________________
૧૩૪
અધમસ્તિ કાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદગાલિાસ્તિકાય, અને કાળ દ્રવ્ય ને અજીવ રૂપ જણાવ્યા છે, આ છએ દ્રવ્ય ના વિવિધ પરિણામરૂપ આ સમસ્ત જગતના સમસ્ત ભાવેને શુદ્ધ-શુદ્ધ સ્વરપે યથાર્થ જાણવા માટે તેમજ આત્મ-તત્વને અહિત કારી ભાવથી નિવર્તાવી-હીતકારી ભાવમાં જોડતાં જે રીતે આત્મા–પરમાત્મ ભાવને પામે છે તેનું સ્વરૂપ જણાવવા માટે, આ જગતના સમસ્ત ભાવેને નવ તત્વાત્મક સ્વરૂપે જણાવ્યા છે, તે નવે તો ને યથાર્થ બંધ કરવા માટે નવે ત ઉપર સંતનય વિચાર જણાવીએ છીએ, તેનું વિસ્તારથી સ્વરૂપ ગીતાર્થ–ગુરૂ ભગવંત પાસેથી જાણી લેવું,
[ જીવ-તત્વ, ] ઉપરનય સપ્તભંગી
ગમનય દષ્ટિએ–જે પિતાના પરિણમન ભાવનું, કર્તા-ભેક્ત-અને જ્ઞાતા છે. તે છવદ્રવ્ય છે, * સંગ્રહનય દષ્ટિએ-જીવદ્રવ્ય કહે કે આત્મ તત્વ કહે તે સઘળાએ આત્માએ-જ્ઞાનાદિગુણયુકત અને અરૂપી છે, એટલે વસુસ્વરૂપે વર્ણ—ગંધ, રસ-સ્પર્શાદ રહિત છે
વ્યવહારનય દષ્ટિએઃ –દરેક સંસારી આત્મા જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ કર્મોને, કર્તા-ભોકતા અને હર્તા છે.
ઋજુસૂત્રનય દષ્ટિએ – દરેક આત્મા, જ્ઞાન-દર્શનના ઉપગ વાળે છે
શબ્દનય દષ્ટિએ–આત્મા પુદ્ગલ પરિણમન ભાવથી,
