એક ઉત્તમ પ્રવાસકથા તરીકે તેની ગણના થઈ છે. આલ્ટા અને હામરફેસ્ટ શહેર, મધ્યરાત્રિના સૂર્યનો પ્રદેશ નોર્થકેપ;
તે પછી પ્રકાશિત પાસપોર્ટની પાંખે’નો બીજો ભાગ પણ તેવો જ અમેરિકાનું કેલિફોર્નિયા રાજ્ય અને ત્યાં ઊગતાં વિલક્ષણ સિકોયા વૃક્ષ, લોકપ્રિય થયો: હવે તેનો ત્રીજો ભાગ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે. તેના અલાસ્કા રાજ્ય અને તેનું મુખ્ય શહેર ફેરબેન્કસ; ઑસ્ટ્રેલિયાના ઇશાની પહેલા-બીજા ભાગ જેવો આ ત્રીજો ભાગ પણ વાચકો-વિવેચકોનો સમુદ્ર કિનારા પાસેની ગ્રેટ બેરિયર રીફ, ન્યૂઝીલેન્ડના દક્ષિણ દ્વીપનાં પ્રેમ-આદરભાવ અવશ્ય મેળવી શકશે. પૂર્વે 'નવનીત-સમર્પણ' સામયિકમાં મિલ્ફર સાઉન્ડ અને માઉન્ટ કૂક વગેરેનાં તેમાં અલપઝલપ છતાં સુરેખ ધારાવાહી રૂપે જ્યારે તેનું પ્રકાશન થઈ રહ્યું હતું ત્યારે વાચકોને તે ઘણું અને હૃદ્ય ચિત્રો આલેખાયાં છે. તેમાં વર્ણિત સ્થળો વિશેની ગમ્યું હતું. પુસ્તક રૂપમાં તે સવિશેષ ગમશે.'
દંતકથાઓ-ઇતિહાસકથાઓ પણ પ્રસંગોપાત-અંધારિયા આફ્રિકા ખંડ લેખક-સ્વામી સચ્ચિદાનંદ, ભોળાભાઈ પટેલ, પ્રીતિ સેનગુપ્તાની શોધક ડેવિડ વિલિંગ્ટનની ઇતિહાસકથા તો બે વાર આલેખાઈ છે. જેમ-ઉત્સાહી જગતપ્રવાસી છે. વિવિધ નિમિત્તે તેમણે એશિયા, આફ્રિકા, ‘સિકોયાની શિખામણ’, ‘બાડુંગનો જ્વાળામુખી-ટાંકુબાન પરાહુ, યુરોપ, ઉત્તર-દક્ષિણ અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા, ન્યુઝીલેન્ડના પ્રવાસો ખેડ્યા “વિક્ટોરિયા ધોધ’, ‘હંસ પેગોડા’, ‘ઇસ્તંબુલ' વગેરેમાં તેમાં ઇશ્વરદત્ત - છે. તેમણે ખુલ્લી અને નિર્મળ આંખે, આનંદ-વિસ્મય- કુતૂહલ-જ્ઞાનપ્રાપ્તિના સ્થાનિક પ્રકૃતિ અને માનવસર્જી સંસ્કૃતિ બેઉના મનહર અને મનભર ભાવપૂર્વક, વિવિધ દેશો-- પ્રદેશો જોયા છે, અને તેમનું શબ્દચિત્રો દોરાયેલાં જોવા મળે છે. તેમાં ઘોતક તાદશ વર્ણનો દ્વારા સંવેદના-કલ્પના-વિચારયુક્ત, સરળ, મધુર પ્રવાહી ચિત્રાત્મક શૈલીમાં, તેમનાં વિલક્ષણ રૂપોનું આહલાદક દર્શન કરાવાયું છે. આથમતા સૂર્યના સુરેખ અને રસળતું નિરૂપણ કર્યું છે. તેઓ સાહિત્યના અધ્યાપક છે અને પ્રકાશમાં ઝળહળતાં કાચનાં મકાનો (અબુધાબીની સાંજ), જાવાસ્થિત સરળ–સુંદર-સુકોમળ સ્વભાવના ઉમદા મનુષ્ય છે; તેથી સહજ-સ્વાભાવિક બોરોબુદુરનો વિરાટ ભવ્ય બુદ્ધ-સૂપ (બોરોબુદૂચ), ઝામ્બેઝી નદીના રૂપમાં જોયેલા પ્રદેશોના, સુંદર- કરાલ–વિલક્ષણ-ધ્યાનપાત્ર, પ્રકૃતિનું ધોધની સીકરોમાં સર્જાતાં મેઘધનુષ (વિક્ટોરિયા ધોધ), અદ્ભુત ધ્રુવપ્રદેશ અને સંસ્કૃતિનું, અલપઝલપ છતાં વારતવિક તેમ હૃદયંગમ નિરૂપણ અને તેનું સાક્ષાત્કારક દર્શન કરાવતી રોમાંચક ફિલ્મ (ટુસ્સોથી આલ્ટા), અનાયાસે કરી શક્યા છે.
ઉત્તર નોર્વેના સૂર્યતાપે ઓગળતા હિમાચ્છાદિત ડુંગરોની જલધારાઓ તેમાં લાઘવ, વૈવિધ્ય, વ્યંજના હોય છે અને પ્રસંગોપાત્ત હળવો નિર્દોષ (હામરફેસ્ટ) વગેરેનાં વર્ણન તેનાં દ્યોતક છે. લેખકની ઇન્દ્રિયસંવેદ્ય વિનોદ પણ હોય છે; પરંતુ ક્યાંય અનાવશ્યક લાગે તેવું આલેખન કે શૈલીએ આ વર્ણનોને મૂર્ત, સુરેખ, રંગીન, જીવંત કરી દીધાં છે. તે કેવાં આયાસજન્ય ચિંતન કળાતાં નથી; કશું કૃતક કે કુત્સિત જોવા મળતું આકર્ષક છે અને તેમાં યોજાયેલ અલંકારો કેવા નવીન, તાજગીભર્યા, નથી. પ્રાકૃતિક દશ્યો, ઘટનાઓ યા મળેલ વ્યક્તિઓના નિરૂપણમાં ભાવવાહી છે–એ તેનાં કેટલાંક ઉદાહરણો જોતાં સમજી શકાશે: કોઇવાર નિષ્કર્ષ રૂપે લેખકીય ટીકા-ટીપ્પણ-ચિંતન રજૂ થયાં છે, પરંતુ “એક છેડે ‘ઓગોહ ગોહ'નાં લાલ, લીલો અને વાદળી એમ ઘેરા તે ચિંતનના ભારથી કે ટીકા-ટીપ્પણની કટુતાથી સર્વથા મુક્ત રહ્યાં છે. રંગનાં ત્રણ મોટાં પૂતળાં હતાં. બીજે છેડે દેવ-દેવીઓનું મંદિર હતું. પ્રવાસકથાના સમગ્ર નિરૂપણમાં નિખાલસતા, મધુરતા, હળવાશ ગામમાંથી મહિલાઓ અને પુરુષો સરસ નવાં વસ્ત્રો પહેરીને આવી રહ્યાં સ્વાભાવિકતાનો સાવંત અનુભવ થાય છે. પાસપોર્ટની પાંખે'ના પૂર્વે હતાં. પુરુષોએ સફેદ અંગરખું, કેસરી અથવા સફેદ “સરોંગ” (કમરે. પ્રકાશિત પ્રથમ બે ભાગની આવી બધી લાક્ષણિકતાઓ અને એક જ પહેરવાનું લુંગી જેવું વસ્ત્રો પહેર્યા હતાં. માથે સફેદ પટ્ટો બાંધ્યો હતો. ખંડનાં યાં એક જ દેશનાં વિવિધ સ્થળોનું નિરૂપણ સાથોસાથ સળંગસૂત્રતાયુક્ત બધા ઉઘાડે પગે હતા. તેઓ એક બાજુ ત્રણ હારમાં ગોઠવાયા. બીજી
કરવાને બદલે ગમે ત્યાં સ્વૈરભાવે કરવાની વિલક્ષણતા) તેના આ ત્રીજા બાજુ મહિલાઓએ આછા પીળા રંગનું ઉપરનું વસ્ત્ર, કેસરી રંગનું સરોંગ ૨ ભાગમાં પણ જોઇ શકાય છે.
- પહેર્યું હતું અને કમરે રંગીન પટ્ટો બાંધ્યો હતો...” (બાલીમાં બેસતું વર્ષ) પ્રવાસકથાનું નિરૂપણ, પ્રવાસ પછી, અમુક સમયતર થયું છે. મહદઅંશે “બુઝબુરા'માં તેઓ લખે છે : “અહીં આંબાનાં વૃક્ષો પર મોટી મોટી - તે સંસ્મરણજન્ય છે. તેમાં પ્રવાસ દરમિયાન જોયેલાં કેરીઓ લટકી રહી છે. અહીં ઘટાદાર લીમડા છે અને વડની વડવાઇઓનો
સ્થળ-કાળ-ઘટના-મનુષ્ય-કાર્ય વગેરે વિશે લેખક દ્વારા લેવાયેલી નોંધોનો વિસ્તાર છે. પીપળો અહીં પવિત્ર વૃક્ષ તરીકે પૂજાય છે. કેસરી અને પીળાં અને સંવેદના-કલ્પના-ચિંતનસિક્ત સંસ્મરણો ઉભયનો વિનિયોગ થયો ગુલમહોર તડકામાં હસી રહ્યાં છે. સૂર્યકિરણો ઝીલીને તુલસી પ્રફુલ્લિત છે. તેથી નિરૂપણ પ્રામાણિક અને શ્રદ્ધેય તેમ જ સંવેદ્ય અને આસ્વાદ્ય બની છે. કરણ અને ચંપો ફૂલ ખેરવે છે. તાડ અને નારિયેળી ઊંચાઈ માટે બન્યું છે. તેમાં સત્ય-શિવ-સુંદરનો સરસ સુયોગ સધાયો છે. ભાવકને તે સ્પર્ધા કરી રહ્યાં છે. થોર અને પપૈયા શાખા પ્રસરાવી રહયાં છે. કેળ પર અવબોધ અને આસ્વાદ યુગપદ આપી શકે તેમ છે,
કેળાંની લૂમો લટકી રહી છે. બારમાસીનાં ફૂલ વાયુ સાથે રમી રહ્યાં છે. . પૂર્વેના બે ભાગના અનુસંધાનમાં લખાયેલ આ ત્રીજા ભાગમાં પણ અહીં સ્વચ્છ આકાશમાંથી રેલાતો તડકો અને ધરતીની ગરમ ધૂળ પણ એશિયા, આફ્રિકા, યુરોપ, અમેરિકા, ઑસ્ટ્રેલિયા ખંડના વિવિધ દેશોનાં જાણો ગુજરાતનો જ અનુભવ કરાવતાં હતાં.” (બુજુબુરા) આકર્ષક સ્થળોના પ્રવાસનાં સંસ્મરણ નિરૂપાયાં છે. એશિયાનાં કેટલાંક ચિત્રાત્મક વર્ણનો, તેમાં યોજાયેલ વિલક્ષણ અલંકાર થકી, આરબ-અમીરાત સ્થિત અબુ ધાબી, ઇન્ડોનેશિયાનાં બાલી, જાવા સ્થિત વર્ણિત વસ્તુ અનુષંગે, યથાર્થ અને કલ્પનાનો, લાગણી અને વિચારનો બાન્ડગ અને બોરોબુદુર, દક્ષિણ ચીનનાં સાગરતટ પરનું પોર્ટુગીઝ આહલાદક અનુભવ કરાવે છે. તેમની નવીનતા, તાજગી, માર્મિકતા
