Arthashastra aparnama Rajsiddhanta

Author(s): Kautilya Acharya,
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 43

२२
......
नीतिनिर्णीतिनानी अरनिरिंद्रकीलक इति ॥ [२.३.३२]
चतुर्विंशत्यंगुलो लौहः कपाटयुगसंधिमाक्रम्याधोदेहलीविवरं प्रविशति कीलस्तस्मिन् इंद्रजिता किलेंद्रो बद्ध इंद्रकील इत्युच्यते । ऊर्द्धभागेऽपीष्यते, मस्तककीलाख्यः ॥छ॥
पंचहस्तमाणिद्वारमिति ॥ [२.३.३३] कपाटयोगयोरेकैकवामकपाटे पंचहस्तोत्सेधं आणिद्वारं क्षुद्रकद्वारमित्यर्थः ।
."तेऽपि द्वारे प्रवेशनिर्गमार्थ अत्रापि कपाटार्गलादिकं चार्थप्राप्तं कपाटानां च लोहकंटकचितत्वमर्थापन्नम् , दुर्गविधानप्रस्तावात् ॥ छ ।
चत्वारो हस्तिपरिघा इति ॥ [२.३.३४]
कपाटरक्षार्थ......"हस्तिनामसाध्याश्चत्वारः परिघाः हस्तिनिवारणार्थ हस्तिपरिघाः ॥ छ॥
निवेशार्द्ध हस्तिनखैमिति ॥ [२.३.३५]
निवेशः प्रतोल्याः पंचदंडादिस्तदई सार्द्धदंडद्वयादि हस्तिनखं देहलीतो......” [16B] कारेण क्रमान्निम्नं शिलामयम् ॥ छ ।
मुखसमः संक्रमः संहार्यो' भूमिमयो वा निरुदक इति ॥ [२.३.३६]
मुखं द्वारशुषिरं तत्समः परिखासु संक्रमो मार्ग इत्यर्थः । अधिकस्य प्रयोजनाभावात् ।......"रुषा मुखे मांति तावतामेव परिखासु संक्रमणं युक्तम् । स च संहार्यः काष्ठयंत्रादिना सोदके खातप्रदेशे, भूमिमयो वा निरुदके। तावती भूमिमपहाय खातव्यमित्यर्थः । प्रतोली........."शेषमाह ।* प्राकारसमं मुखमवस्थाप्य त्रिभागगोधामुखं गोपुरं कारयेदिति ॥
[२.३.३७] मुखमादितलादधःशुषिरं तच्च द्वादशहस्ते प्राकारे पंचदशहस्तं 'पंचदशहस्तस्तलोत्सेध' इति वचनात् । अत्र गोपुरे प्राकारसममेव मुखं कर्त्तव्यम् । द्वादशहस्ते प्राकारे द्वादशहस्त एव मेंढकः । दशहस्ताः स्तंभाः हस्तद्वयं च स्तंभो परिकरस्य । एवं सपरिकरः स्तंभोऽपि द्वादशहस्त...... एवं प्रतोलीतस्त्रिहस्तान्न्यूनोच्छ्यमित्येको विशेषः । त्रिभा25 गगोधामुखमिति त्रिभागं क्षेत्रस्य पंचदंडा...मग्रतोधि......मुखाकारो मेंढकप्राकार एव .........यो योधानां युद्धसौका(कर्यार्थ द्वाररक्षातिशयार्थ च । प्रायो विवीताभिमुखं गवामेतत् द्वारमिति गोपुरं......टकयोः शृंगाटकाकारेण वि...... तयोर्गोधामुखाकारं द्वारं भवति तत् कारयेत् । शेषं प्रतोलीसमानम् ।
SJG क dropped. २ SJG °मणि'; Svl. °माणि' । ३ SJ शार्ध। ४ SJG नखः। SJG read this Sutra with the following मुखसमः etc. ५ SJG संक्रमोऽसंहार्यो वा भूमि etc. ६J suggests to read त्रिभागमधोमुर्ख for more and translate “Gopura is to be in three parts and with its entrance below."