Book Title: Naishadhiya Charitam 02
Author(s): Mohandev Pant
Publisher: Motilal Banarsidass

View full book text
Previous | Next

Page 17
________________ द्वितीयसर्गः 17 प्रतिपादयत् अर्थात् यदा अधर-शब्दो दमयन्त्योष्ठं प्रतिपादयति तदा किल निश्चयेन विम्बनामक फलम अस्मात् दमयन्त्या ओष्ठात् अधरं निम्नम् अपकृष्टमिति यावत् अस्ति इति हेतोः मन्यं सम्यक अन्वयं सम्बन्धं लमते प्राप्नोति / अयं भाव: अन्यनार्योष्ठ पतिपादनेऽधर विम्बशब्दोऽधरो -विम्बमिवेत्यु। पमितसमासमाश्रयति, तासामधरस्य बिम्बसादृश्यात् ; किन्तु दमयन्त्या ओष्ठस्तु बिम्बफलादप्युत्कृष्ट इति तत्र अपरम् अपकृष्टं बिम्बफलं यस्मादिति बहुव्रीहिमाश्रित्य सार्थकता लमते, दमयन्त्या अधरो बिम्बादप्युकृष्ट इत्यर्थः // 24 // व्याकरण-अधरः अधः इयर्तोति अध:+/ऋ+अच् ( कर्तरि ) निपातनाद् विमर्गलोपः / बास्क का भी कहना है 'अधरः अधोऽरः अधो धावतोति ऊध्वंगतिः प्रतिषिद्धा'। रदनच्छदः रदमाना दन्तानां छद; वसनम् आच्छादकमित्यर्थः। मण्यम् भवतोति/भू+यत् (निपातितः) / अन्वयः अनु++अच ( मावे ) / 40 अनुवाद-'अधर-बिम्ब' यह शब्द इस ( दमयन्ती) के ओष्ठ का प्रतिपादन करते समय 'अधर - निकृष्ट है बिम्ब नामक फल जिमसे' ऐसी यह ठीक ही व्युत्पत्ति पा रहा है // 24 // टिप्पणो-मल्लिनाथ के अनुसार यहाँ दमयन्ती के ओष्ठ द्वारा बिम्ब-फल के अधःकरण का सम्बन्ध न होने पर भी सम्बन्ध बताने से असम्बन्धे सम्बन्धातिशयोक्ति और उसके द्वारा उपमावनि है। हम यहाँ उपमान-भून बिम्बफल में उपमेय-भूत अधर के साथ समता करने की योग्यता बताने से प्रतीप कहेंगे। 'धरं' 'धर' में छेक और अन्यत्र वृत्त्यनुपास है / हृतसारमिवेन्दुमण्डलं दमयन्तीवदनाय वेधसा / कृतमध्यबिलं विलोक्यते धृत गम्भीरखनीखनीलिम // 25 // अन्वयः-इन्दु-मण्डलम् वेधसा दमयन्ती-वदनाय, हृत-सारम् इव (सन् ) कृतमध्य-बिलम् (बतएव ) धृतनीलिमम् विलोक्यते। . . टीका-इन्दोः चन्द्रमसः मण्डलम् बिम्बम् (ष. तत्पु० ) वेधसा ब्रह्मणा दमयन्त्या वदनाय मुखाय ( 10 तत्पु० ) तद्वदनं निर्मातुमित्यर्थः हृतः अपनीतः सारो दृढांशो यस्मात्तथाभूतम् (ब० वी० ) सत् कृतं विहितं मध्ये मध्यभागे बिलं छिद्रं गत इति यावत् ( स० तत्पु०) यस्य तथाभूतम् (व० वी०) प्रतएव धृतो धारितः गभारायां निम्नायां खन्या गत ( कर्मधा० ) परमागगतस्य खस्य भाकाशस्य (स. तत्पु० ) नीलिमा नौलत्वं ( 10 तत्पु०) येन तथाभूतम् (ब० वी०) विलोक्यते दृश्यते। चन्द्रमण्डलमध्ये दृश्यमानः कलङ्कः कलङ्को न प्रत्युत दमयन्तोमुखनिर्माणाय ब्रह्मप्या तस्मात् 'स्थानात सारांशस्य निस्सारितत्वाज्जाते गत परमागगतगगनस्य नीलिमास्तीति भावः // 25 // __ण्याकरण-वदनाय वदनं निमोतुम् यहाँ अभ्युज्यमान क्रियार्थी क्रिया निर+/मा के तमन के कर्म को चतुर्थी हो रही है ( "क्रियार्थोपपदस्य०' 2 / 3 / 14) / खनी खनि+ङीप् / अनुवाद-चन्द्रमण्डल-जिसमें से ऐसा प्रतीत होता है कि मानो ब्रह्मा द्वारा दमयन्तीका मुख निर्माण हेतु ( बीच का) सार-भूत अंश ले लिया गया हो-मध्य में गर्त बन जाने के कारण गहरी खाई में ( परमाग वाले ) गगन की नीलिमा धारण किये दिखायी देता है // 25 //

Loading...

Page Navigation
1 ... 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 ... 402