________________
૧૬ માર્ચ, ૨૦૦૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
બોધિદયાણ
| ડૉ. બિપિનચંદ્ર હીરાલાલ કાપડિયા ‘નમુત્યુ' સૂત્ર કે જે ગણધર ભગવંતે રચ્યું છે તે અદ્વિતીય, જોવા, સાંભળવાદિનો વિકાર કે ઉત્સુકતા સરખી નથી. પ્રતિજ્ઞા વગરના મનનીય, રોચક, તત્ત્વગર્ભિત સમર્થ સૂત્ર છે. એનો ચૈત્યવંદન, સામાયિક, હોવાથી ચોથા ગુણસ્થાનકે હોય તેથી તેમને એક માનવ ભવ ૩૩ પ્રતિક્રમણ, પૌષધાદિમાં ઉપયોગ કરાય છે. સ્તુતિકાર ગૌતમસ્વામી સાગરોપમ પછી જ મોક્ષ મળે છે. કરેલાં કર્મોની કેવી કઠણાઈ ! તેથી અલૌકિક અને સારગર્ભિત સ્તુતિમાં પ્રભુના યશોગાન ગાય છે. તેમાં અપૂર્ણાકરણનો ભગીરથ પ્રયત્ન કરવાથી રાગ-દ્વેષની કારમી પકડમાંથી આવતાં પદોમાંનું એક પદ “બોડિદયાણ' (બોધિદયાણું) છે. એ વિષે છૂટવા પ્રયત્નશીલ થવાનું રહે છે. ગ્રંથિભેદતાં સમ્યગ્દર્શનનાં દર્શન કંઈક લખવા પ્રેરાયો છું. તેનું બીજું નામ શક્રસ્તવ છે. તે વડે ઈન્દ્ર થાય છે. જે પ્રગટતાં પ્રશ-સંવેગ-નિર્વેદ-અનુકંપા-આસ્તિક્ય નામના ભગવાનની સ્તુતિ કરી છે. નમુત્યુની જેમ ચૈત્યવંદનનાં અન્ય સૂત્રો ગુણો પ્રગટે છે. એ પ્રગટે ઊલટા ક્રમથી એટલે આસ્તિક્યથી પ્રથમ જેવાં કે અરિહંત ચેઈઆણં, અન્નત્ય ઉસિ સિએણે, લોગસ્સ, પુસ્કરવર, સુધી. સિદ્ધાણં બુદ્ધાણં અને જય વયરાય તેમણે જ રચેલા સૂત્રો છે. જય બોધિ સુધીના પાંચ ગુણ જેવાં કે અભય, ચક્ષુ, માર્ગ, શરણ અને વિયરાય અથવા પ્રાર્થનાસૂત્રમાં “સમાધિમરણં ચ બોહિલાભો અ, સંપન્જઉ બોધિ અપુનબંધક આત્મામાં જ પ્રગટે. અપુનબંધક એટલે જે હવે મહ એએ તુહનાહ પણામ કરણ' છે. '
સંસાકાળમાં ક્યારેય મિથ્યાત્ત્વાદિની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બાંધવાનો નથી. - જગતમાં સ્તુતિ, પ્રાર્થનાનો અચિંત્ય મહિમા છે. પ્રાર્થના એટલે આવાં આત્માનાં સુલક્ષણો તીવ્ર ભાવે પાપ ન કરે, સંસાર પર બહુમાન, માગણી, સ્તુતિ એટલે ગુણગાન. પ્રત્યેક મુશ્કેલીમાં આવેલી વ્યક્તિ આસ્થા-પક્ષપાત ન રાખે, સર્વત્ર ઔચિત્ય જાળવે. આવો આત્મા જ મંદિરમાં જઈ બે હાથ જોડી નતમસ્તકે મુશ્કેલીમાંથી પાર પડવા પ્રભુને અભય, ચક્ષુ, માર્ગ, શરણ મેળવે છે. જ્યાં સુધી બંધાયેલાં કર્મોની પ્રાર્થે છે. જ્યાં જ્યાં પ્રદક્ષિણા ફરતા ભગવાનના બિંબ હોય ત્યાં ત્યાં સ્થિતિ એક ક્રોડા કોડ સાગરોપમની હોય ત્યાં સુધી જીવ ગ્રંથિદેશથી
વળી ગભારામાં અનેક જિનબિંબ હોય છે ત્યાં એકેક ભગવાનના સુદૂર હોય છે. તેમાં સંખ્યાતા પલ્યોપમની સ્થિતિ અંત:ક્રોડાક્રોડી - સમ્યમ્ દર્શન-વંદનનો લાભ લેવા નતમસ્તકે “નમો અરિહંતાણું, નમો ઓછી થતાં સહેજે યથાપ્રવૃત્તિકરણ થાય. આ સ્થિતિના સ્થાનને ગ્રંથિસ્થાન -. સિદ્ધાર્ણ, નમો સ્વયં-સંબુદ્ધા વગેરે પદોથી લાભ લઈ શકાય. ચૈત્યવંદનમાં કહેવાય. કર્મના બંધન, સંક્રમણ. ઉદીરણા ઉપશમના ક્ષપણા કરે છે. . આવતું જયવીરાયમાં “તુહ પભાવ ઓ ભયવં ભવનિબેઓ અભવ્યો પણ આવું કરી ક્ષપણા થકી ગ્રંથિદેશે પહોંચે. આ કામ મગાણસરિયા... ગુરજણપૂઆ પત્થકરણં ચ સુહગુરુજોગો નદીગોળપાષાણ ન્યાયથી થાય. અહીંથી ભવ્યો તથા અભવ્યો બંને તવયણસેવા...બોહિલાભો' છે જે બધું પ્રભુકૃપાના બળે છે. પોતે પાછા પડી શકે છે. પરંતુ જે જીવ ઉત્સાહ-વીર્યથી તે લંધી જાય. - કંઈ તે વગર પ્રાપ્ત કરી શકે તેમ નથી. તે સમજવા જેવું છે. મિથ્યાત્વને એટલે મંદ બનાવે. અપૂર્વ સ્થિતિઘાત, અપૂર્વસઘાત, હું નમુત્યુમાં આવતું એક પદ “બોદિયાણ વિષે કંઈક જાણવા ગુણશ્રેણિ, અપૂર્વ ગુણ સંક્રમણ, અપૂર્વ સ્થિતિબંધ કરે ત્યારે શુદ્ધ સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ. બોડિદયાણું એટલે બોધિ આપનારને નમસ્કાર અથવા ચરમ યથાપ્રવૃત્તકરણ થાય જે અપૂર્વકરણ અને અનિવૃત્તિકરણથી હો. અહીં બોહિ એટલે શું ? બોહિ એટલે જિનેશ્વર દેવે કહેલા ધર્મની બેથી શક્ય બને છે. પ્રાપ્તિ. ધર્મની પ્રાપ્તિ બહુ વિશાળ અર્થમાં છે. “અરિહંત ચેઈયાણ' ગ્રંથિદેશ સુધીના આભાસરૂપ અભયાદિ ગુણો સ્વોત્તર ચક્ષુ આદિ સૂત્રમાં પણ તે પદો આવે છે. જેમકે “બોહિલાણાભવત્તિયા એ.’ લાભ ગુણને ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી, પણ ગ્રંથિભેદ પછી અભય વગેરે કેવો ? વીતરાગ બનવા સુધી જે જે ઉત્તરોત્તર ચઢિયાતા આંતરિક ધર્મ ગુણ તે કરી શકે છે. પુનબંધક જીવોને ક્ષયોપશમ હોતો નથી. પણ સ્પર્શવાની જરૂર છે તેની સ્પર્શના એ જ ધર્મપ્રાપ્તિ. અહીં “બોધિ' સામાન્ય કોટિની વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. અપુનબંધક જીવને જે શબ્દથી જિનોક્ત ધર્મપ્રાપ્તિ સમ્યગ્દર્શન સ્વરૂપ સમજવાની છે. જે વિશુદ્ધ પરિણામ જાગે છે એથી કર્મોનો ક્ષયોપશમ, અમુક પ્રકારનો ત્રણ કરણથી પ્રગટ થાય છે. ૧ યથાપ્રવૃત્તકરણ, ૨. અપૂર્વકરણ, ૩. નાશ પ્રાપ્ત થાય છે. જાણવું જોઇએ કે મિથ્યાત્વ અને કષાય મોહનીય અનિવૃત્તિકરણ. કરણ એટલે અત્યુતમ વિકાસિત શુભ અધ્યવસાયની કર્મના ક્ષયોપશમ વગર આગળ વધાય, ચઢાય નહિ. આ બે જબરજસ્ત - પરાકાષ્ઠા. આવા પ્રકારના વર્ષોલ્લાસનું સ્કુરણ રાગદ્વેષની તીવ્ર, દોષો દબાવ્યા વિના ઉપલી કક્ષાના ગુણો કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય ?" મજબૂત ગ્રંથિ (ગાંઠ) જે પૂર્વે કદાપિ ભેદાઈ નથી તે હવે અપૂર્વકરણના સમ્યગ્દર્શન માટે (૧) વિશુદ્ધ અધ્યવસાય દ્વારા મિથ્યાત્વાદિ કર્મોનો પરાક્રમથી ભેદાય છે. રાગદ્વેષની જબરી પકડથી જીવે અનંતાનંત લયોપશમ, (૨) ઔદાર્ય-દાક્ષિણ્ય-પાપજુગુપ્સા-નિર્મળ બોધ-જનપ્રિયત્ન પુદ્ગલપરાવર્તો પસાર કર્યા છતાં પણ હતા ત્યાંના ત્યાં જ રહ્યા છીએ. જેવાં લોકોત્તર ભાવોની સિદ્ધિ., (૩) વિષયસુખ, ધર્મ-અરુચિ, ક્રોધની જીવ, અભવ્ય જેવાં પણ, “નવરૈવેયક' સુધી જઈ આવ્યો, નિર્વિકાર ખાજ અને દૃષ્ટિસંમોહની નિવૃત્તિ, (૪) અભય એટલે આત્મસ્વાચ્ય, જેવી સ્થિતિ પણ અનુભવી જ્યાં ઊંચી કોટિનું શાતાવેદનીય કર્મ (૫) શરણ-તત્ત્વ જિજ્ઞાસા, સાચી શુશ્રુષા, શ્રવણાદિ મેળવવું પડે. ભોગવવાનું પરંતુ ત્યાં વિષય વિકાર નહિ, કષાય તો હોય જ શેના ! અપુનબંધક દશા ચરમાવર્તકાળમાં જ થાય છે. ચરમાવર્ત એટલે અભયદયાણં સંકેતિત સકલસર્વી હિતાશય નથી જે પ્રતિજ્ઞા અને તે હવે જેને મોક્ષે જવા માટે છેલ્લો પુગલપરાવર્તનો કાળ શરૂ થયો હોય. પ્રમાણેનું જીવન હોય તો જ ઘટી શકે. જેવાં કે સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરવાસી તેથી વધુ સંસાકાળને અચરમાવર્તકાળ કહેવાય. ચરમાવર્તમાં આવેલો દેવો જેઓ વીતરાગ સમાન છે, નિર્વિકાર છે, જીવનભર હિંસાદિ જીવ ફરી પાછો અચરમાવર્તમાં જતો નથી. ભલે ચરમાવર્તમાં અનેકાનેક પ્રવૃત્તિ રહિત હોવા છતાં સકલ સત્ત્વહિતાશયરૂપ ચારિત્રવાલા નથી અસંખ્ય ભવો થઈ જાય ! ચરમાવર્તમાં પ્રવેશેલો જીવ અલ્પજીવી જીવ કહેવાતા. સર્વાર્થસિદ્ધ-વિમાનના દેવો; દિવ્ય સામગ્રી જેમાં ઝૂમખે કહેવાય છે. તેથી વધુ કાળ જેમને બાકી છે તેમને તત્ત્વજ્ઞાન સ્પર્શવાની ઝૂમખે ૬૪-૩૨–૧૬-૮ મણના મોતી લટકે, પવનની લહેર અથડાવાથી યોગ્યતાના અભાવે તે પ્રાપ્ત થઈ શકતું જ નથી. આથી તેઓને ત્યાજ્ય મધુરા સંગીત નાદ ઉત્પન્ન કરે, અવધિજ્ઞાનમાં નીચલા સ્વર્ગની પદાર્થો ઉપાદેય નહિ છતાં ઉપાદેય તરીકે અને ઉપાદેયતત્ત્વ ત્યાજ્ય ક્રીડા-વિલાસાદિમાં રક્ત દેવાંગનાઓને જોઈ શકે; છતાં પણ કશું જ નહિ તે ત્યાજ્ય તરીકે જુએ છે. ચરમાવર્તકાળમાં આવ્યા પછી જ રુચે
