________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
- ૧૬ નવેમ્બર, ૨૦૦૪
સર્વવ્યાપી છે. આ જ્ઞાનયોગ છે.
જેવું ગૌતમ ગણધર ભગવંત, આનંદઘનજી, યશોવિજયજી, દેવચંદ્રજી ‘બધા ભગવાન છે” એ માન્યતાથી સર્વ સાથે ભદ્ર વ્યવહાર થાય છે તે આદિમાં જોવા મળે છે. એમ હોય તો જ ઉભય-અરસપરસ એકમેકના કર્મયોગ છે.
પૂરક બની રહી વિકાસ સાધતાં સાધતાં, સિદ્ધિ સાંપડતાં પૂર્ણ બનાશે. પરમાત્મા સર્વના છે એટલે પરમાત્મા મારા પણ છે. પરમાત્મા સર્વરૂપ ભક્તિ જ્ઞાનસાપેક્ષ નહીં હોય તો તે ભક્તિ, અને જ્ઞાન, ભક્તિસાપેક્ષ નહીં છે એટલે મારે બીજું કાંઈ નહિ સિવાય કે પરમાત્મા.
હોય તો તે જ્ઞાન, નિરપેક્ષ બની જશે. જ્ઞાનથી ભક્તિમાં ભાવુકતાની ચમક પરમાત્મા સર્વત્ર છે અર્થાત્ સર્વ કોઈ સત્તાગત પરમાત્માસ્વરૂપ આત્મા ઝળકે છે તો ભક્તિથી જ્ઞાન રસતરબોળ થાય છે. છે એટલે બધે જ બધામાં જ પરમાત્મા જોવા તે કર્મયોગ છે.
સ્યા સંસારમાં અને સંસારીને જ લાગુ પડે છે કારણ કે સંસાર એકાન્ત પરમાત્મા સર્વકાલીન છે એટલે હર ઘડી પરમાત્મા જોવા તે આપણો દેહ અને મોહ ઉપર ઊભો છે. સાદ્વાદની દેણ સાધકને તેની સાધકાવસ્થામાં દર્શનાચાર એટલે ભક્તિયોગ છે.
-તે સ્યા એટલે કે અધૂરો, અપૂર્ણ છે, તેનો નિર્દેશ કરી નિરાભિમાની, પરમાત્મા સર્વવ્યાપી છે કેમકે પરમાત્મા સર્વજ્ઞ હોવાથી સચરાચર સૃષ્ટિ નિરાગ્રહી બનવા અને પૂર્ણતાનું-ચાતું લક્ષ્ય બંધાવવા માટે છે. ત્રણેય પરમાત્માના જ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિત થયેલ છે. એ જ્ઞાનયોગ છે. યોગને એકમેકના પૂરક બનાવવાના છે. સાધકે પોતપોતાની કક્ષા અનુસાર
કર્મયોગથી ‘મલ' જાય છે અને સમકિત થાય છે. દૃષ્ટિ સમ્યગૂ થયેથી ત્રણેય યોગનો સુમેળ સાધવાનો છે. આ ત્રણે યોગ મોક્ષ-પ્રાપ્તિની સાધનાના સત્ સ્વરૂપ એવા પરમાત્મ સ્વરૂપની લગન લાગે અને પરમાત્મા બનવાના પાયા છે. એને દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર્ય રૂપે પણ ઘટાવી શકાય. ત્રણમાંથી લયે પરમાત્માને શરણાગત થઈ, સવર્પણ કરી સાચી ભક્તિ-ઉપાસના એક હોય તો તે બીજા બેને ખેંચી લાવે છે. અગર તો ત્રણમાંથી એક હોય કરાય. એવી ભક્તિથી-ભક્તિયોગથી ‘વિક્ષેપ' એટલે અસ્થિરતા, ખલેલ, અને બીજા બે ન હોય તો જે એક હોય તે પણ ટકે નહિ. ત્રણમાં કોઈ અશાંતતા દૂર થાય અને ચિત્ત અભય, અખેદ, અશોક, પ્રસન્ન રહે છે. ભક્તિથી એકબીજાની અપેક્ષાએ ગૌણપ્રધાન હોઈ શકે છે પણ ત્રણેય હોય ત્યારે જ ભીંજાયેલ, મુલામય, શાંત, ઉપશાંત, પ્રશાંત બનેલ મનથી પરમાત્મસ્વરૂપના વિનાશીથી છૂટેલો, અવિનાશી બનવાના લક્ષ્ય અવિનાશીથી જોડાયેલો જ્ઞાન ધ્યાનમાં લયલીન થવાય છે, જેના વડે ક્ષપકશ્રેણિના મંડાણ મંડાતા અવિનાશી બની સર્વથા બંધનમુક્ત થઈ શકે. એ જ્ઞાનયોગે કરી આવરણ હઠી જતાં ‘નિરાવરણ' થવાય છે.
ખ્રિસ્તી ધર્મમાં કર્મયોગની પ્રધાનતા જોવામાં આવે છે. વૈષ્ણવ ધર્મમાં " આમ કર્મયોગનું ફળ પુણ્યોદય છે, ભક્તિયોગનું ફળ શાંતિ છે અને ભક્તિયોગની પ્રધાનતા જોવામાં આવે છે. વેદાંતદર્શનમાં જ્ઞાનયોગની જ્ઞાનયોગનું ફળ પરમપદની પ્રાપ્તિ છે.
પ્રધાનતા છે. જેના દર્શન સર્વજ્ઞપ્રણીત છે, અને તેથી કર્મયોગ, ભક્તિયોગ મલ અને વિક્ષેપ આપણે જોઈ, જાણી, અનુભવી શકીએ છીએ. પરંતુ અને જ્ઞાનયોગ એ ત્રણેય યોગનું ખૂબીપૂર્વકનું સુંદર ગુંથન છે, જે પ્રાતઃકાળ આવરણ જોઈ પણ શકતા નથી અને અનુભવી પણ શકતા નથી. એ આવરણ અને સંધ્યાકાળે કરાતી જડાવશ્યક (પ્રતિક્રમણ)ની ક્રિયામાં તથા હટે અને નિરાવરણ થવાય ત્યારે જ સર્વશ બનાય છે. આવરણ હટાવવા, પ્રભુપૂજાવિધિમાં જોવા મળે છે, જેમાં દ્રવ્ય અને ભાવ ઉભય પ્રકારનું પૂજન વિક્ષેપ હટાવવો જરૂરી છે અને વિક્ષેપ હટાવવા મલ હટાવવો જરૂરી છે. હોય છે.
ધર્મ, કર્મયોગ, ભક્તિયોગ અને જ્ઞાનયોગથી અપાય છે. પાયામાં કર્મયોગ યોગમાર્ગ ત્રાટક ધ્યાનનો માર્ગ છે. વેદાંતમાર્ગ વિચાર ધ્યાનનો માર્ગ બધાંને એકસરખો છે. તેમ શિખરમાં જ્ઞાનયોગ બધા માટે એકસરખો છે. છે. ભક્તિમાર્ગ શરણ, સમર્પણ, ભાવ ધ્યાનનો માર્ગ છે. એ ત્રણેય પ્રકારનો ' જે પૂર્ણ શક્તિશાળી છે તે પરમાત્મા છે. એ પ્રથમ ઉપાસ્ય છે અને જે ખૂબ સુંદર સમન્વય જૈન દર્શનમાં કરવામાં આવ્યો છે.
આપણાથી અધિક શક્તિશાળી છે તે દ્વિતીય ઉપાસ્ય તત્ત્વ છે. એ દ્વિતીય : અંગ્રેજીમાં શરીરના મહત્વના ત્રણ અંગો (H) થી ઓળખાવાય છે? ઉપાસ્ય તત્ત્વમાં લોકોત્તર ક્ષેત્રે રહેલાં સમકિતી દેવદેવી તથા લબ્ધિવંત HAND (હાથ), HEART (હૃદય) અને HEAD (મસ્તિષ્ક). આ ત્રણ યોગી પુરુષોની ઉપાસના પરમાત્મ તત્ત્વ સાથે અનુસંધાન કરાવી આપનાર અવયવોના ઉપયોગની શક્તિની તીવ્રતાના આધારે વ્યક્તિની પ્રકૃતિનો છે. જ્યારે લૌકિકક્ષેત્રનાં દેવદેવીઓ લોકિક સાંસારિક ક્ષેત્રે લાભ આપનાર નિર્ણય થઈ શકતો હોય છે. જેના હાથ વધુ કામગરા હોય તેવી કામગરી છે. બાકી તો સમકિતી દેવદેવીઓ સ્વયં પણ પરમાત્મ તત્ત્વના ઉપાસક છે વ્યક્તિ હોય તેને કર્મયોગનું માધ્યમ પ્રધાનપણે ફાવે. જેનું હૃદય જ, અને લૌકિક દેવદેવીઓ તો લોકોત્તર સમકિતી દેવદેવીઓ તથા લોકોત્તમ ભીનું, લાગણીશીલ હોય તેવી વ્યક્તિને ભક્તિયોગનું માધ્યમ સાધનામાં પરમાત્મ તત્ત્વ આગળ વામણાં છે. વાસ્તવિકતા તો એ છે કે પૂર્ણતાની વધુ અનુકૂળ રહે. જેનું મસ્તિષ્ક તેજસ્વી હોય, બુદ્ધિ વધુ ધારદાર હોય (મુક્તિની) પ્રાપ્તિના લક્ષ્ય, પૂર્ણ એવા પરમાત્મ તત્ત્વની ઉપાસનામાં, એવી બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિને જ્ઞાનયોગનું સાધના માધ્યમ, પ્રધાનપણે ઉપયોગી પૂર્ણતાની પ્રાપ્તિ નહિ થાય ત્યાં સુધી સર્વ કાંઈ પૂર્ણની પ્રાપ્તિમાં સાનુકૂળ નીવડે. સામાન્ય રીતે જીવની પ્રકૃતિ આ રીતના શ્રમપ્રધાનતા, હોય તે સર્વ વસ્તુ, વ્યક્તિ, સંયોગોની ઉપલબ્ધિ કરાવી આપવાની ક્ષમતા લાગણીપ્રધાનતા અને બુદ્ધિપ્રધાનતાના ત્રણ વર્ગમાં વર્ગીકૃત થતી હોય છે. હોય છે. વિચારકે વિચારવું રહ્યું કે લોકોત્તમ પરમાત્મ તત્ત્વ પાસેથી પૂર્ણ રુચિ પડે તે સાધન અપનાવીએપરંતુ જે કોઈ સાધન અપનાવીએ મળતું હોય, સર્વ કાંઈ બધું જ મળતું હોય તો પછી થોડામાં કે થોડા તેનાથી ચિત્તવૃત્તિનો વિરોધ કરી સમત્વ અવશ્ય સાધીએ. અર્થાત્ વીતરાગ ઘણામાં શા માટે સંતુષ્ટ થવું અને લોકોત્તમને છોડી અન્ય પાસેથી મેળવવા બનીએ.. શા માટે ફાંફા મારવા? જીવનવ્યવહારમાં પણ એવું છે કે રાજા મળી ગયા ચૂલ કર્મયોગ અપનાવીએ તો નિષ્કામભાવે ફળની ઈચ્છા રાખ્યા વિના, પછી કોઈ ચપરાશીનો ભાવ પૂછતું નથી.
કર્તાપણાના અભિમાનથી રહિત સ્વોપકારના લયે પરોપકાર કરતાં રહીએ. કવિએ ગાયું છે...,
અથવા પરમાત્માની આજ્ઞામાં રહી પરમાત્મા બનવા ઉત્સુક એવા પરમાત્માના મહારે તો તું સમરથ સાહિબ, તો કિમ ઓછું માનું ?
ચાહક અને વાહક ગીતાર્થ સદ્ગુરુદેવની નિશ્રામાં (શરણમાં) શુદ્ધિના ચિંતામણિ જેણે ગાંઠે બાંધ્યું, તેહને કામ કિશ્યાનું ?
લક્ષ્ય સઆચરણરૂપ પંચાચાર પાલનાનો ક્રિયાયોગ કરતાં રહીએ તો તે કર્મયોગીને, ભક્તિયોગ ફળે છે અને ભક્તયોગીને જ્ઞાનયોગ ફળે છે. જ્ઞાનસાપેક્ષ ક્રિયાયોગ એવો કર્મયોગ છે. વળી તે પ્રત્તિમાપૂજા એટલે કર્મયોગથી ઋજુતા (કોમળતા) આવે છે. ભક્તિયોગથી નમ્રતા, આજ્ઞાપાલનરૂપ ભક્તિયોગ પણ છે જે ચિત્તવૃત્તિ નિરોધરૂપ સમત્વનિષ્પાદક નિરહંકારિતા, સરળતા આવે છે, જ્યારે જ્ઞાનયોગથી નિઃશંકતા અને દઢતા યોગ પણ છે. આવે છે. કર્મયોગનું ફળ ભક્તિયોગ છે અને ભક્તિયોગનું ફળ જ્ઞાનયોગ સૂક્ષ્મ એવા ભક્તિયોગને અપનાવીએ તો તેમાં પણ ઉપાસનામાં લયલીન છે. અંતે જ્ઞાનયોગનું ફળ કેવળજ્ઞાન પ્રાગટ્ય છે.
થઈ જવાતાં સંસારનાં વિષયકષાય ભાવરહિત થવાય છે તે ભક્તિ જ્ઞાનસાપેક્ષ હોવી જોઇએ અને જ્ઞાન ભક્તિસાપેક્ષ હોવું જોઇએ ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપ સમત્વયોગ છે.
