________________
૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૬ ઑગસ્ટ, ૨૦૦૪
કેળવતા થઈ જઈએ છીએ. આ પ્રક્રિયા એટલી બધી સંકુલ ને જટિલ હોય પણ પૂર્વગ્રહ કામ કરતો હોય! ઠાકોર હાનાલાલ જેવાં રાસ-ગીત લખી છે કે અતંદ્ર જાગ્રતિ ન રાખીએ તો ભૂલોની પરંપરા સર્જાતી જાય છે ને ન શકે, હાનાલાલ ઠાકોર જેવી અર્ધ-ઘન કવિતા. પરિણામે પૂર્વગ્રહ ઉદ્ભવી પછી કારણકાર્યભાવનું લોજિક નિરર્થક નીવડે છે. અમુક વાદ કે વિચારથી શકે, મતલબ કે વિચાર-સરણીની ભિન્નતાને કારણે પણ પૂર્વગ્રહ સંભવે. ઝલાઈ ગયેલું ચિત્ત પછી સ્વતંત્ર વિચારશક્તિને અભરાઈએ ચઢાવી દેતું બોદલેયર જ્યારે વરસાદની ધારાને કારાગૃહના સળિયા સાથે સરખાવે ને હોય છે. જતે દિવસે ધમધતાની જેમ સંકીર્ણ વિચારોનું ઝનૂન આપણી આર્યાવર્તનો કોઈ પ્રાચીન કવિ અમૃતધારા સાથે સરખાવે ત્યારે ગમે તેવા વિવેકશક્તિને હણી નાખે છે ને આપણે પૂર્વગ્રહના શિકાર બની જતા સહૃદયભાવકના ચિત્તમાં પણ ગમા-અણગમાની વૃત્તિ જન્મવાની! કારણ હોઈએ છીએ.
કે તેમાં અંગત-બિનંગત દૃષ્ટિ કામ કરવાની. આપણાં રસ-રુચિ ને વૃત્તિભક્તિ અવ્યભિચારિણી હોવી જોઈએ, એક દેવ સ્થાપ્યા તે સ્થાપ્યા. વલણ રસાસ્વાદમાં ભાગ ભજવવાનાં. મારી વાત કરું તો હું અમુક તુલસી મસ્તક તબ નમે જબ ધનુષ્યબાણ લો હાથ', “મેરે તો ગિરિધર સાહિત્યકારોના જીવનની બૂરી, હીણી વાતો જાણ્યા બાદ એમના સાહિત્યનો ગોપાલ, દુસરો ન કોઈ', જીવ જોખમમાં હોય તો પણ ‘ન ગચ્છતે કેવળ નર્ભક્તિકતાથી રસાસ્વાદ લઈ શકતો નથી. મારી આ મર્યાદા હું જિનમંદિરમ્' કે શિવમંદિરમ્... શિવવિરોધીઓથી “આ પહેરણ સીવ' પણ સમજું છું પણ કેમેય હું એને અતિક્રમી શકતો નથી ને “રસવિશ્વનો ઘણો ન બોલાય કેમ કે એમાં 'શિવ'નો ધ્વનિ સંભળાય છે, ચુસ્ત કૃષ્ણભક્તો બધો ખજાનો ગુમાવું છું. આ પણ એક પ્રકારનો પૂર્વગ્રહ ગણવોઅન્ય કોઈ દેવની સ્તુતિ તો ન ગાય પણ સાંભળેય નહીં ! આમાં જાત્ર સમજવાનો? ગ્રહ એટલે પકડવું. કેટલીક બાબતો આપણી સામાન્ય સમજને કેટલું જ છે ને પૂર્વગ્રહ કેટલો છે તે ન જાને ! સવારે હું દૂધ લેવા જાઉં છું. પ્રથમથી પકડી લે છે! સૂર્ય અને પૃથ્વી વચ્ચે ચંદ્રના આવવાથી કે સૂર્ય અને દુધનું વિતરણ કરનાર એક ભૈયાજી છે. એમને હું ‘જય શ્રીકૃષ્ણ' કહું છું. ચંદ્ર વચ્ચે પૃથ્વીના આવવાથી સૂર્ય અને ચંદ્રનું ગ્રહણ થાય છે... સુર્ય-ચંદ્ર તેઓ નિરંતર ‘જય સીયારામકી' જ કહે છે, ભૂલમાં પણ તે જય શ્રીકૃષ્ણ ઘેરાઈ જાય છે એવું જ માનવીય સંબંધોમાં, સાહિત્યના રસગ્રહણમાં કે કહેતા નથી. હું તો “જય સીયારામકી” ને “જય શ્રીકૃષ્ણ' બેઉ કહું છું. ‘હું ભિન્ન ભિન્ન વિચારસરણીઓના સંઘર્ષમાં બનતું હોય છે. બે વસ્તુઓ નિકટ તો બેઉને લાગુ પાય, નમોનમઃ' એવી મારી આધ્યાત્મિક લવચીકતા છે. આવે એટલે કાં તો સંવાદ સધાય કે સંઘર્ષ થાય. તાટધ્યપૂર્વકનું તાદાભ્ય કોઈને માટે અહોભાવ નહીં, કોઈને માટે પૂર્વગ્રહ નહીં. ઉભયન કે તાદાભ્યપૂર્વકનું તાટસ્ય એ વિરલ સાધના બની રહે.
' ગુણસ્વીકાર. ચુસ્ત અધ્યાત્મવાદીઓ ભક્તિ અવ્યભિચારિણી કહી મારી જ્યોતિષશાસ્ત્રીઓ નવ ગ્રહની વાતો કરે છે ત્યારે રાહુ-કેતુ, શનિ દૂધ-દહીં બ્રાન્ડ નીતિને નિંદે, મને એની ચિંતા નથી પણ મારામાં એવો કેવી પનોતી સર્જે છે તેની ભયાવહ ચિત્રાવલિ ચિત્તમાં ખડી કરી દે છે..
અભિચાર જાગતો જ નથી. અધ્યાત્મની બાબતમાં હું એવો હોઈશ. ખુલ્લા પણ એ ભલા કે બૂરા નવ ગ્રહો કરતાંય કોઈ ભયંકરમાં ભયંકર, વ્યક્તિ દિલદિમાગથી હું નિરંતર સત્યનો સ્વીકાર કરવા તત્પર રહેતો હોઉં છું. કે રાષ્ટ્રને બરબાદ કરી દેનારો, કશેય ઉપચારે ક્યારેય ન છૂટનારો કોઈ
એકવાર મારા ઘરમાં ત્રણ-ત્રણ વેવાણો ભેગી થઈ ગઈ-અતિથિરૂપે. ગ્રહ હોય તો તે માનવીનો પૂર્વગ્રહ છે. સર્વ ગ્રહોનું ઔષધ છે, કેવળ એક બે વેવાણ એક રૂમમાં તડાકા મારતી હતી ને એક વેવાણ સ્નાન કરીને પૂર્વગ્રહનું જ અક્સીર ઔષધ નથી. બહાર આવી. એમણે “જય સ્વામીનારાયણ' બે-ત્રણ વાર કહ્યું પણ કોઈએ , શ્રીમદ્ રાજચંદ્રનું એક અપૂર્વ કાવ્ય છે જેની આદિની બે પંક્તિઓ છેઃ પ્રતિધ્વનિ પાડ્યો નહીં. હું મારા કામમાં વ્યસ્ત હતો. મને ખબર નહીં કે “અપૂર્વ અવસર એવો ક્યારે આવશે, તેઓ મને ‘જય સ્વામીનારાયણ” કહે છે. મારે ‘જય સ્વામીનારાયણ’ બોલવું જ્યારે થઈશું બાહ્યાંતર નિગ્રંથ જો ?' જોઈતું હતું પણ હું બોલ્યો નહીં એટલે વેવાણ ઉવાચ:
બાહ્યાંતર નિગ્રંથ થવાની વાત આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રે જેટલી અનિવાર્ય છે ‘આ ઘરમાં કોઈ પ્રભુનું નામ જ લેતું નથી.” ને હું નાસ્તિક છું, મારું તેટલી જ આ સંસારમાં સુખસમતાશાંતિપૂર્વક રહેવા માટે પૂર્વગ્રહમુક્તિની આખું ઘર નાસ્તિક છે એવો પૂર્વગ્રહ વેવાણના ચિત્તમાં બંધાઈ ગયો હોય છે. તો નવાઈ નહીં. હું શિવભક્ત છું પણ સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાય સંબંધે ઘણું
XXX બધું જાણું છું. મારી શિવભક્તિ “જય સ્વામીનારાયણ' બોલવામાં આડે ,
- પ્રેરણા આવતી નહોતી.
સમગ્ર બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લયનું મૂળ કારણ પ્રેરણા છે. મારા મિત્રના ઘરે એકવાર દંતાલીવાળા સ્વામી શ્રી સચ્ચિદાનંદજીની વૈજ્ઞાનિક સભાનતા પૂર્વે વિશ્વના મહાકારણની ખોજ પહેલાંની વિશ્વની પધરામણી થયેલી. એક બહેન આવીને સાણંગ દંડવત પ્રણામ કરીને સ્થિતિને કોઈક અદષ્ટ, અપરિમેય, નામરૂપકાલાતીત ચેતનતત્ત્વની પ્રેરણાએ. બોલ્યાં :
વિવિધ રૂપો ધારણ કરાવ્યાં. નિહારિકા, અંધકાર, જલરાશિ, સૂર્ય-સમૂહ હે મારા ભગવાન!”
નક્ષત્રો, ગ્રહો, જંતુસૃષ્ટિ, પશુસૃષ્ટિ, મનુષ્યસૃષ્ટિ આ ઉત્ક્રાંતિક્રમ પણ સચ્ચિદાનંદજી એ બહેનને અને એમના પતિ શ્રી ભગવાનદાસને કોઈક અજ્ઞાત પ્રેરણાથી જ થયો. ઓળખતા હતા એટલે તરત જ બોલ્યા: ‘તમારા ભગવાન તો અગિયારમા માનવજીવનના વિવિધ સંબંધોમાં પ્રેરણા કાર્ય કરી રહી છે. સઘળું નંબરમાં વસે છે.”
દિયાવાન જગત પ્રેરણા વિના ચાલે જ નહીં. કોઈ જડ માનસને પૂર્વગ્રહની ગ્રંથી બંધાવવા માટે ઉપયુક્ત ઉક્તિ પર્યાપ્ત શબ્દાખજ્યોતિ જ સમગ્ર જીવન વ્યવહારના મૂળમાં છે. તેની ઉત્પત્તિ છે પણ જાગ્રત જીવ માટે તો એ કેવડું મોટું સત્ય છે!'
માટે માનવહૃદયમાં રહેલો આંતરઅગ્નિ જવાબદાર છે. તે પ્રાણવાયુને પ્રેરીને ? હું ભગવાન નથી, તમારા પતિ ભગવાનદાસ તમારા ભગવાન! ઊંચે ચઢાવી મુખમાં સંચાર કરાવી, વિવિધ શબ્દ વ્યવહારોરૂપે સમુક્રાન્ત
કવિવર હાનાલાલનો પ્રો. બ.ક. ઠાકોર માટે પૂર્વગ્રહ હશે કે નહીં બને છે. આંતરઅગ્નિની પ્રેરણા વિના શબ્દ બને નહિ. પ્રેરણાનું આ છે તેની મને ખબર નથી પણ પ્રો. ઠાકોરનાં કાવ્યો માટે તો હતો એવું મને શબ્દરૂપ ફળ. | લાગેલું. મેં કવિ સમક્ષ એકવાર ઠાકોરનાં પ્રણયકાવ્યો માટે બે ઉત્સાહના જીવનના સઘળાં વ્યવહારો માટે પ્રેરણા જવાબદાર છે. આહાર, નિદ્રા, શબ્દો કહ્યા તો કવિવર બોલ્યાઃ “ઠાકોરે જિન્દગીમાં બે જ સારાં કાવ્યો ભય, મૈથુન, ધર્મકૃત્ય, મોક્ષ-ખોજ, શાંતિઝંખના-આ બધું કોઈક પ્રેરણાને • લખ્યાં છે-રાસ અને ખેતી.’ “આરોહણ'નો ઉલ્લેખ કર્યો તો કવિ કહે, અધીન છે.
એ તો ઐતિહાસિક પદ્ય કે પદ્યાત્મક ઈતિહાસ છે.' વિવેચકોએ કવિનો પ્રેરણાને દોરનાર તત્ત્વ કયું ? જીવન અને સૃષ્ટિનાં સઘળાં કાર્યોમાં અભિપ્રાય માન્ય રાખ્યો નથી. કવિને ઠાકોરનાં સોનેટ ને પૃથ્વીછંદ માટે પ્રેરણા આપનાર માનવ આત્મા છે...અને આ માનવ આત્માને પ્રેરણા પણ સારો અભિપ્રાય નહોતો... તો કવિવરની ડોલનશૈલી માટે પૃથુ શુકલ આપનાર પરમ તત્ત્વ અથવા પરમાત્મા છે. પરમાત્માની પ્રેરણાનો વિલાસ સિવાય કોને અહોભાવ હતો ! સંભવ છે કે આવા અભિપ્રાયોની પાછળ એટલે આ વિદ્યમાન, વિશ્વસમાન જગત
