________________
અનાદિ-અનંત
મુખ્યપણે અનાદિ-અનંત સ્વરૂપ કાળ-ભાવનું સૂચક છે. પરંતુ કાળ વસ્તુતઃ કેઈ દ્રવ્ય નહિ હોવાથી અને પંચાસ્તિકાયની વર્તમાના લક્ષણરૂપ પર્યાયમાં ઉપચાર કરવા રૂપ હોવાથી તેને જ્યાં જ્યાં ઉપચાર કરાય છે તે પર્યાયમાં તે તે સ્વરૂપવાળે કાળ સમજે. આથી જ શાસ્ત્રોમાં જીવની વર્તનને આવકાળ અને અજીવની વર્તનને અછવકાળ ગણીને કાળને જીવાજીવ રૂપ કહ્યો છે. વળી કાળ તે દ્રવ્યના વર્તના પરિણામને હેતુ નથી પરંતુ તે તે વર્તનાના લક્ષણમાં ઉપચાર રૂપ છે એમ જાણવું.
છવાસ્તિકાય. પુદગલાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય રૂપ જે પાંચ દ્રવ્યું છે તે દ્રવ્યત્વ સ્વરૂપે અનાદિ અનંત છે એમ શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવંતેએ જણાવ્યું છે કેમકે તે દ્રવ્યને દ્રવ્યત્વ સ્વરૂપે કે આદિકાળ નથી તેમજ તેનો અંતકાળ પણ નથી. વળી તે તે દ્રવ્યના વિવિધ પર્યાય પરિણામેને જે જે કાળભાવ છે તે પણ શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવંતના વચનના આધારે જ યથાર્થ જાણ શકાય છે. અન્યથા કેઈપણ છદ્મસ્થ આત્મા–ગમે તેટલા જ્ઞાનવાન હોય તે પણ તે કઈપણ દ્રવ્યના એક સમયના પરિણામને તેજ સમયે પિતાના જ્ઞાન વડે જોઈ જાણી શકતો નથી તે પછી તે દ્રયના ત્રિકાલિક સમાન્ત પર્યાયનું જ્ઞાન
