________________
છે ? લોચની ક્રિયામાં આ બધા પ્રશ્નો સમાયેલા છે. જેનો સટિક ઉત્તર મળવો દુર્લભ છે. પરંતુ એક જ વાત મહત્ત્વપૂર્ણ છે કે જ્ઞાની દેહને અને આત્માને અલગ માને છે અને સર્વથા ભિન્ન છે તેવું કહે છે. પણ આ વાણીના શબ્દો ક્રિયાત્મક નથી હોતા ત્યાં સુધી દેહ - આત્માના ભેદ પ્રત્યક્ષ થતો નથી. લોચ એ એક કઠિન ક્રિયા છે કે જેમાં જીવ દઢપણે સમજી શકે કે આત્મા ભિન્ન છે, અને શરીર ભિન્ન છે, તે વાતનો સ્વયં સાક્ષાત્કાર કરે અને પોતાના મનને સ્થિર કરવા માટે લોચ એ એક કસોટીરૂપ બની જાય. અને દેહના કોઈપણ અંગો પ્રત્યે મમતા ન રહે કે તેને સંભાળવાની પ્રક્રિયા ન રહે તે માટે લોચ ઘણો જ ઉપકારી ત્યાગ છે. દેહને પીડા આપવી તે સાક્ષાત્ અધર્મ થાય, પરંતુ અહીં આ સાક્ષાત્ અધર્મનો પ્રશ્ન ઉદ્ભવતો નથી. કારણ કે તે શરીરનો એક નિર્જીવ અંશ છે. છતાં આનો વાસ્તવિક ઉત્તર તો જ્ઞાની જ આપી શકે.
દેવાધિદેવ સ્વયં પંચમુષ્ઠિ લોચ કરે છે, તેથી જૈન પરંપરામાં આ ત્યાગવિધિ એ એક મહત્ત્વપૂર્ણ અંગ બની અત્યાર સુધી અસ્તિત્વમાં છે. અને કરોડોકરોડો સંતોએ તેમનું આચરણ કરેલું છે. અને આ મહાત્યાગના મૂળમાં દેવાધિદેવના પંચમુષ્ઠિ લોચ મુખ્ય પ્રેરક તત્ત્વ છે.
પંચમુખિની ભાવાત્મક વ્યાખ્યા તો જો ઊંડાઈથી કરવામાં આવે તો જેમ કેશના મૂળ શરીરમાં જોડાયેલા છે અને કાશ્મણ શરીર અનાદિ કાળથી આ કર્મરૂપ કેશોનું ઉત્પાદન કરતું રહે છે, અને ખેડૂત જેમ ક્ષેત્રવિશુદ્ધિ કરી ફાલતું ઘાસ અને કંટકનાં મૂળિયાં ઉખેડી શુદ્ધ ખેતીને વિકાસ પામવામાં અનુકૂળતા ઊભી કરે છે, તેમ જીવ પરાક્રમ કરી કેશ-કલાપરૂપી કર્મનાં મૂળ ઉખેડી કાર્મણ ક્ષેત્રનું શરીર શુદ્ધ કરે અને તેમાં જો પુણ્યનાં બીજ વિકાસ પામે તો આ પુણ્યતત્ત્વ તીર્થકરપદ સુધી પહોંચાડવામાં પૂર્ણ સહયોગી બને છે. એક પ્રકારે ખૂબ જ સારો પાક આવે છે. પરંતુ આવા કેશ-કલાપ રૂપી કર્મનો ઉપાડતી વખતે જીવ જો કષ્ટ ભોગવવા તૈયાર ન થાય તો તેની ખેતી બરાબર થતી નથી. પરાક્રમ વડે દુઃખને સહન કરીને પણ કેશ-કલાપને ઉખેડી નાખે તો કેશલોચ કર્યો સાર્થક છે, નહિતર આવા ઘણા દ્રવ્ય-લોચ કર્યા છતાં જીવ કલ્યાણ પ્રાપ્ત કરી શક્યો નથી. પંચમુષ્ઠિ એ પંચાંગયોગની સૂચના આપે છે. તેને પંહમહાવ્રત ગણો કે પંચેન્દ્રિયને સંયમ ગણો કે પંચદિશામાં વહેતા વંદના પ્રવાહોને ગણો તેની સૂચના પંચમુઠિથી મળી રહે
(૪૬
********
*
* અરિહંત વંદનાવલી)
