________________
ગાથા-૨૮ “બાહ્ય આત્યંતર બધા પરિગ્રહ થકી જે મુક્ત છે, વરધર્મ પાવક શુક્લધ્યાને જે સદાય નિમણૂ છે; જે ક્ષપકશ્રેણી પ્રાપ્ત કરતા મોહમલ્લ વિદારીને, એવા પ્રભુ અરિહંતને પંચાંગ ભાવે હું નમું.” ૨૮
જૈનશાસ્ત્રમાં પરિગ્રહનું દ્વિવિધ વર્ણન છે. અર્થાત્ બે પ્રકારે, બે પ્રકારની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. દ્રવ્ય પરિગ્રહ અને ભાવ પરિગ્રહ. જેને સામાન્ય ભાષામાં આત્યંતર અને બાહ્ય એવા બે ભેદથી ઓળખવામાં આવે છે. અહીં આપણે, ટૂંકમાં આ પરિગ્રહ શું છે તેની થોડી વ્યાખ્યા કરીએ. પરિગ્રહનો વિપુલ એટલો બધો ગહન અને વિશાળ છે કે જે સમજવા લાયક છે. ‘ગ્રહ’ શબ્દ ગ્રહણ અર્થે છે. પરિગ્રહનાં બે આલંબન છે - એક જીવ અને બીજા ભૌતિક દ્રવ્યો. શું જીવ ભૌતિક દ્રવ્યો ગ્રહે છે કે ભૌતિક પદાર્થો જીવને ગ્રહે છે ? આ પ્રશ્ન સૂક્ષ્મ છે. વસ્તુતઃ પુદ્ગલ પુદ્ગલને જ ગ્રહે છે. પરંતુ તેમાં જે આશ્રવ પરિણામો થાય છે તે પરસ્પર બંનેનું ગ્રહણ કરાવે છે. ગ્રહણ બે પ્રકારનું છે - એક સામાન્ય સંયોગાત્મક ગ્રહણ અને એક આસક્તિપૂર્વકનું સાર્વભૌમ ગ્રહણ. આ સાર્વભૌમ ગ્રહણને જ પરિગ્રહ કહેવામાં આવે છે. ગ્રહણ જીવન અને જડ વચ્ચેની લેવડ-દેવડની ક્રિયા છે. જ્યારે પરિગ્રહ એ સાર્વભૌમ બંધન કરનારી ક્રિયા છે. જેથી જૈન-શાસનમાં પરિગ્રહ ઉપર જોર આપવામાં આવ્યું છે. આત્યંતર પરિગ્રહ જ બાહ્ય પરિગ્રહનું કારણ છે. પતંગનો દોર હાથમાં છે ત્યાં સુધી જ પતંગકર્તા દ્વારા ગ્રહેલી છે. દોર છૂટો થાય તો પતંગ તો છૂટી જ છે. તેમ મોહનો દોર તે આવ્યંતર પરિગ્રહ છે, અને તેને કારણે નિસ્પન્ન થતાં દ્રવ્યોના સંયોગ તે બાહ્ય પરિગ્રહ છે. દેવાધિદેવ આવા બંનેને પરિગ્રહોથી મુક્ત છે, જેથી તેમને પરિગ્રહ સંબંધી કોઈ ક્રિયા લાગતી નથી. કેવળ ઇરિયાપથિક ક્રિયા લાગે છે, જે પરિગ્રહની વ્યાખ્યામાં આવતી નથી. અસ્તુ.. આવા બાહ્ય આત્યંતર પરિગ્રહથી મુક્ત થયેલા.... !
કવિએ અહીં ઉત્ક્રાંતિનાં ત્રણેય બિંદુને સ્પર્શ કર્યો છે. જેમાં પ્રથમ બિંદુ અપરિગ્રહ છે. દ્વિતીય બિંદુ શુક્લ ધ્યાન છે. અને તૃતીય બિંદુ ક્ષપકશ્રેણી છે. ધ્યાન પણ એક પ્રકારની કર્મજનિત રંગોથી રંગાયેલી આધ્યાત્મિક પ્રક્રિયા છે. જેથી ધ્યાનમાં આર્ત-રૌદ્ર એવા ભાવ પ્રગટ થાય છે. કપડું તો કપડું જ છે. સફેદ હોવા છતાં તે રંગાયેલું છે. પરંતુ હકીકતમાં વસ્ત્ર અને રંગ
અરિહંત વંદનાવલી
૬૪
