________________
ઉત્સર્ગ–અપવાદ પાદેય ભાવમાં જે વિધિનિષેધરૂપ (ક્રિયા) પ્રવતન તે ઉત્સર્ગ તેમજ અપવાદે સાપેક્ષભાવે ઉપકારક છે. અન્યથા અનુપકારક છે. એમ જાણવું.
(૧) જ્યાં ઈષ્ટાર્થ (મોક્ષ) સિદ્ધિના સાધ્ય પ્રતિ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવે અવિકલ પ્રવર્તન હોય છે, તેને ઉત્સર્ગ-માર્ગ જાણ.
(૨) જેમાં મોક્ષાર્થ સિદ્ધિરૂપ સાધ્ય ભાવની તે અવિકલતા હોય છે પરંતુ સાધનતામાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર કાળાદિની અપેક્ષાએ, વિકળપણે પ્રવર્તન હોય છે એટલે જે પરંપરા કારણતાવાળી ક્રિયા હોય છે તેને અપવાદ માર્ગ જાણ. પરંતુ જેમાં સાધ્ય શુધિ જ નથી તેને તે, પરમાર્થે ઉન્માગ જ જાણ.
અહિયાં કેટલાક આચાર્યો કહે છે કે “ઉત્સર્ગના ફળનું દયેય રાખીને અપવાદે જે પ્રવર્તન કરાય છે, તે - અપવાદ પ્રવર્તન ઈષ્ટાઈમેક્ષ સિદ્ધિ માટે જુદે સ્વતંત્ર
માર્ગ છે. એમ કહીને તેઓ ઉત્સર્ગમાના ફળને ધ્યેય (સાધ્ય) તરીકે રાખીને સ્વતંત્રપણે અપવાદે પ્રવર્તન કરાય એમ કહે છે. વળી આ માટે તેઓ જણાવે છે કે શાસ્ત્રોમાં અપવાદમાર્ગનું પ્રાયશ્ચિત લેવાનું કહ્યું નથી. પરંતુ અતિચારનું પ્રાયશ્રિત લેવાનું કહ્યું છે. માટે અપવાદને જુદે સ્વતંત્ર માર્ગ જાણુ જોઈએ.
