________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
" ૧૬ જુલાઈ, ૨૦૦૪
ભાવકના ચિત્તને સ્પર્શી જાય છે; જેમ કે
સિગારેટ પીધા વગર સિગારેટના ધુમાડા કાઢવાનો આનંદ માણી શકાયો. “વિશાળ વર્તુળાકાર જગ્યામાં ઉદ્યાનની વચ્ચે બનાવેલો ખાસ્સો ઊંચો થોડીવાર હવા મોઢામાં રોકી રાખી ગાલ ફુલાવીને પછી ઘટ્ટ ધુમાડાની ફુવારો એનાં ઊડતા સીકરો અને રંગબેરંગી બત્તીઓના પ્રકાશને લીધે લાંબી સેર પણ કાઢી શકાય.” (મિલ્ફર સાઉન્ડ અને માઉન્ટ કૂક). રત્નજડિત મુગટ જેવો લાગતો હતો. વળી નીચે ચારે બાજુ ફુવારાઓમાંથી પરંતુ પ્રસંગોપાત્ત વિનોદ કરતા લેખક હરહંમેશ કરુણામય, ઊડતું પાણી વિશાળ છત્રનો આકાર ધારણ કરતું હતું. વાતાવરણમાં સમભાવશીલ, નીતિનિષ્ઠ અને પ્રામાણિક રહે છે. પોતાને અગવડ યા કે મહેક અને શીતળતા હતાં.' (અબુધાબી)
તકલીફમાં મૂકનાર યા છેતરનાર વ્યક્તિ પ્રતિ પણ તેઓ સહિષ્ણુતા અને ‘ટેકાપો (Tekapo) નામનું સરોવર જોવા મળ્યું. આછા મોરપિચ્છ કરુણા દાખવે છે. અનેક પ્રસંગોમાં આ વસ્તુ જોવા મળે છે. દાખલા જેવા એના પાણીનો અનોખો રંગ જિંદગીમાં અન્યત્ર ક્યાંય જોવા મળ્યો તરીકે-દક્ષિણ ચીનના “qઇલિનમાં સ્થાનિક જાતિનો ખેલ' યોજાયો નથી. સૂકાં મેદાનો વચ્ચે આ લંબવર્તુળ સરોવર જાણે ધરતી માતાએ હતો. તેમાં જોવા જવા માટેની દાખલ ફી ઘણી મોંઘી હતી. પરંતુ પોતાનો ઓપલમઢયું ઘરેણું પહેર્યું હોય એવું લાગતું હતું.” (મિલ્કર સાઉન્ડ અને જ્યાં ઉતારો હતો તે હોટલના ઓરડાની બારીમાંથી ખુરસી પર બેસી એ માઉન્ટ કુક)
ખેલ જોઈ શકાય તેમ હતું. ‘પણ મારા મનમાં પ્રશ્ન થયો કે આવી રીતે સમુદ્રમાં થોડે દૂરથી જોઇએ તો સીધો, ઊંચો, જાડો અને ભૂખરા મફત ખેલ જોવો તે શું યોગ્ય છે ? એમાં શિષ્ટાચારનો ભંગ થાય અને રંગનો ખડક, જાણે ઐરાવત હાથીએ પાણીમાં પગ મૂક્યો હોય એવો નીતિનિયમનો પણ ભંગ થાય. મિત્રે તરત રિશેપ્શનિસ્ટને ફોન જોડ્યો. લાગે.” (નોર્થ કેપ)
જવાબ મળ્યો કે રૂમમાંથી ખેલ ખુશીથી જોઇ શકાય. ખેલ જોવાના પૈસા ‘જૂન મહિનો એટલે હિમાચ્છાદિત ડુંગરાઓનો કપરો કાળ. સૂર્યનારાયણ નથી, ડિનર અને ડ્રિકના પૈસા છે. બારીમાંથી જોવામાં કોઈ નીતિનિયમનો એમને રડાવીને જ જંપે. શેત જટાધારી ડુંગરો ચોધાર (બે આંખોના ચાર ભંગ નથી.” (qઇલિનમાં સ્થાનિક જાતિનો ખેલ). ખૂણે) નહિ પણ શતધાર આંસુ વહાવે...આંસુ સારી સારીને નિસ્તેજ અને દક્ષિણ આફ્રિકાના “શાહમૃગના વાડા' જોઈ લેખકને જિજ્ઞાસા અને શુષ્ક બનેલા ડુંગરો ક્યારેક આકાશમાંથી, ગૌતમ ઋષિના શાપ પછી આશ્ચર્યની સાથે અરેરાટી પણ થાય છે, કારણ કે “શાહમૃગનું સરેરાશ પશ્ચાત્તાપ અનુભવતા સહસાક્ષ ઇન્દ્રને-વૃષ્ટિના દેવતાને, હજાર આંખે આયુષ્ય ૭૦-૭૫ વર્ષનું, પણ ત્રણ-ચાર વર્ષે ભરાવદાર શરીરનું થયા થીજેલાં આંસુ (Snow) પોતાના ઉપર વહાવતો જોઇને સહાનુભૂતિપૂર્વક પછી ભાગ્યે જ કોઇને વધુ જીવવા મળે. બાળવયમાં જ તે કતલખાને સાંત્વન અનુભવે છે.” (હામરફેસ્ટ)
પહોંચી ગયું હોય અને તે પહેલાં પીંછાં ખેંચાતાં હોય ત્યારે લોહીની ટસરો પ્રવાસી લેખક ગંભીર પ્રકૃતિના પણ પ્રસન્નમનના મનુષ્ય છે. બિનજરૂરી સાથે એણે કેટલી વેદના અનુભવી હોય ! એને ડોક મરડીને, અથવા મોઢે અને કૃતક ગાંભીર્યથી તેઓ દૂર જ રહે છે. પ્રસંગોપાત, કઠોરતા-કટુતાથી કોથળી ભરાવીને, ગૂંગળાવીને, ગોળીથી વીંધીને કે શસ્ત્ર વડે ડોક ઉડાવી સર્વથા, મુક્ત, નિર્દોષ વિનોદ પણ કરી લે છે. પોતાને ભોગે પણ તેઓ દઇને મારી નાખવામાં આવે ત્યારે સમજદાર શાહમૃગ પોતાનું મોત હસી શકે છે. અનેક પ્રવાસી ચિત્રોમાં આવા વિનોદની આછી લકીરો સમજી જઇને બધી તાકાતથી કેવું ઝૂઝતું, આક્રંદ કરતું હોય છે ! જોઈ શકાય છે. કેટલાંક ઉદાહરણ જુઓ:
મનુષ્યને એની નિષ્ફરતાની વાત કોણ સમજાવે ?' (શાહમૃગના વાડા) “અમે ચાલતા હતા તેવામાં અમારાથી થોડે આગળ ચાલતી એક “...મગના ફોતરા જેટલા એક બીજમાંથી દસ લાખ કિલોગ્રામ કરતાં યુરોપિયન યુવતીના ખભા ઉપર વાંદરો પાછળથી અચાનક કૂદીને ચડી વધુ વજનનું લાકડું ધરાવતું સિકોયાનું વિરાટ વૃક્ષ ઉત્પન્ન થાય છે. સિકોયા બેઠો. યુવતી ગભરાઇને ચીસાચીસ કરતી દોડવા લાગી, પણ વાંદરો પણ લાખો બી કુદરતને પાછા આપે છે. હાકુજાએ કહ્યું, “સિકોયાનું વૃક્ષ થોડો નીચે ઊતરે ? એની સાથે ચાલતી કર્મચારી છોકરીએ ખાવાનું આપણને ઉપદેશ આપે છે કે કુદરતે તમને જે પ્રેમથી આપ્યું છે તે અનેક આપીને વાંદરાને નીચે ઉતાર્યો...અચાનક પાછળથી મારા ખભા ઉપર ગણું કરીને કુદરતને પાછું આપો. ઉદાર બનો. સ્વાર્થી ન બનો...' પણ એક મોટો વાંદરો ચડી બેઠો. હું ગભરાયો નહિ, પણ આવી ઘટના (સિકોયાની શિખામણ)
ઓચિંતી બને એટલે સ્તબ્ધ થઈ જવાય. હવે વાંદરાને નીચે કેવી રીતે અર્થાત “પાસપોર્ટની પાંખે'નો આ ત્રીજો ભાગ, તેના પહેલા-બીજા ઉતારવો ? ...ત્યાં તો મારી સાથે ચાલતી છોકરીએ કહ્યું, “સર, સર, બેય ભાગની જેમ, જગતના વિવિધ દેશોની પ્રકૃતિ અને સંસ્કૃતિની, સારી-નરસી હથેળી પહોળી ખુલ્લી કરી નાખો ?' મેં બેય હથેળી ખુલ્લી કરી નાખી વિવિધ બાજુઓનો, અલપઝલપ પણ સુરેખ અને સંવેદ્ય ખ્યાલ આપે છે. કે તરત વાંદરો આપોઆપ નીચે ઊતરી ગયો...બેય હથેળી ખુલ્લી બતાવો જગતમાં ક્ષોભ અને દુ:ખપ્રેરક ઘણું છે, તો આનંદ અને સુખપ્રદ એવું તો સમજી જાય કે ખાવાનું ખલાસ થઈ ગયું છે, એટલે ચાલ્યો જાય.” પણ ઓછું નથી–એ તે દર્શાવે છે. માનવી અને જગતની વાસ્તવિકતા (બાલીમાં બેસતું વર્ષ)
તેમાં ચારુ કલ્પના અને સુકોમળ સંવેદનાથી ભીંજાઇને ગ્રાહ્ય રૂપમાં રજૂ કોફી પણ મળતી હતી. એક કપના બસો રૂપિયા. ટાઢ ઉડાડવા થઈ છે. સરળ, મધુર, કોમળ, ઇન્દ્રિયસંવેદ્ય, પ્રવાહી, વિશદ શૈલીમાં, કોફી પીવી પડે અને કોફીના ભાવ સાંભળી ટાઢ વાય. એટલે કોફી સહજ સ્વાભાવિક લાગે તે રીતે પ્રસ્તુત, વિવિધ પીવાનું અમે માંડી વાળ્યું.” (ટ્રસ્સોથી આલ્ટા)
પ્રદેશો-સ્થળો-ઘટનાઓ-મનુષ્યો-કાર્યોનું, તાદૃશ નિરૂપણ ભાવકના “કેટલાક ડુંગરો પર માત્ર મસ્તકે જ બરફ રહેલો છે. એક ડુંગર મન અને હૃદયને સ્પર્શી જાય છે. તે આનંદ અને અવબોધ-ઉભય યુગપદ ઉપર ધોળા બરફનો આકાર એવો હતો કે જાણે એણે માથે ગાંધી ટોપી આપે છે. લેખક સાથે પોતે જગતપ્રવાસ કરી રહ્યો હોય-એવો ભાવકને પહેરી ન હોય ! મનમાં થયું કે “અહો ! ગાંધીજીના સંનિષ્ઠ સ્વયંસેવકો તે અહેસાસ કરાવે છે. લેખકનો “હું” તેમાં સર્વત્ર દેખાય છે, પણ અહ' ઠેઠ અહીં સુધી આવી પહોંચ્યા છે ને !'...આપણા પુરા ૭૩ દિવસ ક્યાંય કળાતું નથી. કોઈ પ્રેમાળ, લાગણીશીલ મિત્રની સાથે, અંતરંગ (રાત્રિ સહિત) બરાબર એમનો એક દિવસ. પુરાણકથાઓમાં આવે છે વાતો કરતાં, આપણે આનંદ-ઉલ્લાસપૂર્વક જગતનો પ્રવાસ માણી રહ્યા કે દેવોના એક દિવસ બરાબર આપણા અમુક દિવસો. અહીં હામરફેસ્ટમાં હોઇએ તેવી આપણને અનુભૂતિ થાય છે. અમે દેવોના દિવસમાં હોઇએ એવું સાક્ષાત્ અનુભવ્યું.” (હામરફેસ્ટ) મને તેથી આ પ્રવાસકથા ઘણી ગમી છે. તમને-વાચકોને પણ તે
બહાર તો સખત ઠંડી હતી અને આછા ધુમ્મસ જેવું વાતાવરણ હતું. અવશ્ય ગમશે, એવી મને ખાતરી છે. એને લીધે બોલતી વખતે દરેકના મોઢામાંથી ધુમાડા નીકળતા હતા.
Printed & Published by Nirubahen Subodhbhai Shah on behalf of Shri Mumbai Jain Yuvak Sangh and Printed at Fakhri Printing Works, 312/A, Byculla Service Industrial Estate, Dadaji Konddev Cross Road, Byculla, Mumbai-400 027. And Published at 385, S.C.P. Road, Mumbal-400 004. Editor: Aamantat C. Shah.
P
E
