________________
ફેબ્રુઆરી, ૨૦૦૪
પ્રબુદ્ધ જીવન પડશે. જે અંગ્રેજીમાં કહીએ તો- Pure, Perfect, Personal, ઉદાહરણથી વિચારીએ જેથી તે સુસ્પષ્ટ બને અને તર્કસંગત થાય. Permanant and Paramount Happiness,' છે. એ તો એવું છે કે આપણી સન્મુખ એક આકૃતિ છે. એ આકૃતિની જીવંતતા, એની ચાખો તો જાણો !” ચાત્ કથંચિત્ શબ્દનું મહાત્મ આ અવક્તવ્યનો નિર્દોષતા, લઘુતા અને જાતિચિનના હોવાપણાથી એટલે કે અસ્તિથી ચોથો ભાંગો જ સમજાવે છે કે હે ભવ્યાત્મા ! તું કથંચિતુ-અંશ-સદ્ નિર્ણય કર્યો કે તે બાળક છે અને છોકરો છે. તેમ તેની કિશોર, પુખ્ત, છે પણ સંપૂર્ણ નથી, અસ્યાદ્ નથી તો તારા સ્થાપણામાં સવ્યવહાર વૃદ્ધ, નારીજાતિ ચિહ્ન ન હોવાપણાથી નિર્ણય થયો કે બાળક અને તે તો જ થશે જો તું સાદ્વાદ શૈલીને અપનાવી વીતરાગ અને વિરાટ પણ છોકરો જ છે. આમ સ્વલક્ષણના હોવાપણાથી અને પરલક્ષણના (સર્વદર્શી- સર્વજ્ઞ) થવા માટે દૃષ્ટિને માધ્યસ્થ અને વિશાળ બનાવીશ. ન હોવાપણાથી બાળકના હોવાપણાનો નિર્ણય થયો. એટલે અહીં
આમ આ ચોથા ભાંગાથી અસ્તિત્વનો કે નાસ્તિત્વનો ઇન્કાર નહિ * નિર્ણય થવામાં સ્વપર્યાય એટલે અસ્તિભાંગા, પર પર્યાય એટલે કરતાં તેનો સ્વીકાર કરવા સહિત અભિવ્યક્તિની અસમર્થતા બતાવાઈ નાસ્તિભાંગા અને અસ્તિનાસ્તિ ઉભયભાંગાથી નિર્ણય થયો કે બાળક છે. શેયતા છે પણ વક્તવ્યતા નથી. આપણા વ્યવહારનો શબ્દ જે છે. બાળકો, યુવાન કે યુવતી કે જડ રમકડું નથી. એહસાસ’ છે તેનો લક્ષ્યાર્થ આ ચોથા ભાંગાથી પ્રાપ્ત થાય છે. કોઈક વાર એવું પણ બને કે સન્મુખ રહેલ આકૃતિ, દેખાવ, વસ્ત્ર - હવે પાંચમાં ભાંગા દ્વારા કહે છે કે વસ્તુ છે પણ અવક્તવ્ય છે. પરિધાન, હલનચલન, હાવભાવાદિથી દેખાતી તો બાળક જેવી હોય આ ભાંગાથી અસ્તિત્વના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર છતાં તેની અભિવ્યક્તિની પણ કહી શકાય નહિ કેમકે ઠીંગુજી વામન, ચાવી આપેલું રમકડું કે અસમર્થતા બતાડાઈ છે. ભગવાનના ગુણો અનંતા છે કે “હજારો રોબોટ બાળક પણ હોઈ શકે. તેથી એવું ય બની શકે છે કે બાળક જીદ્વાથી હજારો વર્ષે પણ વર્ણવી શકાતા નથી તેમ પત્તા-પર્ણો પત્ર છે પણ કહી શકાય નહિ; બાળક અમુક અપેક્ષાએ નથી જ પણ કહી બની જાય, શાખા કલમ બની જાય અને દરિયાનું પાણી શ્યાહી બની શકાય નહિ અને અમુક અપેક્ષાએ જોતાં બાળક છે જ પણ બીજી જાય તો પણ લખી શકાય એમ નથી’, એવું જે કહેવાય છે તે આ અપેક્ષાએ એટલે કે અન્ય દૃષ્ટિકોણ યા લક્ષણથી જોતાં બાળક નથી પાંચમા ભાંગાનો પ્રકાર છે. કૂવો ગાળવાના પ્રસંગે જમીન તો પસંદ પણ કહી શકાય નહિ. બાળક છે ખરો તો વળી બાળક લાગતો નથી કરવામાં આવી. જમીન નીચે પાણી છે એ નિશ્ચિત છે પણ પૂછવામાં એટલે કાંઈ કહી શકાય નહિ. આવે તો નિષ્ણાત પણ કહેશે કે પાણી છે. પણ આ પસંદ કરાયેલ બીમારને પૂછવામાં આવે કે “તબિયત કેમ છે ?' જવાબ મળે છે. સ્થળે તે મળશે જ કે કેમ તે કહી શકાય નહિ. અદાલતમાં પણ કે આજે તો તબિયત સારી લાગે છે. થોડા સમય બાદ કે બીજે કોઈ વ્યવહાર છે કે આરોપી-અપરાધી ઉપર અપરાધ કર્યાની શંકા છે, દિવસે પૂછવામાં આવે કે “હવે તબિયતમાં કેમ લાગે છે ?' ત્યારે આરોપ મુકાયો છે પણ તે સાબિત થાય ત્યારે તે અપરાધી ગુનેગાર જવાબ મળે છે કે તબિયત સારી નથી. લાંબી માંદગી ભોગવનારને જાહેર થશે અને સજા ફરમાવાશે પણ અત્યારે કાંઈ નિશ્ચિત કહી કાળાંતરે પૂછતાં જવાબ મળે છે કે “તબિયત નરમ ગરમ ચાલે છે.” શકાય નહિ, જાડો હૃષ્ટપુષ્ટ છે પણ સાજો છે તેમ કૃશ (પાતળો) છે “સોમવારે સાજા અને મંગળવારે માંદા જેવી હાલત છે.' ક્યારેક વળી પણ માંદો છે એમ કહેવાય નહિ.
- એવો પણ જવાબ મળે કે ભઈસા'બ કાંઈ કહેવાય એવું નથી. સમજાતું તેવી જ રીતે છઠ્ઠા ભાંગા દ્વારા જણાવે છે કે વસ્તુ નથી પણ નથી કે શરીરને શું થયું છે ? ડૉક્ટરો પણ કળી શકતા નથી અને કહી અવક્તવ્ય છે. આ ભાંગા દ્વારા નાસ્તિત્વના નાસ્તિત્વનો સ્વીકાર છતાં શકતા નથી કે નિદાન કરી શકતા નથી. તેની અભિવ્યક્તતાની અસમર્થતા જણાવાઈ છે. અસ્તિની જેમ નાસ્તિની વધુ તપાસ કરતાં ડૉક્ટર કહે છે કે શરીરમાં ખરાબી જરૂર છે પણ પણ અનંતતા છે. એક સત્યને જાહેર કરવું સહેલું છે પણ એક તે ખરાબી શું છે ? એ ખરાબી શાની છે ? તે કાંઈ સમજાતું નથી, અસત્ય-જૂઠાણાને છુપાવવા હજાર જૂઠાણાનો આશરો લેવો પડતો કહેવાય એવું ય નથી અને નિદાન પણ થાય એમ નથી. અથવા તો રોગ હોય છે. એક દાખલાનો સાચો જવાબ એક છે પણ ખોટા જવાબ એવો અસાધ્ય જીવલેણ કેન્સર આદિ છે તો ડૉક્ટ૨ જાણતા હોવા અનંતા છે. નપાણીયા પ્રદેશમાં કૂવો ગાળતા પાણી મળવાનું નથી છતાં છતાં દર્દીના હિતમાં કહેતાં નથી. તો વળી પેટના દર્દમાં દર્દી કહેશે તેવાં પ્રદેશમાં પણ પાણી મળી જાય એવું આશ્ચર્ય સર્જાતું હોય છે અને કે પેટમાં કળતર છે પણ કહેવાય એવું નથી. ખારાપાટમાં ય મીઠી વીરડી મળી આવે તેમાં નવાઈ નથી. એટલે કે તો વળી કોઈ બીજા ડૉક્ટર કે પછી તે જ ડૉક્ટ૨ ફેરતપાસ નથી “છતાં પણ કહી શકાય નહિ' એવી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ થતું (Recheck) માં કહેશે કે ભાઈ ! મારી તપાસમાં અને જે રીપોર્ટ હોય છે. શરીરે ભરાઉ નથી પણ માંદો છે એમ કહી શકાય નહિ. કઢાવ્યા છે તે બધું ય જોતાં તો તમને નખમાં ય રોગ નથી, તો પછી બ્લડપ્રેશર નથી, પણ હૃદયરોગ છે કે નહિ તે કહી શકાય નહિ. તમને જે કાંઈ મૂંઝવણ થાય છે તે શેની છે તે કાંઈ હું કહી શકતો
અંતે અસ્તિત્વનું અસ્તિત્વ હોવા છતાં અને નાસ્તિત્વનું નાસ્તિત્વ નથી. અને રોગી હશે તે પોતે એમ કહેશે કે કાંઈ જ નથી છતાં જે હોવા છતાં તેની અનિર્વચનીયતા કે અવર્ણનીયતા હોય છે એવું સપ્તભંગીનો બેચેની, મુંઝારો, ગભરાટ થાય છે તે સમજાતું નથી, કળાતું ય નથી સાતમો પ્રકાર કહે છે. એક મિત્રે બીજા મિત્રને વ્યાપાર કરવા મૂડી અને કહેવાતું ય નથી તેમ સહેવાતું પણ નથી. ધીરી પણ તે મૂડી સચવાશે, વધશે, ઘટશે કે નષ્ટ થઈ જશે તે કાંઈ ક્યારેક કોઈક ડૉક્ટર એમ પણ કહેશે કે બી.પી. બરાબર છે, કહી શકાય નહિ. લક્ષણો બતાડે છે કે રોગ છે પણ પીડા નથી તેથી કાર્ડિયોગ્રામમાં શંકા છે પણ સ્ટ્રેસ ટેસ્ટ બરોબર નથી એટલે કાંઈ કહી શકાય નહિ કે રોગ છે જ કે નથી જ.
કહી શકાતું નથી. તો રોગી પોતે એમ કહેશે કે કળતર છે ય ખરું અને આ વસ્તુ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવા માટે આ સાતથી આઠમું કોઈ નથી ય ખરું. ક્યારેક કળતર ઉપડે છે તો ક્યારેક શમી જાય છે માટે પરીક્ષણ છે નહિ માટે સ્યાદ્વાદદર્શને સપ્તભંગીનું પ્રદાર્પણ કર્યું કે કાંઈ સમજાતું કે કળાતું નથી, કહી શકાતું નથી અને સહી શકાતું નથી. સ્વરૂપનો નિર્ણય કરવા આ સાત રીતે વિસ્તૃત વિચારણા કરવી. એથી અંતે હવે સ્યાદ્વાદ ગર્ભિત સપ્તભંગીથી થતું આત્મા વિષયક વિપરીત કોઈ પણ વસ્તુતત્ત્વનો નિર્ણય કરવામાં જો સ્યાદ્વાદનો આધ્યાત્મિક વિશ્લેષણ જોઇશું. આશ્રય લેવામાં નહિ આવે તો તે અંગેનો નિર્ણય સાચો થઈ શકતો કેવળજ્ઞાની ભગવંત એમના કેવળજ્ઞાનમાં અરૂપી એવાં આત્મપ્રદેશોને નથી. આમ સ્યાદ્વાદ એ સ્વરૂપનિરૂપણવાદ છે.
જુએ છે તેથી કહે છે કે કથંચિત્ આત્મા છે જ. આત્મા જ્ઞાનમાં હવે આ સપ્તભંગીરૂપ સાદ્વાદને કેટલાંક જાત અનુભવના જીવન શુદ્ધાત્મા તરીકે દેખાય છે, જણાય છે એટલે કહે છે કે પરમાત્મા
