________________
(ગાથા-૧૨ “મૈથુન પરિષહથી રહિત જે નંદતા નિજ ભાવમાં, જે ભોગકર્મ નિવારવા વિવાહ કંકણ ધારતા; ને બ્રહ્મચર્ય તણો જગાવ્યો નાદ જેણે વિશ્વમાં, એવા પ્રભુ અરિહંતને પંચાંગ ભાવે હું નમું.” ૧૨
ભારતવર્ષમાં બ્રહ્મચર્યનો સિદ્ધાંત બધી જ સંસ્કૃતિમાં વ્યાપ્ત છે. સામાન્ય રીતે સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધને છોડી દેવા કામવાસનાથી મુક્ત થવું તેને બ્રહ્મચર્ય કહેવામાં આવે છે. પરંતુ ખરી રીતે બ્રહ્મચર્ય' શબ્દમાં આવો કોઈ અર્થ નથી. ‘બ્રહ્મ’નો સીધો અર્થ બ્રહ્મમાં રમણ કરવું, આત્મામાં રમણ કરવું ઇત્યાદિ અર્થ નીકળે છે. ‘ચર્ય' એટલે ચરણ આચરણ, ચર્યા એવા ભાવ હોવાથી બ્રહ્મમાં વિચરણ કરવું તેવો સ્પષ્ટ અર્થ છે.
જો કે બ્રહ્મચર્યનો ગમે તેવો આધ્યાત્મિક અર્થ કરવામાં આવે, પરંતુ મૈથુનક્રિયાથી કે કામવાસનાથી મુક્ત થવું તે બ્રહ્મચર્યની પ્રથમ ભૂમિકા છે. એટલે સામાન્ય બ્રહ્મચર્યનાં વ્રતોમાં મૈથુન નિવારણનું વ્રત મુખ્ય હોય છે. આ રીતે દ્રવ્ય અને ભાવ બંને રીતે બ્રહ્મચર્યનો અર્થ બતાવ્યા પછી ભારતવર્ષમાં પ્રવર્તતી અધ્યાત્મ સાધનાની એક ભૂમિકા અસ્તિત્વ ધરાવે છે. જેમાં મનુષ્ય સંબંધી કામભોગની હાજરી હોવા છતાં તેમાંથી જીવ નિરાળો રહી ભોગકર્મ દ્વારા મોહકર્મનો નાશ કરે છે. આને સાધારણ જળકમળવત્ સ્થિતિ ગણવામાં આવે છે. સાધનાની બે ભૂમિકા સ્પષ્ટ છે -
(૧) ભોગોથી દૂર રહી જ્ઞાનમાં રમણ કરી તપોમય જીવન વ્યતીત કરવું. (૨) ભોગોનો ત્યાગ કર્યા વિના ભોગ-ઉપભોગની વચ્ચેય રહીને, નિરાળા રહી શેષ કર્મોનો ક્ષય કરી મુક્ત થવું.
અરિહંતો અને તીર્થંકર ભગવંતોનાં ચરિત્રમાં આ બંને ભૂમિકા સ્પષ્ટ તરી આવે છે. લગભગ અધિક જિનેશ્વરોએ સંસારને રિદ્ધિ-સિદ્ધિનો ત્યાગ કરી કેવળજ્ઞાની ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરી; જ્યારે કેટલાક જિનેશ્વરોએ ચક્રવર્તીનાં પદ ભોગવી હજારો રાણીઓની વચ્ચેય રહીને ઉદયમાન કર્મોને ખારીજ (ખતમ) કરી નિરાળા થઈ પુનઃ સાધના ક્ષેત્રમાં જોડાયા, અને આવા દેવાધિદેવને તે રિદ્ધિ-સિદ્ધિમય જીવન બંધનકર્તા ન નીવડ્યું. આ બંને ભૂમિકામાં મુખ્ય વસ્તુ છે મૈથુનભાવોની ઉગ્રતાથી નિર્લિપ્ત રહેવું અને કોઈ પ્રકારનાં મૈથુન સંબંધી પરિષહ આવા મહાન આત્માઓને સતાવી શકતા નથી. સમય પર બધું
અરિહંત વંદનાવલી) - ૪ * * * * *
30
