________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૬ ઑગસ્ટ, ૨૦૦૪
પણ નીચે દક્ષિણ ભારતમાં ગયા હતા. કેટલાક કાળ પછી સમ્રાટ શિલાલેખ જોઈ શકાય છે, કંઈક વાંચી શકાય છે. ગુફાના પ્રવેશદ્વારની ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે ચાણક્યની મદદથી મગધ પર આક્રમણ કરીને નંદ ઉપરના પથ્થરમાં આ મોટો શિલાલેખ કોતરવામાં આવ્યો છે. રાજાને પરાજિત કર્યો એટલું જ નહિ નંદ વંશનું નિકંદન કાઢ્યું હતું. શિલાલેખના કદ પરથી પણ એની મહત્તા સમજી શકાય છે. આ
કલિંગમાં ચેદી વંશમાં એક યુવાન તેજસ્વી, પ્રતાપી, પરાક્રમી શિલાલેખ પંદર ફૂટથી વધુ લાંબો છે અને પાંચ ફૂટથી વધુ પહોળો : અને વિશેષતઃ ધર્માનુરાગી મહારાજા ખારવેલ ગાદીએ આવ્યા. તેઓ છે. એમાં સત્તર લીટીનું લખાણ છે. પંચાસી વર્ગફૂટના લખાણમાં બળવાન હતા, યુદ્ધકલામાં કુશળ હતા, પ્રજાવત્સલ હતા અને ઘણી માહિતી સમાવી લેવામાં આવી છે. શિલાલેખ કોતરવાનું કામ - પોતાના જૈન ધર્મ માટે તેઓ અપાર લાગણી ધરાવતા હતા. એમણે એક કરતાં વધુ કારીગરોએ કર્યું હશે, કારણ કે એમાં અક્ષરો બે મગધના નંદરાજા પુષ્યમિત્ર ઉપર આક્રમણ કરીને એમની પાસેથી ભાતના છે. મોટી પાલખ બાંધીને એના પર બેઠાં બેઠાં હોંશિયાર ઋષભદેવ ભગવાનની પ્રતિમા કલિંગ-જિન છોડાવી લાવ્યા હતા. શિલ્પીઓએ અક્ષરો કોતર્યા હશે ! અક્ષરો એટલા ઊંડા કોતર્યા છે કે ત્યારે મથુરા પણ જૈનોનું મોટું તીર્થ ગણાતું હતું. તે વખતે જ્યારે વરસાદ, ઠંડી, ગરમી વગેરેનો ઘસારો આટલો કાળ ઝીલવા છતાં વિદેશી યવન રાજા ડિમિત (ડિમિટ્રિયસ) મથુરા ઉપર ચઢી આવ્યો શિલાલેખમાંથી થોડાક અક્ષરો જ નષ્ટ થયા છે. તેમ છતાં શિલાલેખ ત્યારે મહારાજા ખારવેલે પોતાની સેના સાથે ત્યાં પહોંચી જઈ લગભગ આખો વાંચી શકાય છે. બ્રાહ્મી લિપિના આ શિલાલેખની યવનોને મારી હઠાવ્યા હતા. આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ શિલાલેખમાં છે. ભાષા અર્ધમાગધી પ્રાકૃત છે. શિલાલેખનું લખાણ એક અથવા વધુ
સમગ્ર ભારતમાં જે જૂનામાં જૂના શિલાલેખો છે તેમાં સમ્રાટ કુશળ કાવ્યમર્મજ્ઞ લેખકો પાસે તૈયાર કરાવ્યું હશે એ એની પ્રશિષ્ટ, અશોકના શિલાલેખો ઉપરાંત ઐતિહાસિક ઘટનાઓના વર્ણન સાથે સૂત્રાત્મક, મધુર શૈલી અને સુયોગ્ય શબ્દાવલિ પરથી જણાય છે. ખારવેલના જીવનની વિગતો વણી લેતો વિસ્તૃત શિલાલેખ તે આખો શિલાલેખ એતિહાસિક માહિતીથી સભર છે. [શિલાલેખનું મહારાજા ખારવેલનો છે. મહારાજા ખારવેલે સવાબે હજાર વર્ષ અંગ્રેજી તથા હિંદીમાં ભાષાન્તર ગુફાની બહાર મૂકવામાં આવ્યું છે.] પહેલાં જે ગુફા ઉપર લેખ કોતરાવ્યો છે એ ગુફા ઉદયગિરિ ઉપર શિલાલેખનો પ્રારંભ શ્રીવત્સ અને સ્વસ્તિક એ બે મંગળ ચિહ્ન આવેલી છે. ગુફા ખાસ્સી પહોળી છે. એનું નામ 'હાથી ગુફા” એવું અને નવકાર મંત્રના પ્રથમ બે પદથી થાય છે. પડી ગયું છે, કારણ કે એનો બાહ્ય દેખાવ હાથી જેવો છે. ગુફાના ' આ શિલાલેખ પરથી એટલું સ્પષ્ટ છે કે ત્યારે કલિંગમાં જૈન ધર્મ પથ્થરનો રંગ પણ હાથીના રંગ જેવો છે.
પ્રવર્તતો હતો. ચેદી વંશના રાજાઓ જૈન ધર્મી હતા. વળી એમાં આજથી લગભગ બસો વર્ષ પહેલાં આ શિલાલેખ વિશે વિદ્વાનો, પરાક્રમી મહારાજા ખારવેલે મગધમાંથી ઋષભદેવ ભગવાનની પંડિતો, સાધુ ભગવંતો વગેરે કોઇને ખાસ કશી જાણકારી નહોતી. પ્રતિમા પાછી મેળવી એ પરથી જણાય છે કે એ કાળે પણ અંગ્રેજો એ સમગ્ર ભારતના નકશાઓ લશ્કરી દષ્ટિએ બનાવવાનું જિનપ્રતિમાની પૂજા થતી હતી. ત્યારે સામાન્ય પ્રજામાં અર્ધમાગધી. શરૂ કર્યું ત્યારે આ ગુફાઓ પ્રકાશમાં આવી. એનો શિલાલેખ બ્રાહી ભાષા બોલાતી હતી અને લિપિ તરીકે બ્રાહ્મી લિપિ પ્રચલિત હતી. લિપિમાં છે એમ ત્યારે જણાયું, પણ ત્યારે બ્રાહ્મી લિપિના જાણકારો દેવનાગરી લિપિ ત્યારે હજુ પ્રચારમાં નહિ આવી હોય. નહોતા. ઓગણીસમા સૈકામાં બ્રાહ્મી લિપિ શીખવાનું ફરી શરૂ થયું ઇતિહાસકારો નોંધે છે કે કલિંગમાં મહારાજા ખારવેલના સમયમાં ત્યારે ઇ. સ. ૧૮૨૦માં સ્ટલિંગ નામના એક અંગ્રેજ સ્કોલરે આ જેટલો જૈન ધર્મનો પ્રચાર-પ્રભાવ થયો હતો. એટલો એમની પહેલાં શિલાલેખ બ્રાહ્મી લિપિમાં છે એ શોધી કાઢ્યું હતું. ઇ.સ. ૧૮૩૫માં કે એમની પછી કલિંગના રાજ્યમાં થયો નહોતો. બીજા એક અંગ્રેજ સંશોધકે બ્રાહ્મી લિપિનો અભ્યાસ કરી આ લેખ શિલાલેખ પરથી જણાય છે કે એ કાળે નંદરાજાના નામથી સંવત થોડોક વાંચ્યો હતો.
ચાલતો હતો. (વિક્રમ સંવતની શરૂઆત ત્યાર પછી થઈ.) નંદ સંવત ઇ.સ.૧૮૮૫માં વિયેનામાં પ્રાચ્યવિદ્યા વિશેના એક સંમેલનમાં ૧૦૩ના વર્ષે મહારાજા ખારવેલે મગધમાં ખોદાયેલી નહેર પોતાના ડો. ભગવાનલાલ ઇન્દ્રજીએ ઉદયગિરિખંડગિરિ વિશેના પોતાના રાજ્યમાં તનસુલીય' નામના માર્ગે વધુ ખોદાવીને પોતાની લેખમાં કલિંગ ચક્રવર્તિ મહારાજા ખારવેલનો ઉલ્લેખ કર્યો ત્યારે રાજધાનીમાં લાવ્યા હતા, એવો નિર્દેશ શિલાલેખમાં છે. ખારવેલનું નામ સો પ્રથમ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યું. પરંતુ વિસ્તૃત આ શિલાલેખ બીજી એક ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનો છે. જો શિલાલેખના લખાણ વિશે ખાસ માહિતી નહોતી. - એ ઘટનાનો ઉલ્લેખ આ શિલાલેખમાં ન કોતરાયો હોત તો કદાચ
આખો શિલાલેખ બરાબર વાંચીને એનો વિસ્તૃત અર્થ પહેલી એવી મહત્ત્વની ઘટના વિસ્કૃતિના ગર્તમાં કાયમને માટે ધકેલાઈ વાર બંગાળના પંડિત રાખાલદાસ બેનર્જી અને પટનાના કાશીપ્રસાદ ગઈ હોત. છેલ્લા એક-સવા સૈકાથી એ ઘટના પ્રકાશમાં આવી છે જાયસ્વાલે પ્રકાશિત કર્યો હતો.
તો પણ હજુ કેટલાયે એવા વિદ્વાનો હશે કે જેમને એ વિશે કશી : * બ્રાહ્મી લિપિમાં લખાયેલો આ શિલાલેખ વાંચવામાં અને એને માહિતી ન હોય. અંગેનું સંશોધન કરવામાં પંડિત કાશીપ્રસાદ જાયસ્વાલનો ઘણો આપણાં આગમ ગ્રુત પરંપરાથી ચાલ્યા આવતાં હતાં. આ મોટો ફાળો છે. લેખ બહુ મોટો છે, અક્ષરો બ્રાહ્મી લિપિમાં છે, શ્રુતપરંપરામાં સમયે સમયે અક્ષરફેર, શબ્દફેર, અર્થફેર થયાનો કેટલેક સ્થળે શબ્દો ઘસાઈ ગયા છે એટલે પહેલા જ વાંચને સંપૂર્ણ સંભવ રહે છે. ત્રણચાર પેઢીમાં કેટલુંક લુપ્ત થઈ જાય છે. એટલા અર્થ બેસે એવું બને નહિ. શ્રી જયસ્વાલે પહેલાં નીચે ઊભા ઊભા માટે સમર્થ જાણકાર આચાર્યો અને અન્ય સાધુ-સાધ્વીઓ એકત્ર ઉપરના અક્ષરો વાંચ્યા હતા. બીજી વખત તેઓ ત્યાં ગયા ત્યારે થઇને પાઠનિર્ણય કરી લે છે. એને વાચના' કહેવામાં આવે છે. પાલખ બંધાવી અને એના ઉપર બેસીને નજીકથી ઘણાખરા શબ્દો શ્રુતપરંપરાથી ચાલ્યા આવતાં આપણા આગમો માટે ભગવાન ઉકેલ્યા હતા. કેટલાક શબ્દો ભૂંસાઈ ગયા છે. ત્યાર પછી પ્લાસ્ટરમાં મહાવીરના નિર્વાણ પછી લગભગ ૧૬૦ વર્ષે પાટલીપુત્રમાં એક એનું બીબું તેયાર કરાવીને તે વાંચ્યું. એમ કરતાં કરતાં દસ વર્ષને વાચના આચાર્ય શ્રી સ્થૂલિભદ્રસૂરીશ્વરની નિશ્રામાં યોજવામાં આવી અંતે આખા શિલાલેખનો ઘણોખરો પાઠ ઉકેલાઈ શકાયો છે. એમાં હતી. ત્યાર પછી બીજી વાચના મથુરામાં આર્ય સ્કંદિલાચાર્યની શ્રી રાખલદાસ બેનર્જીની એમને સારી મદદ મળી હતી.
નિશ્રામાં યોજવામાં આવી હતી. પરંતુ આ હાથી ગુફામાં પ્રવેશતાં પહેલાં જ ઊંચે જોવાથી બહારથી ખારવેલના નિમંત્રણથી એક નાની વાચના કલિંગના કુમારગિરિ
