________________
૧૬ નવેમ્બર, ૨૦૦૪
- - પ્રબુદ્ધ જીવન
શૂન્ય એવા જ્ઞાનયોગને અપનાવીએ તો તેમાં પણ શુભભાવ અને વીતરાગતા છે જે પૂર્ણજ્ઞાન-બ્રહ્મજ્ઞાન-કેવળજ્ઞાન-સર્વજ્ઞતાની જનની છે. શુભવિકલ્પનો પણ નિરો ધ કરી બને એટલે અંશે અંશે પણ કર્મયોગ સુધી સ્થૂલ વિકલ્પભાવો રહે છે, ભક્તિયોગ સુધી સૂથમ વિકલ્પવિચારરહિત અમનસ્ક અવસ્થામાં કે નિર્વિકલ્પ ઉપયોગમાં રહેવાય વિકલ્પભાવો રહે છે. જ્યારે જ્ઞાનયોગથી અંતે શૂન્યમાં સમાઈ જવાય છે. તે પણ ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપ સમત્વયોગ છે.
અહીં શૂન્ય એટલે અભાવ નહિ પણ અવ્યાબાધતા અસરઅભાવ એવું અવિનાશી વ્યક્તિને પકડવી તે ભક્તિયોગ છે. સ્વરૂપપદનું જે લક્ષ્ય છે અર્થઘટન કરવાનું છે એ તરૂપતા છે. તે જ્ઞાનયોગ છે અને વિનાશ પ્રતિની અરુચિ, જે વૈરાગ્ય ભાવના છે, તે તો હે જીવ હવે તું... ત્યાગ દ્વારા કર્મયોગ રૂપે વ્યક્ત થાય છે.
જગતમાં જગતની સેવા, ત્યાગ દાનાદિના પરોપકારથી કર! શરીર, ઈન્દ્રિય, પ્રાણ, મન અને બુદ્ધિ સાધકનાં સ્વસાધન છે. શરીર, કર્મયોગી થા! ઈન્દ્રિયોમાં, ઈન્દ્રિયો, પ્રાણમાં પ્રાણ, મનમાં; અને મન બુદ્ધિમાં લય પામી પરમાત્મામાં પ્રેમ, વિશ્વાસ, શ્રદ્ધા રાખ! ભક્ત બન! ભક્તયોગી થા!
જઈ તે ઉભય મન-બુદ્ધિ આત્મામાં લય પામે તો શાંતતા, ઉપશાંતતા, આત્મા–પરમાત્માની શોધ-ખોજ કર! જ્ઞાનયોગી થા! - પ્રશાંતતા જેમાં છે એવી નિર્વિકલ્પકતાની ઉપલબ્ધિ થાય છે એ નીરિહતા,
(સંકલનઃ સૂર્યવદન ઠાકોરદાસ ઝવેરી)
સગત સાક્ષરો
| ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી). (૧) પ્રકાંડ પંડિત : ડૉ. ભોગીલાલ સાંડેસરાં છે કે એમના સર્જનકાળનો પ્રથમ દાયકો-એટલે કે ઈ. સ. ૧૯૩૧
ઈ. સ. ૧૯૫૮માં હું વડોદરાની “મહારાજા સયાજીરાવ થી ૧૯૪૧ સુધીનો સમય-સં શાં ધક-સંપાદન-કાળ હતો. યુનિવર્સિટીમાં રીડર' તરીકે નિમાયો પણ એ પહેલાં અંગત સંબંધની ૧૯૪૩માં એમ.એ.માં પ્રથમ કક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થયા બાદ એમની રૂએ હું ડાં. સાંડેસરાને મળવા અવારનવાર વડોદરા આવતો. સંશોધક-અનુવાદક-ચિંતક ને સંપાદક તરીકેની શક્તિઓનો પૂર ૧૯૩૭માં ગુજરાત સમાચાર'માં અમોએ સાથે નોકરી કરેલી, બહારમાં વિકાસ થયો હતો. સંપાદનની જ વાત કરીએ તો, ઉપર્યુક્ત ૧૯૩૮ થી ૧૯૪૩ સુધી કૉલેજમાં સાથે અભ્યાસ કરેલો એટલે ચાર સંપાદનો ઉપરાંત, ઇ. સ. ૧૯૭૫ સુધીમાં લગભગ ડઝનેક ભોગીભાઈ કહેવાની જૂની ટેવ.
સંપાદનો આપણને એમની પાસેથી ઉપલબ્ધ થાય છે. આ સર્વ - (૧) અર્ધી-સાદી-પુરાણા મારા ગણતર સુહૃદોમાંના એક તે સ્વ. સંપાદનોનું કોઈ ને કોઈ રીતે આગવું મૂલ્ય ને મહત્ત્વ તો છે જ. એ ભોગીલાલ જયચંદભાઈ સાંડેસરા. ૧૯૩૭માં અમો “ગુજરાત સર્વમાં એમનો ઝીણો સંપાદકીય વિવેક સર્વત્ર વરતાય છે. સમાચાર'માં સાથે નોકરી કરતા હતા. ૧૯૩૮ થી ૧૯૪૩ સુખી (૪) ડૉ. સાંડેસરા કુશળ સંશોધકની જેમ જ પ્રોઢ ને ઠરેલ કૉલેજ-અભ્યાસમાં પણ સાથે અને ૧૯૫૮ થી ૧૯૭૫ સુધી અનુવાદક પણ હતા. અનુવાદકલામાં તેઓ સવ્યવસાયી હતા. ઈ. વડોદરાની મ.સ. યુનિ.માં પણ સાથે જ. તેઓ ૧૯૭૫માં નિવૃત્ત સ.ના પાંચમા સૈકા આસપાસ રચાયેલા બૃહત પ્રાકૃત કથાગ્રંથથયા, હું ૧૯૭૭માં. નિવૃત્તિ પછી પણ તા. ૧૮-૨-૧૯૯૫- સંઘદાસગણિ કૃત “વસુદેવ હિંડી’નો તેમણે ૧૯૪૬માં અભ્યાસપૂર્ણ એમના દેહોત્સર્ગ સુધી મૈત્રીનો અમારો એ સંબંધ અતૂટ ને ઉષ્મા- પ્રસ્તાવના સહિત અનુવાદ કર્યો છે. વિશેષમાં આ ગ્રંથમાંથી પ્રાપ્ત સભર રહ્યો.
' થતી સાંસ્કૃતિક સામગ્રી વિશેનો અંગ્રેજી નિબંધ તેમણે મોસ્કો ખાતે (૨) જન્મ-તા. ૧૩-૪-૧૯૧૭. ઈ. સ. ૧૯૩૧માં જૂનના ૧૯૬૦માં મળેલી આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રાચ્યવિદ્યા પરિષદના પચીસમા બુદ્ધિપ્રકાશ'માં એમનો પ્રથમ લેખ નામે-“પડી માત્રાનો સમય' અધિવેશનમાં રજૂ કર્યો હતો. ઈ. સ. ૧૯૪૯માં પ્રગટ થયેલો તેમનો પ્રગટ થયેલો-એટલે કે માંડ ચૌદ વર્ષની વયે લેખન કાર્ય શરૂ કર્યું ને “પંચતંત્ર'નો અનુવાદ, સંપાદન-સંશોધન અને અનુવાદ-ક્ષેત્રે વિરલ સાયંત, લગભગ સાડા છ દાયકા સુધી ચાલુ રહ્યું જેના ફલસ્વરૂપે છે. અહીં તેમણે પશ્ચિમ ભારતીય પંચતંત્ર'નો સંપૂર્ણ અનુવાદ તો એમનાં લગભગ પચાસેક પુસ્તકોનો લાભ ગુજરાતી સાહિત્યને આપ્યો જ છે પણ સાથોસાથ અન્ય પ્રાચીન પાઠ-પરંપરાઓમાંથી પ્રાપ્ત થયો છે. ૧૯૩૩માં, અખિલ ભારતીય પ્રાચ્યવિદ્યા-પરિષદનું કથાઓ, તુલનાત્મક ટિપ્પણો, અગત્યનાં પાઠશોધનો, પરિશિષ્ટો સાતમું અધિવેશન વડોદરામાં ભરાયું ત્યારે, મધ્યકાલીન ગુજરાતી અને ખાસ્સાં ૯૬ પૃષ્ઠોનો વિસ્તૃત ને અભ્યાસપૂર્ણ ઉપોદ્ધાત પણ ભાષાના એક આરૂઢ વિદ્વાન તરીકે એમણે એમનો સંશોધન-લેખ આપ્યો છે. આપણા મૂર્ધન્ય, વિવેક પ્રો. રા. વિ. પાઠક સાહેબે આ રજુ કરેલો. સંઘવિજય કૃત “સિંહાસન બત્રીસી', કવિ માધવ કૃત ગ્રંથ માટે “પુરોવચન'માં લખ્યું છેઃ “હિંદમાં સંસ્કૃતમાંથી વ્યુત્પન્ન
રૂપનું દર કથા', વીરસિંહ કૃત “ઉષાહરણ' અને મતિસારની થતી ભાષાઓમાં આટલી શાસ્ત્રીય અને વિશાળ દૃષ્ટિથી “પંચતંત્ર'નું - કપૂરમંજરી” જેવી જૂની ગુજરાતીની કૃતિઓનું સંપાદન તેમણે આ પહેલું જ સંપાદન થાય છે. આ ઉપરાંત ૧૯૫૨માં ભારતીય તેમની ૧૬ થી ૨૪ વર્ષની વયે કરેલું...એમાંય તે કવિ માધવ કૃત આર્યભાષા અને હિન્દી એ ડૉ. સુનીતિકુમાર ચેટરજીએ, ગુજરાત રૂપસુંદર કથા'નું સંપાદન ઈ. સ. ૧૯૩૪માં જ્યારે તેમણે માંડ વિદ્યાસભા'ના આશ્રયે આપેલાં, “ઈન્ડો આર્યન એન્ડ હિંદી” એ સત્તર વર્ષની વયે કરેલું ત્યારે તેઓ “મેટ્રીક ફેઈલ” હતા અને જ્યારે વિષયમાં આઠ વ્યાખ્યાનોનો સુવાઓ અનુવાદ આપ્યો છે. એ વિષયની તેઓ ૧૯૪૧માં એમ.એ.ના વિદ્યાર્થી હતા ત્યારે તેમનું જ સંપાદન ગુજરાતી પરિભાષાની રચના માટે પણ આ મહત્ત્વનો ગ્રંથ છે. કરેલું આ પુસ્તક તેમને અભ્યાસક્રમમાં ભણવાનું આવેલું ! “મહામાત્ય વસ્તુપાલનું સાહિત્યમંડળ તથા સંસ્કૃત સાહિત્યમાં તેનો વિશેષમાં, સં. ૧૭૦૬માં રચાયેલા આ વૃત્તબદ્ધ શૃંગારકાબે, જૂના ફાળો'–૧૯૪પનો આ તેમનો પીએચ.ડી. માટેનો શોધ-પ્રબંધ..જે ગુજરાતી સાહિત્યમાં વૃત્તબદ્ધ રચનાઓ થતી નહોતી એવા શ્રી ન. અંગ્રેજીમાં લખાયેલો-એ જે ૧૯૫૦માં અંગ્રેજીમાં, ૧૯૫૭માં ભો. દિવેટિયાના વિધાનને નિરાધાર ઠેરવેલ. . ગુજરાતીમાં અને તે પછી હિન્દી અને તેલુગમાં પણ ભાષાંતરીત (૩) ડૉ. સાંડેસરાના સાહિત્યસર્જન પર દષ્ટિપાત કરતાં લાગે થયેલ છે...આમ અનેક ભાષાઓ પરના તેમના પ્રભુત્વનો લાભ,
