________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૬ માર્ચ, ૨૦૧૪
એક સત્યાગ્રહી-શ્રી મૂળશંકર રાવળ રહેતા હતા–પિતાજીના એ ખાસ કેન્દ્રમાં ને ફ્રેમમાં કુંદનલાલ સેહગલ, અમિતાભ બચ્ચન, બ્રેડમેન ને મિત્ર હતા. કોઈ કામ પ્રસંગે પિતાજી ગાંધીજીના આશ્રમમાં ગયેલા ગાવસ્કર, ધ્યાનચંદ્ર ને પેલે ને મુક્કાબાજ માઈક ટાયસન આવી ગયા ! ત્યાંથી શ્રી રાવળ દ્વારા એ છબી મળેલી. પિતાજી એ બે છબીઓ સમક્ષ પૌત્રો કૂદી કૂદીને આ કલાકારો ને રમતવીરોની સિદ્ધિઓનાં વખાણ હાથ જોડી પાંચેક મિનીટ ધ્યાન ધરતા. સને ૧૯૩૨માં હું અંગ્રેજી પાંચમા કરે. જે તે સામયિકોમાંથી એમના ફોટા ને સિદ્ધિઓના આંકડા ભેગા ધોરણમાં આવ્યો ત્યારે પિતાજીએ કહેલા શબ્દો હજી મારી સ્મૃતિમાં ગૂંજે કરી ફાઈલ બનાવે. એમની સંપત્તિને અહોભાવપૂર્વક બિરદાવે. પેલા છે: “આ દુનિયામાં બે પ્રત્યક્ષ દેવતા છે. એક પ્રત્યેક પ્રભાતે પૂર્વમાં ઉગતા મુક્કાબાજની છબી બતાવી મને કહે: ‘દાદા !! મુક્કાબાજીમાં આ વિશ્વચેમ્પિયન સૂર્યનારાયણ ને બીજા આ મહાત્માજી : એ સિવાય બીજા દેવોને તો કેટલું કમાયો છે-ખબર છે ?' હું મારું અજ્ઞાન જાહેર કર્યું એટલે કહે : આપણે ક્યાં દીઠા છે ?
ખાસ્સા ત્રીસ કરોડ ડોલર ! એને પચાસે ગુણો...કેટલા બધા રૂપિયા મને નવાઈની વાત તો એ લાગે છે કે વર્ષો સુધી અમારા ઘરમાં થયા ! અને બ્રેડમેને કેટલી સેમ્યુરી મારી છે ખબર છે ? ધ્યાનચંદે કુટુંબના કોઈ વડીલનો ફોટો જ ન મળે ! લગભગ સાઈઠ વર્ષે પહોંચેલા હોકીમાં ને પેલેએ ફુટબોલમાં શી શી કમાલ કરી છે તે જો દાદા ! તમે પિતાજીને એકવાર એમનો ફોટો પડાવવાની વાત કરી તો નિર્લેપભાવે જાણો ને તો અવાક બની જાવ.” આમેય હું ફ્રેમમાંથી ગાંધીજી–ટાગોર, કહે: “દેહનો ફોટો પડાવીને શું કરવાનો ? કોઈ મનનો ફોટો પાડી આપે ને અરવિંદ ગયા ત્યારથી અવાક્ બની જ ગયો હતો ! છે ?'...પણ એમને જ્યારે પંચોતેર થયાં ત્યારે અમો એમને અમદાવાદના જમાને જમાને, પેઢીએ પેઢીએ, રસ રુચિ વૃત્તિ-વલણો બદલાતાં જતાં એક સુડિયોમાં લઈ ગયા ને એમની ઈચ્છા વિરુદ્ધ એક સરસ ફોટો હોય છે. આદર્શો બદલાતા જતા હોય છે. કર્મ દેવાય હવિષા વિધમ: પડાવ્યો. એની મોટી પાંચ નકલો કઢાવી, સરસ ફ્રેમમાં મઢી મેં ચાર “કયા દેવને શ્રદ્ધા અર્થ ધરવો ?” એવા શંકપ્રશ્રો દરેક પેઢીએ પૂછાતા ભાઇઓને ને એક બહેનને આપી...થોડાક દિવસ બાદ પિતાજી ખિન્નભાવે હોય છે. કોઈવાર ધર્મવીર, કોઈવાર કર્મવીર, કોઈવાર કલાવીર, કોઈવાર બોલ્યા: મારા પિતાજીનો ફોટો હોત તો હું એમને છબીમાં તો જોઈ રમતવીર, કોઈવાર રાજકારણી, કોઈવાર વિજ્ઞાનવીર પ્રજાના ચિત્તનો શકત !'
- કબજો સર કરતા હોય છે. આવા સંજોગોમાં સમતા સાચવવી દુષ્કર બને સને ૧૯૩૦ થી સને ૧૯૫૦ સુધીમાં પેલા ગણતર દેવોની છબીઓ છે. સાથે બીજા ચાર-પાંચ દેશભક્તિના દેવો બિરાજમાન થઈ ગયા. ગાંધીજી, અમારા કુટુંબમાં દાદા પરમ વૈષ્ણવ હતા, પિતાજીની શ્રદ્ધા ગાંધીજી જવાહર, સરદાર, સુભાષ, ભગતસિંહ. એક ફોટામાં ત્રણ દેશભક્તો અને શિવમાં હતી. મોટાભાઈ રામના ભક્ત હતા, મારાં શ્રીમતી વચ્ચે ગાંધીજી-કેવળ એકવસ્ત્રા-આજુબાજુ જવાહર ને સરદાર. ગુફતેગો સ્વામીનારાયણ હતાં. મોટા દીકરાને અને પુત્રવધૂને જલારામ બાપામાં વખતની એ છબી સર્વના આકર્ષણનું કેન્દ્ર બની. આ ઉપરાંત અમારા શ્રદ્ધા છે તો એકાદ જીવ નાસ્તિક તો નહીં પણ અશેયવાદી છે. સૌ ઘરમાં કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોર ને મહર્ષિ અરવિંદના ફોટા પણ આવી પોતપોતાની શ્રદ્ધા પ્રમાણે એમના ઈષ્ટદેવની છબીઓ રાખે છે, પુજે ગયા. ટાગોરના ફોટાને જોતાં “ગીતાંજલિ' યાદ આવી જાય અને અરવિંદની છે...એક પૌત્ર-વધૂએ તો દેવઘરમાં એક સાથે નવેક દેવતાઓની છબીઓ છબી જોતાં “સાવિત્રી’ મહાકાવ્ય. મેં એ બંનેના ફોટા ગાંધીજીને વચમાં રાખી છે. કોઈ દેવને વાંકું ન પડે ને નવમાંથી એકાદ તો રીઝે ! રાખીને દીવાલે જડેલા. યોગસિદ્ધિમાં આગળ વધેલા મહર્ષિ અરવિંદને એકવારના ગુજરાત રાજ્યના આરોગ્યપ્રધાન ડૉ. એકવાર કવિવર રવીન્દ્રનાથ મળવા ગયા. અરવિંદે હસ્તધૂનન માટે હાથ ઠાકોરભાઈ પટેલનાં મોટાં બહેન શ્રીમતી કમુબહેનનું અવસાન થયું. મારાં લંબાવ્યો, કવિવરે બે હસ્ત જોડી કેવળ પ્રણામ જ કર્યા. ગરિમાની શ્રીમતીનાં એ ખાસ બહેનપણી. અમો એમના બેસણામાં ગયેલા. બેસણામાં બાબતમાં કોણ કોનાથી ચઢે ? જ્યારે જ્યારે આ ઋષિ-કવિના ફોટાનું મૂકેલો સ્વ. કમુબહેનનો મોટો ફોટો જોઇ મારાં શ્રીમતીએ મને કહ્યું : દર્શન કર્યું ત્યારે ત્યારે મને એ ગૌરવવંતો પ્રસંગ યાદ આવે છે. “આપણે પણ બેસણા વખતે કામમાં આવે એવા બે મોટા ફોટા પડાવીએ.
દાદા અને પિતાજીનો ઝાઝેરો ઝોક અધ્યાત્મ પ્રત્યે હતો...અમારી છોકરાંઓને એટલી તકલીફ ઓછી.’ મને હસવું તો આવ્યું પણ ગૃહિણીના પેઢીમાં રાષ્ટ્રભક્તિ ભળી. ગાંધીજી દેશભક્તિના, અરવિંદ યોગ-અધ્યાત્મના વ્યાજબી પ્રસ્તાવનો રજમાત્ર વિરોધ કર્યા વિના સરસ ફોટા પડાવ્યા. તા. ને કવિવર સાહિત્ય કલાના પ્રતીક સમા બની રહ્યા. આ વિભૂતિ-ત્રિવેણીએ, ૧૨-૧-૨૦૦૨ના રોજ શ્રીમતીનું અવસાન થતાં મને એમની અગમચેતી અઢી-ત્રણ દાયકા સુધી, રાષ્ટ્રીય યૌવનધનને પ્રેરણાનાં પીયૂષ પાયાં. એ માટે અહોભાવ થયો ! મારા ફોટાના પૈસા લેખે લાગ્યા નથી ! ક્યારે લેખે ત્રણેય પોતપોતાની રીતે નખશિખ રાષ્ટ્રભક્તો હતા. પ્રસંગોપાત આવશ્યક લાગશે તે તો એકમાત્ર ભગવાન જાણો! લાગ્યો ત્યાં, એકબીજાની વિચારસરણીનો તાત્ત્વિક વિરોધ પણ કર્યો ઘરમાં ચોથી પેઢીના તો સેંકડો નહીં પણ હજારો ફોટા ભેગા થયા છતાંયે ત્રણેયનું ધ્યેય તો એક જ હતું...મંઝિલ પણ એક જ હતી...ને એ છે...આલ્બમો પણ અર્ધો ડઝન તો હશે જ. પણ મારી રૂમમાં મેં ત્રણ સિદ્ધ કરીને ત્રણેય ઇતિહાસ સર્જીને કાળની કેડીએ કીર્તિદા પ્રયાણ કર્યું. મોટા ફોટા એક લાઈનમાં ટીંગાડ્યા છે. ત્રણેયનું નામ એક જ છે. એક
કામ પ્રસંગે એકાદ અઠવાડિયા માટે મારે બહારગામ જવાનું થયું. છે મોહન મુરલીવાળો-મુરલીધર, બીજો છે મોહન તકલીધર ને ત્રીજો છે આવીને જોઉં છું તો ફ્રેમમાં એ ત્રિપુટીના ફોટા જ ન મળે. જ્યારે સને મોહન હલધર...(કૃષિકાર મારા પિતાજી). આઠ દાયકાની સ્મૃતિને ૧૯૬૩માં હું મારા નવા “અનામી ભવન’માં રહેવા આવ્યો ત્યારે મારા તાજી રાખવા માટે મારા ગામના ઘરના પાણિયારાનો અંબામાતાનો ફોટો પરમ આત્મીય સુહદ શ્રી રતિલાલ ભાવસારે (ગુલશને બહાર) એ ત્રણેય એક ખુણામાં ટીંગાડ્યો છે જેના નિત્યદર્શને મારી માતાની સ્મૃતિ તાજી ફોટા ખરીદેલા ને સુંદર ફ્રેમમાં મઢેલા. મને એ ત્રણેય ફોટા માટે આગવો થાય છે, આદર ને ભારે આકર્ષણ હતું. તપાસ કરતાં જાણવા મળ્યું કે અમારી ગમે તેવો નાસ્તિક કે અજ્ઞેયવાદી હોય પણ પ્રકૃતિથી માણસ મૂર્તિપૂજક ત્રીજી પેઢીના બે પૌત્રોનું એ પરાક્રમ હતું ! જમાનો બદલાતો લાગ્યો. છે: છબી-રાગ પણ એનું જે પ્રમાણ છે. ઘણીવાર સ્થૂલ નિર્જીવ છબીઓ નવી પેઢીનાં રસરુચિ પણ બદલાયાં. એમનો આદર્શ બદલાયો. અધ્યાત્મ પણ વ્યક્તિને પ્રેરણાપીયૂષ પાઈ ઉન્નતિને પંથે દોરી જતી હોય છે. એમના ને રાષ્ટ્રભક્તિને બદલે અભિનેતાઓ અને રમતવીરો એમના આદર્શ બની પ્રત્યે આપણો અભિગમ કેવો છે એના ઉપર પ્રેરણા કે ઉત્થાનનો બેઠા ! સંપત્તિ અને ગ્લેમર’માં અંજાઈ જવા લાગ્યા. આદર્શ. અને આધાર છે. પ્રેરણાનું કેન્દ્ર જ જાણે કે બદલાઈ ગયું !
