________________
ગાથા-૬) “ને શ્રેષ્ઠ વેણુ મોરલી, વીણા મૃદંગ તણા ધ્વનિ, વાજિંત્ર તાલે નૃત્ય કરતી, કિન્નરીઓ સ્વર્ગની; • હર્ષે ભરી દેવાંગનાઓ, નમન કરતી લળીલળી, એવા પ્રભુ અરિહંતને, પંચાંગ ભાવે હું નમું.” ૬
અલંકારોની સ્તુતિ કર્યા પછી વિશ્વમાં રહેલી વિભૂતિ જે લલનાઓના શરીરથી પ્રગટ થતી રહે છે. તેને કારણે જ સર્વત્ર દેવાંગનાઓના અને તેના નિર્દોષ નૃત્યનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. લલિતકળાઓની અધિષ્ઠાત્રી પ્રાયઃ દેવીઓ છે, અને તેની અભિવ્યક્તિ કોમલાંગીઓના લલિતદેહથી પ્રગટ થાય છે, તેથી સમગ્ર કાવ્યશાસ્ત્રમાં, ભાવશાસ્ત્રોમાં કે ભક્તિશાસ્ત્રોમાં દેવાંગનાઓના અભિનય, નૃત્ય કે ઝંકાર વિના આખું ક્ષેત્ર શૂન્ય બની રહે તેવું કવિઓને જણાય છે. તો અહીં કવિશ્રી તે જ રીતે દેવાંગનાઓની લલિતભક્તિનો સ્પર્શ કરી રહ્યા છે. ભક્તિયોગમાં પુરુષ કરતાં નારીને વધુ મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. પૂજા અથવા દેવસ્થાનોમાં બરાબર નાટારંભ થતા રહેતા અને તેમાં પ્રમુખ સ્થાન લલનાઓનું રહ્યું છે. જૈનશાસ્ત્રોમાં સામાન્ય મનુષ્ય કરતા દેવ અને દેવાંગનાઓનું વર્ણન અધિક મળે છે. જેથી અહીં દેવાંગનાઓ વાજિંત્રની સાથે અલગ (૨) મુદ્રાઓમાં અભિનય કરતી નૃત્ય ઉપસ્થિત કરે છે.
અહીં કોઈ પ્રશ્ન કરે કે - ‘શું ભગવાનને પણ દેવાંગનાઓનું નૃત્ય પ્રિય હોય છે ?’ પરંતુ ખરા અર્થમાં હકીકત તેમ નથી. મનુષ્ય પોતાની ભાવ-ઊર્મિઓને પ્રગટ કરવા માટે લલિતકળાઓનું અવલંબન ગ્રહણ કરે છે. આ લલિતકળાઓ મુખ્યતઃ પાંચ ભાગમાં વિભક્ત છે - (૧) શિલ્પ (૨) સાહિત્ય (૩) વાજિંત્ર (૪) ગાન (સ્વર) તાન અને (૫) નૃત્ય. આ બધી ભાવભંગીઓ પ્રકૃતિએ મનુષ્યના શરીરમાં મૂકી છે, એ રીતે લાગે છે કે દેવતાઓના શરીરમાં પણ વરદાન-રૂપે પીરસેલી છે. જ્યારે દેવ કે મનુષ્ય પોતાની ઊર્મિ પ્રગટ કરવા માંગે ત્યારે તેમની પાસે એક માત્ર આ સાધન છે, જેને ભક્તિયોગ કહેવામાં આવે છે. જ્ઞાનયોગમાં સ્થિરતા છે, ધ્યાનયોગમાં એથી પણ વધુ સ્થિરતા છે, જ્યારે ભક્તિમાં અભિવ્યક્તિ છે. અસ્તુ.. એટલે જ અહીં કવિ દેવાંગનાઓ દ્વારા આનંદ ઊર્મિની અભિવ્યક્તિ કરી ભગવાનના મહિમાને વિશેષ રૂપે આપી રહ્યા છે. આ ઉચ્ચ કોટિની અભિવ્યક્તિ સામાન્ય પાત્રની સામે થઈ શકતી નથી. દેવાધિદેવ જેવા મહા અંતિમ સ્થિતિના ઉચ્ચત્તમ પાત્ર સામે દેવતાઓ પણ અભિવ્યક્ત કરતા જરા પણ અચકાતા નથી, તે પ્રભુનો મહિમા જ સમજો. અને આવા અરિહંતોને નમન કરવાની સ્વયં પંચાંગભાવે અભિવ્યક્તિ કવિ પણ કરી રહ્યા છે.
અરિહંત વંદનાવલી
૨૯
