________________
ગાથા-૨૧]“ને અખલિત વાયુસમૂહની જેમ જે નિર્બધ છે,
સંગોપિતાંગો પાંગ જેના ગુપ્ત ઇન્દ્રિય દેહ છે; • નિઃસંગતાય વિહંગશી જેના અમુલખ ગુણ છે,
એવા પ્રભુ અરિહંતને પંચાંગ ભાવે હું નમું.” ૨૧. કવિ હજી પ્રભુની નિઃસ્પૃહતા ઉપર જ દૃષ્ટિ રાખી પ્રભુના વિશેષ ગુણોનું અવલોકન કરી રહ્યા છે. તેમાં કેમ જાણે આગળની ઉપમાઓ અધૂરી લાગતી હોય તે રીતે પ્રભુને ત્રણે નિબંધ ભાવે વિચરણ કરતા જોઈ તેમને વાયુ સ્વરૂપ હોય તેવા દેખાય છે. વાયુ ક્યાંય અટકતો નથી તેમ કોઈને રાજી કે નારાજી કરવાની વૃત્તિથી દૂર હોય છે. જંગલ, પહાડો કે નગરોમાં ગમે ત્યાં વાયુ અબંધ ભાવે પ્રવાહિત થઈ શીતળતાનું દાન કરે છે. જો કે આ ઉપમા પણ પ્રભુ માટે થોડી લાગે છે. છતાં પણ વાયુ જેવું મહાન સ્વરૂપ, પ્રભુની અબાધ ગતિને પ્રદર્શિત કરે છે.
આવી અબાધ ગતિ અને નિબંધ અવસ્થામાં સામાન્ય મનુષ્ય રહી શકતો નથી. કારણ કે તેના અંગ-ઉપાંગ અને ઇન્દ્રિયો વિષયભોગી અંગો ચંચળ બની બાધા ઊભી કરે છે. તેથી અહીં કવિ પ્રભુની નિબંધ ઇન્દ્રિય અવસ્થાને પ્રગટ કરતા કહે છે કે પ્રભુના અંગ, ઉપાગો અને ઇન્દ્રિયો એ બધી ગુપ્ત અને સુષુપ્ત બનેલી છે, તેની ચંચળતા દૂર થયેલી છે. કેમ જાણે ઇન્દ્રિય આદિ સંબંધ મનથી કપાઈ ગયો હોય અને મન સ્વયં ઊર્ધ્વગામી બની ચેતનભોગી બન્યું હોય ત્યાં આ બધા વિષયોને શાંત રહેવું પડે તે નવાઈ નથી. શાસ્ત્રોમાં પણ ગૌતમસ્વામી જેવા મહાન ગણધરોને ગુપ્ત બ્રહ્મચારી કહ્યા છે. અને એ જ રીતે “ગુપ્ત’ શબ્દ ઘણી જગ્યાએ સંયમની શ્રેષ્ઠતા માટે ઉપર્યુક્ત થયેલો છે. તો કવિરાજ પણ અહીં પ્રભુના અંગ-ઉપાંગ માટે “ગુપ્ત’ શબ્દનો પ્રયોગ કરી તેની આંતરિક વિકારોની અવસ્થા વિકાસ પામી નથી અને શુદ્ધ ભાવ જેમ બાળકનાં અંગો હોય તેવા ભાવમાં રહે છે. આવાં ગુપ્ત અંગો સાથે પ્રભુ હવે વિહંગ એટલે પક્ષીની જેમ અસંગથી અથવા નિસંગ બની અમૂલ્ય એવી સ્વતંત્ર યાત્રાને ધારણ કરે છે. જો કે આ વિહંગની ઉપમા એકાંગી છે, કારણ કે વિહંગ પણ પોતાના ક્ષેત્રમાં નિવાસ કરી દૂરદૂરનાં ક્ષેત્રનો સ્પર્શ કરે છે. તેમ પ્રભુ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવના આધારે આવશ્યક સ્થિરતા કરવા છતાં પક્ષીની જેમ ઊડતા રહે છે. અહીં ભક્તોએ સમજવું જોઈએ કે ઉપમા માત્ર એકદેશી હોય છે અને તેમાં ગુણ પૂર્તિ જ પ્રયોજન છે.
આવી આવી ઘણી ઉપમાઓના અધિકારી દેવાધિદેવનું વિચરણ એ કવિને મુગ્ધ કરે છે. (૫૪
અરિહંત વંદનાવલી)
