________________
'
૧૬ જુલાઈ, ૨૦૦૪
આંખમાં વર્ષાઋતુ હતી અને પ્રજાના હૈયે ગ્રીષ્મ ઉનાળો તપતો હતો.
n a p
ઉન્માર્ગગામી બનવા તૈયાર થયેલા રાજાને અનુલક્ષીને એક કવિએ જળ–નીરની જે પ્રશંસા–નિંદા કરી છે, એના શબ્દો ચિત્તને ચોટ આપી જાય એવા છે :
शैत्यं नाम गुणस्तवैव तद्नु स्वाभाविकी स्वच्छता किं ब्रूमः शुचितां व्रजन्त्वशचव: स्पर्शात्तवैचापरे किं चात: परमस्ति ते स्तुतिपदं त्वं जीवितं देहिनां त्वं चैनीचपथेन गच्छसि पयः कस्त्वां निरोष्टुं क्षमः
પ્રબુદ્ધ જીવન
એઓ જે જવાબ વાળતા, એમાં વિદ્વત્તાભર્યો વિનોદ ધર્મની ધારા સાથે વહેતો જોવા મળે છે.
હે જળ ! શીતલતા એક માત્ર તારો જ ગુણ છે. આ જ રીતે સ્વાભાવિક સ્વચ્છતાનો તું સ્વામી છે. વધુ તો શું કહીએ ? બીજી બીજી અશુચિઓ તારા સ્પર્શ માત્રથી સૂચિસ્તાને પારકા કરનારી બની જાય છે. આનાથી વધારે તારી સ્મૃતિ શું કરીએ કે, તું જ વમાત્રનું વન છે. છતાં ખેદની વાત છે કે, આવો ગુણાવૈભવ ધરાવતું તું જ જો ઉન્માર્ગ ગામી બનવા માંગીશા, તો ઉન્માર્ગગામી બનતાં તને રોકવા કોણ સમર્થ નીવડશે ?
u n n
જગદેવ નામના દાનવીરની દાનવીરતાનું કલ્પનામાં પણ ન આવે એવી ઉપમા દ્વારા કોઈ કવિની કલમે થયેલું ચિત્રણ ચિત્તને ચમત્કૃત કરી મૂકે એવું છે: चकः पप्रच्छ पान् कथय मम सखे क्वास्ति किं स प्रदेशो
वस्तु नो यत्र रात्रि भवति भुवि, चिरायेति स प्रत्युवाच नीते मेरौ समाप्ति कनक वितरणै: श्री जगदेव नाम्ना - सूर्येऽननन्तर्हितेऽस्मिन् कतिपय दिवसैर्वासराद्वैत सृष्टि: -
(સૂર્યાસ્ત થતાં જ ચકોરીનો વિયોગ સહન કરવો પડતો હોવાથી ચકોર જ્યાં સૂર્ય આથમતો જ ન હોય, એવા પ્રદેશની માહિતી મેળવવા મુસાફરને પૂછે છે:)
હે પાંથ–મિત્ર ! મને એ જણાવ કે, એવો કોઈ પ્રદેશ છે ખરો કે, જ્યાં સૂર્ય અસ્ત પામતો જ ન હોય, અને રાત પડતી ન હોય, એથી ત્યાં ચિરકાળ સુધી હું વસવાટ કરી શકું.
પાંથ-મિત્ર જવાબમાં જણાવ્યું કે, શ્રી જગદેવ નામનો દાનવીર સુવર્ણાદાન દ્વારા થોડા જ દિવસોમાં, સૂર્યને ઢાંકી રાખનારા મેરુપર્વતને નામશેષ કરી નાખશે, પછી આ સૃષ્ટિમાં દિવસાદ્વૈત સરજાશે. અર્થાત્ સૂર્ય અસ્ત જ નહિ
પા.
n a m
સ્નેહાર્ટ ચિત્તથી ઉપકાર કર્યા બાદ બે ઉપકૃત વ્યક્તિની સામે પણ ન જોવા રૂપ કઠોર-કાળજાનું ચિત્રણ, નિવૃત-ગુરાને વ્યક્ત કરવા કેવી અદ્ભુત શૈલીથી કોઈ કવિએ નીચે મુજબ કર્યું છે : इयमुच्चधियामलैौकिकी महती कापि कठोर चित्तता
उपकृत्य भवंति-नि:स्पृहाः परतः प्रत्युपकारशंका.
સજ્જનોના વિઝની આ કેવી અલૌકિક અને મહાન કીરતા ગણાય કે, સ્નેહાર્દ ચિત્તથી ઉપકાર કરીને સજ્જનો પછી એ વ્યક્તિથી એકદમ નિ:સ્પૃહ બની જતા હોય છે. કેમકે સજ્જનોના મનમાં એવી શંકા થયા કરે છે કે, ઉપકૃત-વ્યક્તિ સાથેનો સંપર્ક જાળવી જાણીશું, તો એમના દ્વારા પ્રત્યુપકાર સ્વીકારવો પડશે.
तिरेकैव वित्तस्य दानमन्याः विपत्तयः
સેંકડો સેંકડો પ્રયત્નોથી જેનું ઉપાર્જન થાય છે, જે પ્રાણાનોય પ્રાદ હોવાથી અગિયારમા પ્રાણ તરીકે ગવાય છે, એવા ધનની ગતિ તો એક દાન જ છે. બીજી બધી રીતે થતો એનો વપરાશ તે વિપત્તિ જ છે.
n a n
ગુજરાતના મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલ સત્તા અને સંપત્તિની જેમ સરસ્વતીના પણ કૃપાપાત્ર સંતાન હતા. લોકો જ્યારે એમની ખબરઅંતર પૂછતા, ત્યારે
लोकः पृच्छति मे वार्तां शरीरे कुशलं तव कुतः कुशलमस्माकं आयुर्याति दिने दिने
લોકો મારી કાયાની કાળના અંગે ખબર તર પૂછતા હોય છે, પ આ કાયા તો કુશળ ક્યાંથી રહી શકે ? કારણ કે દિવસે દિવસે આયુષ્યમાં ઘટાડો થતો રહેતો હોય, ત્યાં કાથાની કુશળતા ક્યાંથી ટકી શકે ?
૩
n a n
એકવાર સભામાં એક ચારણ પ્રવેશ્યો. વસ્તુપાળે આસન બતાવીને બેસવાનો આગ્રહ કર્યો, ત્યારે પણ આસપાસ ખાલી જગા શોધવાનો દેખાવ કરતાં ચારણે કહ્યું:
अन्नदानैः पयःपानः धर्मस्थाने भूतलं यशसा वस्तुपालेन रुद्धमाकाशमंडलम्
મંત્રીશ્વર ! અન્નદાન ને જળપાન કરાવતાં સ્થાનો ઉપરાંત ધર્મસ્થાનો વર્ડ આપે પૃથ્વીને ભરી દીધી છે. અને આપના મળી આકાશ ભરાઈ ગયું. છે. આમ નથી તો પૃથ્વી પર જગા કે નથી તો આકાશમાં જગા ! હું ક્યાં બેસું ?
n a n
વસ્તુપાલ એકવાર ભરૂચ ગયા. ભરૂચના જિન મંદિરનો જીર્ણોદ્વાર કુમારપાલના સમયમાં અંબડે કર્યો હતો અને મંદિરો પર કાષ્ટના ધ્વજદંડ ાપિત કર્યા હતા, એના સ્થાને સુર્ણમઢવા ધ્વજદંડ સ્થાપવાની પ્રેરણા વસ્તુપાલના માતા તેજપાલ સમક્ષ કવિકલ્પનાનું માધ્યમ સ્વીકારીને અદ્ભુત રીતે કરવામાં આવી.
તેન:પાલ ! પાનુધુર્ય ! વિમાપ્રાવાટ વંશધ્વજ્ઞ ! श्रमन्नम्बडकीर्त्तिरद्य वदति त्वत्संमुखं मन्मुखात् आजन्मावधि वंशयष्टिकलिता भ्रान्ताहमेकाकिनी वृद्धा सम्प्रति पुण्य भवते सौवर्णदण्डहा
પાળુઓમાં અગ્રેસર ! વિશ્વના વૈશામાં ધ્વજ સમાન | કે તેજપાલ ! શ્રી અંબડની કીર્તિ-સુંદરી મારા મુશ્કેલી આપની સમક્ષ એવું નિવેદન કરે છે કે, જન્મથી આજ સુધી વાંસની લાકડીના ટેકે ટેકે ચાલતી હું વૃદ્ધ બની ચૂકી છું. હે પુણ્યપુંજ તેજપાલ ! આપની પાસેથી હું હવે તો વંશની લાકડીના સ્થાન સૂવર્ણ દંડની સ્પૃહા રાખું છું.
n a n
ધનની ગતિ તો એક જ દાન છે, બીજી ગતિઓ તો વિપત્તિ રૂપ છે, વિલસતો રહે. આવો ઉપદેશ સંભળાવતું એક સુભાષિત ભૂલાય એવું નથી. आयासशतलब्धस्य प्राणेभ्योऽपि गरीयसः
n a n
ગુજરાતની ઐતિહાસિક વિગતો મેળવવાનો મુખ્ય સ્રોત ગણાતા પ્રબંધચિંતામણિ' ગ્રંથમાંથી વિદ્વતાભર્યો વિનોદ કરાવતા આટલા શ્લોકો ચૂંટી ચૂંટીને આ લેખમાં અંદિત કર્યા છે. આવા તો અગરિાત ગ્રંથો ને વાકો જૈન સાહિત્યમાં વિદ્યમાન છે. 'પ્રબંધ ચિંતામણિ'ની પ્રાતિનો એક કો પદ્મા શ્રી મૈનુગાચાર્યની કલ્પનાશક્તિનો ચમકારો દર્શાવી જાય એવો છે. એની પર દૃષ્ટિપાત કરીને 'ઝંસ્કૃત સાહિત્યમાં વિદ્વત્તામર્યો વિનોદ' લેખ પૂર્ણ કરીએ.
यावर्धिव कितवाविव रविशाशिनो क्रीडत्तो ग्रहकपर्वैः ૧૧૫નુ પૂરીિમિયમોમ
આકાકામાં જ્યાં સુધી સૂર્ય અને ચન્દ્ર ધૂતકારની અદાથી ગ્રહના પાસા વડે રમતા રહે, ત્યાં સુધી આ પ્રબંધ ચિંતામણિ ગ્રંથ આચાર્યો વડે ઉપદેશાતો
પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા
સંઘ તરફથી પ્રતિવર્ષ યોજાતી પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા
વર્ષે બીજા શ્રાવણા અને ભાદરવામાં, તા. ૧૧ મી સપ્ટેમ્બરથી ૧૮ | સપ્ટેમ્બર સુધી યોજવામાં આવશે.
સ્થળ, સમય, વ્યાખ્યાતાઓ વગેરે વિશેની માહિતી હવે પછી જાહે૨ ક૨વામાં આવશે.
D મંત્રીઓ
