Arthashastra aparnama Rajsiddhanta

Author(s): Kautilya Acharya,
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 23

नीतिमिर्णीतिनानी कदाचिदनुग्रहपरिहारप्रदानादिभिः स्वदेशाभिष्यंदवमनेन चेति । यथा निझरासननिने कालांतरेण निष्यंदो जलसंग्रहो भवति । तद्वत्ततः प्रजाभिष्यंदः संततिबाहुल्यं एकस्मिन्नेव कुटुंबे पुत्रनप्तृभ्रातृभागिनेयादिबाहुल्यात् । न धान्यादिप्राचुर्यात् । मूलकुटुंबमव
स्थाप्य शेषाणामपकर्षणं वमनं तेन वा निवेशयेत् । । लाभपालनार्थं च निवेशक्रममाह ।*
शूद्रकर्षकप्रायं कुलशतावरं पंचकुलशतपरं' ग्रामं क्रोशद्विक्रोशसीमानमन्योन्यारक्षं निवेशयेदिति ॥ [२.१.३]
शूद्रकर्षकबाहुल्यं विष्टयादिभिरुपभोग्यत्वात् । वैश्यकर्षकाः खल्पाः, क्षत्रियब्राह्मणी कर्षकत्वेन नेष्यते । धर्मार्थक्षतेः [1] कुलशतावरमिति कुलशतभेदे मतभेदस्तथा हि ।
चुल्याधाने कुलं विद्यादित्यांभीयाः प्रचक्षते ।
दंपत्यं कुलमित्येके हलं त्वन्ये प्रचक्षत इति ॥ चुल्याधानदंपल्ययोः क्षेत्रविभागेऽनं[ग]"त्वादेकद्वित्रिहलत्वेन कुलं तदुत्तममध्यमारतयेष्यते । कुलशतकृष्योऽवरो निकृष्टः क्रोशसीमा । पंचकुलशतकृष्यः पर उत्तमः क्रोशद्वयसीमा। [सार्द्धद्व]"यकुलशतकृष्यो मध्यमः सार्द्धक्रोशसीमा भवतीत्यर्थादापद्यते । तं ग्रामं । शूद्रादि15 जातिसमूहो ग्रामः । चतुर्हस्तधनुः सहस्रद्वयं क्रोशः । गोरुतमिति पर्याय......"शावसाने
थावत्तं प्रदेशं गवां रुतं क्रुष्टं व्याप्नोति । तद्गोरुतं क्रोश इति च । पूर्वस्मात्क्रोशे पश्चिमचिह्नमुत्तरस्मात्क्रोशे दक्षिणचिह्नमिति । शेषयोरप्ये......... धनुःसहस्रप्रमाण आयामो द्विधनुःसहस्रप्रमाणेन विस्तरेण गुणितश्चत्वारिंशद्धनुर्लक्षप्रमाणं क्षेत्र......" षष्टिलक्षाधिका
धनुषां कोटिरिति । न चायं नियमो द्रष्टव्यः भूमेः सारासारत्वात्.........10[24] हारिका 20 चतुर्गवं च म्लेच्छानां द्विगवं तु गवाशिनामिति ॥ इति दिग्दर्शनमेतत् ।........." च प्रामनिवेशः । गृहक्षेत्रगोप्रचारपुण्यस्थानदिग्विभागेन केचिदित्यत्रापि नियमो निरर्थकः । अन्योन्य.........[] विवादपरिहारार्थ चिह्नान्याह ।*
नदीशैलवनधेष्टिदरीसेतुबंधशमीशाल्मलीक्षीरवृक्षानंतेषु सीम्नां स्था४. पयेत् ॥ [२.१.४]... भ्रष्टिरिति पाषाणोषरसिकतादेा...... पर्वतविकार एव । सेतुबंधः कृत्रिमो जनविदितः । शमीशाल्मलीक्षीरवृक्षग्रहणं चिरस्थायित्वार्थ । शेषं प्रतीतं । - ग्रामविशेषानाह ।*
अष्टशतग्राम्या मध्ये स्थानीयं चतुः]"शतग्राम्या द्रोणमुखं द्विशतग्राम्याः कार्वटिकं दशग्रामीसंग्रहेण स्थापयेदिति ॥ [२.१.५] .
SJG पंचशतकुलपरं। २ SJG गृष्टि'; ३ SJG read it before शमी । SJ खार्व, Sv.l. का", Gv.l, खा। ५ SJG संग्रहेण संग्रहणं ।