________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૬ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૪
બોદ્ધ દર્શનમાં નિર્વાણને આત્માના વિલીનીકરણ રૂપે માને છે, પરમોચ્ચ શિખરે પહોંચે ત્યારે મોક્ષ પામે છે. તે માટે જેઓ તીર્થ કર અંતે આત્મા લોપ થઈ જાય, વિલીન થઈ જાય, તેનું અસ્તિત્વ રહેતું થવાના હોય છે તેઓ ક્યાંક ૨૦ સ્થાનકની સાધના કે તેમાંથી જ નથી એનું નામ મોક્ષ છે. આ વિચારસરણી બુદ્ધની અસર્વજ્ઞતાનું ગમે તે એકની સાધના કરી જીવનને અત્યંત પવિત્ર બનાવી દે છે.. પ્રદર્શન કરે છે. મીઠાનો કણ જેમ પાણીમાં વિલીન થઈ જાય તેમ પૂર્વના ત્રીજા જન્મમાં આ સાધના કરી છેલ્લા જન્મમાં મોટા થઈ . આત્મા નામનો દ્રવ્ય વિલીન થઈ જાય છે ? જેમાં સાકર-મીઠું વિલીન સંસારનું મહાભિનિષ્ક્રમણ કરી દીક્ષા અંગિકાર કરે છે. આત્મા ઉપરના થઈ જાય તે પાણી દ્રવ્ય છે, જ્યાં બંને સાકર, મીઠું અસ્તિત્વ ધરાવે ૮ કર્મોના આવરણને અનાવૃત્ કરવા તપશ્ચર્યા, ઉગ્ર વિહાર, કઠોર છે. પાણીને ઉકાળીએ તો બંને દ્રવ્યોનું અસ્તિત્વ રહે છે, લોપ નથી મરણાંત ઉપસર્ગો પ્રતિકાર વગરે સહન કરવા, સતત ધ્યાન, થતો. મીઠું, સાકર પાણીમાં વિલીન થાય છે. બોદ્ધોના મતે આત્મા કાયોત્સર્ગ-મહિનાઓ-વર્ષો સુધી કરી ચારે ઘનઘાતી કર્મોનો ક્ષય શેમાં વિલીન થાય છે ? કયું દ્રવ્ય છે ? શું આકાશમાં કે કરી વીતરાગતાદિ સર્વજ્ઞપણું પ્રગટ થાય છે. ૪ અઘાતી કર્મોનો વાયુમંડળમાં ? શું આકાશમાં કોઈપણ દ્રવ્ય ક્યારેય પણ વિલીન ક્ષય થતાં સર્વજ્ઞ બની દેવકૃત સમવસરણમાં બેસી જગતને મોક્ષનો થયું છે ? જૈનદર્શન સ્પષ્ટ કહે છે કે અનંતાકાળમાં જીવ કે અજીવ માર્ગ સમજાવે છે. જૈન ધર્મમાં એમને ભગવાન માન્યા છે જે આકાશમાં વિલીન થઈ શકતા જ નથી.
પામરાત્મામાંથી પરમાત્મા બન્યા છે. તેઓ વીતરાગી, સર્વજ્ઞ, ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ સર્વજ્ઞતાની રૂએ એટલે સુધી સ્પષ્ટ સર્વદર્શી, સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત છે. જેથી ફરીથી સંસારમાં આવવાપણું, કર્યું છે કે વસ્તુ માત્ર ઉત્પાદ-વ્યય-દ્રવ્ય રૂપે છે. પર્યાયોમાં ઉત્પાદ- રહેતું નથી. આમ આ દર્શને પ્રક્રિયા દ્વારા અનેક આત્મા પરમાત્મા વ્યય થતાં જ રહે છે જેના કારણે ક્ષણિકપણું નાશપણું દેખાય; પરંતુ બની શકે તેમ પ્રતિપાદિત કર્યું છે. અત્રે અવતારવાદને સ્થાન નથી. એમાં ધ્રુવપણું અંતે સ્પષ્ટપણે દૃષ્ટિગોચર થાય છે. જેમકે સોનામાંથી તેમની પરમાત્મા બનવાની પણ ઇજારાશાહી નથી. સંસારના ત્યાગી બંગડી, વિંટી, ચેઈન તરીકે એક પછી એક બદલાતાં ઘાટથી પર્યાયો નિસ્પૃહી પરમાત્માને યુદ્ધ વગેરે કરવાનું ન હોવાથી આયુધાદિ ધારણ બદલાયા, નાશ પામ્યા, ફરી તે ઓગાળી આગળ જતાં અંગુઠી, કરતા નથી તેમ જ નિઃસ્પૃહી હોઈ લીલા કરવાનો પ્રશ્ન જ નથી. જૈન હારાદિ બનાવ્યા. ત્રીજી વાર નવા ઘાટમાં બનાવડાવ્યાં તેથી પર્યાયો "ધર્મ અવતારવાદમાં માનતો ન હોવાથી વિવિધ અવતાર ધારણ બદલાય છે જેને વ્યય કહી શકાય. આ રીતે વારંવાર ઉત્પાદ-વ્યય કરવાની વાત જ અસ્થાને છે. વેદ, વેદાંત, રામાયણ, મહાભારત, થતાં જ રહે તો પણ દ્રવ્યરૂપે મૂળ સોનું દરેકમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. પુરાણો વગેરે અનેકાત્મક ધર્મ ગ્રંથોમાં ભગવાન બનવાની પ્રક્રિયા માત્ર આકાર પ્રકાર બદલાય સોનું મૂળ દ્રવ્ય જેમનું તેમ રહે છે, જ નથી કેમકે અહીં અવતારવાદો સ્વીકાર્યા છે જે માટે સામાન્ય પરંતુ ક્યાંય પણ મૂળ દ્રવ્ય સોનાને કશો વાંધો નથી આવ્યો. મનુષ્યો માટેના દ્વાર જ બંધ છે.
તેથી ભગવાન મહાવીર સ્વામી સમજાવે છે કે અખિલ બ્રહ્માંડમાં આનાથી ઊર્દુ તીર્થકરોનો સાધનાનો કાળ છદ્માવસ્થાનો છે. મૂળ બે જ દ્રવ્યો ૧. ચેતન-જીવ અને ૨. અજીવ. જીવ દ્રવ્ય એક અખંડ- આનાથી ઊર્દુ તીર્થકરોનો સાધનાનો કાળ છદ્ધાવસ્થાનાં છે. પ્રભુ અસંખ્ય પ્રદેશ છે. જ્ઞાન-દર્શનાદિ ચેતનાશક્તિ સંપન્ન ચેતન દ્રવ્ય સૌને ધારણ કરે છે. તપ-તપશ્ચર્યાદિ કરી, વિહાર કરે છે, ઉપસર્ગો છે. અનાદિ-અનંતકાલીન અસ્તિકાય ધરાવતું ચેતન દ્રવ્ય છે, જે સહી કર્મ-નિર્જરા કરે છે. અભુત સાધનાઓ મહિનાઓ અથવા અનુત્પન્ન અવિનાશી છે. ત્રિકાળ શાશ્વત છે અને સુખ-દુઃખની વર્ષો સુધી કરે છે. ઘનઘાતી કર્મો ખપાવી સંપૂર્ણ વીતરાગતા, સંવેદના હોય છે, અરૂપી છે.
કેવળજ્ઞાન, દર્શન, અનંતવીર્ય શક્તિ પ્રાપ્ત કરી મૌન તોડે છે. જીવ અને આત્માની જેમ અજીવ દ્રવ્ય જ્ઞાન, દર્શનાદિ ચેતનાવિહીન, જગતના જીવો સમક્ષ દેશના આપે છે જે દેવતાઓએ બનાવેલા સુખદુ:ખની સંવેદના રહિત, અજીવ દ્રવ્યો ધમસ્તિકાય, સમવસરણમાં આપે છે જેમાં સર્વપ્રથમ ગણધરો સમક્ષ “ઉત્પાદઅધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને પગલાસ્તિકાય સ્વરૂપે છે. વ્યય-ધ્રૌવ્યની ત્રિપદ'ની પ્રરૂપણા કરે છે. આ સિદ્ધાન્ત અકાર્ય, પુદ્ગલ દ્રવ્યો છુટા પડી શકે છે, વળી પાછા સ્કંધ રૂપે ભેગા થઈ શકે શાશ્વત જે ત્રણે કાળમાં પરમ સત્ય સ્વરૂપે છે. “સર્વ-જાનાતીતિ છે. દ્રવ્ય સંઘાત-વિઘાતની પ્રક્રિયાવાયું છે. અંતિમ અવસ્થામાં પરમાણુ સર્વજ્ઞઃ' સર્વ જાણે છે, અનંત જ્ઞાની છે. લોકાલોક વ્યાપી જ્ઞાન પણ નિત્ય છે. વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શાદિ ગુણો પરિવર્તનશીલ છે. ધરાવે છે. જે સર્વજ્ઞ હોય તે અંશ માત્ર પણ અસમ્યક કે અસત્ય વનસ્પતિકાયનો એકેન્દ્રિય જીવ છે પરંતુ દશ્યમાન શરીર પુદ્ગલનું બોલે નહીં. “અષ્ટાદશ દોષરહિતો જિનઃ” ૧૮ દોષોથી રહિત જિનેશ્વર છે. તેથી પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં પુદ્ગલના ગુણધર્મો; જીવમાં જીવગત ધર્મો- ભગવંતો હોય છે. ૩૪ અતિશર્યા અને વાણીના ૩૫ ગુણોથી ગુણો હોય છે.
વિભૂષિત હોય છે. તેઓ અરિહંત કહેવાય છે. ૮ કર્મોમાંથી ૪ સર્વજ્ઞના કહેવા પ્રમાણે જીવ-અજીવ દ્રવ્યો અને તેમના પાંચે ઘનઘાતી કર્મોનો ક્ષય કરી સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી, કેવલી, વીતરાગી, અનંત પેટા ભેદો બધા ત્રિકાલ શાશ્વત સદાકાલીન નિત્ય દ્રવ્યો છે. એમનામાં શક્તિ સામર્થ્યના સ્વામી હવે ૪ શેષ અઘાતી આત્માના ગુણોનો સતત ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્ય, સત્તાથી નિત્યપણું, અસ્તિત્વ સદા ત્રણે નાશ ન કરનારા) આયુષ્યાદિ બાકી હોવાથી દેહધારી, સદેહી કાળમાં રહે છે. જેના આધારે ઉત્પાદ-વ્યય થતા રહે છે. આપણે અવસ્થામાં વિચરતા પૂર્વના ત્રીજા ભવમાં બાંધેલા તીર્થંકર જાણીએ છી કે જે દેહ ધારણ કર્યો છે તે છોડી બીજો સ્વકર્માનુસાર નામકર્મનો રસોદય થતાં તીર્થની સ્થાપના કરનારાને તીર્થકર કહેવાય ધારણ કરે છે. ફરી ઉત્પન્ન થયેથી ઉત્પાદ થાય છે. ઉત્પાદથી જે દેહ છે. પરમાત્માનું આવું સુવિશુદ્ધ સ્વરૂપ બીજા કોઈ ધર્મમાં ન હોવાથી ધારણ કર્યો તે પર્યાય (આકાર-પ્રકાર) કહેવાય. હવે નવા આકાર જૈન દર્શનની આ વિશેષતા છે. પ્રમાણે વ્યવહાર થતો રહે છે. આત્મા ચેતન દ્રવ્ય અનામી, અરૂપી વળી સંસારના સુખદુઃખની લગામ પોતાના હાથમાં નથી : છે. જ્યારે પુદ્ગલ દ્રવ્ય રૂપી છે જેના નામાદિ પડે છે. આમ ૪ ગતિનું રાખતા, ધર્મીને તારવા તથા અધર્મીઓનો સંહાર કરવાની કોઈ ચક્ર ગાડાના પૈડાની જેમ જન્મ-મરણ, જન્મ-મરણના ચક્રવામાં સતત જવાબદારી નથી રાખી, તેમજ સૃષ્ટિનું સર્જન, વિસર્જન, પ્રલયાદિ સંચરણશીલ સંસારમાં રહે છે. તેથી બોદ્ધોની જેમ સર્વ ક્ષણિક, પણ તેમના માથે નથી. જેનદર્શનમાં આત્મા જ, પરમાત્મા બને છે. સર્વ શૂન્ય, સર્વ અનિત્યં મત કેવી રીતે માની શકાય ? કોઈ પણ સંસારનો ભવ્યાત્મા કર્મક્ષયની પ્રક્રિયા દ્વારા પરમાત્મા
જૈનદર્શન પ્રમાણે પ્રત્યેક પ્રાણી તીર્થકર થઈ શકે છે. વિશિષ્ટ બને છે. સર્વજ્ઞ પ્રણીત જૈન શાસન પ્રમાણે સંસારમાં અનંતાનંત પ્રક્રિયાનુસાર વિનયાદિની એક સીડી અને ૧૪ ગુણસ્થાનકની બીજી જીવસૃષ્ટિ છે. આજે જે સૂમ દેખાતાં હોય, સ્થૂલ હોય તેઓ સીડી. તે ઉપર ક્રમિક પરંપરાગત પ્રણાલિએ આત્મા વિકાસ પામતો કર્માનુસારે યોનિયોમાં જન્મ ધારણ કરે છે. તેવા પ્રકારના કર્માનુસાર
