________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
પારિભાષિક પદ-પંક્તિઓનું વિવેચન [] પ. પૂ. શ્રી મૃગેન્દ્રવિજયજી મહારાજ
પ્રાચીન જૈનાચાર્યોની અનેક રચનાઓમાં એવા વાક્ય-પ્રયોગો આવે છે જેનું હાર્દ સમજવા માટે ગુરુ-પરંપરા અને તત્કાલીન પરિસ્થિતિનો અભ્યાસ જરૂરી બને છે.
અહીં એવાં કેટલાંક પારિભાષિક પદ-પંક્તિઓનું સંકલન કર્યું છે. આપશે થોડાંક ઉદાહરણો ોઇએઃ
(૧) દયા ધર્મ કા મૂલ હૈ, ક્યા કાન ફૂંકાયા ? જીવદયા ન હુ જાનતે, તપ ફોગટ માયા.
(ગાથા-૧૪) –
પંડિત શ્રી વીરવિજયજી કૃત પંચ-કલ્યાણક પૂજામાં ‘ક્યા કાન ફુંકાયા ?’ વાક્ય–પ્રયોગ જોવા મળે છે. તેનો ભાવાર્થ છે કે-માતા-જનેતા દ્વારા મળેલ પ્રથમ જન્મ પછી બાળક-નવજાત શિશુને ગુરુ કે બ્રાહ્મણ પાસે લઈ જવામાં આવે છે. લગભગ આઠ વર્ષના બાળકને ગુરુ તેના કાનમાં મંત્ર સંભળાવે છે એને કાન કુંવાની વિધિ કરે છે.
અત્રે પાર્શ્વનાથ પ્રભુ અને કમઠયોગીના સંદર્ભમાં પાર્શ્વકુમાર કમઠને કહે છે કે-શું તે દયાનો મંત્ર તારા કાનમાં ફૂંકાવ્યો. નથી ? તારા કર્ણપટલમાં હજી સુધી દયાનો શબ્દ પણ પહોંચ્યો નથી ? તો તું તાપસ કેવો ? તારો આ પંચાગ્નિ-તપ નિરર્થક છે.
(૨) ચાર ધર્ન બધવા આવે રે, પુજાતિશય મહંત,
(૩) ‘શત ગર્મ જાત્રા સેત્રુંજી નથી, બીજી પા જેરી કીમી પડી,
સત્તર પ્રતિષ્ઠા જેણે કરી, બિંબ તણી મન ઉલટ ધરી, આચાર્ય શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિનો જન્મ વિ. સં. ૧૬૯૪માં થયો, તેમનો રાસ-ચરિત્ર ૬૦ ગાથા પ્રમોશ ગુજરાતીમાં ઉપલબ્ધ છે. આમાં ઉલ્લેખ મુજબ આ. જ્ઞાનવિમલસૂરિજીએ શ્રી સિદ્ધાચલજીની ૯૯ પાદ-યાત્રા કરી હતી અને તે ઉપરાંત બીજી વધુ પાદ યાત્રા કરી હતી તે બતાવવા માટે અહિં ‘શત ગમે’ પ્રયોગ કર્યો છે. આવો પ્રયોગ અન્યત્ર પણ જોવા મળે છે. ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્ યો.વિજયજી મ. વિરચિત અઢાર પાપ-સ્થાનકની સજ્ઝાયમાં આ રીતે વર્ણન છે.
'હોચ વિપાકે દશગણું રે, એકવાર કિયું કર્મ, શત, સહસ્ર, કોડી ગમે રે, તીવ્ર ભાવના મર્મ રે
પાંચ વર્ન યોજન ટી હૈ, ક્રુષ્ટ એ તુરીય પ્રશસા. | પંડિત વીરવિજયજી ‘શુભવીર' વિરચિત ‘જ્ઞાનરયણ રયણાયરૂ રે' સ્તવનની ચોથી ગાથા છે—અહીં તીર્થંકર ભગવાનના ચાર અતિશયોનું વર્ણન છે. તેમાં પૂજાતિશયનું વર્ણન કરતાં ‘ચાર થને’ પદ પ્રયુક્ત છે. એટલે ૪૪૪×૪ ગુણતાં = ૬૪ થાય. ૬૪ ઇન્દ્રો આપની ભક્તિ-સ્તવના કરે છે. એ જ રીતે અપાયાપગયાતિશય બતાવતાં કહે છે-પાંચ ને ૫૪૫=૨૫. તે પછી ૨૫૪૫ ગુણતાં=૧૨૫ યોજન થાય. એટલે કે તીર્થંકર ભગવાન જ્યાં વિચરતા હોય તેના સવાસો યોજન સુધીમાં મારિ, મરકીનો ઉપદ્રવ ક્ષય પામે છે.
(૫) એક પ્રાચીન જૈન કાવ્યમાં ૨૨મા તીર્થંકર ભગવાન નેમિનાથને સિવારેવીમલ્હાર એટલે કે માતા શિવાદેવીને આનંદ આપનારા તરીકે વર્ણવ્યા છે. શિવાદેવી માતાના પુત્ર, નંદન કે દુલારા એવો શબ્દ-પ્રયોગ ન કરતાં ‘મલ્હાર' શા માટે કહ્યાં ? અને મલ્હારનો અર્થ શું ? એવો પ્રશ્ન આપણને થાય. તો કવિનો આત્મા હંમેશા વર્ણનાત્મક-શૈલિનો રસિક હોય છે.
.
પ્ર.શી..(ગાથા-૩)
આ ગાથામાં હિંસાનો દારૂણ વિપાક-(તેનું ફળ) તેનો ગુણાકાર થતાં કેટલો વધી જાય છે અને તે વધતાં વધતાં દશ, શતક, હજાર, કરોડ સુધી પહોંચી જાય છે અને ક્યારેક નિકાચિત કર્મ તો અવશ્યમેવ જીવને ભોગવવું
૪પડે છે.
૧૬ ઓક્ટોબર, ૨૦૦૪
સજ્ઝાયમાં વર્ણન મુજબ-શ્રીકૃષ્ણની પટરાણી રૂક્ષ્મણીએ ભગવાન નેમિનાથ પ્રભુને પોતાના પુત્ર-વિયોગનું કારક પૂછયું, પ્રભુએ કહ્યુંઃ
પૂર્વભવમાં તે જંગલમાં મોર (ઢેલ)ના ઇંડાનો વિગ કરાવ્યો હતો તેથી માત્ર ૧૬ મહીના વિક્રનું પરિણામ ૧૬ વર્ષ સુધી ભોગવવું પડ્યું. કર્મની મહાસત્તા આગળ કોઇનું કશું ચાલતું નથી એવું અહીં ફલિત થાય છે.
આના ઉદાહરણમાં જોવાથી ખ્યાલ આવશે. ‘તિહાં બાંધી અંતરાય, ભાખે શ્રી જિન રાય,
આ છે લાલ, સોલ ઘડીનાં સોલ વરસ થયાંજી,'
(કળશ) (૪)તિમાં રામ રાત્રે બહુ દિવાર્જ વિશ્વીન""નધિ,
નિજ પ્રકૃતિ સોમહ, તેજે તપનહ માનું ચંદ દિણંદ, તસ ગુણહ-ખાણી, પટ્ટરાણી નામે અચિરા નાર સુખ સેજ સૂતાં ચૌદ ધર્મ, સુધન સાર કુવાર, આચાર્ય શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિ ત શાંતિર્જિન કળશની આ ગાય છે. તેની ઢાળ ૧લીમાં ગાથા ક્રમાંક બેમાં ભગવાનની માતાએ દુવાર એટલે બે વાર ૧૪ સ્વપ્નો જોયા એવો નિર્દેશ કર્યો છે.
હા. આ વિધાન બરોબર છે. કારણ કે-શાંતિનાથ ભગવાન એક જ ભવમાં ચક્રવર્તી અને તીર્થંકર આમ બે પદવીઓના માલિક હતા તેથી માતાઅધિરાદેવીએ બે વાર સ્વપ્ન-દર્શન કર્યું હતું એવું અહીં અર્થઘટન અભિપ્રેત છે.
પ્રાકૃતમાં મૂળ મTM ક્રિયાપદ છે, મહ્ત્વ ધાતુનો અર્થ મોજ કરવી, આનંદ કરવો એવો થાય છે. એટલે માતાને આનંદ આપનારા એવું ફલિત થયું. મહાર ાગનું નામ પણ આ રીતે થયાયે જાાશે.
(૬) આજે તારીખના યુગમાં તિથિનું મહત્ત્વ ઘટતું જાય છે. ભારતીય જ્યોતિષ શાસ્ત્રમાં પંચાગનું મહત્ત્વ છે તેમાં તિથિ, વાર, નક્ષત્ર, કરણ, યોગ છે, તિથિમાં પંદર દિવસ સુદના અને પંદર દિવસ વદ પક્ષે છે આખો સંક્ષેપમાં સુદ-વદ તરીકે પ્રયોગ કરીએ છીએ. હવે ઉંડા ઉતરીશું તો જણાશે સુદ એટલે શુકલ દિવસ. શુકલ પક્ષની તિથિ, અને તે જ પ્રમાણે દિ એટલે કૃષ્ણ પક્ષની તિથિ. કૃષ્ણને સંસ્કૃતમાં વધુલ’ કહેવાય છે, આમ વહુત વિવસ થયું ‘બ’ અને ‘વ’ એકબીજા માટે વપરાતાં તેનું સંક્ષિપ્ત રૂપ व+दि यदि ध
કામ કર્યું
સંઘને મળેલું માતબર દાન
અમને જણાવતાં અત્યંત હર્ષ થાય છે કે ગત પા વ્યાખ્યાનમાળા દરમિયાન સંઘના આજીવન સભ્યો શ્રી પીયૂષભાઈ કોઠારી (પી. ડી. કોઠારી એન્ડ કંપની) તથા સો. ચંદ્રાસ્તેન કોઠારી તરફથી સંઘને વહીવટી ખર્ચ માટે રૂપિયા અગિયાર લાખ જેવી માતબર ૨કમનું દાન મળ્યું છે. સંઘના ઈતિહાસમાં આટલી મોટી રકમનું દાન આ પહેલી વાર મળેલ કે એથી ધન્યતા અનુભવીએ છીએ.
અમે તેમને અભિનંદન આપીએ છીએ અને અંતરથી તેમના પ્રત્યે આભારની લાગણી દર્શાવીએ છીએ.
D મંત્રીઓ
Printed & Published by Nirubahen Subodhbhai Shah on behalf of Shri Mumbai Jain Yuvak Sangh and Printed at Fakhri Printing Works, 312A, Byculla Service Industrial Estate, Dadaji Kidde Cross Road, Byculla lumbai 400027, And Published at 385,
S.V.P. Road, Mumbai-400 004. Editor: Ramanial C. Shah.
