________________
૧૬ ઓક્ટોબર, ૨૦૦૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
નિદ્રા-પંચકનો ઉલ્લેખ થયો છે. જ્ઞાન, ધ્યાન, તપ અને જાપ આદિમાં જાગી શકાય તેવી નિદ્રા કેળવવા માટે ધર્મઆરાધના દ્વારા પુરુષાર્થ આત્મિક શક્તિનું સંક્રમણ કરવાથી દાસીની માયાજાળમાંથી મુક્ત કરવો જોઈએ. જગતના લોકો ઘસઘસાટ ઊંઘતા હોય છે ત્યારે થવાય આ માટે પ્રચંડ પુરુષાર્થ અને સતત ઉપયોગદશા અનિવાર્ય યોગીઓ, સંતો ને મહાત્માઓ અલ્પનિદ્રા પછી સ્વસ્થતાપૂર્વક
જાગીને આત્મધ્યાનમાં એકાગ્ર બને છે. નિદ્રાનો પ્રસાદ આરાધનામાં નિદ્રા વિશે કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ થી ૧૧/૧૨ ગાથામાં ઉલ્લેખ મળે વિહ્નરૂપ છે. તે૨ કાઠિયામાં પણ તેની ગણતરી થાય છે. એટલે જેટલો છે. આ પ્રમાણે નિદ્રાનાં સ્વરૂપ જાણીને ભવ્યાત્માઓ સમય જાગૃત આરાધનામાં વીતે તેટલું આત્માનું કલ્યાણ થાય. ધર્મી આરાધકભાવમાં વધુ એકાગ્ર થતા જાય તેમ નિદ્રા પર નિયમન થઈ પુરુષો જાગતા સારા કારણકે જાગતા હોય તો જ્ઞાન-ધ્યાનમાં મસ્ત શકે છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ નિદ્રા ઉપર વિજય મેળવ્યો હતો. રહીને આત્માના કલ્યાણમાં પ્રવૃત્ત થાય. અધર્મી આત્મા ઊંઘતા સારા આપણે આ કક્ષાએ આ કાળમાં પહોંચી ન શકીએ પણ સુખપૂર્વક કે ઊંઘના સમય દરમ્યાન પાપપ્રવૃત્તિથી અટકે.
સ્વયંશિસ્ત
|| ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી) અનુશાસન અને નિયમબદ્ધ વર્તનના અર્થમાં શિસ્ત શબ્દ પ્રચલિત વ્યક્તિ, બીજાના ખિસ્સામાંથી કશુંક લઈ લેવાનો લોભ જતો ન કરે છે. વિવિધ શાસનને અર્થાત્ શિસ્તને નિષ્ફળ બનાવનારા લોકસમૂહે તો, રાજ્ય અથવા સમાજ તેની પાસે શિસ્ત પળાવશે અને શિસ્તનો છે. સ્વયંશિસ્ત શબ્દ યોજ્યો છે.
ભંગ થતાં તેને શિક્ષા કરવામાં આવશે. રાજ્યને શિસ્ત માટેનું શાસન 'શિસ્ત શબ્દ સામાન્ય રીતે રાજકર્તા વર્ગથી પ્રાપ્ત થતાં, નિયમના સ્વયંશિસ્ત તરફ દોરે છે. અર્થાત્ નિયમસમૂહના અર્થમાં સમજવામાં આવે છે. શાસનનાં આમ હોવા છતાં રાજ્ય દ્વારા કે સમાજ દ્વારા પળાવવામાં આવતી. વિવિધ ક્ષેત્રોમાં, રાજકાર્યના અનેક વ્યવહારોમાં આવા શિસ્તની શિસ્તને ચોક્કસ મર્યાદા હોવી ઘટે, વ્યક્તિ સ્વયંશિસ્તની ટેવ ન પાડે અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે. પ્રામાણિકતાના પર્યાય તરીકે કેટલાક તો કોઈપણ રાજ્યવ્યવસ્થા કશું કરી શકે નહીં. આનું ઉદાહરણ અત્યારે એને સમજ્યા છે. આ
ભારતમાં વર્તમાન શિસ્ત છે. શાસન અર્થાત્ શિસ્ત એટલે ચોક્કસ પ્રકારની નિયમબદ્ધતા. તે સામાન્ય માનવી સ્વયંશિસ્ત ભૂલી, રાજ્યશિસ્ત પળાવે અને તેની માત્ર માનવસંદર્ભમાં, વ્યવહારસંદર્ભમાં કે રાજકાર્યના સંદર્ભમાં જવાબદારી લે એવી અપેક્ષા રાખે છે. આ અપેક્ષા ભ્રમ છે અને આવા જ સમજાતી નથી પરન્તુ સમગ્ર વિશ્વના ચાલનમાં સમજવામાં આવે ભ્રમ ચાલુ રહેશે તો આપણે એકચક્રી શાસન, એકચક્રી શાસક છે. આકાશી વિશ્વ, સૂર્ય-ચન્દ્ર, ગ્રહો-નક્ષત્રો, તારાઓ અને તેમના જન્માવશે અને તેની પરંપરા ચાલુ થશે. માનવ અનુશાસનના ભ્રમણમાં અને સમગ્ર વનસ્પતિસૃષ્ટિ તથા જન્તપશુપંખી-સૃષ્ટિના ઇતિહાસમાં એકચક્રી શાસનની નિષ્ફળતાનાં ઉદાહરણો શોધવા વ્યવહારોમાં પણ શિસ્ત પ્રવર્તે છે. શિસ્ત, આમ વૈશ્વિક મહાનિયમ છે. પડે તેમ નથી. આમ આત્મશિસ્ત એટલે આત્માનુશાસન. કેવળ
માનવી પાસેથી પણ, વ્યક્તિગત તેમજ સમૂહગત શિસ્તની વાચ્યાર્થજ લઇએ તો આત્મશિસ્તનો અર્થ નિયમબદ્ધ વર્તન (સેલ્ફઅપેક્ષા રાખવામાં આવે છે, પરંતુ માનવીએ તો હંમેશાં શિસ્તને ડીસીપ્લીન) એ સ્વયં-સ્પષ્ટ છે, પણ આત્માનો અર્થ સ્વયં એની તોડવામાં આનંદ અને ગૌરવ માન્યાં છે. શિસ્તભંગનાં અનેક સાથોસાથ આત્મા અને શિસ્તનો લક્ષ્યાર્થ શિષ્ટતા સાથે જોડીએ ઉદાહરણ સમાજમાં પ્રતિષ્ઠા પામેલા અને જેમની પાસે થી તો મનોનિગ્રહપૂર્વક કેળવેલી આત્માની ઉર્ધ્વતા એવો પણ અર્થ અનુશાસનપાલનની અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે એવી વ્યક્તિઓ લઈ શકાય. આત્મશિસ્તના આવા વાર્થ અને લક્ષ્યાર્થ લક્ષમાં લેતાં તરફથી પ્રાપ્ત થાય છે. કેટલીક વિધાનસભાઓ અને લોકસભાની સહજ સમજાશે કે આ એક વિરલ ગુણ છે જે સર્વકાલીન તેમજ કાર્યવાહી નિરખતાં, હાથના કંકણને અરીસામાં જોવું નહીં પડે. સર્વજનીન (ફોર ઓલ ટાઈમ એન્ડ ફોર ઓલ પિપલ) પણ છે. આથી સામાન્ય જનસમૂહ પણ આવા શિસ્તભંગને અનુસરે છે. શિસ્ત જેવો ફારસીમાં એક ચુસ્ત શબ્દ છે. જેનો અર્થ નાખેલુંપરિણામે સમગ્ર દેશ અથવા એક ચોક્કસ માનવસમૂહ શિસ્તહીન ધોયેલું થાય છે. શિસ્ત, ચુસ્ત ને શિષ્ટતામાં તન, મન, હૃદય, પ્રાણ, બને છે અને ધીમો વિનાશ નોતરે છે. સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્તિ પૂર્વેનું ભારત, આત્માના સંમાર્જનની વિભાવના ગર્ભિત હોવી ઘટે, આત્મશિસ્ત બીજા મહાયુદ્ધ પહેલાંનું ફ્રાન્સ આનાં ઉદાહરણો છે.
એ સ્વયંભૂ કે નથી વારસાગત. વ્યષ્ટિ-સમષ્ટિ એ એના ઘડતર કે શિસ્ત એ તો જીવનનું પોષક અને ધારક બળ છેઃ એવો ભંગ સંગાપન કાજે, દેહ દેહીનાં અદ્ભુત યોગ ને ચિત્તની અતંદ્ર થતાં જીવન સ્વચ્છંદી અને નિર્માલ્ય બની જાય છે. વ્યક્તિઓ, જાગરુકતા સાધવી પડે છે. આમ, આત્મ-શિસ્ત એ કેવળ યોગીઓની વ્યક્તિસમૂહો અને દેશ શિસ્ત-વિમુખ બનતાં સ્વાતંત્ર્ય ગુમાવે છે. જ પવનપાવડી નથી, અનુશાસન કર્તાઓનો પણ રાજદંડ છે. અને
બીજી બાજુ કઠોર, જડ અને લાગણીવિહીન શિસ્ત, કૃત્રિમ બંધનો કલાકારોની પણ એ તો સંજીવની છે. વિકાસની વિવિધ અને અનંત ઊભાં કરે છે. આને પરિણામે માનવ-સમૂહ બળ પ્રદર્શન કરવા અને શક્યતાવાળો માનવ, લવચીકતા અને “રીજીડીટી'ના અંતિમોને બીજાના હક્કો અને આનંદ છીનવી લેવા તથા પોતાના કાર્યક્ષેત્રનો ટાળી, અભ્યાસ ને વૈરાગ્યથી આત્મશિસ્તને સાધી શકે, એના વિના અને ભોગવિલાસનો વિસ્તાર વધારવા તત્પર બને છે. સ્ટેલિનના ચાર પુરુષાર્થ પણ અશક્ય છે. અરે, દુન્યવી મહત્તા મેળવવા કે અમર સમયનું રશિયા તથા હિટલરના સમયનું જર્મની આનાં ઉદાહરણો છે. કીર્તિ પામવા કે અભ્યદય અર્થે પણ આત્મશિસ્તની અનિવાર્યતા છે.
સાર્વત્રિક શિસ્તનો વ્યક્તિમાં અભાવ અને તેને પરિણામે પ્રાપ્ત મારાસની વિવિધ શક્તિઓ જગતમાં, ઈન્દ્રિયોના વિષયોના વિવિધ થયેલી અધોગતિ અને પરાધીનતાને બરાબર પિછાનીને ભારતીય ક્ષેત્રોમાં વહેંચાઈને વેડફાઈ જાય છે. એને અંકુશમાં લેવા માટે મહાપુરુષોએ શિસ્ત ઉપર ભાર મૂક્યો. સાથે સાથે શિસ્તના ધ્યેયનિષ્ઠા ને એકાગ્રતા આવશ્યક છે. આત્મશિસ્ત વિના આ બધું જ અતિરેકનો પણ વિચાર કરવામાં આવ્યો છે અને જીવન અને જગતનાં અશક્ય. આજના વ્યગ્ર જીવનની મોટા ભાગની અસ્વસ્થતાનું કારણ દરેક અંગોમાં સ્વયંશિસ્તનો વિચાર અમલમાં મૂકવામાં આવ્યો છે. પણ આત્મશિસ્તનો સદંતર અભાવ છે. ચાબુકને ફટકારે ઘોડાને
સ્વયંશિસ્ત એ કોઈ નવી કે બહારની આયાત નથી. સમાજના દોડાવવો પડે છે. જીવન મૂલ્યોને સાર્થક કરવા આત્મશિસ્ત સઘળા વ્યવહારો માનવીની સ્વયંશિસ્તને આધારે છે. રસ્તે ચાલનાર અનિવાર્ય છે.
