Book Title: Nemi Nirvanam Ek Adhyayan
Author(s): Aniruddhakumar Sharma
Publisher: Sanmati Prakashan

View full book text
Previous | Next

Page 154
________________ १४० श्रीमद्वाग्भटविरचितं नेमिनिर्वाणम् : एक अध्ययन (९) मणिरंग : यह दश-दश वर्णो का वृत्त है । इस छन्द में क्रमशः रगण, सगण, सगण, गुरु होता है । इसे मणिराग भी कहा जाता है । यथा - अङ्गहारविधौ सुरवध्वा प्रस्तुते सविधस्थिततारम् । विभ्रतस्तपनामृतभासौ कोऽस्य नैव तटो मणुिरंग:२ ।। (१०) बन्धूक : यह छन्द, छन्दः- शास्त्रीय प्रचलित ग्रन्थों में अनुपलब्ध है । वाग्भट ने श्लोक में इसे बन्धूक नाम से उल्लिखित किया है । यह १० वर्णों का वृत्त है । इसके प्रत्येक चरण में दो भगण, एक मगण और अन्त में एक गुरु होता है । यथा - __ अत्र महीभृति भूभृन्नाभौ गौत्रविभूषण पुष्यत्युच्चैः । काननराजिमुखेषु व्यक्तामोष्ठदलाकृतिका बन्धूकम् ।। (११) रुक्मवती : इस वृत्त में क्रमशः भगण, मगण, सगण तथा गुरु होता है । यह दश-दश वर्णों का वृत्त है । यथा - चम्पकचूतैर्भूतलभागप्रापितपादैरव समस्ता । केन न जज्ञे सिंहनिनादक्ष्माभृति भूमी ‘रुक्मवतीयम्' ।।" (१२) मत्ता : यह दश-दश वर्णों का वृत्त है । इसमें क्रमशः मगण, भगण, सगण तथा गुरु होता है । यथा - का न श्रीमन्नभिनवकामव्यालश्रेणी कलयति कुम्भौ । . अस्मिन्मत्ता वरमणिजालौ वन्या लक्ष्मीरिव कुचतुङ्गौ ।।" (१३) इन्द्रवज्रा : यह वर्णिक छन्द है । वर्गों की संख्या के अनुसार इन्द्रवजा में ग्यारह वर्ण होते हैं, जिसमें तगण, तगण, जगण, एवं दो गुरु होते हैं । यथा - पद्मासनस्थः स्फुटपद्मनेत्रः पद्मारुणश्रीधृति पद्मलक्ष्मा । पद्मप्रभो नः प्रभवेऽस्तु नित्यं पद्माप्रदानोद्यतपाणिपद्मः ।। प्रयोग के अन्य स्थल प्रथम सर्ग - ८,१२,१८, २२, २९, ३४, ३९, ४८,६३, ६४,६५, ६७,७९,८० षष्ठं सर्ग - ४६ सप्तम सर्ग - १७ . एकादश सर्ग - ५६ त्रयोदश सर्ग- ११,२३, ४४,४७,५०,५२,५४,६३,७०,७२,७५,८२, ८३ . ३.वही,७/४ १. रश्च सौ सगुरुर्मणिरागः । वृत्तरत्नाकर, ३/१०९ ४. मौ सगयुक्तौ रुक्मवतीयम् ।। वृ० २०, ३/१०५ ६. ज्ञेयामत्ता मभ-स-ग युक्ता ।। वृ० र०, ३/१०६ ८. स्यादिन्द्रवजा यदि तौसजगौ गः, वृ० २०, ३/११४ २. नेमिनिर्वाण, ७/१३ ५. नेमिनिर्वाण, ७/१० ७.नेमिनिर्वाण, ७/११ ९.नेमिनिर्वाण,१/६

Loading...

Page Navigation
1 ... 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252