________________
૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૬ જૂન, ૨૦૦૪
તમારાથી ય ઘણો મોટો છું. આજથી તમારે મને મોટોભાઈ સમજવાનો.’ અને એ ધર્મનાં ભાઈ-ભગિનીનો સંબંધ, તા. ૧૨-૧-૨૦૦૨ના રોજ ૮૮ વર્ષે મારાં શ્રીમતીનું અવસાન થયું ત્યાં સુધી એમણે ભારે પ્રેમપૂર્વક અને ઉમળકાથી નિભાવ્યો. પંદરેક વર્ષ સુધી એ વડીલે એમનાં બહેનને રૂા. ૨૫- આપ્યા. આજે મારે ગમે તેટલી રકમની જરૂર પડે તો પણ રજ માત્ર વાંધો આવતો નથી. અઠવાડિયામાં બે વાર એમને મળ્યા વિના રહી શકતો નથી. આજે ૯૭ મૈં વર્ષ પણા કોઈ નવયુવકને શરમાવે એટલી સ્ફુર્તિથી એમનો દૈનિક વ્યવહાર કરી શકે છે. એકવાર વાતવાતમાં ભઋરિના નીતિશતકના પર્મિક શ્વીક સંપૂર્ણ શુદ્ધિ સાથે બોલી ગયેલા...જ્યારે એમનાથી એક દશક માની કે સ્મૃતિને ઢંઢોળતો હતો ! આ વડીલના સંબંધને તી દશાનુબંધના જીવતા જાગતા દાખલા તરીકે સમજું છું. આજે એ વડીલના ધણા બધા સંબંધીઓ સાથે-પુત્રો
તંત્રી શ્રી મનુભાઈ સી. દવે હતા. અમારી સામેની સીટ પર એક ખાદીધારી ચાલીસેક વર્ષનાં બહેન બેઠેલાં હતાં. એમની સાથે એક દર્શક સાલનો છોકરો હતો. જૂનાગઢ પહોંચ્યા એટલે ઉતારાની ગોઠવણ કરવાની ઉતાવળ હતી કારણ કે ત્યાં સગવડ ઓછી હતી. ત્યાં જ પેલાં બહેને મને કહ્યું: 'હું ને મારો આ ભત્રીજા તમારી રૂમમાં રહીએ?' મારી સાથે પ્રો. મજમુદાર ને પ્રો. સૂર તો હતા જ...આમ અમ પાંચ જો એક ઓરડીમાં ઇક દિવસ રહેવાનું નક્કી કર્યું, એ બહેનનું નામ પછીથી જાણવા મળ્યું: બિર્ટન પટેલ, મિરાબહેને રૂમને વાળી દીધી. ગોદડાં-ચાદર પાથર્યાં, પાણીનો ઘડો ભરી આવ્યા ને અમારી બધી જ જવાબદારી સંભાળી લીધી ! એમના સેવાભાવી હું પ્રભાવિત થયો. એમનો ભાઈ ગાંધીજીની ચળવળોમાં શહીદ થયેલો...એ ભાઈના દશ સાલના દીકરાને મિાબહેન સાચવતાં હતાં. સાહિત્યપરિષદનું તો પતી ગયું.. પેલા બે પ્રોફેસરોય વડોદરા ભેગાપુત્રીઓના વેવાઇઓ સાથે પણ મારો સંબંધ મધુર રહ્યો છે. થઈ ગયા...પણ મણિબહેન પટેલે મને ત્રણેક દિવસ માટે રોકાઈ જવાનું કહ્યું: એક દિવસ ગિરનાર ખાતે ગયો. ત્યાં અમને, ગુજરાત સમાચાર'ના એક વારના પ્રખ્યાત કટાર લેખક ફિલસૂફ-શ્રી ચીનુભાઈ પટવા ને એમનાં શ્રીમતી ક્રંચનબહેન પટવા મળી ગયો. અો પાંચેયે ગ્રુપ ફોટો પડાવ્યો. એ પછી મણિબહેન મને રાજકોટ લઈ ગયા. ત્યાંના નારણદાસ ગાંધી (?) ખાદી ભંડારમાંથી એક તાકો ખાદીનો ખરીદી મને ભેટ આપ્યો. ખૂબ આગ્રહ કર્યો પણ પૈસા ના લીધા, ત્રણ દિવસમાં મને જાણવા મળ્યું કે મણિબહેન પટેલ મૂળ દહેગામનાં વિશ્વા થયા બાદ સેવાક્ષેત્રને વર્યાં. મુનિ સંતબાલનાં શિષ્યા થયાં. એમણે મને વિશ્વવાત્સલ્યના અનેક અંકો ભેટ આપ્યાં, નિયમિતપણે મને એ પત્ર મોકલતા રહ્યાં. સાણંદમાં પણ એમણે ડૉ. શાંતિલાલ પટેલ સાથે ઘણુંબધું નક્કર સેવાકાર્ય કર્યું. જીવ્યાં ત્યાં સુધી અમારો સંબંધ ચાલુ રહ્યો. એકવાર મારા કવિ-બેરિસ્ટર મિત્ર શ્રી ડાહ્યાભાઈ પટેલ (કવિ દિનેશ) મને અનુબહેન ઠક્કરના આશ્રમમાં લઈ ગયા. ત્યાં એમી રૂપિયા અગિયાર લાખનું દાન કરેલું. કવિને કારણે મારો સંબંધ અનુબહેન સાથે પણ ઠેઠ સુધી સારો રહ્યો. ત્રણેક વાર હું ત્યાં ભાષણો પણ આપી આવ્યો.. વૃદ્ધાશ્રમ માટે પુસ્તકો પણ ભેટ આપ્યાં. એકવાર મેં અનુબહેનને સહજ ભાવે પૂછ્યું: ‘બહેનજી ! તમને આ સેવાભાવની દીશા ક્યાંથી મળી. ?' તો કૈમરો કહ્યું કે 'મારાં ગુરુ શ્રીમની મણિબહેન પટેલ પાસેથી !" ત્યારે મને મણિબહેનનું સાચું વ સમજાયું. ગિરનાર ચઢીને આવ્યા, બાદ મેં પથારીમાં લંબાવ્યું તો મણિબહેન બોલ્યાં. 'અનામીભાઈ ! તો થાક્યા હશો, હાથી તમારા પગ દબાવી આપું ? મેં સ્પષ્ટ નો ભરૂષો પણ મનોમન આ સેવાભાવી વિધવા સાધ્વીને નમી રહ્યો. અનુšને મારા પૂજ્યભાવમાં અભિવૃદ્ધિ કરી !
X X X
પોર્ગક સાલ પૂર્વે મારી આખી દુઃખવા આવેલી. મારો મોટો દીકરો ખમાં ટીપાં નાખતો હતો એ દરમિયાન હાથમાંથી ટ્યુબ સરકી ગઈ ને આંખમાં ગોદો વાગ્યો. થોડુંક લોહી પણ નીકળ્યું. હું અમારાં ફેમિલી ડૉક્ટર જેવાં શ્રીમતી સુષમા દેસાઇને દવાખાને ગયો તો દવાખાનું બંધ. ઇલોરા પાર્કથી નવભારત સોસાયટી તરફ આવતાં એક ડૉ. રમેશ દેસાઈના ક્લિનિકનું બોર્ડ વાંચ્યું. ડૉ. દેસાઈ નેત્રરોગના નિષ્ણાત નહીં એ જાણવા છતાં ઇજાની ગંભીરતા સમજવા એમની પાસે ગયો. એમી આંખો તપાસી કહ્યું કે 'નીંગ đઝ સીરિયસ.' અત્યારે તો લખી આપું છું તે ડ્રોપ્સ નાખજો પણ આવતી કાલે નેત્ર રોગના નિષ્ણાત ડૉક્ટરને બતાવજો ! મેં એમનો આભાર માની ફીપેટે શું આપવાનું છે તે અંગે પૂછ્યું તો મારા સુખદ આશ્ચર્ય વચ્ચે એમણે કહ્યું: 'ફી પેટે તમારે મને પાંચેક કાવ્યો આપવાનાં.'...પછી કહે તમે “અનામી સાહેબ ને ? હું તમને કવિ તરીકે પિછાનું છું. બીજે દિવસે મેં ડૉ. દેસાઈને પાંચ કાલ્પોને બદલે જેટલા ઉપલબ્ધ હતા તેટલા બધા જ મારા કાવ્યસંગ્રહ તેમને ભેટ આપ્યા. એમનાં શ્રીમતી ડૉ. શિક્ષા દેસાઈ પણ એમ. એસ., ને અમેરિકામાં ભણતો દીકરો પણ ડૉક્ટર ! ડૉ. દેસાઇએ ચાલીસ વાર અમેરિકાની ટ્રીપ લગાવી હશે ! વિસનગરની 'નૂતન સર્વવિદ્યાલય'માં ભણતા હતા. ત્યારથી ભવાઈ અને સાહિત્યનો જબરો શોખ, એમના આચાર્ય ને અનેક અધ્યાપકો કાં તો મારા સહાધ્યાયીઓ અથવા વિદ્યાર્થીઓ નીકળ્યા.
1:
આજે કેટલાક ડૉક્ટરો ને વકીલો જેઓ મારી પાસેથી ફી પેટે પૈસા નથી લેતા તેમને હું પુસ્તકો ભેટ આપું છું. બાર્ટર સીસ્ટમ સમજો ને 1
XXX
આજથી લગભગ બે દાયકા પૂર્વે એક અજાણી વ્યક્તિ મારે ઘરે આવી...વય હશે લગભગ સિત્તેરેકની. ખાધે પીધે સુખી હશે એવું અનુમાન એમની દેહયષ્ટિ જોતાં લાગ્યું. પરિચય આપતાં બોલ્યા : ‘હું ડૉ.બેરીસ્ટર એ. બી. પટેલ, મૂળ વતન ભાયલી, પણ વર્ષોથી નેરોબી નિવાસ છે. તાદ્વૈત્તરમાં વડોદરામાં વસવાટ કર્યો છે. નૈરોબીમાં કે થિયોસોફિકલ સોસાયટીની પ્રમુખ હતો. અહીં પણ એ સંસ્થાની પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિય છું. તમારું નામ સયાજી હાઈસ્કૂલના પ્રિન્સિપાલ શ્રી રણછોડભાઈ પટેલ પાસેથી સાંભળ્યું તમોએ એમના કાવ્યસંગ્રહની પ્રસ્તાવના લખી છે. મને એ ખૂબ ગમી છે. તમને ખબર હશે કે આચાર્ય શ્રી પટેલ “બોધિ' નામનું સુંદર સામયિક ચલાવે છે. એ "બોધિ માટે તમારાં કેટલાંક ભક્તિકાવ્યો લેવા હું આવ્યો છું, માનું છું કે મને નિરાશ કરશો નહિ.' આ ભારાસની નિર્દોષતા ને પારદર્શક સચ્ચાઈ ઉપર હું મુગ્ધ થઈ ગયો. બાળક જેવા એ સરળ લાગ્યા. એટલા જ ઋજુ પણ. ચા-પાણીનું પતાવી મેં એમને પાંચેક ભક્તિ કાવ્યો આપ્યાં, ‘બોધિ’માં પ્રત્યેક માસે છપાય એટલે એની બે નકલ જાતે ઘરે આવીને આપી જાય..એમ કરતાં કરતાં એક નાનકડો ભક્તિકાવ્યોનો સંગ્રહ
X X X
ચારેક દાયકા પૂર્વે એક સુટેડ-બૂટેડ અપ-ટુ-ડેટ વડીલ મારી ઑફિસમાં આવ્યા, ત્યારે હું મ.સ. યુનિવર્સિટીમાં ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યનો રીડર હતો. સાયન્સ ફેકલ્ટીના ફીઝીક્સના પ્રોફેસર મધુભાઈ એમ. પટેલ એ વડીલની સાથે હતા. એમણે મને વકીલની ઓળખાણ કરાવી. તેઓ બ્રિટીશ સરકારના નિવૃત્ત ચીફ પાસોર્ટ ઑફિસર હતા. તા. ૧૫-૭-૦૩ના રોજ એમને ૯૭મું વર્ષ બેઠું. ૧૯, ગીતાંજલિના નિયતિ' અંગ્ગામાં એમનો કાયમી નિવાસ છે. ૯૭ વર્ષે પણ એમની તબિયત સારી કહી શકાય. એમને અંકે ચાર પેઢી ઉછરી છે. સનાનો બધાં નૈરોબી, ઇંગ્લેન્ડ, અમેરિકામાં સ્થિર થયા છે. અહીં તો એમની દીકરી સાથે રહે છે. કાળક્રમે અમારો સંબંધ ધનિષ્ઠ થતો કાયો છે. મારી કોઈપણ મુશ્કેલીની સંકટની સાંકળ એટલે એ વડીલ શ્રી ભાઈલાલભાઈ એન. પટેલ. પંદર સાલ પૂર્વે મારા સાળા ગુજરી ગયા. વડીલ ખરખરો કરવા આવ્યા. મારા શ્રીમતીને પૂછે : 'લક્ષ્મીબહેન તમારા ભાઈ ગુજરી ગયા તે તમારાથી ન્હાના કે મોટા ?' મારાં શ્રીમતીએ કહ્યું: ‘મારાથી મોટા.' ‘જુઓ, હું તમારા ભાઈથી ને
!
