________________
૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
દેડકા તરીકે ઉત્પન્ન થયા.
(૧૧) કેમકે પ્રથમ ભવમાં પરનું નિયાણું બોળ્યું. મા ભાઈને માર્યો., ભવિષ્યમાં પણ મારતો રહીશ આવી વૃત્તિથી મુનિહત્યાનું પાપ કરી કેટલીયે વાર નરકમાં ગયા.
(૧૨) અગ્નિશર્મા અને ગુણસેનના સમરાદિત્યચરિત્રમાં ભવોભવ ગુણસેનને મારવાનું નિયાણું કર્યું જેની સજા ભોગવવા એકથી એક
ભારે સજા ભોગવવા નરકગામી થયો.
(૧૩) દેરાણી-જેઠાણીના સંબંધમાં ભગવાનની પ્રતિમા કચરામાં ફેંકી જે પાપ કર્યું તેના ફળ સ્વરૂપે મહાસતી અંજનાને ૧૨ વર્ષ પતિનો વિયોગ સહન કરવો પડ્યો.
તેથી ટૂંકમાં પાપો પ્રત્યે અપ્રીતિ કરવી અને ફરી તેવાં પાપોને ફરી આ રીતે પાપોની સજા અચૂક ભોગવ્યે જ છૂટકો. મહાવીર સ્વામીએ ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા ક૨વી એ સાધનાનો ક્રમ છે. મન, વચન, કાયાના અંતિમ દેશના ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહ્યું છે કેઃ ‘કડાણ કમ્માણ, નત્રિવિધ પાપોની ત્રિવિધરૂપે ક્ષમાયાચના કરી શુદ્ધ થવું એ સાધનાનો મોક્ખો અસ્થિ.' ક્રમ છે.
રત્નાકરસૂરિજીએ આદીશ્વર દાદાની સામે બેસી પોતાના બધાં
૧૬ જૂન, ૨૦૦૪ પાપો ગળગળા થઈ પ્રગટ કર્યા. રત્નો જે ઉપધિમાં છુપાવ્યા હતા તે સહિત તેમી નાક૨૫ીસીમાં બધાં પાપીને પ્રગટ કર્યા, જેની નોંધ આપણી પાસે રત્નાકરપીસી રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. આમાં પૂજ્યશ્રીએ આંખોમાંથી અશ્રુધારા વહાવતા મન, વચન, કાયાના એક એક પાપનો એકરાર કર્યો છે.
આવી રીતે મહારાજા કુમારપાળ માટે પણ પોતે રચેલી આત્મનિંદ દ્વાત્રિંશિકરૂપ સ્તુતિ પ્રભુ સમય કરી તેમાં પણ પોતાના પાપોની સમાલોચના અને ક્ષમાયાચના માંગી છે. ૧૧મા અંગ વિપાકસૂત્રમાં ૬ ખવિપાકમાં કરેલાં પાપોના ફળના ઉદાહરણો આપ્યાં છે.
જીવ અને અજીવનો નિમિત્ત-નૈમિત્તિક ભાવ D સુમનભાઈ એમ. શાહ
1
દરેક સાંસારિક જીવ અનાદિકાળથી ચેતનતત્ત્વ અને પુદ્દગલ દ્રવ્યથી મજબુતપણે મિશ્રભાવે બંધાયેલ છે એવું જ્ઞાનીપુરુષોનું કથન છે. જીવ કર્માનુસાર સુખદુ:ખાદિનો ભોગવટો કરે છે. ઉદય કર્માનુસાર પ્રાપ્ત સંપદા અને શરીરાદિનો પ્રભાવ માનવજીવન ઉપર વધો-ઓછો જોવામાં આવે છે. અરૂપી જીવ અને રૂપી પુદ્ગલનો કોઈપણ સંબંધ ન હોય તો મનુષ્યની ચિત્તવૃત્તિઓ તેના પર આકર્ષિત ન થાત તથા શરીરમાં રોગાદિ વિકારથી દુ:ખ ન થાત. ભૌતિક જ વિષયોના સેવનથી જીવના ભાવોમાં સુખદુઃખની પ્રતીતિ થવી, સુંદર કે કુરૂપ વસ્તુઓ પ્રત્યે ગ્રહણ કે ત્યાગની ભાવના થવી, ઇષ્ટાનિષ્ટ વાણીના શ્રવણથી શાંતિ કે ક્રોધાદિ ભાવો થવા વગેરે પરિણામો જીવ–અજીવના નિમિત્તે થતા અનુભવાય છે. વાસ્તવિકતા જોતાં પુદ્ગલદ્રવ્યમાં જીવના ભાવોને આકર્ષિત કરવાનું સામર્થ્ય જણાય છે.
મનુષ્યગતિના સાંસારિક જીવને સ્ત્રી, પુત્ર, પિતા, માતા, સ્વજનો વગેરે સાથે ઋણાનુબંધ હોવાથી, તેઓનાં સુખદુઃખથી જીવ પણ સુખી કે દુ:ખી થતો જોવા મળે છે. કોઈ નિસ્પૃહ વીતરાગીને જોઇને ભક્તિ કે પ્રેમ જીવન ઉદ્દભવે છે. ગાડી, ઈન્દ્રજાલ, વશીકરણાદિ વિદ્યાના ઉપયોગથી જીવ પોતાના અરૂપી ભાવોથી ચિત્ર-વિચિત્ર દાયો ઉપજાવી શકે છે એવી ઘટનાઓ મળી આવે છે. કદાચ વર્તમાનકાળમાં આવી વિદ્યાઓ નષ્ટપ્રાય પણ થઈ હોય. મનુષ્યમાં રહેલ ચૈતનતત્ત્વ તથા પીળાદિક શરીર સ્વભાવથી પ્રતિસમય પોતપોતાની અવસ્થાઓ બદલાયા કરે છે, જેને પરિણમન કહેવામાં આવે છે. આવાં પરિણમનો દ્રવ્યાત્મક કે ક્રિયાત્મક અને ભાવાત્મક કે પર્યાયાત્મક કહેવામાં આવે છે.
રાગઢય અને અજ્ઞાનવશ છળ મન-વચન-કાયાથી થતા ક્રિયારૂપ 'યોગ'થી અને અંતઃકાના ભાવાત્મક ઉપયોગ'થી આત્મિકગુણો ઉપર ના આવરવાથી તથા વિકારી ભાવોથી ચાર તિમાં પરિભ્રમણ કરતો રહે છે. જીવની આ પ્રકારની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિથી તેનો ચૈતન્યમય સ્વભાવ પૌદગલિક રજકણોથી (કાર્નશ વર્ગાઓ) આચ્છાદિત થાય છે. ‘અને તે જડવત્ જેવો થઈ જાય છે. જે કર્મરૂપ વર્ગણાઓ જીવના આત્મપ્રદેશો સાથે સંલગ્ન થાય છે તે અત્યંત સૂક્ષ્મ છે અને મૃત્યુ પછી. જીવ અન્ય યોનિમાં કર્માનુસાર દેહ ધારણ કરે છે. આમ કર્યસિદ્ધાંતનો મુખ્ય આધાર ચેતનતત્ત્વ અને પુદ્ગલદ્રવ્યનો પારસ્પરિક સંબંધ કે નિમિત્ત-નૈમિત્તિક ભાવ છે અને નહિ કે ઈશ્વરત, આવો જીવ અને
33
પુદ્ગલદ્રવ્યનો અન્યોન્ય સંબંધ હોવા છતાંય બન્ને દ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે અને પોતપોતાના ગુણોમાં જ પરિણમે છે એવું જ્ઞાનીપુરુષોનું કથન છે.
ચેતનતત્ત્વનું દ્વારૂપ જ્ઞાનપ્રકાશમય છે. એટલે દર્શન-શાન-સુખ-વીર્ય (શક્તિ)-અનુવાદિન ચૈનનનું જ્ઞાનરૂપ કહી શકાય. આ સિવાય જારના ભાવાત્મક પરિણામો અંત:કરણનાં છે. એટલે લૌકિક બાહ્યાંતર તથા શારીરિક કે માનસિક જેટલા ભાવોમાં જીવને સુખદુ:ખાદિ થાય છે તે અંતઃકરણની ધર્મ છે. પરંતુ જીવને જ્યારે જ્ઞાનીપુરુષ કે સદ્ગુરુનું પુષ્ટનિમિત્ત મળતાં સુબોધ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તેને પોતે વસ્તુઃ કારણ છે અને કોણ નથી તેનો યથાર્થ ભેદ પડે છે. આવો સાધક અંતઃકરણના સદુપયોગથી કે પુરુષાર્થ ધર્મના આરાધનથી ચેતનના મૂળભૂત ગુણો નિરાવરણ ક૨ી મુક્તિમાર્ગનો અધિકારી થઈ શકે છે. સાધક સનાતન સુખ અને સહજાનંદનો અનુભવ કરી છેવટે અશરીરીદશા પ્રાપ્ત કરી સિદ્ધગતિ પામે છે.
►
સંસારી જીવનું સ્થૂળ શરીર પુદ્દગલાદિ અજીવ પદાર્થોનું રૂપ-રસ-ગંધ-વર્ક્સ સ્પર્ધાદિ ગુણોવાળું છે અને જીવના મૃત્યુ પછી બાબી કે દાટી દેવામાં આવે છે, કારણ કે તેમાંથી ચૈતનતત્ત્વ કાર્યકાદેશ સાથે અન્ય યોનિમાં જન્મ ધારણ કરે છે.
આમ જીવના ‘યોગ’ અને ‘ઉપયોગ’ના નિમિત્તે કર્મબંધ, યથાસમયે કર્મફળનો ઉદ્દેશ્ય, ઉદય વખતે અજ્ઞાનવા જીવન વિકાર થવો અને તેના નિમિત્તે ફરી પાછો કર્મબંધ થવી એવો અતૂટ પ્રવાસ (સંતતિયોગ) સ્વતઃ ચાલ્યા કરે છે અને આ સંસારની તાત્ત્વિક વ્યવસ્થા છે એવું જ્ઞાનીપુરુષોનું કથન છે. આવા અતૂટ પ્રવાહમાંથી જીવનો છૂટકારો કેવી રીતે થઈ શકે ? વર્તમાન દુષમકાળમાં જ્ઞાનીપુરુષ કે સારુની આશ્રય-ભક્તિ સિવાય માનવની ભવરંગ જવી અશક્યવતું જણાય છે.
નેત્રયજ્ઞ
સંઘના ઉપક્રમે ડૉ. અમિતાભ રમણલાલ શાહના આર્થિક સહયોગથી, સ્વ. રેવાબહેન ચીમનલાલ શાહની સ્મૃતિમાં, ચિખોદરાની આંખની હસ્પિટલ દ્વારા એક નેત્રયજ્ઞનું આયોજન સોમવાર, તા. ૨૬મી એપ્રિલ ૨૦૦૪ના રોજ આણંદ જિલ્લામાં બોરસદ મુકામે યોજવામાં આવ્યો હતો, જેમાં સપના કેટલાક ઠારો અને સમિતિના સભ્યો ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. D મંત્રીઓ
'
