________________
Regd. With Registrar of Newspapers for India No.R.N.1.6067/57 Posted at Byculla sorting office Mumbai-400 011
Licence to post without prepayment No. 271 ૦ વર્ષ : (૫૦) + ૧૫ ૦ અંક : ૭
૦ ૧૬ જુલાઈ, ૨૦૦૪ ૦ • Regd. No.TECH / 47 - 890 /MBI / 2003-2005 • શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું માસિક મુખપત્ર
પ્રબુદ્ધ QJG6
૦ ૦ પ્રબુદ્ધ જીવન પાક્ષિક ૧૯૩૯થી ૧૯૮૯ : ૫૦ વર્ષ ૦ ૦ વાર્ષિક લવાજમ રૂા.૧૦૦/-૦૦ છૂટક નકલ રૂા. ૧૦-૦૦
તંત્રી : રમણલાલ ચી. શાહ
અજ્ઞાત રહેવાની લેખક અને કવિ
રેડાયા હતા
સ્વ. પ્રો. તનસુખભાઈ ભટ્ટ એકાંતપ્રિય, અલિપ્ત અને અજ્ઞાત રહેવાની ભાવનાવાળા અને સાંભળવા મળ્યો નથી. જીવનના છેલ્લાં વર્ષોમાં અજ્ઞાતવાસમાં રહેલા વિદ્વાન લેખક અને કવિ, તનસુખભાઈ મહાત્મા ગાંધીજી સાથે ૧૯૩૦માં દાંડીયાત્રામાં પણ સત્યનિષ્ઠ, મૂલ્યનિષ્ઠ ગાંધીભક્ત, આજીવન ખાદીધારી પ્રો. ડૉ. જોડાયા હતા. તનસુખભાઈ ભટ્ટનું કેટલાક સમય પહેલાં પૂનામાં અવસાન થયું હતું. તનસુખભાઇએ ‘દાંડીયાત્રાનામનું કાવ્ય લખ્યું ન હોત તો ૧૯૩૦માં પોતે દેહ છોડે ત્યારે સ્મશાનયાત્રા માટે માત્ર બે કે ત્રણ વ્યક્તિને કહેવું ગાંધીજીએ સાબરમતી આશ્રમ (સત્યાગ્રહ આશ્રમ)માંથી પોતાના સાથીદાર એવી સૂચના એમણે પોતાની દીકરી ચિ. ક્ષિતિજાને આપી હતી. તરીકે જે ૮૦ જેટલી ખડતલ વ્યક્તિઓની પસંદગી કરી હતી તેમાં એમની સૂચનાનુસાર શબવાહિનીમાં એમના મૃતદેહને સ્મશાનમાં લઈ ઓગણીસ વર્ષના તનસુખભાઈ પણ હતા, એની આપણને ખબર હોત જવામાં આવ્યો હતો. અગ્નિસંસ્કાર વખતે ક્ષિતિજા સહિત ફક્ત પાંચ કે કેમ એ પ્રશ્ન છે. વ્યક્તિ ઉપસ્થિત રહી હતી. ક્ષિતિજાએ અગ્નિસંસ્કાર કર્યા હતા. તનસુખભાઇનો જન્મ ર૧મી માર્ચ ૧૯૧૧માં સૌરાષ્ટ્રમાં વેકરિયા
તનસુખભાઇની ઇચ્છા પ્રમાણે બીજે દિવસે એમનાં અસ્થિ પૂના ગામમાં થયો હતો. એમની માતાનું નામ પાર્વતીબહેન. એમના પિતાનું પાસેની નદીઓ-મૂળા અને મૂઠાના સંગમમાં પધરાવવામાં આવ્યાં હતાં. નામ પ્રાણશંકર ભટ્ટ. પ્રાણશંકર ભટ્ટને ત્રણ પુત્રો હતા-હરિહર, તનસુખભાઇએ પોતાના અવસાનના સમાચાર જણાવવા માટે પોતાની તારાનાથ અને તનસુખ. પ્રાણશંકર પોતે સુશિક્ષિત હતા અને એમણો ડાયરીમાં જે પાંચ-છ નામ લખ્યાં હતાં તેમાં મારું નામ પણ હતું. એ પોતાના ત્રણ સંતાનોને સારી કેળવણી આપી હતી. તેઓ આધુનિક પ્રમાણે બહેન ક્ષિતિજાએ મને પત્ર લખ્યો હતો, પરંતુ પોતાનું સરનામું વિચારધારાના હતા. એમણે પોતાના એક દીકરાનું નામ બંગાળી રાખ્યું લખ્યું નહોતું એટલે કેવી રીતે સંપર્ક કરવો તેની મૂંઝવણ હતી. પરંતુ હતું-તારાનાથ. એમણે તનસુખભાઇને થોડો વખત કાશી મોકલ્યા મિત્રો દ્વારા તપાસ કરીને છેવટે ફોનથી ક્ષિતિજાનો પૂના સંપર્ક કર્યો હતા, સંસ્કૃત ભાષા ભણવાને માટે, ત્યારે બધી વિગત જાણવા મળી હતી.
નવ-દસ વર્ષની ઉંમરે તનસુખભાઈ ગાંધીજીના સત્યાગ્રહ આશ્રમમાં તનસુખભાઈ એટલે એક એવી વ્યક્તિ કે કિશોરાવસ્થા અને ઊગતી વિદ્યાર્થી તરીકે જોડાયા હતા. એમના મોટા ભાઈ હરિહર ભટ્ટ પણ યુવાનીમાં જેમના જીવનનું ઘડતર મહાત્મા ગાંધીજીએ કર્યું હતું. ત્યારે ત્યાં શિક્ષક તરીકે કામ કરતા હતા. હરિહર ભટ્ટે ખગોળશાસ્ત્રનો તનસુખભાઈએ લગભગ ૯૩ વર્ષ જેટલું આયુષ્ય ભોગવ્યું, પણ અભ્યાસ કર્યો હતો. તેઓ “એક જ દે ચિનગારી, મહાનલ', એ એમના જીવનનો રાહ સીધી સરળ વિકાસ-ગતિએ ચાલ્યો નહિ. કાવ્યથી જાણીતા થયા હતા. જીવનના મધ્યાહ્ન કાળે કેટલાક કટુ અનુભવો થતાં તેઓ અલિપ્ત ૧૯૨૫ પછી તનસુખભાઇએ દક્ષિણામૂર્તિમાં શિક્ષણ લીધું હતું. ત્યાં અને અંતર્મુખ થતા ગયા. અન્યાય કરનારાઓ પ્રત્યે તેઓ આક્રમક તેમની કવિત્વશક્તિ ખીલી હતી. ત્યાં કવિ શ્રીધરાણી એમના સમકાલીન બન્યા નહિ, વેર લેવાની વૃત્તિ રાખી નહિ, પણ પોતાની જાતને મિત્ર હતા. પોતાના કાવ્યસર્જન વિશે તનસુખભાઇએ પોતાના કાવ્યસંગ્રહ સંકોચતા ગયા. તેઓ ઉત્તર વયમાં સમાજથી એટલા બધા અલિપ્ત કાવ્યલહરી'ના નિવેદનમાં લખ્યું છે: “સત્યાગ્રહ આશ્રમમાં શ્રી રહેવા લાગ્યા હતા કે પછીથી તો એવી રીતે રહેવું તે એમની જાણે એક નરહરિભાઈ પરીખ, જુગતરામભાઈ દવે તથા સ્વ. ચંદ્રશંકરભાઈ ગ્રંથિ બની ગઈ હતી.
શુકલના વર્ગોમાં જ કવિતા વિશે અભિરુચિ ઉત્પન્ન થઈ હતી. તે તનસુખભાઈ અમદાવાદ છોડી મુંબઈ આવ્યા ત્યારથી તેઓ ૧૯૯૭માં દક્ષિણામૂર્તિમાં કાવ્યલેખનમાં પરિણમી.’ પોંડીચેરી ગયા ત્યાં સુધી હું એમના સંપર્કમાં રહ્યો હતો. તેઓ પોતાની કવિતાલેખનના સૂક્ષ્મ સંસ્કારો મારામાં સુષુપ્ત દશામાં પડ્યા , અંગત વાતો મને કરતા અને કોઈ પ્રશ્ન હોય તો મારી સાથે વિચારવિનિમય હશે. દક્ષિણામૂર્તિ ભવનના કાવ્યોત્તેજક વાતાવરણમાં તે ખીલી નીકળ્યા. કરતા.
રોસ્કાર જેટલું જ મહત્ત્વ વાતાવરણને પણ અપાય છે, એ દૃષ્ટિએ મહાત્મા ગાંધીજીનાં દૂરથી થોડીક ક્ષણો માટે દર્શન કરવાની તક જોતાં મારા સુષુપ્ત સંસ્કારોને આવિર્ભાવ આપીને કાવ્યલેખન કરવાની મળે તો પણ માણસ પોતાને ભાગ્યશાળી માને એવા એ દિવસોમાં જો પ્રેરણાનો સકલ યશ દક્ષિણામૂર્તિ ભવનને જ ઘટે છે.” ગાંધીજીની સાથે સતત સાત-આઠ વર્ષ રહેવા મળ્યું હોય તો એવી તનસુખભાઇએ આરંભમાં કેટલુંક લેખનકાર્ય “યાત્રી’ના ઉપનામથી વ્યક્તિ તો કેટલી બધી ભાગ્યશાળી ગણાય. તનસુખભાઈ ભટ્ટ એવા અને કેટલુંક “સુરેન્દ્ર ભટ્ટાચાર્ય'ના નામથી કર્યું હતું. જો કે પછીના ભાગ્યશાળી હતા કે જેમને ગાંધીજી નામ દઇને બોલાવતા, છતાં સમયમાં તેઓ પોતાના નામથી જ લખતા રહ્યા હતા. તેમનાં કાવ્યો તે તનસુખભાઈનાં વાણી-વર્તનમાં ક્યારેય એ વિશે પદનો રણકાર જમાનામાં “કુમાર” અને “પ્રસ્થાનમાં પ્રગટ થતાં. મુક્તકનો કાવ્ય
