________________
સાષ્ટાંગ વંદનનો અર્થ છે આઠે અંગ ઝૂકવા જોઈએ - તે બે હાથ, બે પગ, બે આંખ, હૃદય અને મસ્તક. આ સામાન્ય ગણના છે. પ્રત્યેક સંપ્રદાયના આચાર્યો પોતપોતાની રીતે ગણના કરે છે. પંચાંગભાવે એટલે બે હાથ, બે પગ અને મસ્તક. જે જૈન પરંપરામાં પ્રસિદ્ધ છે. જો કે જૈન આગમોમાં “પંચાંગ” શબ્દ વાપરવામાં આવ્યો નથી. ત્યાં ફક્ત તિકખુતો (જઘન્યવંદના), નમોત્થણ (મધ્યમવંદન) અને એથી આગળ વધીને ઉત્કૃષ્ટ વંદના પણ કરવામાં આવે છે. અસ્તુ.
હવે એનો આપણે અંગરંગ વિચાર કરીએ. પગ છે તે ચરણ શક્તિ છે અને હાથ છે તે કરણ શક્તિ છે અને મસ્તક છે તે બૌદ્ધિક શક્તિ છે. પંચાંગભાવનો અર્થ છે મનુષ્યની ચરણ શક્તિનું વિરામ પ્રભુના અથવા ગુરુના ચરણે થવું જોઈએ. ભલે એ સંસારનાં બધાં કાર્યો માટે ચાલતો રહે, પરંતુ એક વખત પોતાના ચરણ ગુરુચરણમાં અર્પિત થાય અને ત્યાં પહોંચે તો તેની સમગ્ર શક્તિ કલ્યાણનું કાર્ય બને. એ જ રીતે બંને હાથ તે કર્મ શક્તિ બતાવે છે. મનુષ્ય બધાં કર્મ કરે છે, પરંતુ આ કર્મો પણ તેમણે પ્રભુના ચરણે સમર્પિત કરવાના છે. હાથ છે એ એના જીવનની કમાણીનું સાધન છે. જ્યારે બંને હાથ ગુરુચરણનો કે પ્રભુચરણનો સ્પર્શ કરે છે ત્યારે તેની બધી કર્મ પ્રકૃતિ પુણ્યમય બની જાય છે. આ ચાર અંગ પછી જે મસ્તક છે તે બૌદ્ધિક શક્તિનું અધિષ્ઠાન છે અને તે સર્વોપરી છે. વિચાર શક્તિ એ જ સમગ્ર શક્તિનું કેન્દ્ર છે. જ્યારે મનુષ્ય અહંકારનો ત્યાગ કરી ગુરુચરણે મસ્તક ઝુકાવે છે ત્યારે તેમના અજ્ઞાનના પડદા દૂર થઈ જ્ઞાનનાં બિંદુઓ પ્રવાહિત થાય છે. બુદ્ધિ તર્કપ્રધાન મટી ભાવપ્રધાન બને છે, શંકા છોડી ભક્તિમય બને છે. તેમને લાગે છે કે મારે માટે આખું ઉપાસ્યતત્ત્વ અરિહંતદેવો અને ગુરુભગવંતો જ છે. આમ પંચાંગભાવે વંદન કરી એક પ્રકારે સંતુષ્ટિ મેળવે છે, અને આપણા કવિ વારંવાર અતૃપ્તભાવે પ્રત્યેક પંદમાં પંચાંગભાવે વંદન કરી છેવટે તૃપ્ત થાય છે અને પંચાંગ વંદનનો એક હાર જાણે પોતે પહેર્યો હોય તેવો સંતોષ અનુભવે છે.
( ૨૦
)
-
માં અરિહંત વંદનાવલી)
