Prabuddha Jivan 2004 Year 15 Ank 01 to 11

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 12

પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી, ૨૦૦૪
xxx
૭-૫ શ્રુતિની ત્રણ પંક્તિઓ જ ધીમે ધીમે એક સ્વયંપર્યાપ્ત એકમરૂપે ચંદ્રમા થોભ્યો
પવન પડે સિદ્ધ થવા લાગી. અને એમાંથી ‘હાઈકુ'નું અવતરણ થયું: ‘હાઈકુ'નો વૃક્ષોની ટોચે: પંખી
બિનહલેસે હોડી કવિ બોલતો નથી, પણ એ વસ્તુને બોલવા દે છે. જાપાની કવિતાનું ગાઢ નિદ્રામાં..
| એકલી તરે મહત્ત્વ હાઈકુમાં અને નારીત્વ તાન્કામાં ક્રીડે છે. હાઈકુ ક્ષણના , xxx
XXX દર્શનનું વ્યક્તિકરણ છે. એમાં સમગ્રતયા ચિત્ર અંકિત થાય. તાન્કામાં
ગીત આકાશે
અંધાર, ગાતાં પંક્તિએ પંક્તિએ ચિત્ર અંકિત થાય. તાન્કા હાઈકુથી વધુ પ્રાચીન છે.
પંખીની પાંખમાંથી
* જાય ઝરણાં; વહેતું હાઈકુમાં કોઈ ચોક્કસ વૃત્તનો ઉપયોગ થતો નથી; પણ એકવાક્યતા
ફૂટે પરોઢ
તારક તેજ જળવાય તેવા લયમાં સત્તર અક્ષર પ્ર-૭-૫ અક્ષરની ત્રણ પંક્તિઓમાં
R XXX પ્રયોજાય તો પર્યાપ્ત ગણાય છે. જાપાનીસ હાઈકુમાં છંદમુક્તિ ને
મેળામાં ચઢી
છાપરું ચૂર્વ ચગડોળ યૌવન
ભીંજે ખોળામાં બાળ પ્રાસમુક્તિ જેમ છે તેમ આપણે ત્યાં પણ એ લક્ષણો છે. છતાંય, પ્રાસ,
આકાશે ઊડે
માનાં આંસુથી નાદમાધુર્ય ને વર્ણપ્રાસનો લાભ લઈ શકાય છે. એમાં પ્રાસની જેમ યતિ
- Xxx
1 xxx અંગ ય કોઈ નિયમ નથી, પણ ત્રણ પંક્તિઓના અંતે યતિ સર્વ
દળતી ડોશી
- તારા સ્મિતથી સાધારણ રીતે હોય છે.
ઘંટી પરથી જોતી
બની ઊજળી રાત હાઈકુમાં મુળ શબ્દ છે હોક્લ એટલે કે આરંભની કડી. હાઈકુ પૂર્વે
ચંદ્ર ડૂબતો ;
મન ખોવાયું જાપાનમાં વાકા કાવ્યસ્વરૂપ પ્રચલિત હોવાની માન્યતા છે, એની
XXX
.
XXX આરંભની ત્રણ પંક્તિઓ સત્તર શ્રુતિની હતી. જાપાનમાં હાઈકુ પેટાવી દીપક
માને બતાવે રચનારા બધા કવિઓ ઝેનમાર્ગી સંન્યાસી હતા. ઝેનનો અર્થ મનની બેઠાં સામસામે
કો'ક બુદ્ધનો પત્ર આપણી આસપાસની અન્ય વસ્તુઓથી ભિન્ન ન હોય તેવી સ્થિતિ. વદને દીપ્તિ
ચાલાક પુત્રી પરંતુ બધાની સાથે એકરૂપ છીએ અને તેમ છતાં એ બધાથી આપણો
XXX
XXX વ્યક્તિગત રીતે એકલા પોતે પણ છીએ. આ અર્થ જોતાં જાપાનના આ રીતે ક્યારેક તીવ્ર સંવેદનનો અણુવિસ્ફોટ એમાં થતો હોવાથી હાઈક કવિઓ માનવીની રોજબરોજની ક્ષુલ્લક એવી ઘટનાની બાબતને હાઈકને અણુકાવ્ય' પણ કહેવામાં આવે છે. ' એના વિષય તરીકે યોગ્ય રીતે પસંદ કરતા હતા. “કવિ ઉશનસ્' કવિના ઉપનામ સ્નેહરશ્મિ'ની જેમ તેમનું વ્યક્તિત્વ ને સર્જકતાનું હાયકુને ઓળખાવીને ધ્વનિકાવ્ય' જણાવે છે તેમ એ તત્ત્વચિંતનની તેજ આંખને આંજી નાખે તેવું નહિ, પણ શીતળ ને આફ્લાદક છે. કણિકા નથી, વિચાર નથી, પણ એ છે ચિત્રકલ્પોની વ્યંજનાત્મક ભલે, પણ આપણે ત્યાં જાપાનીસ લધુકાવ્યસંગ્રહ “હાઈકુ'ને રોપીને કાવ્યપ્રવૃત્તિ. વર્ષોથી જાપાનની પ્રજા પોતાના નૂતન વર્ષની ઉજવણી એનું સંવર્ધન કરનાર હાઈકુરમિ' જેવા ગાંધીવાદી કવિને એમની જ કાવ્યોત્સવ ને કાવ્ય સ્પર્ધાઓથી કરે છે ને એ એક રીતે તો “હાઈકુ- એક કાવ્યપંક્તિ ‘ઝાપટું વર્ષ શક્યું, વેરાયો ચંદ્ર, ભીના ઘાસમાંથી ઉત્સવ’ બની જતો હોય છે.'
( તેમની જન્મશતાબ્દીએ અંજલિ આપીએ. ગુજરાતી સાહિત્યમાં હાઇકુનું અવતરણ ને પ્રતિષ્ઠા કરનાર સ્નેહરશ્મિ' અર્થાત્ “હાઈકુરમિ'ના તવિષયક પ્રદાન વિશે ડૉ.
મંગલ ભારતી સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર સકલકવિતામાં ઉદ્ગાર કાઢે છે તેમ અર્વાચીન તા. ૨૬મી જાન્યુઆરીનો કાર્યક્રમ ગુજરાતી કવિતામાં કવિ દલપતરામ પછી આવું ઠાવકું ને ભેદી હાસ્ય
સંઘના ઉપક્રમે ગત પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા દરમિયાન મંગલ બહ ઓછું દેખાયું છે. એ સિદ્ધ કરીને ‘સ્નેહરમિ'એ ગુજરાતી હાઈકુ | ભારતી (ગોલાગામડી પાસે, જિ. વડોદરા) નામની સંસ્થાને સહાય જાપાની પરંપરામાં ઉત્તરકાલીન ગણાતા કેટલાક પ્રયોગો સાથે સાંકળી
કરવા માટે આશરે રૂપિયા સોળ લાખ જેટલી રકમ નોંધાઈ હતી, લીધું છે.
એ રકમ એ સંસ્થાને અર્પણ કરવાનો કાર્યક્રમ સોમવાર, તા. ર૬ જાપાનીઝ કવિ બુસો (Buson) કૃત હાઇકુ
મી જાન્યુઆરી ૨૦૦૪ના રોજ બપોરે ૨-૩૦ વાગે મંગલ ભારતી In a mouth of a canon
સંસ્થાના પટાંગણમાં યોજવામાં આવ્યો છે. a singing bird has nested
વળી એ દિવસે સંઘના ઉપક્રમે સવારે ૧૧ વાગે ત્યાં સ્વ. and hatched her young ones.
જ્યોનાબહેન ભૂપેન્દ્રભાઈ ઝવેરીના સ્મરણાર્થે મફત નેત્રયજ્ઞનું એને “સ્નેહરશ્મિ'એ કરેલો અનુવાદ જુઓ
આયોજન ચિખોદરાની આંખની હૉસ્પિટલના સહયોગથી કરવામાં ! ગાતાં પંખીએ ,
આવ્યું છે. માળો મૂક્યો છે
આ પ્રસંગે ઉપસ્થિત રહેવા સર્વને નિમંત્રણ છે. તોપના મોંમાં.
મંત્રીઓ સ્નેહરશ્મિ'એ “સોનેરી ચાંદ, રૂપેરી સૂરજ' હાઈકુ સંગ્રહમાં ૩૫૯,
નિરુબહેન સુબોધભાઈ શાહ “કેવળબીજ' સંગ્રહમાં ૨૯૦ તથા “અતીતની પાંખમાંથી... સંગ્રહમાં ૧૫
ધનવંત તિલકરાય શાહ એમ બધી મળીને કુલ ૬૬૪ જેટલી હાયકુ રચનાઓ આપણને આપી
તા. ક. : જે સભ્યોએ આ કાર્યક્રમમાં જોડાવા માટે સંઘમાં છે, એમાં પ્રયોગો અને વિષયોની સારી એવી વિવિધતા છે ને ચિત્રાત્મકતા
પોતાનાં નામ નોંધાવ્યાં છે તેઓએ જવા-આવવાની વ્યવસ્થા અંગે ને આછું ચિંતન પણ છે. એ પૈકી પ્રકૃતિ, સમાજદર્શન, પ્રણયભાવ
સંઘના કાર્યાલયનો સંપર્ક કરવો. ઇત્યાદિ વિશેની કેટલીક નોંધપાત્ર રચનાઓ જુઓ- " Printed & Published by Nirubahan Subodhbhai Shah on behalf of Shri MumbalJain Yuvak Sangh and Printed at Fakhri Printing Works 372/A, Byculla Service Industrial Estate, Dadaji Konddev Cross Road Byculla, Mumbai-400 027. And Published at 385, S.V.P.Road, Mumbai-400 004: Editor:Ramanlal ©, Shah RA TESTE T