________________
જાન્યુઆરી, ૨૦૦૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
સ્વ. કવિ “સ્નેહરશ્મિ'
ડૉ. ધર્મેન્દ્ર મ. માસ્તર (મધુરમ્) ગુજરાતના સાહિત્ય અને શિક્ષણક્ષેત્રે માતબર પ્રદાન કરનાર આચાર્યશ્રી કવિતા એમનાથી લખાઈ જ નથી. ઝીણાબાઈ રતનજી દેસાઈ (નેહરશ્મિ)નું આ જન્મશતાબ્દી વર્ષ છે. એમના જેવા છે તેવા કાવ્યયામાં તેમનું હાઈકુસર્જન સૌથી વધુ એમનો જન્મ ગુજરાતના વલસાડ જીલ્લાના ચીખલી ગામે ભગત નોંધપાત્ર એ દૃષ્ટિએ છે કે આપણા ગુજરાતી કાવ્યસાહિત્યમાં હાઈકુનો અટક ધરાવનાર ખેડૂત પિતા રતનજીને ત્યાં તા. ૧૬ એપ્રિલ, ૧૯૦૩ના પ્રારંભ અને તેની પ્રતિષ્ઠા કરનાર તો “સ્નેહરશ્મિ” જ છે. રોજ થયેલો.
તેમણે આપેલ નવ જેટલા કાવ્યસંગ્રહોમાં તેમના પ્રકૃતિ, પ્રણય, તેમણે પોતાના ૮૮ વર્ષના જીવનકાળમાં જે વિવિધ ક્ષેત્રોમાં પ્રદાન પ્રભુભક્તિ, દેશભક્તિ ને ચિંતનલક્ષી આત્મલક્ષી ને પરલક્ષી વિવિધ કર્યું તેમાં સાહિત્યક્ષેત્રે તેમનું પ્રદાન સૌથી મોટું ને નોંધપાત્ર છે. પ્રકારનાં કાવ્યો કરતાં તેમણે કેવળ બીજ', “અતીતની પાંખમાંથી” ને ગાંધીવાદી આ સાહિત્યકારે મેટ્રિક થયા પૂર્વે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં ય “સોનેરી ચાંદ ને રૂપેરી સૂરજ' નામના ત્રણ હાઈકુસંગ્રહોમાં મળીને ભાગ લીધેલો ને ત્રણ વર્ષનો કારાવાસ ભોગવેલો. વળી ગાંધીચીંધ્યા કુલ ૫૫૮ હાઇકુરચનાઓને છે. આમ, ઇયત્તા ને ગુણવત્તામાં તેમનું માર્ગે રચનાત્મક ક્ષેત્રે પણ તેમણે સેવાકાર્ય કર્યું છે. પછી વિનીત ને હાઈકુપ્રદાન સૌથી વધુ માતબર ને યશસ્વી છે. નામ ને અવાજ ઝીણો સ્નાતક થયા બાદ મુંબઈ ખાતે થોડો વખત શિક્ષણકાર્ય બજાવીને ધરાવનાર આ કવિનું આ પ્રદાન ઝીણું કે ઉપેક્ષાપાત્ર નથી. તેમણે અમદાવાદની પ્રસિદ્ધ ચી. ન. વિદ્યાવિહાર શાળામાં આચાર્યપદે હાઇકુની જેમ તેમની મુક્તરચનાઓ પણ નોંધપાત્ર છે. મુક્તકરચનાઓમાં સફળતાથી જવલંત રીતે સુદીર્ઘ સમય સુધી કામગીરી બજાવી હતી. તે અવતરણામ ચિંતન ને ચિત્રાત્મકતાનાં તત્ત્વો ધ્યાનપાત્ર છે. પ્રકૃતિનું બદલ ઇ. સ. ૧૯૬૧માં ઉત્તમ શિક્ષક તરીકેનો એવોર્ડ મળ્યો. શિક્ષણક્ષેત્રે ચિત્રાંકન કરતાં અલંકારથી મઢેલાં કે ચિંતનસભર મુક્તકો જુઓતેમણે ઇતિહાસગ્રંથો પણ લખ્યા છે.
ઝૂક્યો અધર વિધુ મુગ્ધ વસુંધરા રે, પણ વધુ નોંધપાત્ર તો છે તેમનું લલિત સાહિત્ય સર્જન. કિશોરવયમાં ' જેવો લળે રસિક કો નીરખી પ્રિયાને - તેમણે લખેલી આત્મકથાત્મક ને તત્કાલીન ગુજરાતનું સમાજચિત્ર ને ગૌર તે પ્રિયતમા મુખને સુહાવી
અંકિત કરતી અધૂરી રહેલી દસ્તાવેજી મૂલ્યવાળી નવલકથાથી શરૂ 'ખૂલી લટો અલકની જયમ રમ્ય રેતી - થયેલી તેમની સાહિત્યસર્જન પરંપરામાં તેમણે કાવ્યોત્રે ૧૯૩૫માં
છાયાઓ શી ત્યમ રહી લળી પૃથ્વી ભાલે-કપોલે. કાવ્યસંગ્રહ “અર્થ” આપ્યા પછી “પનઘટ', “અતીતની પાંખમાંથી',
1. XXX ‘નિજલીલા’, ‘તરાપો', “ઉજાણી', “કેવળબીજ', ‘સોનેરી ચાંદ રૂપેરી
ઝરમર વરસે મેહુલો આ તો માઝમરાત, ' સૂરજ' નામક સંગ્રહો બાદ ૧૯૮૪માં છેલ્લો નવમો કાવ્યસંગ્રહ “ક્ષિતિજ - મનને મારા ભીંજવે, કિયા જનમની વાત, ત્યાં લંબાવ્યો હાથ' આપણને આપ્યો છે. બીજી તરફ તેમણે ૧૯૩૪માં
I XXX ગાતા આસોપાલવ' ને “તૂટેલા તાર', ૧૯૩૫માં પૃથ્વી અને સ્વર્ગ', હૈયે વડવાનલ જલે તોયે સાગર ગાય, - ૧૯૫૫માં “મોટી બહેન', ઈ. સ. ૧૯૬રમાં “હીરાના લટકણિયાં', હસી જાણે જગ ઝેર પી સંતન તે કહેવાય. "શ્રીફળ'. ને “કાળાટોપી' જેવા “ધૂમકેતુ' ઢબના ઊર્મિપ્રધાન પ્રભુશ્રદ્ધા, નવીનતા, ઇત્યાદિ વિશે સ્નેહરશ્મિની રચનાઓમાંથી નવલિકાસંગ્રહો આપ્યા છે. ત્રીજી તરફ ઇ. સ. ૧૯૬૧માં તેમણે થોડાક નમૂના જુઓશિથિલ બંધવાળી “અંતરપટ' નામની દીર્ઘનવલકથા આપી છે, તો કહે છે કે વિશ્વે વ્યથિત ઉરનો એક જ અહીં, તેમણે મારી દુનિયા', “સાફલ્ય ટાણું ને ઊઘડે નવી ક્ષિતિજ' નામક , - વિસામો છે મોટો-અચલ દેઢ શ્રદ્ધા પ્રભુમહીં. ત્રણ ભાગમાં તત્કાલીન ગુજરાતના ચિત્રાંકનવાળી સમાજશિક્ષણ
XXX સાહિત્યલક્ષી સાંસ્કૃતિક દસ્તાવેજ સમી દીર્ઘસૂત્રી શૈલીમાં લખાયેલી
ચાલ રે ! મન ચાલ, પણ વિશિષ્ટ રજૂઆત ધરાવતી આત્મકથા પણ આપણને આપી છે.
ચાલ હવે તો ચાલ, તેમાં તેમના આગવા જીવનમૂલ્યોનો આગ્રહ ધરાવતા વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વ દેજે છોડી જરણ-શરણ, ને કૃતિત્વનું પ્રતિબિંબ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. શરૂઆતનાં વર્ષોમાં ટાગોરની
તારા સઘળા ખ્યાલ.' અસર હેઠળ લખાયેલ ‘અણદીઠ જાદુગર” નામક તેમનું કાવ્ય
XXX 'કાન્તમાળા'માં પ્રગટ થયેલ હતું. તેમને સમગ્રતયા ઉત્તમ સાહિત્યસર્જન તુલસીક્યારો કામણગારો, બદલ નર્મદ ચંદ્રક ને રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક એનાયત થયેલ ને
ખેલે અહીં નંદદુલારો. ૧૯૭૨માં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું પ્રમુખપદ આપવામાં આવ્યું નિહાળું હુંય રાતદી પરમ વિશ્વવીણા અહીં, હતું. તેમના સમગ્ર સર્જનમાં ગુણવત્તા ને ઇયત્તાની દૃષ્ટિએ તેમનું મઢી સૂરજચંદ્રને અજબ ભવ્ય બે તુંબડે જ, કાવ્યસર્જન ચડિયાતું છે. ગાંધીયુગમાં જેમ વિવેચનક્ષેત્રે વિષ્ણુપ્રસાદ હાઈકુની ઉપાસના કરનાર ‘સ્નેહરશ્મિ” “હાઈકરશ્મિ' પણ કહેવાયા ત્રિવેદી, વિજયરાય વૈદ્ય ને વિશ્વનાથ ભટ્ટ જેવા ત્રણ વિ' નામધારી છે. એના મૂળ ઉદ્ભવ વિશે જોઇએ તો જાપાનના રાજદરબારમાં ને વિદ્વાનો અગ્રસ્થાને નામાંકિત બન્યા હતા, તેમ કાવ્યક્ષેત્રે ઉમાશંકર સાહિત્યિક ડાયરાઓમાં “તાન્કા' નામક લઘુ કાવ્ય પ્રકારની રચના જોશી ને સુંદરમુની સાથે સ્નેહરશ્મિ'નું નામે પંકાયેલું હતું. આમ છતાં સાહિત્યવિકાસ માટે થતી. તેમાં ૫-૭-૫ શ્રુતિની પહેલી ત્રણ પંક્તિઓ ડૉ. સુરેશ દલાલના યોગ્ય કથન મુજબ ગાંધીયુગના આશ્રમમાં એમની કોઈ એક કવિ રજૂ કરે અને બાકીની ૭-૭ શ્રુતિવાળી પાછલી બે કવિતા એ વિશાળ આંગણું નથી, પણ નાનકડો ગોખલો છે. અલબત્ત પંક્તિઓની પાદપૂર્તિ અન્ય કવિ કરે-તેવી રસમ ત્યારે પ્રચલિત હતી. એમાં એમનો અવાજ એક ઝીણી જ્યોતની જેમ સળગે છે. એ કદી ય પરંતુ કાળાનુક્રમે તાન્કાની રચનામાંની છેલ્લી ૭-૭ શ્રુતિની બે લખીને ધરાયા નથી, કેમકે એમને ઊંડે ઊંડે હશે કે ધરાઈ જવાય એવી પાદપૂર્તિઓવાળી પંક્તિઓ લુપ્ત થતી ગઈ અને માત્ર પ્રારંભની પ
