Arthashastra aparnama Rajsiddhanta

Author(s): Kautilya Acharya,
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 76

सटिप्पनकं कौटलीयमर्थशास्त्रम् • नेति पिशुनः । मन्त्रिणो हि व्यवहितमर्थ वृत्तमवृत्तं वा पृष्टा अनादरेण युवन्ति प्रकाशयन्ति वा सदोषाः। तस्मात्कर्मसु ये ये [ २४ प्र.] ष्वभिप्रेतास्तैः सह मन्त्रयेत् । तैमन्त्रयमाणो मन्त्रसिद्धिं गुप्तिं च लभते ।
नेति कौटल्यः । अनवस्था ह्येषा । मन्त्रिभिस्त्रिभिश्चतुर्भिर्वा सह मन्त्रयेतेति ।
मन्त्रयमाणो ह्येकेनार्थकृच्छ्रे' निश्चयं नाधिगच्छेत् । एकश्च मन्त्री यथेधमनवग्रहश्चरति ।
द्वाभ्यां मन्त्रयमाणो विगृहीताभ्यां विनाश्यते । संहताभ्यामवगृह्यते ।
'तत् त्रिषु चतुर्ष वा कृ णोपपद्यते । महादोषमुपपन्न" तु भवति । ततः परेषु कृछ्रेणार्थनिश्चयो गम्यते मन्त्री वा रक्ष्यते।
देशकालकार्यवशेन त्वेकेन सह द्वाभ्यामेको वा यथासामर्थ्य मन्त्रयेत् । १ देशकालपुरुषादिभिः । २ कार्यम् । ३ नैतत्स्वामिकार्यमिति न सम्यक् परामर्शपूर्वकं कथयन्ति ।
10
५ दुर्गसन्ध्यादिषु ये पुरुषाः स्थपतिदूतादयः अभिप्रेता योग्यताप्रदर्शनेन । ६ विस्तृतायाः टिप्पन्या एतान्येव वाक्यानि पठ्यन्ते-"भारद्वाजमते...... गुप्तिमात्रमेव ।
असिद्धस्य च गुप्तिर्वृथा । विशालाक्षमते मंत्रसिद्धिरस्ति । न गुप्ति...... । पिशुनमतेऽपि कार्यानस्यानियुक्तपुरुषानंत्यम् । न च सर्वे मंत्रिणो भवंति । मंत्रिगुणाभावान मंत्रोपलब्धिरनुपलब्धस्य किं रक्षया नियतमंध्यभावे षडंगं......। एवं मंत्रस्थानवस्थानातू
मंत्रि.........अनवस्थाप्रतिषेधार्थमाह । ७ कार्यघटने (?)। निरंकुशश्वरति राज्यमाक्रम्य भुक्ते । वृद्ध्या चित्तविकारे सति राज्यमपि गृहातीतिभावः।
कौटल्यः न । व्यभिचार इति चेल ताग्विधानां निस्पृहाणामसंभवात् ।। ९ परस्परभेदाद्विवादेन......निश्चयाभावाद् विनाश्यते मंत्रमूलत्वात्सरिंभाणाम् । १० तदिति एकमंत्रिस्वे मंत्रनिश्चयानधिगमो यथेष्टाचरणं द्विमंत्रित्वे संहतस्वेन विग्रहो विगृ
हीतरवेन विनाशनमित्येतदोषचतुष्टयम् । कृच्छ्रेणोपपद्यते। बहूनामेकमतस्य दुर्घटत्वात्। यदि तु काकतालीयत्वादुपपन्नं तदा तु ......महांत एव दोषा भवन्तीत्यर्थः ।
प्रकीर्णलोपत्वात् । १२ मंत्रे सामर्थ्य शास्त्रचक्षुष्मता निरतिशया प्रज्ञा लोकव्यवहारकौशलं च । तद्यस्य राज्ञस्तस्य मंत्रिदोषा न प्रभवंयुक्तं च-दोषवंतोऽप्यदोषत्वं विदुषो यांति मंत्रिणः ।
सदोषैरपि दीप्ताग्नि राज्य............॥ 1 SG पृष्टं'; Gvl'टा। 2 SJG स दोषः। 3 J येषु ये। 4 sG हि मन्त्रबुद्धिं; I वृद्धिं । 5 SIG लभत इति । 6 SI मन्त्रयेत् ; G मन्त्रयेत । 7 SJG कृच्छ्रेषु । 8 SIG द्वाभ्यां मन्त्रयमाणो द्वाभ्यां संहताभ्यामवगृह्यते (avl ह्यते तत् त्रि०) विगृहीताभ्यां विनाश्यते। 9 SJG 'तत्' नास्ति; svl तत्रिषु। 10 SIG नैकान्तं कृछ्रेणों। 11 svl Javl दोष उपपन्नस्तु । 12 SJG मन्त्रयेत ।