________________
૧૬ એપ્રિલ ૨૦૦૪
. પ્રબુદ્ધ જીવન એ રીતે અનર્થ થાય એવાં ઉપકરણોમાં સાવધ રહેવું જોઇએ. એક બાજુ દિક્પરિણામ વ્રત અને દેશાવગાસિક હોય અને બીજી
શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં શ્રી ગૌતમસ્વામી ભગવાનને પ્રશ્ન કરે છે, “હે બાજુ ભોગોપભોગ પરિમાણ વ્રત હોય તો પછી વચ્ચે આ અનર્થ ભગવંત ! જે મનુષ્ય ધનુષ ગ્રહણ કરે અને એમાં બાણ ચડાવીને ફેંકે દંડવિરમણ વ્રતની જરૂર શી એમ પ્રશ્ન કોઇને થાય. એનો ઉત્તર તો એમાં એને કેટલી ક્રિયા લાગે ?' ભગવાને કહ્યું, “હે ગૌતમ ! શાસ્ત્રકારો એમ આપે છે કે ભોગોપભોગ પરિમાણમાં પોતાની ઇચ્છાનુસાર મનુષ્યને પાંચ ક્રિયા લાગે છે. એટલું જ નહિ પણ તે ધનુષ-બાણ જે ભોગોપભોગનું પ્રમાણ કરવામાં આવે છે અને સાવદ્ય પ્રવૃત્તિઓનો જીવોનાં મૃતકલેવરોનું બન્યું છે તે (વી ગયેલા) જીવોને પણ પાંચ પરિહાર કરવામાં આવે છે. પરંતુ અનર્થદંડમાં આવશ્યક-અનાવશ્યકનો ક્રિયા લાગે છે. આ પાંચ ક્રિયા તે કાયિકી, અધિકરણી, પ્રાષિકી, વિચાર હોય છે અને જે અનાવશ્યક હોય તેનો સમાવેશ એનર્થદંડમાં પારિતાપનિકી અને પ્રાણાતિપાતિકી છે.
કરવામાં આવ્યો છે. વળી શાસ્ત્રકારો કહે છે કે એ બે વ્રતો સ્વેચ્છાએ ભોગોપભોગમાં અતિરિક્ત એટલે ભોગોપભોગમાં વધુ પડતા લેવાય છે, પરંતુ એ વ્રતની અંદર રહીને પણ ઘણી નિરર્થક પ્રવૃત્તિઓ આસક્ત બનવું. ભોગપભોગનાં અનેક સાધનો છે અને વિવિધ પ્રકારો થઈ શકે છે. દિપરિમાણ વ્રત ધારણ કરનાર કોઈ શ્રાવકે એવું વ્રત - છે. પાંચે ઇન્દ્રિયોના સ્વાદ અનુભવવા જીવ લલચાય છે. નાટક, લીધું હોય કે ભારત બહાર પ્રવાસ કરવો નહિ અને એ વ્રતનું બરાબર ચેટક, ખેલ-તમાશા, સંગીતના જલસો, ખાણીપીણીની મહેફિલો, ચુસ્ત કડક પાલન તેઓ કરતા હોવા છતાં ભારતમાં કામ હોય કે ન ભાતભાતનાં પકવાન અને વિવિધ વાનગીઓ આરોગવામાં તલ્લીન હોય તો પણ તેઓ અતિશય ફરાફર કરતા હોય તો તેમને સંયમમાં બનવું, તેલ, અત્તર, પાવડર, લિપસ્ટિક, શેમ્પ વગેરેનો છૂટથી ઉપયોગ રાખવા માટે બીજા એક વ્રતની જરૂર પડે. એવી જ રીતે ભોગોપભોગ કરવો, વખાણવાં, વસ્ત્રાલંકાર વધુ પડતાં રાખવાં, ફેશનને અનુસરવું, પરિમાણ વ્રત ધારણ કરનાર કોઈ શ્રીમંત શ્રાવકે પાંચ સ્થળે બંગલા ઇચ્છાઓ અનુસાર લુબ્ધ બનીને બધે દોડતાં રહેવું એ ભોગોપભોગનો બાંધવાની મર્યાદા બાંધી હોય અથવા કોઈપણ એક જ ચીજવસ્તુનો અતિરેક છે. ગૃહસ્થ જીવનમાં કેટલુંક કરવું પડે તો પણ એમાં વધુ વેપાર કરવાની મર્યાદા બાંધી હોય તો પણ એમાં તે અતિશયતા કરી પડતો રસ લઇને ચીકણાં કર્મ ન બાંધવાં જોઇએ.
શકે છે કે જે એની પાસે નિરર્થક પાપાચરણ કરાવી શકે. માટે એવા પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક, સાંવત્સરિક વગેરે મોટાં પ્રતિક્રમણમાં આપણે વ્રતધારી શ્રાવકો માટે એક વધારાના વ્રતની આવશ્યકતા રહે છે. 'જે અતિચાર બોલીએ છીએ તેમાં આ વ્રત વિશે આ પ્રમાણે બોલીએ એટલે જ અનર્થદંડ વિરમણ વ્રતની અનિવાર્યતા સ્વીકારાઈ છે. -- છીએ: “આઠમ-અનર્થદંડ, વિરમણવ્રતે પાંચ અતિચાર, કંદખે કુકઇએ, અજ્ઞાન, પ્રમાદ, ક્રોધ, દંભ વગેરેથી અનર્થદંડ થાય છે. એ
કંદર્પ લગે વિટ-ચેષ્ટા, હાસ્ય, ખેલ, કુતૂહલ કીધાં. પુરુષ સ્ત્રીનાં અનર્થદડનો શ્રાવકોએ વ્રતરૂપી વજ વડે ધ્વંશ કરવો જોઇએ. હાવભાવ રૂપ શૃંગાર વિષયરસ વખાણ્યા, રાજકથા, ભક્તકથા, દેશકથાઃ પુરુષાર્થ સિદ્ધિ ઉપાય'માં આ વ્રતનો મહિમા બતાવતાં કહ્યું છે: સ્ત્રીકથા કીધી, પરાઈ તાંત કીધી, તથા પેશન્યપણું કીધું, આર્જરોદ્ર વંવિમરમાં જ્ઞાત્વા મુષ્યત્વનર્થન્ક : . ધ્યાન ધ્યાયાં. ખાંડા, કટાર, કોશ, કુહાડા, રથ, ઉખલ, મુશલ, તથાનિશમનવ વિનયfહંસા વ્રત તપતે | - અગ્નિ, ઘરેટી, નિસાહે, દાતરડાં, પ્રમુખ અધિકરણ મેલ દાક્ષિણ્ય (જેઓ આ રીતે આ ઉપરાંત બીજા પણ અનર્થદંડ, જાણીને એનો લગે માગ્યાં, આપ્યાં. પાંપોપદેશ દીધો, અષ્ટમી, ચતુર્દર્શીએ ખાંડવા ત્યાગ કરે છે તેઓ નિરંતર નિર્દોષ અહિંસાવ્રતનું પાલન કરે છે.) દળવા તણા નિયમ ભાંગ્યા.
ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવ્રત તે પાંચ અણુવ્રતના પોષણ અર્થે મુખપણા લગે અસંબદ્ધ વાક્ય બોલ્યા, પ્રમાદાચરણ સેવ્યાં, અંઘોલે છે. જેઓ પાંચ મહાવ્રત ધારણ કરી સાધુ થઈ શકતા નથી તેમને માટે " નહાહણે, દાતણે, પગધોઅણે, ખેલ, પાણી, તેલ છાંટ્યાં, ઝીલણે બાર વ્રત અને અગિયાર પ્રતિમા છે. સાચા શ્રાવકનું લક્ષ્ય ગૃહસ્થજીવનમાં ઝીલ્યા, જુગટે રમ્યા, હિંચોળે હિંઆ, નાટક પ્રેક્ષણક જોયાં, કણ, રહીને પણ સાધુજીવન સુધી પહોંચવાનું છે. જેઓ શ્રદ્ધાપૂર્વક આ કુવસ્તુ, ઢોર લેવરાવ્યાં, કર્કશ વચન બોલ્યા, આક્રોશ કીધા, અબોલા દિશામાં પ્રગતિ કરે છે. તેઓ બાર વ્રતનું ચુસ્ત પાલન કરે છે. પાંચ લીધા, કરંકડા મોડ્યા, શાપ દીધા, ભેંસ, સાંઢ, હુડુ, કૂકડા, શ્વાનાદિક મહાવ્રતોમાં પણ સર્વ શ્રેષ્ઠ તે અહિંસા વ્રત છે. ધર્માચરણનો બધો ઝુઝાર્યા, ઝઝતા જોયા, ખાદિ લગે અદેખાઈ ચિંતવી, માટી મીઠું, નિષ્કર્ષ આ મુખ્ય વ્રતમાં આવીને સમાય છે. એટલે અનર્થદંડ વિરમણ
કણ, કપાસીયા, કાજ વિણ ચાંપ્યા, તે ઉપર બેઠા, આલી વનસ્પતિ વ્રત પણ અહિંસાદિ વ્રતના પોષણ માટે છે કે " ખુંદી, સૂઈ શસ્ત્રાદિક નિપજાવ્યા, ઘણી નિદ્રા કીધી, રાગદ્વેષ લગે . વર્તમાન સમયમાં જીવનશૈલીમાં જબરજસ્ત મોટું પરિવર્તન આવી '
એકને ઋદ્ધિ પરિવાર પછી, એકને મૃત્યુહાનિ વાંછી. . ' ગયું છે. અનર્થદંડની કેટલીયે વાતો મોટા ભાગના સમાજ માટે ' ' આઠમે અનર્થદંડ-વિરમણ વ્રત વિષેઇઓ અનેરો જે કોઈ અતિચાર કાલગ્રસ્ત બની ગઈ છે. ટી. વી., ટેલિફોન, કૉમ્યુટર, ફિલ્મ, પક્ષ દિવસમાંહિ સૂક્ષ્મ બાદર જાણતાં અજાણતાં હુઓ હોય તે સવિ હુ ' મોટરકાર, વિમાન, મિક્સર, ગ્રાઈન્ડર, વોશર, ક્લિનર, ફિલ્ટર, મન, વચન, કાયાએ કરી મિચ્છામિ દુક્કડં. (બસો વર્ષ પહેલાં લખાયેલા ગેસ તથા વિવિધ ઉપકરણો આવતાં શેમાં અર્થદંડ છે અને શેમાં આ અતિચારને હવે આધુનિક રૂપ આપવાની આવશ્યકતા છે. કોઈ અનર્થદંડ છે એની સમજણ રહેતી નથી. વ્યવહારુ દૃષ્ટિએ ખોટી સર્વમાન્ય સમર્થ આચાર્ય ભગવંત આ કાર્ય કરે તો તે સર્વમાન્ય થાય.) વાતનો પણ બચાવ થાય છે. આવા સંજોગોમાં શ્રદ્ધાળુ શ્રાવકે તો પ્રકાશસિંહ મહારાજે અનર્થદંડ ઉપર છપ્પો લખ્યો છે તેમાં કહ્યું પોતાની જાતને જ પૂછવાનું રહે છે કે પોતે જે કંઈ આચરે છે. તે
અનિવાર્ય છે કે અનાવશ્યક, સપ્રયોજન છે કે નિપ્રયોજન ? જે વિશ રાખજે તારી જીભડી, અનર્થ દંડે
નિષ્ઠયોજન, અનાવશ્યક હોય તેમાંથી અટકવાનો પુરુષાર્થ કરવો કામ ન સિજે આપણું, તું શીદને મંડે,
જોઇએ. ધર્મતત્ત્વનું સાચું હાર્દ સમજીને પોતાના અંતરાત્માની સાક્ષીએ જેથી લાગે પાપ, તેથી તું અળગો રહેજે,
પ્રામાણિકપણે નિર્ણય કરી જીવનમાં તેને ઉતારવાનો સાચો ઉદ્યમ, ધર્મધ્યાનની વાતમાં, તું વળગ્યો રહેજે.
'કરવાની આવશ્યકતા છે ! મુક્તિનું અંતિમ લક્ષ્ય નજર સામે રહેવું પોતાથી પળાતું નથી ને પારકું ત્યાં ક્યાં લહે,
જોઇએ. પ્રકાશસિહ વાણી વદે, તારાં કર્યો તુ સહે,
[ રમણલાલ ચી. શાહ
