________________
૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
ગુજરાતી સાહિત્યને એમના શિષ્ટ ને શાસ્ત્રીય ને સુવાચ્ય અનુવાદો દ્વારા પણ પ્રાપ્ત થયેલ છે.
ન્યુયોર્કના રોકફેલર ફાઉન્ડેશનના સ્પેશ્યલ ફેલો તરીકે ઈંગ્લેન્ડ, પશ્ચિમ જર્મની, સ્વીટ્ઝર્લેન્ડ, ફ્રાન્સ, યુ.એસ.એ., જાપાન, સિંગાપુર, થાઈર્લૅન્ડ અને કંબોડિયા એ દેશોની વિદેશયાત્રાના વિગતવાર અનુભવો પત્રો દ્વારા આલેખતો ‘પ્રદક્ષિણા' નામનો તેમનો પ્રવાસગ્રંથ ગુજરાતી પ્રવાસસાહિત્યમાં નોંખી ભાત પાડે છે તો તેમણે ઇ.સ. ૧૯૭૮માં (નિવૃત્તિ બાદ) એમનો પૂજ્ય ગુરુ મુનિશ્રી જિનવિજયજીનું જીવન કાર્ય આલેખતું ચરિત્ર પણ લખ્યું છે. ૧૯૭૫માં સેવામાંથી નિવૃત્ત નયા બાદ પણ તેમણે ‘મેરુસુંદર ઉપાધ્યાય કૃત ‘યાભટાલંકાર બાલાવબંધ' પ્રબંધાદિમાં ઐતિહાસિક ને સામાજિક વસ્તુ, અંગ્રેજીમાં ‘દયારામ’ અને છેલ્લે રાજશેખર સંબંધે પુસ્તક પ્રગટ કર્યા છે.
૧૬ નવેમ્બર, ૨૦૦૪
તરીકેની સેવાઓનો તેમ જ ‘પ્રો. બ. ક. ઠાકોર પ્રકાશનમાળા' અને 'પ્રાચીન ગુર્જર ગ્રંથમાળા'નો પણ ખાસ ઉલ્લેખ કરવો જોઇએ. પ્રાચીન ગુર્જર ગ્રંથમાળાને તો પ્રો. જયંત કોઠારી, ડૉ. સાંડેસરાનું સર્વોત્કૃષ્ટ ને ચિરંજીવ' પ્રદાન ગણાય છે. ડૉ. સાંડેસરાનો અંતિમ લેખ-સંગ્રહ (મરણોત્તર) નામે યજ્ઞશેષ સંબંધ છે. જી.માં મારો લેખ પ્રગટ થઈ ગયો છે એટલે અહીં પુનરાવર્તન કરતો નથી.
અહીં એમની સાહિત્ય સેવામાં, 'જર્નલ ઓફ ધી ઓરિએન્ટલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ’, ‘સ્વાધ્યાય' અને એકવા૨ના ‘બુદ્ધિપ્રકાશ'ના તંત્રી
આમ તો તેમના અનુસ્મૃતિ' લેખસંગ્રહ સંબંધ વ્યક્ત કરેલો પંડિત સુખલાલજીનો અભિપ્રાય તેમનાં અન્ય લખાણોને પણ લાગુ પડે તેમ છે. પંડિતજી લખે છેઃ ‘તમારું વાંચન, વિચારસરણી અને નિરૂપણશૈલી અને બહુ વ્યાપકતાની ભૂમિકા પર યોગ્ય રીતે ઘડાયું છે. ‘મૂળ વિના કશું જ ન લખવું' એ એમની શૈલીનો પ્રધાન ગુશ છે.'
(૮) પ્રાધમૂર્તિ સ્વ. ગોવર્ધનરામ જેના અગ્રણી હતા એવી પંડિત યુગ, સ્વાતંત્ર્યના સર સેનાપતિ જેના મોવડી હતા એવો ગાંધીયુગ ને એ પછીના સ્વાતંત્ર્યોત્તર યુગમાં જે ગાતર સાહિત્યકારોને સક્રિય રીતે જીવવાનું ને સર્જન કાર્ય કરવાનું પરમ સદ્ભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું. ઋતુ તેમાંના એક હતા સ્વ. ભોગીલાલ જ, સાંડેસરા,
જે
પણ ઉપર્યુક્ત સંપાદનૌ, અનુવાદ અને પ્રકીર્ણ ગ્રંથો ઉપરાંત, એમના સંશોધન તેમ જ ચિંતન ક્ષેત્રે અનેક ગ્રંથો છે જેમાં એમનું સાચું હીર પ્રગટ થવા પામ્યું છે. એમના કેટલાકનો ઉલ્લેખ જ કરીએ તો ૧૯૪૫માં પ્રગટ થયેલ ‘ઇતિહાસની કેડી', ૧૯૫૨માં પ્રગટ થયેલ ‘જૈન આગમ સાહિત્યમાં ગુજરાત', ૧૯૪૫માં પ્રગટેલ ‘શબ્દ અને અર્થ', ૧૯૬૧નું ‘સંશોધનની કેડી’, ૧૯૬૬માં પ્રગટ થયેલ 'ઇતિહાસ અને સાહિત્ય', ૧૯૬૭નું અન્વેષણા' અને ૧૯૭૩નું ‘અનુસ્મૃતિ' મુખ્ય છે. આ ગ્રંથનો ઊંડો પરિચય કરીએ તો, 'ઇતિહાસની કેડી'એ ઈતિહાસ અને સંસ્કૃતિ-વિષયક લેખોનો સંગ્રહ છે-જેમાં, નરસિંહ પૂર્વેનું ગુજરાતી સાહિત્ય, આપણું લોકવાર્તા વિષયક પ્રાચીન સાહિત્ય, ગુજરાતમાં સંસ્કૃત નાટક, 'હેમચંદ્રાચાર્યનું શિષ્યમંડળ', 'આયુર્વેદનું સંશોધન' આદિ વિશિષ્ટ લેખો આમાં ગ્રંથસ્થ થયા છે તો જૈન આગમ સાહિત્યમાં ગુજરાત અને અમદાવાદના ભો. જે. વિદ્યાભવનમાં અધ્યાપક-સંશોધક તરીકે તૈયાર કરેલી ગુજરાતના ઇતિહાસની સામગ્રી માટે અતિ મહત્ત્વનો ગ્રંથ છે 'શબ્દ અને અર્થ', મુંબઈ યુનિ.ના આશ્રજી ૧૯૫૨માં આપેલાં ઠક્કર વસનજી માધવજી વ્યાખ્યાનમાળાના અતિલોકપ્રિય થયેલાં પાંચ વ્યાખ્યાનો છે-જે શબ્દોના અર્થપરિવર્તનમાં કારણભૂત પરિબળોનું ગુજરાતીમાં પ્રથમ અધ્યયન છે. ‘સંશોધનની કેડી'એ ઇતિહાસ અને સાહિત્ય વિષયક લેખસંગ્રહ છે. રાજિતરામ સુવર્ણચંદ્રકના સ્વીકાર પ્રસંગે આપેલું, 'સંશોધનના કેટલાક પ્રશ્ન
મને કોઈ પૂછે કે ઉડીને આંખે વળગે એવો ડૉ. સાર્ટસરાનો ગુણ કર્યા? તો એક ક્ષણનો પણ વિલંબ વિના હું કહ્યું કે એમનું પણ (Wisdom) પરિપક્વ બુદ્ધિનું એ પરિણામ હતું. અનુભવની એરણ પર એ કસાયેલું હતું. યોગ્ય સમયે યોગ્ય નિર્ણય લેવાની એમની શક્તિ ખરેખર અદ્ભુત હતી. એમની સ્મૃતિ શક્તિ આશ્ચર્ય ઉપજાવે તેવી હતી. શિક્ષણ, સંશોધન ને સાહિત્ય તંત્રે એમનું માન યશસ્વી છે. ઇતિહાસ, સાહિત્ય, સંસ્કૃતિ, પાચ્યવિદ્યા, મધ્યકાલીન ગુજરાતનો ઇતિહાસ, જૈન સાહિત્ય ભાષાશાસ્ત્ર વર્ગમાં એમનો લગાવ નૈસર્ગિક હતો. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત-અપભ્રંશ, તેમજ મધ્યકાલીન ગુજરાતમાં ભાષા સાહિત્ય એમને હસ્તામલવત્ | Inter Disciplenary Scholarship ના એ જીવંત પ્રતીક હતા. એ અડંગ દીપાસક વિદ્વાન પુરુષની બહુર્મુખી વિદ્વત્તા પાછળ એમનું તપ હતું. વિદ્યાતપ જેવી જ એમની શીલની ઉપાસના પણ ઉત્તર, કેટકેટલી વાતો એમના અંતરમાં સમાઈ શકતી હતી ! Confidential ના એ આદર્શ નમૂના જેવા હતા. શિસ્તના ચૂસ્ત આગ્રહી. (એટીટેક'ની વાતમાં કોઈથી કશી જ છૂટ ન લઈ શકાય. અન્યથી કેંક, ‘વિશેષ’નો ભાવ ખરો. એમના અંતરંગ સુહૃદોમાં શઃ આચાર્ય શ્રી પાર્વતભાઈ શુકલ, ડૉ. સી. પી. શુક્લ ને ડૉ. રાજિત પટેલ (અનામી). ડૉ
એ વ્યાખ્યાન, ગુ.સા.પરિષદના નડિયાદ-અધિવેશનના ઇતિહાસ-સર્જિસરાના નિધન સાથે ગુજરાતનું પાંડિત્ય જાશે કે ખંડિત થયું. (૨) ઉમાશંકરભાઈ ! હળવી પળોમાં
પુરાતત્ત્વ વિભાગના પ્રમુખ તરીકે આપેલું. ‘ગુજરાતમાં પુરાતત્ત્વ સંશોધન'-એ વ્યાખ્યાનાદિ આમાં ગ્રંથસ્થ થયાં છે તો ‘ઇતિહાસ અને સાહિત્ય'-આ વિષયનો સ્વાધ્યાય શેખોનો સંગ્રહ છે. નર્મદચંદ્રકના સ્વીકાર પ્રસંી આપેલ સોલંકી યુગની ‘ક્ષી અને સંસ્કૃતિ', ગુ. ઇતિહાસ પરિષદના પ્રમુખસ્થાનેથી આપેલ, ‘ઇતિહાસ અને સાહિત્યના તાણાવાણા', ગુજરાતીના અધ્યાપક સંઘના પ્રમુખસ્થાનેથી આપેલ 'ગુજરાતી કોશ' એ વ્યાખ્યાનો આમાં ગ્રંથસ્થ થયું છે. 'અનીષા' એ 'ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિ વિષયક શેખ સંચષ્ઠ છે. 'ગુજરાત સંશોધક પરિષદ'ના ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિ વિભાગના પ્રમુખપદેથી આપેલ તથા બીજા લેખો આમાં ગ્રંથસ્થ થયા છે તો 'અનુસ્મૃતિ'; ઇતિહાસ અને સાહિત્ય વિષયક લેખસંગ્રહ છે. ગુ. યુનિ.ની કૉલેજમાં આપેલાં ત્રણ યુનિ. વ્યાખ્યાનો અને અન્ય ૨૬ સ્વાધ્યાય લેખો આમાં ગ્રંથસ્થ થયા છે.
શ્રી વિષ્ણુદેવ સંકલેશ્વર પંડિત સંસ્કૃતના પ્રકા, વિદ્વાન હતા. સને ૧૯૩૮માં અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજમાં હું એમની સહાધ્યાયી હતો. સને ૧૯૪૬માં જ્યારે તેઓ પેટલાદની નારાયણ સંસ્કૃત પાઠશાળામાં આચાર્ય હતા ત્યારે હું ત્યાંની આર્ટસ કૉલેજમાં ગુજરાતીનો પ્રોફેસર હતો. પંડિતજીએ વેદવિષયક સાતેક પુસ્તકો પ્રગટ કર્યાં છે. એમની વિદ્વત્તામાં પૂર્વ-પશ્ચિમની શિક્ષાનો સૂર્યગ થયેલો. એકવાર પંડિતજીને ધરે પાંચેક હજારની ચોરી થઈ. ઉમાશંકરભાઈ પંહિતને ઓળખે એટલે મેં સહજભાવે પાંચ હજારની ચોરીની વાત કરી એટલે તરત જ ઉમાશંકરભાઈ બોલ્યાઃ
પંડિતોએ આટલી બધી પરિયા શા માટે વેંઢારવો જોઇએ ? એકવાર આપણા અર્થઘન કવિતાના પુરસ્કર્તા પ્રો. ધૂ. ૪. ઠાકોરે ઉમાશંકરભાઈની સંસ્કૃતિ' માસિક સંબંધ ટીકા કરી; ‘આજકાલ સંસ્કૃતિના લેખોનું પોત પાતળું પડતું જાય છે.' ઉમાશંકરભાઇએ તરત જ કહ્યુંઃ ‘સંસ્કૃતિ' માસિકના લેખકો એ જ એના વાંચકો છે ને
