________________
ગાથા-૧૯]“નિર્મલ વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન સહ જે દીપના,
જે પંચ સમિતિ ગુપ્તિવ્યચની રચણમાળા ધારતા; દશ ભેદથી જે શ્રમણ સુંદર ધર્મનું પાલન કરે,
એવા પ્રભુ અરિહંતને પંચાંગ. ભાવે હું નમું.” ૧૯ દેવાધિદેવ તીર્થકર દેવોને છઘસ્થ અવસ્થામાં ત્રણ જ્ઞાન હોય છે, પરંતુ દીક્ષા લેતાંની સાથે જ મન:પર્યવજ્ઞાનનો ઉદય થાય છે. અર્થાત્ વિપુલમતિ નામનું શ્રેષ્ઠ મન:પર્યવજ્ઞાન ખીલી ઊઠે છે. અને તેઓ પોતાના મન સિવાય પણ બીજા અન્ય સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવોના મનોભાવને સાકાર રૂપે નિહાળી શકે છે. તેથી કોઈપણ જીવ પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ શમી જાય છે, અને જે જીવો કર્માધીન છે, તેના પ્રત્યે કરુણા જન્મે છે. અને જે જીવો મનોયોગ દ્વારા સંયમ રાખી શાંતિ જાળવતા હોય તેના પ્રત્યે પ્રભુનો સહજ અનુગ્રહ થાય છે. આ જ રીતે મન:પર્યવજ્ઞાન પ્રભુની શોભામાં વૃદ્ધિ તો કરે જ છે, પણ સાથે સાથે આત્મશાંતિમાં એક કદમનો (પગલાનો) વધારો કરે છે.
દીક્ષાનો માર્ગ જ એવો છે કે જેમાં સમિતિ અને ગુપ્તિ એ બે સાધનાની મુખ્ય પાંખો છે. આ બંને પદો પર ગંભીર વિવરણ કરી શકીએ છીએ, પણ અહીં ટૂંકમાં એ કહેવાનું છે કે શરીરની મુખ્ય પાંચ ક્રિયાઓ જેમાં બોલવાની, ચાલવાની કોઈ પદાર્થને સ્પર્શ કરી લેવો - મૂકવો તેવી લેવામૂકવાની ક્રિયા એ રીતે આહાર-નિહારની ક્રિયા - આ પાંચ ક્રિયામાં માનવશરીરનું સમગ્ર યંત્ર કે તંત્ર ગોઠવાયેલું છે. જો આ પાંચેય ક્રિયાઓ અસંયમિત ભાવથી થાય તો શરીરને હાનિકારક નીવડે છે. પરંતુ સાધનામાં પણ આ બાધા ઊભી કરે છે. એટલે આ બધી ક્રિયાનું નિયંત્રણ કરવું અને સમ્યક પ્રકારે તેમાં વ્યવહાર કરવો તે સમિતિ છે. પરંતુ વિના પ્રયોજન મન-વચનવાણીની ક્રિયાઓને શાંત રાખવી તે ગુપ્તિ છે. એટલે કે શાસ્ત્રકારોએ આ બંનેને અષ્ટપ્રવચન માતા કહેલી છે. સમગ્ર સંયમજીવન આના પર આધારિત છે. અસ્તુ.
દેવાધિદેવો સ્વયં આ અષ્ટ પ્રવચન માતાનું આચરણ કરીને ત્યાગમાર્ગનો શ્રેષ્ઠ નમૂનો ઉત્પન્ન કરે છે. જો કે આવા ઉત્તમ પુરુષોની તો પાંચ ઇન્દ્રિયો તથા સમગ્ર કાયાદિ યોગ સ્વતઃ નિયંત્રિત હોય છે. સમ્યફભાવે સંચાલિત થાય છે. પરંતુ તેઓ આ અષ્ટપ્રવચન માતાનું પાલન કરીને પોતાના
૫૦
****
** અરિહંત વંદનાવલી)
