________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૬ જુલાઈ, ૨૦૦૪
સંસ્કૃત સાહિત્યમાં વિદ્વતાભર્યો વિનોદ
| પ. પૂ. આ શ્રી પૂર્ણચન્દ્રસૂરિજી મહારાજ સંસ્કૃતિ એવી સંજીવિની છે, જે પ્રજાને યુગ-યુગ સુધી સંસ્કારી અને રાજન ! આવી અપૂર્વ બાણવિદ્યા તમે ક્યાંથી શીખી આવ્યા કે, સચેતન રાખી શકે. આવી સંસ્કૃતિઓમાં ભારતીય સંસ્કૃતિ શિરમોર તરીકેનું ભિક્ષુકો-યાચકોનો સમૂહ નજીક આવે છે અને તમારા ગુણ દિગૂ-દિગંતમાં સ્થાન-માન શોભાવે છે. કારણ કે આ સંસ્કૃતિ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષા જાય છે. [બાણ છોડીએ ત્યારે ધનુષ્યની દોરી નજીક ખેંચવી પડે એથી બાણ સાથે જોડાયેલી છે. એક અપેક્ષાએ એમ કહી શકાય કે, સંસ્કૃત અને દૂર દૂર જાય. અહીં વિલક્ષણતા એ છે કે માર્ગણનો અર્થ બાણ અને ભિક્ષુક - સંસ્કૃતિ એક જ સિક્કાની બે બાજુ છે. સંસ્કૃતનો અર્થ થાય છે: સંસ્કારિત બંને થાય, ભિક્ષુકો નજીક આવે છે. ગુણનો અર્થ દોરી અને ગુણ બંને થાય, કરેલું. સંસ્કૃત ભાષા તો સંસ્કારિત છે જ, પરંતુ જે કોઇ પણ સંસ્કૃતિ કે ગુણો દૂર દૂર ગવાય છે.] માનવ સંસ્કૃત-ભાષા સાથે જોડાયેલો રહે છે, એ પણ સ્વયં સંસ્કાર-સંપન્નતાનો
માહો તવ નિ:સ્વારે સુરતં રિપુશ્ચઢે. સ્વામી બની જાય છે. સંસ્કૃત ભાષાનો આ કંઈ જેવો તેવો પ્રભાવ નથી. માટે : નિતે તસ્ત્રિયાને વંચિત્રમિટું મહત્વ - જ ભારતીય સંસ્કૃતિ સર્વશ્રેષ્ઠ રહેતી આવી છે,
રાજન ! તમે બાણ છોડો છો અને શત્રુઓનાં હૃદય-ઘટ ફૂટી જાય છે, જેનું સાહિત્ય સર્વશ્રેષ્ઠ હોય, એ સમાજ અને એ સંસ્કૃતિ પણ સર્વશ્રેષ્ઠતા પરંતુ આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે, શત્રુઓની સ્ત્રીઓની આંખમાંથી પાણી પામ્યા વિના ન રહે. ભારતીય સાહિત્યનું સિંહાવલોકન કરીએ, તો એમ વહેવા માંડે છે. (ફૂટેલા ઘડામાંથી પાણી વહેતું નથી, એમની સ્ત્રીઓની લાગે કે, આ સાહિત્યના ઉદ્યાનમાં સંસ્કૃત-ભાષા ઓર ખીલી ઊઠી છે. આંખમાંથી પાણી–આંસુ વહેવા માંડે છે, એ આશ્ચર્ય !) એમાંય જૈન–સાહિત્યનું પઠન-પાઠન કરતાં તો એમ જ લાગે કે, જૈન સાહિત્ય તો સંસ્કૃત-ભાષાને મુક્તમને વિહરવા માટેની ક્રીડા-સ્થલી તળાવના કિનારે માછલાં પકડીને ખાઈ જતા બગલાનું દૃશ્ય જોઇને જ છે.
એક કવિરાજે કટાક્ષ-બાણ છોડ્યાં કે, સંસ્કૃત-ભાષાની વિશેષતા એની નિયમબદ્ધતા, ઓછા શબ્દોમાં ઘણા પણ તમિષ તાવ ટ્રાનશાતા મચી રસવતી IT સદૈવ અર્થનો સમાવેશ કરવાની વિરલ લાક્ષણિકતા અને મધ-મીઠી મધુરતામાં પણ યત સારસ વવIિ: પુર્વ દ્િ ભવતિ તg વ ર વિ: સમાયેલી છે. અર્થનું ગાંભીર્ય અને શબ્દનું લાલિત્ય: આ બે દૃષ્ટિથી તળાવના બાને બનાવાયેલી આ દાનશાળામાં માછલાં આદિ રસોઈ રૂપે વિચારીએ તો સંસ્કૃત જેવી બીજી ભાષા મળવી દુર્લભ ગણાય. સંસ્કૃત હંમેશ તૈયાર જ હોય છે. ભોજન કરનારા તરીકે અહીં બગલા-સારસ-ચક્રવાક ત્રષિ-મુનિઓની ભાષા તો છે જ, તદુપરાંત ‘દેવભાષા” બનવાનું સૌભાગ્ય આદિ પંખીઓનું ગમનાગમન સતત થતું જ હોય છે. છતાં અહીં પુણ્ય પણ સંસ્કૃતને વર્યું છે.
કેટલું બંધાતું હશે, એ તો અમે કહી શકતા નથી. અર્થની ચમત્કૃતિની દૃષ્ટિએ સંસ્કૃત કેવી અદ્ભુત ભાષા છે, એનો
0 તાગ પામવો હોય, તો સંસ્કૃત સુભાષિતો પર મનન-ચિંતન કરવું જોઇએ. મંત્રી દ્વારા જ મહિમા પામેલા રાજાને પણ મંત્રીએ છંછેડવા ન જોઇએ, આ સિવાય વિદ્વત્તાભર્યો વિનોદ માણવો હોય, તો સંસ્કૃત–સાહિત્યમાં એવા આવી હિતશિક્ષા એક શ્લોકમાં ખૂબ જ સુંદર આલંકારિક રીતે રજૂ કરવામાં એવા શ્લોકો ઢગલાબંધ મળી આવે છે, કયા શ્લોકને અગ્રક્રમ આપવો, એનો આવી છે. નિર્ણય કરવામાં દ્વિધા અનુભવાય. કેટલાય જૈનાચાર્યોએ સંસ્કૃત-ભાષામાં . आदौ मयैवायमदीपि नूनं न तद्दहेन्मामवहेलितोपि જે રચનાઓ કરી છે, એ આશ્ચર્ય અને અહોભાવની દૃષ્ટિએ જોવાય એવી इति भ्रमादङ्गुलिपर्वणापि स्पृशेत नो दीप इवावनीप: છે. આ સિવાય વાતચીત કે ગોષ્ઠિના રૂપમાંય જૈનાચાર્યોની વાણી કે મેં આ દીવો પેટાવ્યો છે અને પાળ્યો-પોષ્યો છે. માટે હું એની સાથે કલમમાંથી જે સંસ્કૃત રચનાઓ સરી પડી છે, એ જોઇએ તોય આશ્ચર્યથી છેડછાડ કરીશ, તોય મને તો આ દીવો બાળશે નહિ, આ જાતના ભ્રમનો હિંગ બની જવાય. આવો એક સામાન્ય પ્રયાસ કરીને સંસ્કૃત-ભાષાની ભોગ બનીને દીવાની જેમ રાજાની અવહેલના મંત્રીએ ન કરવી જોઇએ. સંસ્કારિતાને સમજીએ: - a n n.
એવી લોકમાન્યતા પ્રચલિત છે કે, સપ્તર્ષિના તારાઓનું આકાશમાં પરદુ:ખભંજન રાજા વિક્રમના સમયમાં શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિ અનોખું સ્થાન-માન છે. એના કરતાંય એકલા શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજી મહારાજના નામના એક જૈનાચાર્ય થઈ ગયા. કોઈ રાજાને પ્રતિબોધિત કરવાના એમના સ્થાનને વધુ મહત્ત્વ આપતી એક કવિકલ્પના જાણવા-માણવા જેવી છે : મનોરથ હતા. એથી પહેલી જ વાર વિક્રમ રાજા સાથે વાર્તાલાપ કરવાનો સતયોપિ સતત વરત્નો મોવતું ક્ષમ નહિં મૃf 5યો: સશત્ પ્રસંગ આવ્યો, ત્યારે એમણે ચમત્કૃતિ-પૂર્ણ જે સંસ્કૃત-શ્લોકોથી પૂર્વભૂમિકા નીયાસૌ વિતરંvમુદ્દેમણૂરિન પેન મુવિ નીવવધો નિષિદ્ધ: રચી, એ ક્રમશ: જોઇએ. રાજાના વાસ્તવિક ગુણ વર્ણવતા એમણે કહ્યું: ' આકોશમાં સપ્તર્ષિ (સાત ઋષિઓ) સતત પરિભ્રમણ કરી રહ્યા છે, सर्वदा सर्वदोऽसीति मिथ्या संस्तूयसे बुधैः
છતાં હજી સુધી ચન્દ્રની ચુંગાલમાં ફસાયેલાં હરણ-હરણીમાંથી હરણીય नारयो लेभिरे पृष्ठिं न वक्ष: परयोषितः ।
એ છોડાવી શક્યા નથી. જ્યારે ગુજરાતના સંસ્કારસ્વામી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજી રાજવી વિક્રમ ! વિદ્વાનો તમારા ગુણગાન કરતા કહે છે કે, રાજવી એકલપંડે અઢાર અઢાર દેશમાં જીવ-વધનો નિષેધ કરાવી શક્યા છે. આ હંમેશને માટે બધું આપનારા છે, પરંતુ આમાં સચ્ચાઈ નથી, કેમકે શત્રુઓને એકર્ષિ ચિરકાળ જય પામો. 9 a n. તમે પીઠ આપતા નથી અને પરસ્ત્રીને તમે છાતી આપતા નથી. એથી સર્વદા ગુજરાતના રાજવી વીરધવલ જ્યારે સ્વર્ગવાસી બન્યા, ત્યારના આઘાતનું વર્ણન સર્વ-દાયક તરીકેની તમારી કીર્તિને સાચી કઈ રીતે ગણવી ? એક કવિએ ગ્રીષ્મ અને વર્ષાઋતુનો સંગમ કરાવીને અદ્ભુત શૈલીમાં કર્યું છે: सरस्वती स्थिता वक्त्रे लक्ष्मी: करसरोरुहे
आयान्ति यान्ति च परे ऋतव: क्रमेण कीर्तिः किं कुपिता राजन् येन देशान्तरं गता
सञ्जातमेतदृतु युट्ममगत्वरंतु રાજન ! સરરવતી-લક્ષ્મી અને કીર્તિ આ ત્રણ દેવીઓ ગણાય છે.
वीरेण वीरधवलेन विना जनानां આમાં સરરવતીનો તમારા મુખમાં વસવાટ છે અને લક્ષ્મી તમારા કરકમળમ
वर्षा विलोचनयुगे हृदये निदाघः વિલાસ માણે છે, પણ કીર્તિને એવું તો કેવું ખોટું લાગી ગયું કે, એ રીસાઇને કાળના ક્રમ મુજબ વારાફરતી ઋતુઓ આવે છે અને જાય છે. પરંતુ બીજા દેશોમાં ચાલી ગઈ.
વીર રાજવી વીરધવલ જ્યારે સ્વર્ગવાસી બન્યા, ત્યારે લોકો માટે વર્ષ અને अपूर्वेयं धनुर्विद्या भवता शिक्षिता कुत:
ગ્રીષ્મ આ બે ઋતુઓનું એકી સાથે આગમન એ રીતે થયું કે, એ ઋતુ-સંગમ, मार्गणौघ: समभ्येति गुणो याति दिगन्तरम्
વર્ષા-ગ્રીખનું એ આગમન ક્યારેય પાછું ફરે નહિ, કેમકે ત્યારે પ્રજાની
