________________
ફેબ્રુઆરી, ૨૦૦૪
જણાવ્યો હતો.
તૈયારી કરવી પડે એવું બોલવાનું કે લખવાનું કોઈ આમંત્રણ ન ગાંધીજીનાં લખાણો વિશે વર્ષો સુધી કાર્ય કરવાને કારણે તેઓ સ્વીકારવાનો સંકલ્પ કર્યો છે.” જાણે ગાંધીજીમય થઈ ગયા હતા. એ અંગે એમણે લખ્યું છે, પટેલ સાહેબની શૈક્ષણિક અને સાહિત્યિક સિદ્ધિઓની વખતોવખત મને આંતરડાનો ક્ષય થયો ત્યારે ડૉક્ટરે મને રમૂજમાં કહ્યું હતું., કદર થતી રહી હતી. કૉલેજકાળમાં તેમને પારિતોષિકો અને શિષ્યવૃત્તિઓ પટેલ, તમને ગાંધી વાઈરસનો રોગ લાગુ પડ્યો છે, એટલે સાંપડ્યાં હતાં. અધ્યાપનક્ષેત્રે એમણે કરેલા શ્રેષ્ઠ પ્રદાન માટે ગુજરાત કે ગાંધીજીના વિચારોનો ચેપ લાગુ પડ્યો છે.) ગાંધીજીની જેમ સરકારનો એવોર્ડ મળ્યો હતો. સાહિત્ય માટે તેમને રણજીતરામ આ ખવાય અને આ ન ખવાય એમ કરી તમે તમારું શરીર બગાડ્યું સુવર્ણચંદ્રક મળ્યો હતો અને ૧૯૮૩માં સાહિત્ય પરિષદના અધિવેશનમાં છે.” ડૉક્ટરનું નિદાન ખરું હતું, પણ પૂરું નહિ.” પણ બીજા તેમને વિવેચન વિભાગના અધ્યક્ષ બનાવવામાં આવ્યા હતા. એક અર્થમાં મને ખરેખર ગાંધી વાઇસરનો રોગ લાગુ પડ્યો અંગ્રેજી ભાષા અને સાહિત્યના અધ્યયન અને અધ્યાપનને કારણે છે. એની એક નિશાની એ છે કે મારા દરેક લેખમાં કંઈ ને પટેલ સાહેબમાં શિસ્તપાલન, સમયપાલન, કાર્યવ્યવસ્થા, વહીવટી કિંઈ સંદર્ભમાં ગાંધીજીનો ઉલ્લેખ આવવાનો. મને એ ચેપ ન લાગ્યો સૂઝ, ચોક્કસાઈ વગેરે બ્રિટિશ નાગરિકમાં હોય એવાં ગુણો ખીલ્યા હોત તો મારું જીવન કઈ દિશામાં વળ્યું હોત અને કેવું વેડફાઈ હતા. (આ ગુણો ભારતીય નાગરિકમાં ન હોય એવું નથી. પણ ગયું હોત એની હું કલ્પના નથી કરી શકતો.”
વર્તમાન સમયમાં સરકારી તંત્રમાં જે શિથિલતા, પ્રમાદ, ભ્રષ્ટાચાર, ઇંગ્લિશ ભાષાનું લેખનકાર્ય કરવું એ એમને માટે સહજ હતું. ગેરશિસ્ત વગેરે જોવા મળે છે એ સંદર્ભમાં બ્રિટિશ ગુણોની વાત છે.) એમણે Moral and Social Thinking in Modern Gujarat નામનો ગ્રંથ પટેલ સાહેબે આઝાદી પહેલાંના ત્રીસેક વર્ષ બ્રિટિશ શાસન નિહાળેલું લખ્યો છે જે ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી (ગાંધીનગર) એ પ્રગટ કર્યો અને એમના ગ્રેજ્યુએટ પિતાશ્રી સરકારી નોકરીમાં હતા અને મામલતદાર છે. તદુપરાંત Mahatma Gandhi in his Gujarati Writings નામનો અને આસિસ્ટન્ટ કલેક્ટરના પદ સુધી પહોંચ્યા હતા. એટલે ગુલામ ગ્રંથ દિલ્હીની સાહિત્ય અકાદમીએ પ્રગટ કર્યો છે.
અને સ્વતંત્ર એમ બંને ભારતમાં જીવવાનો પટેલ સાહેબને જે લાભ પટેલ સાહેબનું ચિંતન અત્યંત વિશદ હતું. વર્ષોથી ઉત્તમ સાહિત્યના મળ્યો એથી બંનેની ઉત્તમ ખાસિયતો તેમના જીવનમાં જોવા મળતી પરિશીલનથી એમની દૃષ્ટિ અત્યંત માર્મિક તથા ઝીણી ઝીણી ભેદરેખાઓ હતી. દર્શાવવા જેવી સૂક્ષ્મ બની હતી. વાલ્મીકિ રામાયણ વિશેનાં તેમનાં પટેલ સાહેબના અવાજમાં મૃદુતાનો અને વાત્સલ્યભાવનો એક અવલોકનો અને અભિપ્રાયોમાં એ સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે. વળી ગુજરાતી વિશિષ્ટ લહેકો હતો. તેઓ વાત કરે તો એટલી પ્રસન્નતાપૂર્વક કરે કે સાહિત્યમાં તેમનું અવલોકન બહુ સૂક્ષ્મ રહેતું. એક વખતે મારા ઘરે એમના હાવભાવ પરથી પણ તે આપણને સમજાય. ચર્ચા થતી હતી ત્યારે એમણે વિધાન કરેલું કે ‘ઉમાશંકર જોષીની બાળપણમાં પટેલ સાહેબને ઘરમાં બબુ' કહીને બોલાવતાં, ત્યારપછી વિશ્વશાન્તિ' નામની સુપ્રસિદ્ધ કવિતા એ બુદ્ધિની નીપજ છે, હૃદયની પટેલ સાહેબ પહેલાં સી. એન. પટેલ, પછી ચીમનભાઈ પટેલ અને નહિ.' '
- પછી ચી. ના. પટેલ તરીકે ઓળખાયા. પટેલ સાહેબે બહુ નિખાલસપણે પટેલ સાહેબ “નવનીત-સમર્પણ'માં આવતી પાસપોર્ટની પાંખે કહ્યું છે કે પોતાનું નામ ચીમનભાઈ પટેલ, પરંતુ ગુજરાતના ભૂતપૂર્વ નામની મારી પ્રવાસ લેખમાળા નિયમિત વાંચતાં અને પોતાનો આનંદ મુખ્યમંત્રી સ્વ. ચીમનભાઈ પટેલની સામે એક વખત આંદોલન ચાલ્યું પત્રમાં વ્યક્ત કરતા. એટલે જ પાસપોર્ટની પાંખે'નો બીજો હતું અને પ્રજામાં તેઓ અપ્રિય થઈ ગયા હતા એટલે તે વખતે ભાગ-ઉત્તરાલેખન પ્રગટ થયો ત્યારે એમણે એમાં “સ્કૃતિની પાંખે'ના નામસામ્ય ન રહે એ આશયથી એમણે પોતાનું નામ “ચીમનભાઈ નામની પ્રસ્તાવના લખી આપી હતી.
પટેલ' લખવાને બદલે “ચી. ન. પટેલ” લખવાનું ચાલુ કરી દીધું હતું. પટેલ સાહેબના જીવનમાં સાદાઈ હતી અને જીવનના છેલ્લાં ત્યારથી આ નામ જ રૂઢ થઈ ગયું. કેટલાક તો એમને માટે “પટેલ” વર્ષોમાં તો તે વધુ જોવા મળતી હતી. છેલ્લે ત્રણેક વખત હું અમદાવાદમાં શબ્દ ન ઉચ્ચારતાં માત્ર “ચી. ના.” જ ઉચ્ચારતા, જીવનના પૂર્વાર્ધમાં એમને મળવા એમના નીલકંઠ પાર્કના ઘરે ગયો હતો ત્યારે તેઓ ઘરમાં અંગ્રેજી પ્રમાણે “સી. એન.” તરીકે જેમ તેઓ જાણીતા હતા તેમ ઉઘાડા શરીરે માત્ર ખાદીની અડધી ચડ્ડી પહેરીને બેઠા હોય. એ ચડ્ડી ઉત્તરાર્ધમાં ચી. ન. તરીકે જાણીતા રહ્યા હતા. સી.એન.માંથી ચી.ના પણ ધોબીની થેયેલી, સફેદ બાસ્તા જેવી ઇસ્ત્રીવાળી ચડ્ડી નહિ, એક કરવાનું સૂચન શ્રી મહેન્દ્ર મેઘાણીએ કરેલું. . . ગાંધીવાદીને શોભે એવી હાથે ધોયેલી સાધારણ ચડ્ડી. શિયાળો હોય તો ' જેમ નામમાં તેમ પહેરવેશ, દેખાવ વગેરેમાં પટેલ સાહેબમાં પરિવર્તન જરૂર પૂરતાં ગરમ કપડાં તેઓ પહેરતાં, પરંતુ એમનાં વસ્ત્રોમાં કશી આવતું ગયું હતું. સ્કૂલમાં હતા ત્યાં સુધી ખમીસ અને અડધી ચડ્ડી ટાપટીપ નહિ. તેઓ સહજ રીતે રહેતા. કોઈ મળવા આવ્યું હોય તો પહેરતા. કૉલેજમાં શર્ટ પેન્ટ પહેરતા. અધ્યાપક થયા ત્યારે સૂટ પણ તેઓ અડધી ચડ્ડી પહેરીને બેસતાં સંકોચ અનુભવતા નહિ. પહેરતા. પછી ખાદીનાં લાંબો ડગલો અને ધોતિયું અને ગાંધીટોપી વસ્તુતઃ અનૌપચારિતા, સાદાઈ, અલ્પપરિગ્રહ, ત્યાગ, વૈરાગ્ય વગેરે પહેરતા, પછી પહેરણ, પાયજામો, ટોપી અને બંડી પહેરતા. છેલ્લાં તેમના જીવનમાં બરાબર વણાઈ ગયેલાં હતાં. ગાંધીજીનો એમના વર્ષોમાં એમણે મૂછદાઢી ઉગાડેલાં એટલે કોઈ ઋષિમુનિ જેવા લાગતા. જીવન ઉપર ઘણો બધો પ્રભાવ પડ્યો હતો. થોડા વખત પહેલાં આમ પણ તેઓ ભારતીય પરંપરાના મનીષી હતા. એમનાં પત્નીના અવસાન વખતે હું એમને મળવા ગયો ત્યારે પણ તેઓ સાધુચરિત પ્રો. ચી. ના. પટેલના અવસાનથી ગાંધીયુગની અને અડધી ચડ્ડી પહેરીને બેઠા હતા અને એવા જ સ્વસ્થ હતા. એમનાં ગાંધીજીની ભાવનાને ચરિતાર્થ કરતી એક તેજસ્વી, નિષ્ઠાવાન પ્રતિભા સંતાનો અને તેમાં એમની વિશેષતઃ પુત્રી એમનું ઘણું ધ્યાન રાખતાં. 'વિલીન થઈ ગઈ. .
અત્યંત પ્રવૃત્તિશીલ અને સક્રિય જીવન જીવનાર શ્રી પટેલ સાહેબે ગાંધીજી વિશે સ્વાનુભવની વાતો કરનારા આવા મહાનુભાવો હવે વાનપ્રસ્થાશ્રમમાં નિવૃત્ત જીવન જીવવાનું ચાલુ કર્યું ત્યારે એમણે લખેલું ક્યારે મળશે ? કે “હું મારા. આંતરજીવનની દિશા બદલવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું. પ્રભુ એમના આત્માને શાંતિ આપો ! એમના પુણ્યાત્માને નત વળગણો, અધ્યાસો અને માથા ઉપરનો ભાર ઓછો કરતો જાઉં છું. મસ્તકે વંદન ! છાપાં વાંચવાનાં બંધ કર્યો છે. મનને ગમે તે જ વાંચું છું. નવું જ્ઞાન
, . રમણલાલ ચી. શાહ મેળવવાની દૃષ્ટિએ કંઈ વાંચતો નથી અને અગાઉથી વિચાર કરીને
