________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
- ૧૬ મે, ૨૦૦૪
જે
તને ઓળખ્યો પણ મોડો મોડો
ગુલાબ દેઢિયા અતિ પરિચય અવજ્ઞાનું કારણ. જે દરરોજનું હોય, નજીકનું હોય અસ્તિત્વ ટકાવવા કેવું કેવું સહન કરવું પડતું હોય છે. આ તે આપણા જીવન વ્યવહાર સાથે એવું ઓતપ્રોત થઈ જાય છે કે એની બાઈડિંગમાં બંધાઈ જવા હાંસિયો આગળ આવે છે. તેથી લખાણ ઉપસ્થિતિની ખબર જ નથી પડતી. અજાણી કે નવી વસ્તુ તરફ ઝટ મોકળું રહી શકે છે. ખમી ખાનાર મૂંગો રહે છે. મરડાવાનું, ઘસાવાનું કે ધ્યાન જાય છે. આંગળી પર જરાક જેટલો કાપો પડ્યો, ઉપર આગળી ફાટવાનું કિનારી પરથી શરૂ થાય છે માટે લખાણને ઢાલ બની સાચવનાર (પટ્ટી) લગાડી દીધી. પછી જેટલી વાર એ મલમપટ્ટી રહી ત્યાં લગી હાંસિયો છે. કાગળના પ્રત્યેક શબ્દને કોરા હાંસિયાની કદર છે.
અંગૂઠો ત્યાં પહોંચી જ જતો હતો. આંગળીનો અને આગળીનો કરકરો . મધ્યકાલીન સાહિત્યના લહિયાઓએ હસ્તપ્રતોમાં હાંસિયાને ભારે આ સ્પર્શ નવી ચીજ હતી. રુઝ આવ્યા પછી પણ એ નવી ચામડીનો સ્પર્શ લાડ લડાવ્યા છે. હસ્તપ્રતોમાં જગા બચાવવા શબ્દોને પાસે પાસે નોખો લાગતો હતો. જૂનું બધું હાજર હોય પણ જરાક એની વચ્ચે ખીચોખીચ કરકસરથી લખ્યા હોય છે. પણ હાંસિયા બન્ને બાજુ મોકળા કંઇક અવનવું બને ત્યારે જ ધ્યાન ખેંચાય છે.
અને સુશોભિત. હસ્તપ્રતની કિનારી પર વેલબુટાની ભાત કે લઘુચિત્રો સહજ સામાન્યને અવગણવાનું ટેવવશ અને સ્વાભાવિક છે. આ દોરીને કળાનો ઓચ્છવ માંડ્યો છે. ડાબે જમણે બે હાંસિયા, જાણે જુઓને, હમણાં જ જેના પર ધ્યાન ગયું તે છે મારી નજર સામેનો આ માણેકથંભ ન રોપ્યા હોય ! આજે આપણે શબ્દપ્રયોગ કરીએ છીએ કાગળ પરનો હાંસિયો. દાયકાઓ થઈ ગયા પહેલો હાંસિયો પાડ્યાને. કે, એને હાંસિયામાં ધકેલી દીધો છે. મૂળ પ્રવાહ સાથે જેની ગણતરી છતાં કદી એની સાથે પરિચય સાધ્યો જ નહિ. ઘરોબો કેળવ્યો જ નહિ. નથી એમ કહેવા માટે આ રૂઢિપ્રયોગ વપરાય છે. ઘણી વાર તો એવું હાંસિયાને જોઉ રોજ પણ મારો વ્યવહાર એની સાથે યંત્રવતુ-એના લાગે કે જે ખૂબ અગત્યનું છે એને જ માર્જિનમાં મૂકવામાં આવે છે. તો ખબરઅંતર પૂછવાનું સૂર્યું જ નહિ.
' પછી આ વાતનો અર્થ શો ? હાંસિયો એક પડખે હોય છે અને કોઇને - હાંસિયો પાડ્યા પછી જ લખવાનું શરૂ કરી શકાય-આ પાઠ કોણે પડખે કરવો એટલે તેની અવગણના કરવી. બાજુએ પડી રહેવાનું કોને શીખવ્યો તે સ્મરણમાં નથી. પણ આજે ચોક્કસ લાગે છે કે શિક્ષકે ગમે? સંધમાંથી વિખૂટા પડવાનું કોઇને ગમતું નથી. હાંસિયો પાડવાની ટેવ પાડી તે સાચે જ મોટો પાઠ હતો. ત્યારે એનો " હાંસિયા પાસે અવકાશ હોય છે. કિનારી ખાલી હોય તેથી શોભે છે. અર્થ નહોતો સમજાયો. પ્રાથમિક શાળાના શિક્ષકો આપણા જીવનમાં આપણા હાંસિયામાં કોઈ બે અક્ષર પાડે એ જોવા આંખો ઉત્સુક હોય છે. કેવા કેવા મહામૂલા પાઠ શીખવી જાય છે ! ' ,
“ગમ્યું, “સુંદર' એ શબ્દો આપણા હાંસિયાને આંગણે રંગોળી. સાથે હવે પ્રતિદિન કંઈ પણ લખવા જતાં લીટીઓ આંક્યા વગરના સાથે ન ગમ્યું', “ફરીથી કરો'ના રિમાર્ક પણ અહીં જ મંડાય છે. ચાર-છ કોરા કાગળ લઉં છું, બધાને બરોબર બેસાડી ખૂણા મેળવી, સમૂહ ભોજનમાં જમવાની પંક્તિ બેસી જાય પછી કોઈ આવે તો એને કાગળની સુંવાળપ પર સહેજે હાથ ફેરવી, ધવલતાને આંખમાં ભરી પડખે માનભેર સ્થાન મળે છે તેમ બધું લખાઈ જાય પછી કંઈ સાંભરે તો કાગળની ડાબી બાજુએ હાંસિયો પાડું છું. હાંસિયો પાડ્યો એટલે પાટે હાંસિયો એ ઉમેરાને ખોળે લે છે. મોકળાશમાં ઘણું મહોરી શકે છે. ગણેશ બેસાડ્યા. હાંસિયો બેઠો એટલે મનોમન લખવાનાં મંડાણ થઈ હાંસિયો બગાડ નથી પણ કોરી જગાનો મહિમા છે. આ સ્થાને ગયાં. કાગળ પર હાંસિયાની હાજરી જ પૂરતી છે.
ખાસ હોય તે જ બેસે, અન્યથા ખુરશી ખાલી. હાંસિયો ખાલી સ્થાનનો હાંસિયો હવા જેવો છે. સ્વજન જેવો આત્મીય છે. હોય તો વર્તાય મોભો જાળવે છે. નહિ, નડે નહિ, ખબર પડવા ન દે, પણ ન હોય તો મુંઝારો થાય. રંગમંચ પર જ્યારે નજર જાય છે ત્યારે મને એવું લાગ્યા કરે છે કે અડવું અડવું લાગે. સંકળામણ થાય. પાકે ઘડે કાંઠા ન ચડે તેમ કાગળ વિંગમાં કોઇક ઊભું છે. વિંગમાં મોટા સાથે વાત ન થઈ શકે. પર પહેલાં લખાણ ચીતરી કાઢે ને પછી હાંસિયો મૂકવા જાઉં તો કેમે ઇંગિતથી કામ લેવું પડે. વિંગ હાંસિયાની સગોત્ર છે. વિંગમાં ઊભેલાને કર્યું જામે જ નહિ. ઘણી ક્રિયાઓ એવી છે જેમાં ક્રમ જળવાવો જોઇએ. ઓળખવા મથું છું. જે રંગમંચને રંગેચંગે જાળવે છે. અમુક કાર્યો ક્રમસર અને અવસરે જ કરવાનાં હોય છે. તે હાંસિયો ખાલી નથી. સભર છે. મૂંગો નથી. મૌન છે. ચાલો, એય - હાંસિયો ખેતરવાડીના શેઢા જેવો છે. લખાણ માટે વાડ છે. લખાણ સારું થયું મોડે મોડે ઓળખાણ તો થઈ. વાડ ઠેકી ન જાય તેમ જ બીજું કોઈ અંદર પેસી ન જાય તે હાંસિયો જુએ છે. એ રખેવાળ છે.
JINA-VACHANA .' હાંસિયામાં દૂરંદેશી છે, અગમચેતી છે. લખાણમાં ઉમેરણની,
છે (ચોથી સંવર્ધિત આવૃત્તિ) કાંટછાટની જરૂર પડવાની. ત્યારે પોતાની જગા હોંશે હોંશે હસીને ' ' , અનુવાદક : ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ હાંસિયો ધરી દેવાનો. જે અતિ મહત્ત્વનું છે. તેને હાંસિયામાં સ્થાન મળે
, અર્ધમાગધી, અંગ્રેજી, હિંદી અને ગુજરાતી એમ ચાર ભાષામાં ભગવાન છે. લખાણ તપાસનારા તો જો હાંસિયો ન જુએ તો ભરાટાં થઈ જાય.
મહાવીરનાં વચનોના આ પ્રકાશનની ૧૯૯૫માં ત્રણ આવૃત્તિની બધી જ એમને તો લખાણ ને પાસ-નાપાસ કરવા જગા જોઇએ. વિદ્યાર્થીની
નકલો થોડા મહિનામાં જ ખલાસ થઈ ગઈ હતી. એની ઘણી માંગ હોવાથી
આ ચોથી સંવર્ધિત આવૃત્તિ સંઘ તરફથી પ્રકાશિત કરવામાં આવી છે. નોટબુકના હાંસિયામાં શિક્ષક શું લખે છે તે જોવા વિદ્યાર્થીની નજર
| કિંમત રૂા. ૨૫૦/-, સભ્યો માટે કિંમત રૂ. ૧૦/આતુર હોય છે.
| પ્રાપ્તિસ્થાનઃ સંઘનું કાર્યાલય. ટેલિફોન નં. : ૨૩૮૨૦૨૯૬ 3પંચથી બે ખીલા ઠોકાય અને કાગળમાં બે કાણાં પણ હાંસિયાની
I મંત્રીઓ છાતીમાં જ પડે છે. ફાઇલ થઇને સચવાવા એ પણ સહેવું પડે છે. Punted Published by Nirubahen Subodhbhat Shah on behalf of Shri Mumbai Jain Yuvak Sangh and Printed at Fakhri Printing Works. 312/A.Byculla Service Industrial Estate, Dadaji Konddev Cross Road, Byculla, Mumbai-400 027. And Published at 385. 1 s VP Road, Mumbai-400 004. Editor: Ramanlal C. Shah,
I A M
|
I
-
