Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
1 આચારાંગ સૂર.
મૂળ નિર્યુક્તિ અને ટીકાને આધારે ભાષાંતર
(ભાગ ર જે.)
લેખક– મુનિરાજ શ્રી માણેક મુનિ
-
-
-
-
-
પ્રસિદ્ધ કર્તાશેઠ ગીરધરલાલ ડુંગરશી, એ. સેક્રેટરી. શ્રીમાન મેહનલાલજી જૈન છે. જ્ઞાન ભંડાર
ગેપીપરા–રમુરત.
-
-
-
-
-
પ્રિત ૭૦૦
આવૃત્તિ ૧ લી ] વીર સં. ૨૪૪૮
બજાજ જૈન વિજય” પ્રિન્ટીંગ
કાપડિયાએ દ - અને મૂલ્ય
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાચાંગ સૂત્ર બીજા ભાગની પ્રસ્તાવના.
પ્રથમ ભાગમાં શસ્ત્ર પરીણા નામનું પહેલું અધ્યયન ટીકાના ભાષાંતર સાથે છપાઈ ગયેલ છે. તેમાં નવ અધ્યયનનું વર્ણન પાંત્રીસમે કૃષ્ણ આપેલ છે. આ બીજા ભાગમાં લોકવિય, નામનું અધ્યયન આવેલ છે. તેના છ ઉદેશ છે તે દરેક ઉદામાં શું અધિકાર છે તે નિયુક્તિ કારે બતાવેલ છે તે અનુક્રમણિકામાં જોવાશે. મુખ્યત્વે લોક એટલે સારી જીવ જે કારણેથી અશુભ કર્મ બાંધી ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરે છે. તેવું મિથ્યાત અવિરતી કષાય વગેરે અશમ કૃત્ય સાધુ ન કરે તે આ અધ્યયનને સર છે. ટીકા કાર મહાર જે અમારા જેવા બાળ બુદ્ધિના વિસ્તારથી લખાણ કર્યું છે. અને તે વાંચતાં આત્માને કેવી અધ્યાત્મ શાંતિ થાય છે. અને તે એકેક પદ વાંચતાં આપ આપ સજશે. સૂત્રનો અર્થ ન સમજાય, ત્યાં તેમણે ભાવાર્થ પણ મુકેલ છે તે છતાં વર્તમાન કાળના છો. વધારે સરળ થવા કાઉંસમાં પણ ખુલાસો કરેલ છે. દણાં પણ કાઉંસમાં મુકેલ છે. એટલું છતાં જીવોને વધારે સુગમ થાય તેવું વધારે વિદ્વાન હોય તે કરી શકે તેમ છે. સમજવું અને સમજાવવું એમાં ઘણે ભેદ પડે છે. માટે ટીકા સાથે રાખીને વેચનાર બંધુઓને જ્યાં ખામી માલમ પડે ત્યાં ટીપણ કરી અમને જણાવવું. કે ત્રીજા ભાગમાં સુધારો થાય.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫-૬
વિષય અનુક્રમણિકા
: વિષય-: ; પહેલા અધ્યયનમાં જીવનું અસ્તિત્વ બતાવી સાંસારી છે જે અશુભકૃત્ય છે કાયના વધથી કરીને કેમ બાંધે છે, તેનું જ્ઞાન પ્રથમ મુનિને આપેલું તેનો ત્રણ પાના સુધી સાર અહી આપે છે. બીજા અધ્યયનમાં તે બંધ મુનિએ ન કર, અને તે બંધથી કેમ છુટવું તે આ લોકવિજયમાં બતાવેલ છે તે લોકવિજયના ચાર અનુગારનું વર્ણન છે. તથા છ ઉદેશામાં શું વિષય છે, તે નિક્તિકાર ૧૬૩ ગાથમાં બતાવે છે. (૧) સાધુએ દીક્ષા લીધા પછી સંસારી સગાંને પ્રેમ - છોડવો જોઈએ. (૨) સંયમમાં અઢપણું ન કરવું; પણ વિષયની
ઉપેક્ષા કરવી. (૩) માન એ અર્થ સાર (ઉપયોગી) નથી; પણ પતિ આ વિગેરેના આઠે મદને બુદ્ધિથી વિચારીને છોડવા જોઇએ(૪) ભાગમાં પ્રેમ ન કરે, સ્ત્રી વિગેરેથી દુઃખ
પડશે: તે તથા હિતને પડતા દુઃખો બતાવશે(૫) સંસારથી છુટેલા મુનિએ સંયસ-નિર્વાહ માટે
ગૃહસ્થને આશ્રય લે. (૧) તે ગૃહસ્થને પરિચ થતાં મમરા થાય ,
તે દી જોઈએ. કમળ પાણ-કાદવમાં ઉછે
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪).
વિયય.
૭
થયા છતાં ઊંચું (તરતું ) રહે છે, તેમ સધુએ
નિલેપ રહેવું.. ૭-૧૦ લોક વિજય તથા સૂત્રમાં આવેલ ગુણ મૂળ તા.
સ્થાનના નિક્ષેપા નિ. ગા. ૧૬૪-૬૭માં છે. ૧૧-૪૯ ૧૬૮થી ૧૮૦ સુધી તેનું વર્ણન છે. કષાયના નિક્ષેપણ
નિ. ૧૮૧માં છે.
સંસારને નિ. ૧૮૨ નિક્ષેપે છે. ૪૮-૧૧૨ કર્મના નિક્ષેપ તથા તેની વર્ગણાનું તથા બંધનું વર્ણન
નિ. ગા. ૧૮૩-૮૪ તથા બહારની ગાથાઓમાં છે.
ભીના અશુભ વેપારી સુવ ૬૩ સુધી બતાવે છે. તથા નિ. ૧૮૫-૮૬માં ઉપદેશ અપાય છે કે ઈક્રિયેની
શક્તિ ન હણાય ત્યાં સુધી ધર્મ સાધી લો. ૧૧-૧૨૧ સૂ. ૬૦-૭૦ માં શરીરનો મેહ મુકવા કહે છે અને
ક્ષણની અમૂલ્યતા બતાવે છે. ૧૨૭ પ્રથમ ઉદેશ સમાપ્ત થયે. ૧૨૮-૧૪૬ ભીનાં દુખ વીતરાગીનાં સુખો બતાવે છે. ૧૪૮ બીજો ઉદેશે સમાપ્ત થયે, ૧૪-૧૫૮ ઉંચ નીચ નેત્રને અથવા કોઈ પણ જાતને અહંકાર
કે દીનતા ન કરવી.. ૧૫૯-૧૬૦ સમિતિનું વર્ણન. ૧૬-૧૭૬ બેડવલા અંગેની દુર્દશા બતાવે છે તે જાણીને
શરીરને પણ મોહ ઉત્તમ મુનિઓ મુકી સંસાર તરે છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ
વિષય. ૧૭૭-૧૮૩ સંસારને તરવા માટે ગુરુ ભગ ત્યાગવા મુનિને
ઉપદેશ આપે છે.. ૧૪૮ થે ઉદેશે સમાપ્ત થયો ૧૯૫-ર૦૦ મુનિબે ગૃહસ્થ પાસે ગેચરી વિગેરે લેવા જવું પણ
દેષિત વસ્તુ ન લે. ૨૦૧-૨૦૭ ૪૨ દેનું વર્ણન ૨૦૮ સાધુએ પ્રતિજ્ઞા ન કરવી. ૨૦૮-૨૧૪ ઊત્સર્ગ અપવાદનું વર્ણન એકાંત ન ખેંચવું. ૨૧૫-૨૧૮ મુનિએ પરિગ્રહ મૂછ ન રાખવી તેનું કા સમાધાન ર૨૦-૨૩૮ કામનું વર્ણન અને તેનાં દુખે તથા મુનિને બંધ ૨૩૮ પાંચમો ઉદેશે પુરો થયો ૨૩૮ ગૃહસ્થ સાથે મમરાન રાખવું ૨૪૦ એક પાપથી બીજા પાપ પણ લાગે માટે મુનિ વીર
બનીને રાગષ છોડવા
યોગ્ય મુનિએજ કથા કરવી ૨૫૫ ચાર પ્રકારની કથાનું વર્ણન ૨૫- ૬૭ મુનિ બધામાં સમાન ભાવ રાખી ઉપદેશ કરે તેથી
પિત કથામાં ન બંધાય છો ઉદેશ સમાપ્ત થયે
કાત
૨૫૪
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્ર.
પૃષ્ઠ
લીટી
અશુદ્ધ વીતરાય આચાર્ય
વીતરા આચાર
8 9
કસ
રક્ષાનાં
ગમ અના
રક્ષા ગમ તે બતા
ક » ક ર
નારા પર્યાપ
નારી
પર્યાય
ર
સ્વાદનાદ
ત્યાવાદ
»
ર
અદા
સત્તા
જાય
ન
જાય
પરિ
છે
.
શુભ भाष
भावे ભાવ મળ ત્રણ પ્રકારે છે. આર્થિક ઉપદેશ અને આદિ મળે છે. તેમાં પ્રથમનું કહે છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃ
__v
૩૯
૪૧
४७
re
૫૭
૫૮
७१
૭૩
૭૩
૭૫.
૭૮
૧
***
લીટી
૨૧
૨૩
૧૫
૩
૧૧
૧૭
૧૫
૧૩
૧૪
ક
ટ
૧૪
૧૮
૨૦
૧૬
૧૦
(19)
અશુદ્ધ
બધા
સા
वीरिआ
જેમ
યાય, છે
નાગમ
લેવા
ક્રિય
યાત્ર
વાસી
વાસીથી
FA
સુખનું
અલ્પ
મૂળમાં
તેથી
ગુરુ
પ્રાપ્તિ
નખે
R
શુદ્ધ.
ધાન
સ્થા
वोरिओ
સુરે
થાય છે,
નગમ
લેવા,
ક્રિય
ચારિત્ર
વાસીથી
વાસી
મી જીર્યાં
એ કહેવું છે કે
તે.
સુખ છે
થીણ
એ
મૂળનું
તા
ગુણ મળ
અપ્રાપ્તિ
નાખે
કર
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
- લીટી
અશુદ્ધ
શુદ્ધ.
કૃત્ય
કૃત્ય)
चर्वि
છે. કાળમાં
કાળમાં નહીં
ન
રેગ
કાનથી
લે અને એએ સતત તે ઘણું प्रथमोदेश. અશક્ત
કર્ણ ખુલી આવે ઓએ સતત તેં ઘણું
૧૧૫ ૧૧૮ ૧૨૭
અશક્તચિત
બતાવ્યું ' કારણકે તે આત્મા સાથે કાંઈક અંશે એકપણે છે. જોડલાં જે.
જેટલાને શત્રુ સંયમ છે, તેમાં અરતિ કરે. ઉપશમ
ઉદય
૧૭૪
૮
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ
૧૩૫
૧૩૬
૧૩૭
૧૩૭
૧૩૯
૧૪૧
૧૪૨
૧૪૪
૧૪૯
૧પર
૧૫૫
૧૫
૧૭૨
૧૭૬
૧૨
૧૮૩
૧૮૪
૧૧
લીટી
૧૪
e
૧૨
૧૯
૧૮
∞ ~ ~ ~ ~ 0 0 0
૧૩
૧૬
૧૩
૧૦
૧૫
૧૦
૨૦
૧૪
૨૦
(૯)
અમ્રુદ્
યુદ્ધ. વિભક્તિના
તે.
પરિણામથી અથ લઈએ. તે સમયમાં પણ
मुणिणां
मुणिणो
હતા ન ધારે
પણ ન પાળે
भुक्तं
હતા
પાળવાં જોઇએ.
मुक्तं
૭૪
પાર
हि
કરે છે.
ગામમાં વસે છે ચેારા સાથે જાય
ચેકઠું આંગ
भओ
આ પાઠે
.
ચટ્ટ
डकु
णां સાર
७४ सूत्र
છે તેથી
काला
एि
અથવા ચારના
અથવા ભાગ લેવા
છે.
ચેાકડુ
ભાંગા
मओ
उंभ सोइउं
આ પશુ પાડે
જે
ચક્ર
रोगैरंकु
णां સાંજર
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ
૧૮૩
૧૯૪
૧૯૬
૧૯૯
૨૦૧
૨૦૪
૨૦૬
૨૧૧
૨૧
૨૧૭
૨૧૮
૨૧
૩૩૧
૨૪
૪૯
લીટી
૨૧
છે
૧૭
૧૩
૧૩
૧૪
ટ
. 11
૧૮
(૧૦)
શુદ્ધ. જવુ, એ ભિક્ષા લાવ, ભાત લુણુ માફ્ક ખાતા
નથી પણુ અન્ન લાવ; એમ ઉદ્ધતછાત્ર---- માક ન મેલવું.
તે
गंध
અહ
વુ,
કાંઇ થેાડુ' લાવે તા થયા છે અમે જરા
અશુદ્ધ
પ
ચિત્ત
लोथा
# # # £
ગૃહ
વિ
# # # =
06
તેન
गंध
વિશુદ્ધ
ઉ
સચિત્ત
लोया
ભવભ
તુરગમાફક
FRrts &
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) પ્રથમના ગ્રાહકે. બાલાભાઈ કકલભાઇ તે અમદાવાદ શ્રાવિકાશાળા "તરફથી દરેક જાતનાં દશ પુસ્તકો ખરીદ કરવા પત્ર આવેલ છે. તે જ પ્રમાણે
કાપડીયા ગીરધરભાઈ આણંદજી ભાવનગર તરફથી પ્રત્યેકની એકેક કાપીને પત્ર છે. ઝવેરી બાલુભાઈ તરફથી રિની બે કોપી તથા મગન બેન મલજી અને ફકીરચંદ ખીમચંદ ,, , ૧ કેપી
મુનિ લક્ષ્મીચંદજીના ઉપદેશથી કચ્છ પત્રીવાળા શા. દેવજી પાસવીર કચ્છ મુદ્રા સિવાય પ્રથમ ભાગમાં પુસ્તક તૈયાર થયા પછી કેટલાક મુનિ તથા ગૃહસ્થોએ યથા યોગ્ય પુસ્તક મંગાવી સહાયતા કરી છે તેમને ધન્યવાદ આપીએ છીએ. તેમાં મુખ્યત્વે આચાર્ય શ્રી જય સૂરિજી છે.
નાણાંની વ્યવસ્થા. પ્રથમ ભાગમાં બતાવેલી શિલીક દશ વેકાલિક બીજો ભાગ છપાવવામાં રોકાયેલ છે. અને આચારાંગ તથા દશ વૈકાલિકના વેચાણમાં તથા બાકી રહેલ રકમમાં ત્રીજે ચે ભાગ છપાવવા તજવીજ છે.
પણ આચારાંગ બીજા ભાગમાં જેમણે મદદ કરી છે. તેનું લિસ્ટ નીચે આપેલ છે.
૪૦) સાકરચંદભાઈ મદરાસી સુરત કાચ મોહલો ૨૦) લેઢા અચળદાસજી બીયાવર તીવરીવાલા ૧૦૦) એક બાઈ તરફથી ચુનીલાલ દાળીયા સુરત
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
૫૦) ઝવેરી ગુલાબચંદ દેવચંદભાઈ સુરત ૧૦૧) ઝવેરી નગીનદાસ ઘેલાભાઈ સુરત ૧૦૦) ઝધેરી સુરજલભાઇ લલુભાઈ પાલણપુરવાળા, મુંબઈ
વાલોલના શ્રાવક મેતી રાજાજી તથા ૧૫) લક્ષ્મીચંદ ભગાજી ૨૫) કૃણાજી જોધાજી સુરત.
૫) શ. લલુ દેવાજી સગરામપુરા ૧૨ાા છગનલાલ ચેકશી ઝાંપા સુરત. ૬ તલકચંદભાઈ ૫) હીરાચંદ આશાજી સગરામપુરા ૨) ઝવણુ કમાજી “૧૦ શા. ભીમાજી ભાણજી વલસાડ. ૨૫) સુરચંદ ખેતાજી બુહારીવાળા ૧૦) મગનભાઈ ઉજમભાઈ કોઠારી પાલણપુર, ૨૫) ફધિના એક શ્રાવક તરફથી જ્ઞાન સુંદરજી મહારાજનાં
ઉપદેશથી.
• ૫૭૫૦
કોર ખાતેથી કહેલી મદદ. ૧૦) શા. ભીમાજી ભગવાન ૧૫) , ફકીરચંદ કપુરચંદ ૨) એ વીરચંદ ખુમાજી ૧ , મોહનલાલ લખમીચંદ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ
શ
"
૧૧
શ
..
23
..
..
29
નાથાજી કપુરાજી
ર) નાથાજી તેનાજી
"
"
(૧૩)
તેચ'દ ખીમચંદ
ડાહ્યાભાઇ કપુરચંદ ભગુભાઈ વીરચં
ટેકા ડુંગાજી
ઉત્તમચંદ્ન ગીરધરલાલ
ગુલાબચંદ્ર ડુંગાજી
કાહારી ન્યાલચ જેચંદ વડાલ—જુનાગઢ રેલવે. દશવૈકાલિક ૨-૩-૪ આચારાંગ ૧-૨
તે બદલ આશરે નીચલુ ખર્ચ થશે.
૩૯૬) ૧૮ ક્ર્માંના ૨૨ના હિસાબે તથા લખાઇ ૭૫) તથા માજીસના ખર્ચ લગભગ ૭૫ ૨૫) જાહેર ખબર હેન્ડખીલ તથા કાર્ડ ૧૪૦) પુઠાનાં
આચારાંગ ખીજા ભાગનું
ખ
૬૩૬)
પહેલા ભાગની કાપી સા રીરીતે વહેંચ્યા છતાં પૈસા જેખણે માકલ્યા તેના ઉપકાર માનીએ છીએ પરંતુ ખંભાત મીખામામ બુરાનપુર અમદાવાદ મુંબાઇ વિગેરે ધણુસ્થળે નામી 2ઙસ્થાને આશ્રય માટે તથા મુનિને ભેટ માકલવા છતાં પહોંચ કે અભિપ્રાય આપવા પણ કેટલાકે તસ્દી લીધી નથી તેમને પ્રાના છે કે. ચ્છાનુસાર ઉત્તર લખે કે ત્રીજા ભાગમાં તેના હિન્નામ જાહેર થાય. જેમણે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) નાસા મોકલ્યાં હોય અને પુસ્તક તૈયાર ન મળ્યાં હોય તે તુત લખી મંગાવી લેવાં.
ગંભીર સૂત્ર વિશાળ અર્થ હેવાથી ભૂલે દેખાતી હોય, તે, તેવા ગીતાર્થોને પ્રાર્થના છે કે, તેઓ લખેલી કેપી કે ફમી જેવાં પશ્ચિમ છે.
નીચલા ગૃહસ્થોએ નીચલી રકમ આપવા ઇચ્છા જણાવી છે. તેમને ઉપકાર માનીએ છીએ. ૧૦૦) કચદ મગનભાઈ નાસીક પાલણપુરવાલા ૫૦) હીરાચંદ છવણજી નાનપુરા સુરત ૧૧ પાનાચંદ કોઠારી પ૦) રતનચંદભાઈ સુખડીબા ૧૧ માણેકચંદ , ૧૦૦) ઝવેરી નગીનચંદ કપૂરચંદના સ્મરણાર્થે તેમના સુપુત્રો તરફથી ૧૦૦) ઝવેરી રણછોડભાઈ રાયચંદ મીચંદ તરફથી શા. નેમચંદ - નાથાભાઈ ચેકસી
તેથી એમ જણાય છે કે બધી રકમ વસુલ થતા દાવકાલિક - સંપૂત છપાઈ જશે. પરંતુ આચારાંગ ત્રીજો ભાગ લખાયા છતાં બીજા - ભાગના ગ્રહ કેટલા થાય છે તે ઉપર છપાવવા આધાર રહે છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન પ્રચારની યોજના.
સૂત્ર ટીકાના સરળ ભાષાંતર. જિનેશ્વર દેવે ભવ્ય જીના ઉપકારના અર્થે સમ વસરણમાં બિરાજમાન થઈને દેવ મનુષ્યની સભામાં સંસાર સમુદ્રમાંથી તરવા ઉપદેશ આપ્યો. તે પ્રવચન છે. તેમાં મુખ્ય આચારાંગ છે. તેમાં ૪ ન દર્શન ચારિત્ર તપ અને વીર્ય એ પાંચ આચારનું વર્ણન હોવાથી ચતુર્વિધ સંઘને ઉપયોગી જાણે ગણધર ભગવંતે એ સૂત્રોની રચના કરી. તેના ઉપર ભદ્રબાહુ સ્વામી ની નિયુકિત છે. અને કેટલાક સૂત્રો ઉપર પૂ ચાના ભાષ્ય છે. (દશવૈકાલિક માં મૂળ સૂવ નિક્તિ અને ભાગ્ય ત્રણે છે.) તે દરેક ઉપર જિનેશ્વર કહેલા અર્થ રૂ૫ ટકા છે. એટલે મૂળ ભાષ્ય અને નિયુક્ત દરેકની ટીકા છે. આ સુત્રાની પંચાંગી પ્રમાણ હોવાથી શ્રીમાન સગરાનક સૂરિજએ પરમ કરૂની બુદ્ધિથી વાંચના અને તેની સાથે શુદ્ધ સરળ ઉપદેશ આપી આ સૂત્રો છપાવવા મેંજના કરાવી. તેમને મોટો ભાગ શ્રેમાન દેવચંદ લાલભાઇ પુસ્તકોદ્ધાર ફંડ તથા આગમેદય સમિતિ તરફથી બહાર પડેલ છે. પરંતુ સંસ્કૃત નહિ જાણનારા માટે આ ઉપયોગી ન થઈ શકે. તેમ ધારી ને આ જ્ઞાન ભંડાર તરફથી બને ત્યાં સુધી પૂર્ણ ભાષાંતર છપાવી બહાર પાડવા યાજના થઈ છે. તેમાંને દશવૈકાલિક. પ્રથમ ભાગ છપાઈ જવાથી વહેચાઈ ગયા. પરત નીચલા ભાગ ૨-૩-૪– છપાતાં સૂર સંપૂર્ણ તૈયાર થવા આવ્યું છે.
તથા આચારાંગ ના પ્રાય ૭ ભાગ થવાના છે. તેમાં પહેલે બીજો ભાગ તૈયાર થયા છે. બાકીના પાંચ અનુક્રમે છપારો
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ સાધ્વીને ભણવા ગ્ય સગવડ.
જ્યાં સાધુ સાધ્વીને રાખી ભણાવવાની તજવીજ હોય તેવા દરેક શહેરમાં એક અથવા વધારે સ્થળે પાંચ પાંચ કેપી દરેક પુસ્તકની ભણવા માટે આપવાની છે. એટલે તેવા ગામ શહેર અથવા પરાવાળે આ ભંડારના સેક્રેટરીને પત્ર લખી ભેટનાં પુસ્તક પિતાના ખર્ચે મંગાવી લેવા.
આના માટે એવી યેજના છે કે જે ધર્માત્મા શ્રાવકો ૧૦૦ રૂપિઆ આ જ્ઞાન ભંડારને જ્ઞાન પ્રચારક ખાતે આપે તેના નામથી તેની ઇચ્છા નુસાર તેના ગામમાં અથવા બીજે સ્થળે તેના નામથી ૫-૫ પુસ્તક
આપવા હાલ નીચલાં ગામો પસંદ કરવામાં આવ્યાં છે. - (૧) ઝવેરી નગીનદાસ ઘેલાભાઈ તરફથી પાલીતણાને પસંદ કરકરવામાં આવ્યું છે, એટલે મેતીશાહ શેઠની ધર્મશાળાને મુનીમ મોહનલાલભાઈ મફતે સુકવો.
(૨) ભાવનગર-કુંવજીભાઈ તથા ગીરધરભાઈ કાપડીયાની સલાહનુસાર,
(૩) અમદાવાદ–બાલાભાઈ કક્કલભાઈ તથા જૈન વિદ્યાશાળાના અધિકારીઓ
(૪) પાટણ-જામનગર-વઢવાણ-લીમડી. (૫) પાલણપુર
(6) મેસાણા | (૭) પાલી . (૮) વડેદરા–વિગેરેમાં ત્યાંનાં આગેવાન શ્રાવકોની મારફતે મુકવા
છે તેથી દરેક શ્રીમતને પ્રાર્થના કરવાની કે–આચારગના બીજા પાંચ ભાગ છાપવા ત્રણ હજારની જરૂર છે, માટે ૩૦ ધર્મામા પુરૂષો પિતાનાં નામ અમર કરવા તાકીદે લખી જણાવશે.
વેચાતાં મંગાવનારે ભંડારના સેક્રેટરીને લખવું. અને અગાઉથી નાણાં મેકલનાર ઝવેરી ફકીરચંદ નગીનચંદ સુરત ગેપીપુરા કરી લખવું. : : ' શા. નાનચંદ કરતુરચંદ લીંબડીવાલા.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વર્ગવાસી ઝવેરી – શેઠ નગીનભાઈ ઘેલાભાઈ ઝવેરી-સુરત.
જન ‘વિજય’ પ્રેસ-સુરત,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ नमो वीतरायगाय।
આચારાંગ સૂર.
મળ નિર્યુક્તિ અને ટીકાને આધારે ભાષાંતર
(ભાગ રજો.) ન: શ્રી વર્ધમાના માનાર છે ઉત્તાવાર પ્રગ્નાઇ, નિcuસાવતા
શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને નમસ્કાર થાએ. જેઓ પર્યાય (આત્માના ઉત્તમ ગુણે) વડે નિરંતર વધેલા છે. તથા આચારને વિસ્તાર જેમણે કહ્યું છે તથા સંસારી પ્રપંચ (રાગદ્વેષ) થી સર્વથા મુક્ત છે અને સર્વ ઇવેના રક્ષક છે. शस्त्रपरिज्ञा विवरणमति गहनमिती वकिल वृतं
શ્રીનષદ ર્તાિમળિમિતતાના શિષ્ટ
શા પરિણા નામનું પહેલું અધ્યયન જે ઘણું ગંભીર છે, તેનું વિવરણ ગંધ હસ્તિ નામના શ્રેષ્ઠ આચાએ કહેલું છે તેમાંથી હું કંઈક વિશેષ ખુલાસે કરું છું. તે પહેલું
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) અધ્યયન પૂર્વે કહી ગયા. હવે બીજું અધ્યયન કહેવાય છે. તેના આવી રીતના સબધ છે.
આ સ’સારમાં મિથ્યાત્વ-ઉપશમ-ક્ષય-ક્ષય ઉપામ એ ત્રણમાંથી કાઇ પણ સમ્યક્ત્વ-પ્રાપ્ત થએલા જ્ઞાની સાધુ પુરૂષને અત્યંત એકાન્ત માધા રહિત પરમાનંદરૂપ સ્વતત્વનું સુખ જે આવરણ રહિત જ્ઞાન દર્શન ( કેવળજ્ઞાન (કેવળદન ) પ્રાપ્ત થએલાને મેક્ષનુજ કારણ છે. અને આશ્રવને નિરોધ અને નિર્જરાની પ્રાપ્તિ છે. તથા મૂળ-ઉત્તર એવા એ ભિન્ન ગુણો છે એવુ* ચારિત્ર છે અને બીજા બધા વ્રતાની વૃત્તિ (નિર્વાહ) ને કલ્પ ઉત્પન્ન કરેલ છે, તથા નિવિ તે બધા પ્રાણીને સઘટ્ટન પરિતાપ અપદ્રાવણ વિગેરેથી દુ:ખ ન દેવારૂપ જે સર્વોત્તમ ચારિત્ર છે. તે ચરિત્રની સિદ્ધિના માટે આ અધ્યયન છે.
મરણના ભાવના પ્રસંગથી પાંચભૂત રહિત (ચેતન રૂપ) આત્માના ધર્મ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ છે, જેથી એવા યારિત્રની તથા આત્માની તથા આત્માના ગુણજ્ઞાનની તથા મૈક્ષની પ્રાપ્તિ માટે આ સૂત્રનુ` અધ્યયન છે તે બતાવ્યું છે—
“ ઉપરના વાક્યથી જ્ઞાન પ્રાપ્તિ ” તેથી થ્રડુસ્પતિના નાસ્તિક મતનું ખંડન કર્યું, કારણ કે તે પાંચ ભૂત માને છે તે ભૂતા જડ છે. અને આત્મા ચેતન છે. તેના ગુજ્ઞાન છે તે ખતાવ્યુ છે. આ પ્રમાણે સામાન્યથી જીવનુ' અસ્તિ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩).
ત્વ સ્વીકારી વિશેષપણાથી જીવને મેક્ષ બતાવવાથી બદ્ધ વિગેરે મતનું ખંડન થયું. કારણ કે જીવ ત્રણે કાળમાં હોય તે તેના મેક્ષને સંભવ થાય.
એકેન્દ્રિય પૃથ્વી, પાણું, અગ્નિ, પવન, વનસ્પતિ વિગેરે ભેટવાળા જીવોને બતાવી અનુકમે સમાન જાતીયવાલ પઘરની શીલા વિગેરેની ઉત્પત્તિ હરસ મસા જે માંસના અંકુરા છે, તેની માફક પૃથ્વીકાયની ઉત્પત્તિ છે.
અવિકારવાળી (પડતર) જમીન દવાથી દેડકાની માફક પાણીની ઉત્પત્તિ છે, તથા વિશેષ ઉત્તમ આહારથી વધવું અને વિપરીત આહારથી હાનિ થવી. તેજ પ્રમાણે અર્ભક (બાળક) ના શરીરની માફક અગ્નિની તુલના છે.
બીજાને પ્રેરેલે અટક્યા વિના અનિયત (એક સરખી નહી) એવી તિરછી ગતિવાળો ગાય ઘેડાની માફક પવન બતાવ્યું. અળતા (સ્ત્રીઓના શણગારમાં વપરાતે લાલ રંગ) થિી, તથા ઝાંઝરથી શણગારેલી જુવાન સ્ત્રીની લાતથી વિકાર પામતા કામીપુરુષની માફક વનસ્પતિ ખીલે છે. એ પ્રમાણે અનેક પ્રયોગ છે, તથા ઊંચા અભિપ્રાયથી માથું ઉઘાડીને (ખુલાસાથી) સૂફમબાદર-એકેન્દ્રિય બે ત્રણ ચાર ઈન્દ્રિયવાળા, તથા પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા સંજ્ઞી તથા અસંશી તથા પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્તા વિગેરે ના ભેદ બતાવી તથા તેમનાં શસ્ત્ર સ્વ અને પરકાયવાળાં બતાવી તેના વધમાં બંધ,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને કર્મથી છુટવા વિરતિ બતાવી, તેનેજ ચારિત્ર બતાવ્યું એટલે જીવની રક્ષા કરવી; તેજ ચારિત્ર છે, અને જીવરક્ષા કરનારજ ચારિત્રને અનુભવે છે, તેવું પહેલા અધ્યયનમાં બતાવ્યું છે. અને આ બીજા અધ્યયનમાં બતાવ્યું છે કે – - શાપરિજ્ઞા નામના અધ્યયનને સૂત્રઅર્થથી ભણેલા સાધુને અધ્યયનમાં બતાવેલા પૃથ્વીય વિગેરે જીવેના ભેદને માનતે તેની રક્ષાનાં પરિણામવાળે સર્વ ઉપાધિથી શુદ્ધ, અને તેના ઉત્તમ ગુણથી રંજીત થઈ ગુરુએ વદીક્ષારૂપપંચમહાવ્રત જેને અર્પણ કર્યા છે, તેવા સાધુને જેમ જેમ રાગાદિકષાયવાળા લેક, અથવા શબ્દાદિ વિષયક (રાગશ્રેષમાં, અથવા ઇન્દ્રિયના વિષયમાં રંજીત થયેલા છે)ને વિજય થાય છે. અર્થાત્ જે સાધુ રાગદ્વેષ, તથા ઈન્દ્રિયની રમણતામાં રાગી ન થાય. તેણે લેક છ કહેવાય; તે આ અધ્યયનમાં બતાવ્યું છે.
ટીકાકાર કહે છે કે –જેવું હું કહું છું, તેજ પ્રમાણે નિયંતિકારે પણ અધ્યયનને અર્વાધિકાર શસ્ત્ર પરિસ્સામાં પૂર્વે કહે છે, તે સૂત્ર આ છે. "लोओजह बज्झइ जह य तं विजहियवं"
આ પદવડે સૂચવ્યું છે કે, “લેક (સંસારી-છ) જેમ બંધાય છે, તેમ સાધુએ ન બંધાતાં તે બંધના કારશુને છોડવા જોઈએ;” તેથી પૂર્વે પહેલા અધ્યયનમાં બક
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
બતાવ્યું તેમ આ બીજા અધ્યયનમાં બંધને છોડવાનું સૂચવ્યું; એટલે શસ્ત્રપરિક્ષામાં બંધ, અને લેકવિજયમાં બંધથી છુટવાનું બતાવ્યું છે તે સંબંધ છે.
તેના ચાર અનુગદ્વાર છે. તેમાં સૂત્ર અને અર્થનું કહેવું, તે અનુગ છે, તેનાં ચાર દ્વાર (ઉપાય, વ્યાખ્યાંગ) કહેવાં. તે ઉપકમ, નિક્ષેપ, અનુગમ, નય છે. ઉપકમ બે પ્રકારે છે. શાસ્ત્ર સંબંધી, શાસ્ત્રીય અને લેક સંબંધી તે લૈકિક છે.
નિક્ષેપા ત્રણ પ્રકારના છે. ઓઘ, નામ અને સૂત્રાલાપક નિષ્પનિક્ષેપ એમ ત્રણ ભેદ છે. અનુગમસૂત્ર, અને નિિિક્ત એમ બે પ્રકારે છે, નગમ વિગેરે છે.
શાસ્ત્રીય ઉપક્રમ, આ ઉપકમમાં અર્થ અધિકાર બે પ્રકારે છે. અધ્યયન અને ઉદ્દેશાને અર્થ અધિકાર છે, તેમાં અવ્યયનને અર્થ અધિકારશસ્ત્ર પરિક્ષાના પાને ૩૫ મેં કહ્યું છે, અને દરેક ઉદેશાને અધિકાર નિર્યુક્તિકાર પિતે કહે છે. सयणे य अदढत्तं, बीयगंमिमाणो अ अत्थ सारा। भोगेसु लोग निस्साइ, लोगे अममिज्जया चेव
જિ. જા. મારા પહેલા ઉદેશના અર્થ અધિકાર (વિષય)માં માતાપિતા વિગેરે સંસારી–સગામાં સાધુએ પ્રેમ ન કરે. (ન કર, એ મૂળ સૂત્રમાં નથી, તે ઉપરથી લીધું છે,) તે
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે આગળ સૂત્ર આવશે કે, મારી માતા, મારા પિતા. ઈત્યાદિ સાધુને ન જોઈએ.
બીજા ઉદ્દેશામાં સંયમમાં અદઢપણું (ઢીલાપણું) ન કરવું; પણ વિષય અને કષાય વિગેરેમાં સાધુએ અદઢપણું કરવું અને તેજ સૂત્ર કહે છે કે, અરતિમાં બુદ્ધિમાન પુરુષ આસક્તિ ન કરે. - ત્રીજા ઉદેશામાં માન એ અર્થસાર નથી, કારણકે, જાતિ વિગેરેથી ઉત્તમ સાધુએ કર્મવશથી સંસારની વિચિત્રતા જાણીને બધા મદનાં ઠેકાણામાં પણ માન ન કરવું. (પિતાને ઊંચે ગણે બીજાનું અપમાન ન કરવું. કહ્યું છે કે કેણ ગોત્રને વાદ કરનારા ? કેણ માનને વાદ કરનાર છે?
ચેથા ઉદ્દેશામાં કહે છે કે ભેગમાં પ્રેમ ન ધારે કારણ કે સૂત્રમાં કહેશે, સ્ત્રીઓથી લોકમાં દુઃખ પામશે. અને તેને મોહ નહિ છેડે તે તેથી તેમાં ભેગીઓને ભવિષ્યમાં થતાં દુઃખો બતાવશે
પાંચમાં ઉદ્દેશામાં સાધુએ પિતાનાં સગાં ધન માન અને ભેગ ત્યાગ્યા છતાં સંયમ ધારક સાધુએ શરીરની પ્રતિપાલના માટે ગૃહસ્થાએ પિતાના માટે કરેલા આરંભથી બનેલી વસ્તુ લેવાની નિશ્રાએ વિચરવું. તેજ સૂત્ર કહેશે કે સમુસ્થિત અણગાર હેય વિગેરે જ્યાં સુધી નિર્વાહ કરે વિગેરે છે. છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં લેક નિશ્રામાં વિચરતા સાધુએ તે લેકે સાથે પહેલાં કે પછી પરીચય થયે હેય અથવા પરી
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) ચય ન થયે હોય તે પણ મમત ન કરે એટલે કમળ પાણીમાં ઉત્પન્ન થયા છતાં નિલેપ રહે છે, તેમ સાધુએ તે ગૃહસ્થથી ગોચરી વિગેરેને સંબંધ છતાં પણ તેનાથી લેપવાળા થવું નહીં. તે સૂત્ર કહેશે આ મારે છે તે મારાપણું મૂકે તેજ સાધુ છે વિગેરે તાત્પર્ય વાલું સૂત્ર આગળ કહેશે.
આ અધ્યયનનું નામ લેક વિજય છે. હવે લેક અને વિજય એવા બે પદના નિક્ષેપ કરવા જોઈએ. તેમાં સૂત્રો આલાપક નિષ્પન્ન નિપામાં નિક્ષેપને જે સૂત્રપદ છે તેમના નિક્ષેપ કરવા, અને સૂત્રપદમાં બનાવેલ મૂળશબ્દ (ક) ને અર્થ કષાય નામને કહ્યું છે તેથી લેકને બદલે કષાયના નિક્ષેપ કહેવા, જોઈએ તે પ્રમાણે નામ નિષ્પન્ન ભવિષ્યનાં સૂત્ર આલાપક નિશ્વન નિક્ષેપોમાં બતાવેલા સામર્થ્યથી આવેલા નિક્ષેપામાં જે બતાવવાનું છે તે નિયતિકાર ગાથાને એકઠી કરીને કહે છે– लोगस्स य विजयस्स य, गुणस्स मूलस्स तह य
arrણા નિરો , જપ, 1 ભૂરા રંપાર .
નિ. ના. કા. લેકેને વિજયને, ગુણને, મૂળને, સ્થાનને, એ પ્રમાણે પાંચ શબ્દને નિક્ષેપ કરે જોઈએ. અને જે મૂળ છે તે સંસાર છે તેથી તેને નિક્ષેપે કર જોઈએ, તે સંસારનું
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮)
·
મૂળ કષાય છે. કારણ કે નરકના જીવેા તિય ચના જીવા તથા મનુષ્ય અને દેવતા એ ચાર ગતિરૂપ સંસાર વૃક્ષનું જ સ્કંધ (થડ) છે, તથા ગર્ભ નિષેક કલલ અğદ(વીય અને લોહીથી ખંધાતુ શરીર ) માંસની પેશી વિગેરે તથા જન્મ જરા ( બુઢાપા ) અને મરણુ આ સ`સારઝાડની શાખા ( ડાળીઓ) છે, અને દ્રારિદ્ર વિગેરે અનેક દુઃખાથી ઉત્પન્ન થયેલા પાંડાંના સમૂહ છે. વળી વહાલાંના વિચેગ, અપ્રિયના સમધ, પૈસાના નાશ, અનેક વ્યાધિ વિશે રૂપ સે કડા ફુલાનો સમૃદ્ધ છે, તથા શરીર અને મન સંબધી અત્યંત પીડાજનક દુઃખને સમૂહરૂપ-ફળ છે. આ બધું સ’સારરૂપ-ઝાડનું વર્ણન કર્યું; તે સ’સાર-ઝાડનું મૂળ કષાયેા છે. કારણકે, કષ એટલે સ’સાર. અને આચ એટલે લાભ. જેનાથી સસારના લાભ થાય છે, તે કષાય છે. આ પ્રમાણે જ્યાં જયાં નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપામાં તથા સૂત્ર આલાપક નિક્ષેપામાં જે જે પદને સંભવ થશે ( જરૂર પડશે ) ત્યાં ત્યાં તે તે પદ્મ નિર્યુક્તિકાર સાચા મિત્ર અનીને વિવેકથી કહેશે.
लोगोत्ति य विजअत्ति य, अज्झयणे लक्खणं तु
निष्कण्णं ।
गुण मूलं ठाणंतिय, सुत्तालावेय निष्कण्णं ॥
નિ. માઁ. ॥૬॥ .
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯)
લોકવિજય, અધ્યયન, લક્ષણુ, નિષ્પન્ન, ગુણુ, મૂળ, સ્થાન, તથા સૂત્રાલાપકમાં નિષ્પન્ન વગેરે ટુ'કમાં જે કહ્યું; તેનું વિવેચન કરે છે. ઉદ્દેશ પ્રમાણે નિર્દેશને ન્યાય છે, તે પ્રમાણે લેાક, અને વિજયના નિક્ષેપ કહે છે. लोगस्स य निक्खेवो, अटुविदो छांगहोउ विज
વિન
ચકા
भावे कसाय लोगो अहिगारो तस्स विजएणं ॥ મિ. ગ. 888 લાકના નિક્ષેપે આઠ પ્રકારે તથા વિજયના છ પ્રકારે છે. ભાવમાં કષાય લેાકના અધિકાર છે, અને તેને વિજય કરવાના છે તે કહે છે.
જે દેખાય તે લોક ( પા. ૩–૩–૧૯ ) સૂત્ર પ્રમાણે યુદ્ ધાતુના લાક શબ્દ થયા છે.
લોકનું વર્ણન.
ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાયથી વ્યાપ્ત થયલુ તમામ દ્રવ્યના આધારભૂત, વૈશાખસ્થાન એટલે, કમરની બે બાજુએ અન્ને હાથ દઈને પગ પહેાળા કરી ઊભા રહેલા પુરુષની માફક જે આકાશ, ખંડ રાકાય છે, તે લેવે; અથવા ધર્મ, અધર્મ, આટાશ, જીવ, પુદ્ગળ એ પાંચ અસ્તિકાય. ( પ્રદેશના સમૂહ ) છે, તે લેવા. તે લેકના આઠ પ્રકારે નિક્ષેપે છે. નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, કાળ, ભ, ભાવ, પવ.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (૧૦) એમ આઠ ભેદ છે, અને વિજય, અભિભવ પરાભવ, પરાજય એમ પર્યા છે. તેને નિક્ષેપ છ પ્રકારે છે. અહિંયા લેકના આઠ પ્રકારના નિક્ષેપ છતાં ભાવ નિક્ષેપમાં ભાવ લેકને અધિકાર છે. તે છ પ્રકારને આદાયિક ભાવ વિગેરે છે. તે દયિક ભાવવાળા કષાય લેકવડે અધિકાર છે; અને તે સંસારનું મૂળ છે.
શિષ્યને પ્રશ્ન–આ બધું શા માટે કહ્યું.? * ઉત્તર–તેને એટલે દયિક ભાવ કષાય લેકને પરા
જ્ય કરે. (કેપ વિગેરે થાય છે તેને દાબી દેવા) લેકના નિક્ષેપ પછી વિજ્યના છ પ્રકારે નિક્ષેપ છે તે કહે છે– लोगो भणिओदव्वं, खितं कालोअभावविजओअ भव लोग भावविजओ, पगयं जह बज्झई लोगो
લેક દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવ, વિગેરેનું વર્ણન કરે છે.
ચર્તુવિંશતિ સ્તવ-(વીસ ભગવાનનું સ્તવન જેનું બીજું નામ લેગસ્સ) છે, તે બીજે આવશ્યક છે. તેનું આવશ્યક સૂત્રની નિર્યુક્તિમાં વિસ્તારથી વર્ણન કરેલું છે. * શિષ્યની શંકા–આ વાચાની કઈ જાતની યુક્તિ છે? કે લેકનું ત્યાં વર્ણન કરેલું છે. અને અહીં તેને શું સંબંધ છે?
ઉત્તર–અહી અપૂર્વકરણ (આઠમું ગુણસ્થાન) થી
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) અનુક્રમે ચઢી ક્ષપકશ્રેણિ (કેવળજ્ઞાન પામવાનું ધ્યાન જેમાં મહિને સર્વથા નાશ થાય છે.) એ ચઢનારા પુરૂષ જેમ અગ્નિ લાકડાને બાળે તેમ પિતે કર્મરૂપી લાકડાને ધ્યાન રૂપી અગ્નિવડે બાળી મૂક્યાથી આવરણ રૂપ કર્મ નાશ થતાં નિર્મળ (કેવળ) જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં દેવતાઓનું આસન કંપતાં તેઓના આવવાથી કેવળ જ્ઞાની પૂજ્ય પુરૂષ તરીકે પૂજાય છે. અને તેજ પુરૂષ જ્ઞાન વડે સર્વે જીવેનું હીત થવા ઉપદેશ આપે તે તીર્થ છે. તેને કરવાથી તીર્થંકર નામકર્મ ઉદયમાં આવે અને તેમને સામાન્ય લેકથી વિશેષ એવા ચેત્રીસ અતિ પ્રાપ્ત થયા એવા અંતિમ તીર્થંકર વદ્ધમાન સ્વામીએ (લગભગ પચીસ વર્ષ ઉપર) ત્યાગવા ગ્ય અને ગ્રહણ કરવા ગ્ય પદાર્થને ખુલાસે કરવા દેવ અને મનુષ્યની સભામાં આચારાંગ સૂત્રને વિષય કહે. અને તે સાંભળી તેમના મહાન બુદ્ધિવાલા ગણધરે. જેઓ અચિંત્ય શક્તિના પ્રભાવવાળા હતા. તેવા ગતમ ઇંદ્રભૂતિ વિગેરેએ તે પ્રવચન (મહાન ઉપદેશના વાકને સમૂહ) ને સર્વે જીના ઉપકાર માટે તેની સૂત્ર રચના કરી તેનું નામ આચારાંગ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું. અને આવશ્યકની અંદર રહેલું. ચતુર્વિશતિ સ્તવની નિયુક્તિ તે ત્યાર પછી હમણાંના કાળમાં થએલા ભકબાહ સ્વામીએ કહ્યું છે તેથી તે અયુક્ત છે કારણ કે પૂર્વ કાળમાં બનેલું આચારાંગનું વ્યાખ્યાન કરતાં પાછળથી થએલ ચતુર્વિશતિ સ્તવને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) અધિકાર જવાનું અથવા કહેવાનું ક્યાંથી આવે ! આવું કે કેમળ બુદ્ધિવાળા શિષ્યને શંકાનું સ્થાન થાય તેનું આચાર્ય સમાધાન કરે છે કે આમાં કંઈ દેષ નથી કારણ કે આ નિર્યુક્તિને વિષય છે. અને ભદ્રબાહ સ્વામીએ પ્રથમ આવશ્યકની નિર્યુક્તિ કરી. ત્યારપછી આચારાંગની નિર્યુક્તિ કરી તેથી તેમ થાય. તેમજ કહ્યું છેસૂત્ર. "आवस्सयस्स दाकालि यस्य तह उत्तर ज्झमायारे" . આવશ્યક-દશ વૈકાલિક-ઉત્તરાધ્યયન તથા આચારાંગની - નિર્યુક્તિ છે વિગેરે જાણવું—
વિજયના નિક્ષેપ નામ સ્થાપના છેવને દ્રવ્યમાં જ્ઞ શરીર વિગેરે સિવાય વ્યતિરિકતમાં દ્રવ્યવડે દ્રવ્યથી અથવા દ્રવ્યમાં વિજ્ય તે છે, કે કડો તીખે કસાએલ વિગેરે ઓષધથી સલેખમ વિગેરે રોગને વિજય થાય, અથવા રાજા કે મને વિજ્ય થાય તે દ્રવ્ય વિજય છે. ક્ષેત્ર વિજ્ય તે છ ખંડને ભરત વિગેરે ચક્રવર્તિએ જીતે છે, અથવા જે ક્ષેત્રમાં વિજય થાય તે ક્ષેત્ર વિજય છે કાળવડે જે વિજય થાય છે. તે જેમકે ભરતે સાંઠ હજાર વર્ષે આખે ભરતખંડ જી. તે કાળ વિજ્ય છે કારણ કે તેમાં કાળનું પ્રધાનપણું છે.. અથવા ભૂતક (ભરવાના કામમાં એણે માસ છે અથવા જે કાળમાં વિજય થયે તે પણ કાળ વિજ્ય છે.
ભાવ વિજય તે આદયિક વિગેરે એક ભાવનું બીજા
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) ભાવમાં બદલાવવા વડે એટલે આપશમિક વિગેરેથી થતા વિજયનું સ્વરૂપ બતાવીને ચાલુ વાતમાં જે ઉપયોગી છે
અહીં ભવ લેક મૂળસૂત્રમાં લીધેલ છે તેથી ભવ લેકજ કહ્યું છે (છંદમાં માત્રા વધવાથી ભાવને બદલે ભવ લીધે છે) તે પ્રમાણે કહ્યું છે. નિર્યુક્તિ ગાથા ૧૬૮ ના છેલ્લા બે પદમાં કહ્યું છે કે ભાવમાં કષાય લેકને અધિકાર છે વિગેરે જાણવું) તે આદયિકભાવ કષાય લેકને આપશમિક વિગેરે ભાવ લેક વડે વિજય કરે (કષાયે મેહનીય કર્મના ઉદયથી છે, તેને શાંત કરવા અથવા ક્ષય કરવા તે કહે છે.) ચાલ વિષયમાં તેજ જાણવાનું છે. ટીકાકાર તેજ કહે છે. આઠ પ્રકારને લેક અને છ પ્રકારને વિજય એ બનેનું સ્વરૂપ પૂર્વે કહ્યું. તે બનેમાં ભાવ લેક અને ભાવવિજયથી જ અહી પ્રયજન છે.” આઠ પ્રકારના કર્મ વડે લેક (જીને સમૂહ) બંધાય છે. અને ધર્મ કરવાથી મૂકાય છે. તે પણ આ અધ્યયનમાં બતાવ્યું છે. તે ભાવ લેક વિજય વડેજ શું ફળ છે તે બતાવે છે. विजिओ कसायलोगो, सेय, खुतओनयत्तिउं होइ । काम नियत्तमई, खलु संसारा मुच्चई खिप्पं ॥
વિI, ૧૮ *
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪).
જેણે કષાય લેકને વિજય કર્યો, તે સંસારથી જલ્દી મુકાય છે. તેથી કષાયથી દૂર રહેવું. તેજ કલ્યાણકારી છે. (ખુ અવ્યય “જ” ના અર્થમાં જ છે.)
પ્રશ્ન–કષીય લેકથી જ દૂર રહ્યો. તેજ સંસારથી મૂકાય છે કે બીજા કોઈ પાપના હેતુઓ છે. કે જે દૂર કરવાથી મોક્ષ મળે ?
કામ એટલે સંસારી વિષયની જે બેટી બદ્ધિ છે તે પણ નિવારણ કરવાથી જ મેક્ષ મળે છે?
નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ પુરે થયે. હવે સૂત્ર આલાપક નિક્ષેપાને કહે છે તેને માટે સૂત્ર જોઈએ તે સૂવ નિર્દોષ ઉચ્ચારવું જોઈએ તે આ છે મૂળ સૂત્ર– "जे गुणेसे मुलट्ठाणे जे मूलट्ठाणे से गुणे" इत्यादि
જે ગુણ છે તે મૂળ સ્થાન છે અને જે મૂળ સ્થાન છે. તે ગુણ છે. એના નિક્ષેપ નિર્યુકિત અનુગમ વડે દરેક પદે નિક્ષેપ કરાય છે. તેમાં ગુણને પંદર ભેદે નિક્ષેપ છે. તે કહે છે. दबे खित्ते काले फल, पज्जव गणण करण अन्भासे। गुण अगुणे अगुण गुणे भवसील गुणे य भाव गुणे॥
વિ. . ૨૨ નામ ગુણ સ્થાપના ગુણ દ્રવ્ય, ગુણ ક્ષેત્ર ગુણકાળ ગુણ ફળ ગુણ, પર્યવ ગુણ, ગણના ગુણ, કરણ ગુણ, અભ્યાસ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫)
ગુણ, ગુણ-અગુણ, અગુણ ગુણ, ભવ ગુણ, શીલ ગુણ, ભાવ ગુણ એમ પંદર ભેદ થયા તે ટુંકાણમાં કહ્યું. હવે સૂત્ર અનુગમ વડે સૂત્ર ઉચ્ચારતાં નિક્ષેપ નિર્યુક્તિના અનુગમ વડે તેના અવયવને નિક્ષેપ કરતાં ઉપઘાત નિર્યુકિતને અવસર છે–તે ઉદેશા વિગેરેના દ્વારની બે ગાથા વડે જાણવા. હવે સૂત્રને સ્પર્શ કરનારા નિર્યુકિતને અવસર છે, તે નામ સ્થાપના સુગમને છોડીને દ્રવ્યાદિકને કહે છે.
a Tળે રદ જિs, ગુorn કૉપિ મ રોણા सच्चिते अञ्चिते, मीसंमिय होइ दव्वमि ॥ नि. ग.
દવ્યગુણ તે દ્રવ્ય તેિજ છે. પ્રશ્ન શા માટે? ઉત્તરગુણેને ગુણપદાર્થમાં તેજરૂપે સંભવ થાય છે.
શંકા=વ્ય અને ગુણમાં લક્ષણ અને વિધાનના ભેદથી ભેદ છે. તેજ કહે છે. દ્રવ્ય લક્ષણ ગુણપર્યાયવાળું દ્રવ્ય છે. વિધાન પણ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, જીવ, પુકૂળ વિગેરે છે. દ્રવ્યની વ્યાખ્યા કહી; અને ગુણની વ્યાખ્યા કહે છે. દ્રવ્યને આશ્રયી સાથે રહેનારા ગુણ છે, અને તેનું વિધાન જ્ઞાન, ઈચ્છા, કેશ, રૂપ, રસ, ગંધ, અને સ્પર્શ વિગેરે છે, તે પિતાનામાં રહેલા ભેદે કરીને જુદા છે. આચાર્યનું સમાધાન–એ દેષ નથી; કારણકે, દ્રવ્ય સચિત્ત અચિત્ત, અને મિશ્ર ભેદથી જુદાં છે, તેમાં ગુણ છે તે, તેજસ્વરૂપે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૧૬)
રહ્યો છે, તેમાં અચિત્ત દ્રવ્ય બે પ્રકારે છે. અરૂપી અને રૂપી તેમાં અગ્ધી દ્રવ્યમાં ધર્મ, અધર્મ, અને આકાશ. એમ ત્રણ ભેદે કરીને જુદા છે. લક્ષણે અનુક્રમે ગતિ સ્થિતિ અને અવગાહ આપવાનું છે અને એને ગુણ પણ અમૂર્ત છે. અને અગુરુલઘુ પર્યાપ-લક્ષણ વાલું છે તેમાં ત્રણેનું અમૂર્ત પણું છે તે પિતાની રૂપભેદ વડે વ્યવસ્થાવાળું નથી. (અમૂ
પણામાં ભેદ નથી (તેમ અગુરુલઘુ પર્યાય પણ છે તે તેના પર્યાયપણાથીજ છે જેમકે માટીને પીંડ (ગળે સ્થાસ કેશ કુશલ પર્યાય (માટીને ઘડે બનાવતાં ચાક ઉપર જુદા જુદા આકારે બને છે તે) રૂપવાલી મારી છે. એટલે માટીથી આકાર જુદા નથી, તેજ પ્રમાણે રૂપી દ્રવ્યપણુ સ્કંધ દેશ પ્રદેશ પરમાણુ ભેદવાલું છે તેના ગુણે રૂપ વિગેરે છે તે અભેદપણે રહેલા છે અર્થાત્ એમાં ભેદવડે પ્રાપ્તિ થતી નથી જેમરૂપ પદાર્થથી જુદું પડે તે સંભવ નથી. જેમ પિતાને આત્મા પિતાના જ્ઞાનગુણાથી જુદા પડે તે અશક્ય છે. તેમ બીજાએમાં પણ સમજવું.
તેજ પ્રમાણે સચિત્ત એવું છવદ્રવ્ય ઉપગ લક્ષણવાળું છે એટલે ઉપયોગ રાખે. તેજ જીવને વસ્તુનું કે પિતાનું ભાન રહે છે તે આપણે આત્માથી જુદા જ્ઞાન વિગેરે ગુણ નથી. કોઈ જુદા માને તે જીવને અચેતનાપણને પ્રસંગ આવે. - વાદીની શંકા તે પ્રમાણે માનતાં તે તેના સંબંધથી જીવને અજીવ પણું થશે.?
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) આચાર્યને ઉત્તર—તમારૂ વચન ગુરૂની સેવા કયો વિનાનું છે, કારણ કે જે ને પિતાનામાં શકિત નથી તે ને બીજાની કરેલી કેવી રીતે થાય? દાખલા તરીકે સેંકડે દીવાને સંબંધ થાય તે પણ આંધળે રૂપ જેવાને શકિતવાન ન થાય. એ જ પ્રમાણે મિશ્ર દ્રવ્યમાં પણ ગુણ સાથે એકપણાની જના પિતાની બુદ્ધિએ કરી લેવી.
આ પ્રમાણે દ્રવ્ય અને ગુણ તેને એકાન્તથી એક પણે સ્વીકારે છતે શિષ્ય કહે છે. શું બનેને બીલકુલ ભેદ નથી?
ઉત્તર–તે એકાત અભેદ નથી, કારણ કે જે સર્વથા અભેદ માનીએ તે એકજ ઇદ્રિય વડે બીજા ગુણેનું પણ ઉપલબ્ધિ (પ્રાપ્તિ) થઈ જાય અને બીજી ઇદ્રિયે નકામી થાય. જેમકે કેરીનું રૂપ જોવામાં ચક્ષુ કામ લાગે અને તેના સાથે એકપણું માનીએ તો ગુણવાળું દ્રવ્ય એક પણે હેવાથી આંખથી જ રસ પણ ખાટા-મીઠે પરખા જોઈએ, કારણ કે રૂપ દેખાય તેમ રસ પણ જણાવે જોઈએ, એટલે રૂ૫ અને રસ સાથે દેખાય. તે સર્વથા અભેદપણું છે, પણ તેમ નથી. રસ પારખવામાં જીભનું જ કામ છે માટે કંઈ અંશે ઘટ અને વસ્ત્ર જેમ જુદા છે તેમ કંઈ અંશે ગુણ આત્માથી જુદા છે. આ પ્રમાણે ભેદ અને અભેદ એમ બે બતાવવાથી શિષ્ય ગભરાઈને આચાર્યને પૂછે છે કે બંને રીતે માનવામાં દેષ આવે છે. તે કેમ માનીએ? આચાર્ય કહે છે–એટલા માટેજ દરેકમાં કંઈ અંશે ભેદ અને કંઈ અશે અભેદ માનવું
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
સારું છે એટલે અભેદ પક્ષમાં દ્રવ્ય તેિજ ગુણ છે. અને અને ભેદ પક્ષમાં ભાવ ગુણ જુદો છે. તે જ પ્રમાણે ગુણ અને ગુણી પર્યાય અને પર્યાયી સામાન્યને વિશેષ અવયવ અને અવયવીને ભેદ અને અભેદની વ્યવસ્થા બતાવવા વડેજ આત્મ ભાવને સદભાવ થાય છે. કહ્યું છે કે –
छ पन्जवविजुयं, दा विउत्ता य पन्जा णस्थि । उप्पायट्टिइभगा, हंदि दविधलक्खणं एयं ॥१॥
દ્રવ્ય તે પર્યાયથી જુદું છે. અને દ્રવ્યથી જુદા પર્યા છે એવું ક્યાંય નથી. પણ ઉત્પાદ, સ્થિતિ અને નાશ એવા પપવાલું દ્રવ્ય લક્ષણ જાણવું नयास्तव स्यात्पदलाञ्छिना इमे, रसोपविद्धा इव
જોધાતા भवन्त्यभिप्रेतफला यतस्ततो, भवन्तमार्याः प्रणता
દિૌષિuદ શા હે ભગવંત! તમારા કહેલા ન સ્યાત્ પદે કરીને ભે છે. જેમ લેહ ધાતુ રસ કરીને વ્યાપ્ત થએલી સેનું બનેલી) ઇચ્છિત ફળને આપનારી છે. તેથી ઉત્તમ પુરૂષે જે હિતના ર્વાચ્છકે છે તેઓ નમરકાર કરીને આપને આશરે રહેલા છે. સ્પાદનાદ મતને સ્વીકારે છે. આવુ દ્રવ્ય ગુણનું શ્યાવાદ સ્વરૂપને બતાવનાર આપણા આચાર્યોએ ઘણું લખ્યું છે માટે વધારે કહેતા નથી. તેજ નિર્યુક્તિકાર કહે
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) છે કે બધા દ્રવ્યમાં પ્રધાન એવા જીવ દ્રવ્યમાં ગુણ ભેદ વડે રહેલ છે તે કહે છે. संकुचियवियसियत्तं, एसो जीवस्त होइ जीवगुणो । पूरेइ हंदि लोगं, बहुप्पए सेत्तणगुणेणं ॥ १७१
જીવ છે તે સગિ વિર્યવાળે છતાં, દ્રવ્ય પણે પ્રદેશ સંહાર વિસર્ગ વડે આધારના વશ પણાથી દીવાની માફક સંકેચ અને વિકાસ પામે છે. જીવને આજ ગુણ આત્માની સાથે આત્મભૂત થઈ રહેલ છે, આમ ભેદ વિના પણ છઠ્ઠી વિભકિતનો સંબંધ થાય છે. જેમ કે રાહનું માથું. શિલા પુત્રક (દસ્તે. યા વાટા) નું શરીર વિગેરે છે. તેજ ભવમાં સાત સમુદઘાત (આત્માનું વધવું ઘટવું તે) ના પરવશ પણાથી આત્મા સંકેચ વિકેચ પામે છે, તે જ કહે છે. બરાબર રીતે ચારે બાજુ જોરથી. હણવું. અને આત્મ પ્રદેશને આમતેમ ફેંકવું. એ સમુદ્ ઘાત છે, એ સાત સમુઘાતનાં નામ બતાવે છે. કષાય; વેદના; મારણ અંતિક, વૈક્રિય, તેજસ, આહારક, અને કેવલિ સમુદઘાત છે. તેમાં પ્રથમને કષાય. સમુદ્યાત. અને તાનુબંધી કેધ વિગેરેથી, જેનું ચિત્ત (જ્ઞાન) નાશ પામ્યું છે, તે પિતાના આત્માના પ્રદેશને આમ તેમ ફેકે છે. તથા અતિશય વેદના થતાં નાડીઓ તૂટતાં વેદના સમુદ્ર ઘાત થાય, અને મરવાની અણુમાં જીવ આમ તેમ ઉન્ન
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) થવાના પ્રદેશમાં લોકના અંત સુધી આત્મ પ્રદેશને પિતે વારંવાર ફ્રેક છે. અને સંકેચી લે છે. વેક્રિય સમુદ્રઘાત વૈક્રિય લબ્ધિવાળો, નવું વૈશ્ચિય શરીર બનાવવા માટે, આત્મા પ્રેદેશને બહાર કાઢે છે, તે જ પ્રમાણે તેજસ શરીર બનાવવા તથા તેને લેશ્યાની લબ્ધિવાલે તપસ્વી તે લેફ્સા ફેંકવા વખતે તેજસ સમુઘાત કરે છે તથા આહારક શીર બનાવવા દિ પૂર્વ ધારી આહારક લબ્ધિવાલા સાધુ કેઈપણ વખત સંદેહ દૂર કરવા તીર્થંકર પાસે પિતાનું શરીર મેકલવા આહારક શરીર બનાવવા બહારના પ્રદેશને લેવા આત્માના–પ્રદેશને બહાર ફેકે છે, અને કેવલિ સમુદુધાત સમસ્ત લેકવ્યાપી છે એટલે તેની અંદર બધા સમુદ્યાત છે, એવું નિયુક્તિકાર પિતેજ કહે છે. ચાદ રાજ લેક પ્રમાણુ આકાશ ખંડ છે તેમાં વ્યાપે છે કારણકે બહુ પ્રદેશનું ગુણ પણું છે. આ કેવલિ સમુદુઘાત કેવળ જ્ઞાન થયા પછી કેવળ જ્ઞાની પ્રભુ જુએ છે કે મારું આયુષ્ય થોડું છે, અને કર્મ વધારે ભેગવવાના છે તેથી દંડ કપાટ મંથન આંતરા પૂરવા, તે પ્રમાણે સંકેચમાં પણ જાણવું એટલે પહેલે સમયે ઉપર નીચે દંડ સમાન, બીજે સમયે બને છે? કપાટ સમાન ત્રીજે સમયે મથની (રવૈયા)ના આકાર તથા થે સમયે આંતરા પૂરે છે, તે પ્રમાણે પાછું ચાર સમયમાં મૂળ શરીર કરી નાખે છે. આ દ્રવ્ય ગુણ છે. હવે ક્ષેત્ર ગુણ વિગેરે
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧)
देवकुरु सुसमस्तुसमा, सिद्धी निम्भय दुगादिया चेव। कल भोअणुज्जु वंके, जीवमजीवे य भावंमि ।१७२।
ક્ષેત્ર ગુણ તે દેવ કુરૂ વિગેરે જુગલીઆનાં ક્ષેત્ર છે. ત્યાં સદાએ કલ્પ વૃક્ષ રહે છે, કાળ ગુણમાં સુખમ સુખમ વિગેરે નામના આરા જાણવા, જેમાં કાળે કરીને વસ્તુમાં ફેરફાર થાય છે. ફળ ગુણમાં સિદ્ધિ ગતિ છે. પર્યવ ગુણમાં નિર્ભજના (નિશ્ચિત ભેદ) છે. ગણના ગુણમાં બે ત્રણ ચાર વિગેરેનું ગણવું છે. કરણ ગુણમાં કળા કૌશલ્ય છે, અભ્યાસ ગુણમાં ભેજન વિગેરે છે. ગુણ અગુણમાં સરળતા છે, અને ગુણ ગુણમાં વક્રતા છે, ભવગુણ અને શીવગુણને ભાવગુણને વિષય લેવાથી જીવનું ગ્રહણ લેવાથી તેમાં સમાવેશ થઈ શકે છે, તેથી ગાથામાં જુદું બતાવ્યું નથી. ભાવગુણ તે જીવને નારક વિગેરે ભવ જાણવે, શીલગુણમાં જીવને ક્ષમા વિગેરે ગુણ યુકત આત્મા લે, અને ભાવગુણ તેજીવ અને અજીવને જાણ, આ પ્રમાણે થોડામાં બતાવી તેની વિશેષ વ્યાખ્યા કરે છે.
ક્ષેત્રે ગુણ દેવકુફ, ઉત્તરકુરૂ, હરિ વર્ષ, રમ્યા, હેમવત, હરણ્યવત આ છ યુગલિકનાં ક્ષેત્ર છે. તે સીવાય છપન્ન અંતરે દ્વીપ છે. તેમાં પણ યુગલિક છે, તેઓને ખેતી વિગેરે કૃત્ય કરવા. વિના જે જોઈએ તે કલ્પ વૃક્ષમાંથી મલી શકે છે, તેથી તે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) અકર્મ ભૂમિ કહેવાય છે. આ ક્ષેત્રને આશ્રયી ગુણ જાણે, વલી ત્યાં જન્મેલા મનુષ્ય દેવ કુમાર જેવા સુંદર રૂપવાલા સદા જુવાની જોગવનારા પુરે આયુષ્ય મરનારે અનુકુળ સુંદર પાંચે ઇન્દ્રિયનું વિષય સુખ ભેગવનારા સ્વભાવથી જ સરળ કેમળ સ્વભાવાળા અને ભદ્રક ભાવના ગુણથી દેવ લેકમાં જનારા હોય છે (સાથે સ્ત્રી પુરૂષનું જોડું જન્મ અને તે નરમાદા તરીકે રહે તેથી તે યુગલિક કહેવાય)
કાળ ગુણ. ભરત અરવત આ બે ક્ષેત્રમાં પ્રથમના ત્રણ આરામાં એકાન્ત સુખવાલા વખતમાં યુગલિકાની સ્થિતિ સદા સુંદર રૂપવાલી અને વન વાલી રહે છે.
pી ગુણ. ફળ તેજ ગુણ, તે ફળગુણ કહેવાય અને તે ફળક્રિયાને આશ્રયી છે, તે કિયા સમ્યફદર્શન જ્ઞાનચારિત્ર વીના આ લેક અથવા પરલેકને આશ્રયી જે કરવામાં આવે, તે એકાન્ત અનંત સુખને આપનારી ન હોવાથી તેને ફળગુણ મળ્યા છતાં અગુણ જે છે, પણ સમગ્રદર્શન જ્ઞાનચરિત્ર સાથે મળી તેને અનુસાર જે કિયા થાય; તે એકાન્ત અનંત બાધારહિત સંપુર્ણ સુખ આપનાર સિદ્ધિ (મેક્ષ ) ફળ અપિનાર છે, તેજ ફળ ગુણ મેળવાય છે, તેથી એમ કહ્યું કે–સમ્યફદર્શન જ્ઞાનચારિત્રવાળી ક્રિયા મેક્ષફળ આપનારી છે, અને તે સિવાયની કિયા સંસારીક સુખફળના આભાસ.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩)
માત્ર (બનાવટી) છે. માટે તે નિષ્ફળ છે. (એટલા માટે મક્ષા થિએ ફળગુણ તેને જ કહે કે જેમાં સમ્યફદર્શન જ્ઞાનચારિત્ર વિગેરેની પ્રાપ્તિ થાય.
પર્યાય ગુણ પર્યાય તેજ ગુણ, તે પર્યાયગુણ છે, એટલે ગુણ અને પર્યાય, એ બંનેને નયવાદના અંતરપણુથી અભેદ સ્વીકાર્યો છે, અને તે નિર્ભજનારૂપ છે. નિશ્ચિતભુજના એટલે, નિશ્ચિતભાગ જાણે. જેમકે, કંધદ્રવ્ય છે, તેને દેશપ્રદેશ વડે ભેદ પાડતાં પરમાણુ સુધી ભેદે પડે છે. (પુળ દ્રવ્ય જ્યારે આખું હેય; ત્યારે સ્કંધ કહેવાય; અને તેને એક ભાગ લઈએ તે દેશ, અને સાથી બારીક ભાગ લઈએ; તે તે પ્રદેશ કહેવાય, અને તે પ્રદેશ છુટા પડે તે પરમાણુ છે) પરમાણુ પણ એક ગુણે કાળ બે ગુણા કાળા સાથે મેળવતાં અનંતા ભેદવાળે થાય છે. આ બધા પર્યાય ગુણ છે.
ગણના ગુણ. બે ત્રણ ચાર વિગેરે, ઘણું મોટી રાશિ હોય; તે ગણના ગુણ વડે નિશ્ચય કરાય છે કે, આટલું એનું પ્રમાણ છે.
કરણગુણ કળાકૌશલ્ય તે, પાણી વિગેરેમાં ઇદ્ધિને કુશળતા માટે, (કસરત માટે) નહાવા, તરવા વિગેરેની ક્રિયા કરાય છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪)
અભ્યાસગુણ. ભજન વિગેરે સંબંધી છે. જેમકે, તે દિવસે જમે. બાળક પણ તે પૂર્વભવના અભ્યાસથી માતાનું સ્તન વિગેરે પિતાના મોઢામાં લે છે, અને તે બંધ થાય છે, અથવા અભ્યાસના વશથી અંધારું હોય તે પણ કેળીઓ મેંઢામાંજ મુકે છે, તથા આકુળ ચિત્તવાળે પણ દુઃખવાળી જગ્યાયેજ શરીરને પંપાળે છે વિગેરે છે –
ન ગણ અગુણ. ગુણજ કેઈને અગુણપણે પરિણમે છે. જેમકે, કેઈ માણસને સરળગુણ. કપટીને અવગુણ કરનારે થાય છે. શા નિતિ ગ્રત, મા જૈ
તi शूरेनिघृणता ऋजौ विमतिता, दैन्यं प्रियाभाषिणि ॥ तेजस्विन्यवलित्पता मुखरता, वक्तर्यशक्तिः स्थिरे। तको नाम गुणो भवेत् सविदुषां, योदुर्जन किन?
લજજાવાળી બુદ્ધિ હોય; તે શઠપણામાં માને. વ્રતની રૂચી દંપણે માને, પવિત્રતાને કેતવ (મશ્કરીપણે) માને ગુરને નિર્દયતા, સરળતાને ઘેલા પણું, મીઠું બેલ દીનતા માને તેજસ્વીને અંહકારી, સારું બેલનારને, મુખરતા
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫).
(વાચાળપણુ) માને સ્થિરમાં બોલવાને અશક્ત માને. આથી કેઈ સાર કવિ કહે છે કે –પંડિતેમાં એક ગુણ હાય કે, દુર્જને તેને કલંકિત ન બનાવે? આને અર્થ એ છે કે–હિતને માટે કહેલું વચન પણ નિર્ભાગ્યને અગુણપણે પરિણમે છે.
અગુણ ગુણ. કેઈને અગુણ-વચન પણે ગુણકારી પણ થાય છે. જેમકે, વક વિષય સંબંધી છે. તે જેમ, ગેધે ગળી હોય અને તેને કિણ સ્કંધ (કાંધ) થયે ન હોય, તે ગે ગણમાં સુખેથી બેસે છે. '' गुणानामेव दौर्जन्याधुरि धुणे नियुज्यते । असं जातकिणस्कन्धः, सुखं जीवति गौलिः।।"
જેમકે –ર્જન્ય (કુટીલતાથી) ગુણનું જ ધુરિમાં ઘુર્ય પણું જાય છે. જેમકે, અસંજાત એટલે, જેને કિણસ્કંધ ન હોય, તે ગળી બળદ સુખેથી જીવે છે. --
ભવગુણ ભવગુણ એટલે, નારકાદિ ભાવવાળે જીવતે તે સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય ત્યાં તેને તે ગુણ મળે, તે જીવને આશ્રયી છે. જેમકે, નારકિમાં જીર ઉત્પન્ન થાય તેને અતિશય વેદના, તથા દુખેથી સહન થાય તેવી પીડા તે ભગવે તથા તેના શરીરને તલ તલ જેવડા ટુકડા કરી નાંખે; તે પણ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોડાઈ જાય; તથા અવધિજ્ઞાનવાળા હોય છે. આ નારકભવને ગુણ કહેવાય. એ પ્રમાણે તિર્યંચમાં ઉત્પન્ન થયેલા તેના ભવગુણ પ્રમાણે સત્ અને વિવેકરહિત છતાં આકાશગમનની લબ્ધિવાળા હોય છે, તથા ગાય વિગેરેને ઘાસ વિગેરે ખાણું શુભ અનુભાવ વડે મળે છે, તથા મનુષ્યભવમાં મિક્ષપ્રાપ્તિ બધાં કમેને ક્ષયરૂપ છે, તે મળે છે, તથા દેવને સર્વ શુભ અનુભવ છે. આ ભવને ગુણ છે.
શીલગુણ. બીજાએ આકાશથી કહેવા છતાં પિતે સ્વભાવથી શાંત રહી કે ન કરે; અથવા શબ્દાદિક વિષય સારા-માઠા પ્રાપ્ત થતાં પિતે તત્ત્વને જાણ હેવાથી મધ્યસ્થપણું રાખે તે શીલગુણ છે.
ભાવગુણ ભાવગુણ તે ઐદાયિક વિગેરે છે, તેને ગુણ તે, ભાવગુણ છે. તે જીવ અને અજીવ આશ્રયી છે. તે જીવ વિષય
દયિક વિગેરે છ પ્રકારે છે. તેને બે ભેદ છે, એટલે તીર્થકર, તથા આહારક શરીર વિગેરે સંબંધી પ્રશસ્ત છે, અને શબ્દ વિગેરેમાં વિષયની વાચ્છો, તથા હાસ્ય રતિ અરતિ, વિગેરે નિદવા ગ્ય છે, તથા ઔપશમિક તે, ઉપશમ શ્રેણીએ ચઢેલા આયુષ્યના ક્ષયથી તે જ સમયે અનુત્તર વિમાનને પ્રાપ્ત કરે છે, તથા સારૂં કર્મ ઉદયમાં ન
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) આવવારૂપ છે, તે આપશમિક છે. ક્ષાવિકભાવ ગુણ ચાર પ્રકારે છે. (૧) સાત મેહનીય કર્મની પ્રકૃતિ ક્ષય થયા પછી ફરીથી મિથ્યાત્વમાં જાય (૨) ક્ષીણ મેહનીય કર્મવાલા જીવને અવશ્ય બાકીના ત્રણ ઘાતકર્મ દૂર થશે (૩) ક્ષીણ ઘાતી કર્મને આવરણ રહીત જ્ઞાનદર્શન પ્રગટ થશે (૪) બધાં ઘાતિઅઘાતિ કર્મ દૂર થતાં ફરીથી જન્મ લે ન પડે તથા અત્યંત એકાન્ત બાધા રહીત પરમાનંદ વાલા સુખની પ્રાપ્તિ છે, તે છે, ક્ષય ઉપશમથી થએલ ક્ષાપશમિક દર્શન, વિગેરેની પ્રાપ્તિ છે અને પરિણામિક તે ભવ્ય અભવ્ય વિગેરે છે, તથા સંનિપાતિક તે આદયિક વિગેરે પાંચ ભાવનું એક કાળે સાથે મળવું તે આ પ્રમાણે છે. જેમકે મનુષ્ય ગતિના ઉદયથી આદયિક ભાવ છે ત્યાં પાંચ ઇન્દ્રિયની પ્રાપ્તિ થવાથી તે સમયે જ્ઞાન સંબંધી ક્ષય ઉપશમથી ક્ષાપશ મિક છે અને દર્શન મેહનીય કર્મની સાત પ્રકૃતિના ક્ષયથી ક્ષાયિક છે અને ચારિત્ર મહનીયના ઉપશમ ભાવમાં આપશમિક છે અને ભવ્યપથી પરિણામિક ભાવ છે એમ જીવને ભાવ ગુણ બતાવ્ય (આનું વધારે વર્ણન ચેથા કર્મ ગ્રંથમાં છે ત્યાંથી જેવું.) - હવે અજીવ ભાવગુણ કહે છે તે દયિક અને પારિણ મિકને સંભવ છે. પણ બીજાને નથી. આદયિક એટલે ઉદય માં થએલ અને અજીવના આશ્રયી છે તે વિવક્ષાથી અજીવ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
લીધે) જેમકે કેટલીક પ્રકૃતિએ પુદ્ગળ વિપાકીજ હોય છે. પ્રશ્ન-તે કઈ છે? ઉત્તર—આદારિક વગેરે પાંચ શરીર, છ સત્થાન, ત્રણ અ’ગોપાંગ, છ સહુનન, પાંચ વર્ણ, એ ગધ, પાંચ રસ, આઠે સ્પર્શ, અગુરૂ લધુ નામ, ઉપઘાતનામ, પરાઘાતનામ ઉદ્યાત, આતપનામ, નિર્માણ, પ્રત્યેક, સાધારણ, સ્થિર, અસ્થિર, શુભ્ર, અશુભ આ બધી પ્રકૃતિએ પુદ્ગળ વિપાકિની છે, કારણકે, જીવનું સંબંધણું છતાં પુદ્ગળ વિપાકિપણે તેઆ છે. પરિણામિકભાવ, જીવગુણ એ પ્રકારે છે. અનાદિ પિ ણામિક તે ધર્માં-અધર્મ, આકાશને અનુક્રમે ગતિ, સ્થિતિ અને અવગાહ લક્ષણરૂપ છે, સાદિ, (આદીવાળા) પરિણામિક દેખાવ ભાવ તે, આકાશમાં વાદળનુ ઇંદ્ર ધનુષ્ય વિગેરેને દેખાવ છે, તથા પરમાણુઓનું રૂપ વિગેરેમાં બીજી’ ગુ ગ્રુપણું બદલાય છે. હવે આ પ્રમાણે ગુણ કહીને મૂળના નિક્ષેપો કહે છે. मूले छक्क दव्वे, ओदहउवएस आइमूलं च । वित्ते काले मूलं, भाव मूलं भवे तिविहं ॥ १७३ ॥
મૂળ શબ્દના છ પ્રકારે નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ, એમ નિક્ષેપા છે. નામ સ્થાપના જાણીતા છે. દ્રવ્યમળ.
દ્રવ્યમૂળમાં સશરીર, ભયંશરીર, અને તે શિવાય ( ૬ ) આદયકમૂળ, ( ૨ ) ઉપદેશમૂળ, ( ૩ ) આદિમૂળ. એમ ત્રણ પ્રકારે છે. વૃક્ષોનાં મૂળપણે જે દ્રશ્ય પરિણમે તે આદા
(
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯) ત્રિકમૂળ જાણવું; તથા વિદ્યાગીને તેને રેગ દુર કરવા જે મૂળને ઉપદેશ કરે; તે ઉપદેશમૂળ-પિપરીમૂળ વિગેરે જાણવા, આદિમૂળ વૃક્ષનાં મૂળની ઉત્પત્તિમાં જે પહેલું કારણ છે કે જેમકે, સ્થાવરનામ ગેત્ર પ્રકૃતિના સંબંધથી તથા મૂળ નિર્વર્તન ઉત્તર પ્રકૃતિના પ્રત્યયથી જે મૂળ ઉત્પન્ન થાય તેને ભાવાર્થ કહે છે, તે મૂળને નિર્વાહ કરનાર પુદ્રના ઉદય આવતાં કામણ શરીર છે, તે આદારિક શરીરપણે પરિણમતાં પહેલું કારણ છે.
ક્ષેત્રમૂવીજે ક્ષેત્રમાં મૂળ ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા જે ક્ષેત્રમાં મૂળનું વર્ણન થાય તે જાણવું.
કાળમુળ ' ક્ષેત્રમૂળ પ્રમાણે એટલે જે કાળમાં ઉત્પન્ન થાય; અથવા વર્ણન કરાય; તે કાળ મૂળ છે ભાવમૂળ ત્રણ પ્રકારે છે.
ભાવમળી. ओदइयं उवदिहा, आइ तिगं मूलभाव ओदह। आयरिओ उपदिहा, विणयकसायादिओ आई ॥
વિ. ૨૭૪ II ઉપદેશક મૂળ. ભાવ મૂળ ઔદાયિક-ભાવમૂળ, અને આદિમૂળ પ્રથમનું કહે છે. નામ ગોત્રના કમના ઉદયથી વનસ્પતિકાયનું મૂળપણું અનુભવ કરતે “મૂળજીવજ” ઔદયિકમાવ મૂળ છે, અને
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) ઉપદેશકમૂળમાં જૈન આગમ જાણનારા આચાર્ય જે ઉપદેશક છે, તે જાણવા આદિમૂળમાં પ્રાણીઓ જે કર્મ વડે ઉત્પન્ન થાય છે, તે પ્રાણીઓનું મેક્ષ અથવા સંસારનું જે પ્રથમ ભાવમૂળ છે, તેને ઉપદેશ કરે તે જાણવું. જેમકે, આ ગાથાના ચાથા પદમાં કહ્યું કે “ વિનય કષાય વિગેરે આદિ છે. મેક્ષનું આદિકારણ જ્ઞાનદર્શનચારિત્ર, તપ અને આપચરિક એમ પાંચ પ્રકારને વિનય છે, તેનાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. विणया णाणं णाणाउ, दसणं दसणाहि चरणं तु। चरणाहिंतो मोक्खो, मुक्वे सुक्खं अणाषाहं ॥१॥
વિનયથી જ્ઞાન, અને જ્ઞાનથી દર્શન (શ્રધા), શ્રઘાથી ચારિત્ર, ચારિત્રથી મેક્ષ, અને મેક્ષમાં બાધારહિત સુખ છે. વિના મૂષા, પુરાવા ર અનરાજના ज्ञानस्य फलं विरति, विरतिफलं चावनिरोधः।। संवरफलं तपोबल, मथ तपसो निर्जराफलं दृष्टम् । તન્ના સાનિવૃત્તિા, શિવાનિવૃશિવમ્ |
. . . વિનયનું ફળ ગુરુની સેવા. તેનાથી શ્રુતજ્ઞાન, તેનાથી ચારિત્ર, તેનાથી આવ, (પાપ) ને અટકાવ, તેનાથી સંવર, સંવરનું ફળ તપ, તેનાથી નિરા, તેનાથી ક્રિયાને અંત, તેનાથી અગીપણું છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧) योगनिरोधाद्भव, सन्ततिक्षयः सन्ततिक्षयान्मोक्षः तस्मात् कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः ||४||
અચેાગિપણાથી ભત્રસંતતિને ક્ષય તેનાથી મેક્ષ છે, માટે તે ખધાં કલ્યાણાતુ મૂળ વિનય છે. ( માટે વિનય સંપાદન કરવા. ) જેમ વિનય મેક્ષનુ કારણ છે, તેજ પ્રમાણે વિષય ( ઇંદ્રિયાને સ્વાદ, તથા ક્રોધ, માન વિગેરે કષાયે સંસારનું મૂળ છે
1
મૂળનું વર્ણન કર્યું . હવે સ્થાનના પંદર પ્રકારે નિશ્ચેષા બતાવેછે. णामंठवणादविए, खित्तडा उढ उरई सही । संजम पग्गह जोहे, अयल गणण संघणाभावे । १७२ । નામથાપના દ્રશ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, વિગેરે છે, તે કહે છે. નામસ્થાપના સુગમ છે. દ્રશ્યમાં જ્ઞશરીર વિગેરે છેડીને દ્રશ્યસ્થાનમાં સચિત્ત અચિત્ત અને મિશ્રદ્રવ્યનુ જે સ્થાન, (આશ્રય) છે તે લેવુ'. ક્ષેત્રસ્થાનમાં ભરત વગેરે છે, અથવા ઊંચે નીચે અથવા તિરછા ( ત્રાંસા) લેાકમાં જે ક્ષેત્ર છે તે ક્ષેત્રસ્થાન છે, અથવા જે ક્ષેત્રમાં સ્થાનનું વ્યાખ્યાન થાય તે લેવુ. અધ્ધા ( કાળ ) તેનુ સ્થાન બે પ્રકારે. (૧) કાયસ્થિતિ, (૨) ભવસ્થિતિ છે. કાયસ્થિતિ તે, પૃથ્વી, પાણી, આગ્નિ, વાયુમાં અસંખ્યાત, ઉત્સર્પિણી, અવસર્પિણીના કાળ છે,
તથા વનસ્પતિકાયના અનંતકાળ છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨
એ ઇંદ્રિય વિગેરે વિકલે ન્દ્રયનીકાચ સ્થિતિ સખ્યાતા હજાર વર્ષની છે. પંચેન્દ્રિય, તિય‘ચ, તથા મનુષ્યની કાયસ્થિતિ સાત આઠ ભવ છે.
પણ તે બધાની ભવસ્થિતિ નીચે મુજબ છેઃ——
પૃથ્વીની ખાવીસ હજાર પાણીની સાત હજાર, વાયુની ત્રણ હજાર, વનસ્પતિની દશ હજાર વર્ષની ઉત્કૃષ્ટિ સ્થિતિ છે. અગ્નિકાયની ત્રણ રાત્રીદિવસ છે; એ ઇન્દ્રિય શખ વિગેરૈની, ખાર વર્ષની છે, ત્રણ ઇન્દ્રિય કીડી વિગેરેની સ્થિતિ ઓગણપચાસ દિવસની છે, ચા૨ ઇન્દ્રિય “ભમરા વિગેરેની છ માસની છે, પાંચ ઇન્દ્રિય તિર્યંચ, તથા મનુષ્યની ત્રણ પયાપમની છે, દૈવ, તથા નારકીની સ્થિતિ ભવસ’બધી તેત્રીસ સાગરાપમની છે, અને એકવાર ત્યાં ઉત્પન્ન થયા પછી લાગલાગટ ઉત્પત્તિ નથી; માટે કાયસ્થિતિ એકજ ભવની ગણાય. આ ઉપર જે સ્થિતિ બતાવી છે, તે કાયસંબધી, તથા ભવસ બધી અન્ને પ્રકારે ઉત્કૃષ્ટ જાણવી જઘન્યથી તેા બધાની સ્થિતિ અંતર્મુહુર્ત્તની છે, પણ નારકી, દેવતાની ભવસ્થિતિ દશ હજાર વર્ષોંની છે. આ બધુ કાળને આશ્રયી કહ્યું; અથવા અધાસ્થાન તે સમય આવલિકા, મુહુર્ત્ત મહારાત, પક્ષ, માસ, ઋતુ, અયન સંવત્સર, યુગ, પલ્યોપમ, સાગરાપમ, ઉત્સર્પિણી, અવાપણી, પુજ્ઞળપરાવર્ત્તન, અતીત, અનાગત, એમ બધા કાળરૂપે જાણુવુ.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩)
ઉથાન તે, કાત્સર્ગ વિગેરે છે, અને એના ઉપલક્ષણથી નિષણા (બેસવું.) વિગેરે પણ જાણવું.
ઉપરતિસ્થાને તે, વિરતિ છે. તેનું સ્થાન એટલે, સાધુપણું, અથવા શ્રવિકપણું જાણવું; પણ સાધુની સર્વ વિરતિ, અને શ્રાવકની દેશ વિરતિ છે.
વસંતિસ્થાન એટલે, જે સ્થાનમાં ગામ અથવા ઘર વિગેરેમાં અમુક કાળ રહેવાનું થાય તે વસંતિ છે.
સંયમસ્થાન સામાયિક છેદપરસ્થાપનીય પરિહાર વિશુદ્ધિ તથા સૂમસં પરાય, યથાખ્યાત, એમ પાંચ પ્રકારે સંયમ છે. તે દરેકનાં સ્થાન અસંખ્યાત છે.
પ્રશ–અસંખ્યાતની સંખ્યા કેલી છે? -
ઉત્તર–અતિ ઇકિય પણને વિષય હોવાથી સાક્ષાત દેખાડવાને શકિતવાનું નથી, તેથી સિધ્ધાંતમાં આપેલી ઉપમા પ્રમાણે કહીએ છીએ. એક સમયમાં સૂક્ષમ અગ્નિકાયના . છ અસંગેય કાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ ઉત્પન્ન થાય છે, તેનાથી અસંખ્યાત ગુણ અંગ્નિકાય પણે પરિણમેલા છે. તેનાથી પણ તે કાર્ય સ્થિતિ અસંખ્યય ગુણ છે તેનાથી પણ અનુભાગ બંધ અધ્યવસાય સ્થાન અસંખ્યય ગુણા છે. આટલાં સંયમનાં સ્થાન સામાન્યથી કહ્યા. હવે વિરોષથી
:.
| સામાયિક છેÈપસ્થાપનીય પરિહાર વિશુધ્ધિ-એ ત્રણની દરેકનાં અસંખ્યય લેકાકાશ પ્રદેશ તુલ્ય સંયમ સ્થાન છે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને સૂક્ષ્મ સંપાયની અંતર મુહૂર્તપણની સ્થિતિ હોવાથી અંત મુહૂર્તના સમય બરબર અસંખ્યય સંયમ સ્થાન છે. ચાખ્યાત ચારિત્રનું જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ સીવાય એકજ સંયમ સ્થાન છે, અથવા સંયમ શ્રેણીની અંદર રહેલા સંયમ સ્થાને લેવાં, તે આ કામે છે
અનંત ચારિત્ર પર્યાયથી બનેલું એક સંયમ સ્થાન છે. અસંખ્ય સંયમ સ્થાનનું બનેલું કંડક છે. તે અસંખ્યાત કંડકંથી ઉત્પન્ન થએલ ઈ સ્થાનનું જોડકું છે, તેથી અસંખ્યય સ્થાનરૂપ શ્રેણું છે.
પ્રગ્રહ સ્થાન પ્રકર્ષથી જેનું વચન લેવાય (માનનીય થાય.) તે પ્રગ્રહ વાયવાલે નાયક (નેતા) જાણ. તે લિકિક અને લેકર એમ બે પ્રકારે છે તેનું સ્થાન તે પ્રગ્રહસ્થાન છે. લેકિકમાં માનનીય વચનવાલા રાજા યુવરાજ મહત્તર (રાજોને હિત શિક્ષક) અમાત્ય (પ્રધાન) રાજકુમાર છે. લોકેત્તરમાં પણ આચાર્ય ઉપાધ્યાય પ્રવૃત્તિ ( પ્રવર્તક) વિર ગણા વચછેદક છે :
ધ સ્થાન આ પણ પાંચ પ્રકારે આલીઢ–પ્રત્યાલઢ-વૈશાખ મંડલ સમપાદ એ રીતે છે–
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫)
,
*
*...
અચળ સ્થાન. આસ્થાન ચાર પ્રકારે છે, તેના સાદિ પર્યવ સાન વિગેરે છે તે બતાવે છે. પરમાણુ વિગેરે દ્રવ્યને એક પ્રદેશ વિગેરેમાં જઘન્યથી એક સમય સાદિ સપર્યવસાન અવસ્થાન છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંય કાળ છે. અને સાદિ અપર્યવસાન સ્થાન સિધ્ધાનું ભવિષ્યના કાળરૂપ છે. સિધ્ધનું મેક્ષમાં જવું તે આદિ અને ત્યાંથી કેઈપણ વખતે ખસવાનું નથી. માટે અનંત છે.
' અનાદિ સપર્યવસાન સ્થાન અતીત અધારૂપનું શેલેશી અવસ્થાના અંત સમયમાં કામણ અને તૈજસ શરીર ધારનારા જે ભવ્ય જીવ છે તેને આશ્રયી જાણવું (તેજસ અને કાણું શરીર ભવ્ય જીવ સાથે અનાદિ કાળથી જેડાએલાં છે. અને જીવ મોક્ષમાં જતાં તે બંને જીવથી જુદાં પડે છે તે અનાદિસાંત કહેવાય છે)
અનાદિ અપર્યવ સાન તે ધર્મ અધર્મ આકાશના સંબંધી છે. (તેમની સ્થિતિ પૂર્વની જેવી છે, તેવી જ હમેશાં રહે છે)
ગણુના સ્થાન. " એક બેથી માંડીને શીર્ષ પ્રહેલિકા સુધી જે ગણત્રી છે. તે લેવી. (જેનમાં પરાર્ધ ઉપરાંત સંખ્યા છે તે અનુગદ્વાર સૂત્રમાં બતાવેલી છે, ત્યાંથી જેવી.)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩)
સધાન સ્થાન. - તે બે પ્રકારે છે. દ્રવ્યથી. એને ભાવથી છે. દ્રવ્યથી છિન્ન અને અછિન્ન એમ બે ભેદે છે. તે છીની કાંચળી વિગેરેના ટુકડા કરીને સાંધવાનું છે. અને અંછન સંધાનમાં પદ્મ ઉપદ્યમાન તંતુ વિગેરેનું જોડાણ છે. (તાણ વા કપડામાં
ડાય તે.) : ભાવ સંધાન પ્રશસ્ત અને અપ્રશરત એમ બે ભેદે છે તેમાં પ્રશસ્ત અછિન્ન ભાવ સંધાન ઉપશમ ક્ષેપક શ્રેણિએ ચઢતા મનુષ્યને અપૂર્વ સંયમસ્થાન એક સરખો જ હોય છે. પણ વચમાં તુટક પડતી નથી. અથવા શ્રેણિ સીવાય. પ્રવર્ધમાન કદના લે. છિન્ન પ્રશસ્ત ભવસધાન ભાવથી આિદયિક વિગેરે બીમાં ભાવમાં જઈને પાછા શુધ્ધ પરિણામ વાલા થઈને ત્યાં આવતાં થાય છે.
અપ્રશસ્ત અછિન્ન ભાવ સંધાન ઉપશમ શ્રેણિ એથી પડતાં અવિધ્યમાન પરિણામવાલા મનુષ્યને અનંતાનુબધિ મિથ્યાત્વના ઉદય સુધી જાણવું–અથવા ઉપશમ શ્રેણિ સીવાય. કષાયના વશથી બંધ અધ્યવસાય સ્થાનેને ચઢતાં ચઢતાં એરંગાહ માન કરનારા ને હેય છે. - અપ્રશસ્ત છિન્નભાવ સંધાને તે દયિક ભાવથી આસશમિક વિગેરે બીજા ભાવમાં જઈને પાછા ત્યાંજ આદયિક ભાવમાં આવે તે છે. આ દ્વારનું જોડકું સાથે જ કહ્યું એટલે
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭)
સંધાન સ્થાન દ્રવ્ય વિષયનું પહેલું છે, અને પછીનું ભાવ વિષયનું છે અથવા ભાવ સ્થાન જે કષાયોનું સ્થાન છે, તે અહીં તેવું કારણકે તેઓને જ જીતવાપણાને અધિકાર છે.
પ્રશ્ન – તેઓનું કયું સ્થાન છે કે જેને આશ્રયીને તે થાય છે.
ઉત્તર– શબ્દાદિ વિષને આશ્રયીને તે થાય છે તે
બતાવે છે. पंचाट कामगुणेसु य, सहकरिसरसरूव गंधेलु । जस्स कासाया वदति, मूलढाणं तु संतारे नि. गा.
અહીં ઈચ્છા અનંગ રૂપ જે કામ છે. તેના ગુણેને આશચી ચિત્તને વિકાર છે, તે બતાવે છે. તે વિકારે શબ્દ સ્પર્શ–રસ-રૂપ–ગંધ-એમ પાંચ છે–તે પાંચે વ્યસ્ત અથવા સમસ્ત-વિષય સંબધી જે જીવનું વિષય સુખની ઈચ્છાથી અપરમાર્થને દેખનાર સંસાર પ્રેમી જીવને રાગ દ્વેષ રૂપ અંધકારથી આંખનું તેજ હઠી જવાથી સારા-માઠા પદાર્થ પ્રાપ્ત થતાં કષાયે થાય છે તે મૂળનું સંસાર ઝાડ થાય છે તેથી શબ્દાદિ વિષયથી ઉત્પન્ન થએ કષાયે સંસાર સંબંધી મૂળ સ્થાન જ છે.એને ભાવાર્થ આ છે કે રાગ વિગેરેથી ડામાડેળ થએલ ચિત્તવાલે જીવ પરમાર્થને ન જાણવાથી આત્માને તેની સાથે કંઈ સંબંધ નથી છતાં વિષયને આત્મા
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮)
રૂપે માનીને આંધળાથી પણ વધારે આંધળા અની કામી જીવં રમણીય વિષયો જોઇને આન' પામે છે તેથી કહ્યું છેदृश्यं वस्तु परं न पश्यति जगत्यन्धः पुरोऽव स्थितं, रागान्धस्तु यदस्ति तत्परिहरन् यन्नास्ति तत् पश्यति । कुन्देन्दीवर पूर्णचंद्रकलश श्रीमल्लता पल्लवा, नारोप्याशुचिरांशिषु प्रियतमा गात्रेषु यन्मोदते ॥ ( શાર્દૂલવિક્રીડિત )
આંધળા છે તે જગતમાં જોવા જેવી વસ્તુ જોઈ શકતે નથી પણ રાગથી આંધળા થએલે પાતે આત્મા છે તે આત્મ ભાવને છેડીને મનાત્મ ભાવને જુએ છે જેમકે છતી વસ્તુ કુંદ (ફુલ) ઇ ́દીવર (કમળ) પૂર્ણ ચંદ્ર કળસ શ્રીમત્ લતાપલ્લવા જેવાની ગંદકીના ઢગલા રૂપ પ્રિય સ્ત્રીના શરીરને ઉપમા આપીને તેમાં કામી આનંદ માને છે. (સાક્ષાત ઉત્તમ વસ્તુએ છેડીને દુર્ગંધથી ભરેલા સ્ત્રીના ગદા શરીરમાં આનંદ માને છે) અથવા કશ શબ્દો સાંભળીને તેમાં દ્વેષ કરે છે તેથી મનોહર અથવા અણગમતા શબ્દ વિગેરે વિષયે કષાયેાનુ` મૂળસ્થાન છે. અને તે કષાયા સંસારનુ મૂળ છે.
પ્રશ્ન-જો શબ્દાદિ વિષયે કષાય છે તે તેનાથી સસાર કેવી રીતે છે ?
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯)
ઉત્તર–કારણ કે ક્રમે સ્થિતિનું મૂળ કષાય છે અને કર્મ સ્થિતિ સંસારનું મૂળ છે. સંસારીને અવશ્ય કષા હોય છે, તે કહે છે – जह सव्य पायवाणं, भूमीए पईडियाई मूलाई । इय कम्न पायवाणं, संसारपइडिया सूला ॥१७७॥
જેમ સર્વ ઝાડેનાં મૂળ પૃથ્વીમાં રહેલાં છે તે જ પ્રમાણે કર્મ રૂપ વૃક્ષના કષાય રૂપે મૂળ સંસારમાં રહેલાં છે.
શંકા–આ અમે કેવી રીતે માનીએ કે કર્મનું મૂળ કષાય છે.?
ઉત્તર–મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, ગ, એબંધના હેતુ છે. આગમમાં પણ કહ્યું છે કે –
"जीवे गं भंते !कतिहिं ठाणेहिं णाणावरणिज्जं कम्में बंधइ ? गोयमा, दोहिं ठाणेहि, तंजहा रागेण व दोसेण च । रागेदुविहे-माया लोभेय, दोसे दुविहे कोहे य माणे य, एएहिं चउहिं ठाणेहिं वीरिआ वगूहिएहिं णाणावरणिजं कम्मं बंधह॥
હે ભગવંત, જીવ કેટલાં સ્થાન વડે, જ્ઞાન આવરણીય કર્મ બાંધે છે.
ઉત્તર–હે ગૌતમ. રાગ અને દ્વેષ એ બે સ્થાન વડે બાંધે છે અને એ રાગ, માયા ને લાભ એમ બે ભેદે છે, તથા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪)
હૈષ પણ કોય અને માન, એમ બે ભેદે છે. એ ચાર સ્થાન વડે વીર્ય, ઉપગૂઢ. (જેડવા)થી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધે છે. એ પ્રમાણે આઠે કર્મને આશ્રયી જાણવું અને તે કષાએ મેહ નીય કમની અંદર રહેલા છે. અને તે આઠે પ્રકારના કર્મનું મૂળ કારણ છે.
કામ ગુણનું મહનીય પણું બતાવે છે. अट्ठविहकम्मरुक्खा सन्चे ते मोहणिजमूलागा। कामगुणमूलगं वा तम्मूलागं च संसारो ॥१८॥ - પૂર્વ કહ્યું કે કર્મ પાદપ વિગેરે તેની વ્યાખ્યા કરે છે. તેમાં કમ પાદપ કયા કારણવાલાં છે. તેને ઉત્તર–આઠ પ્રકારના કર્મ રૂપ વૃક્ષે છે. તેમનું મૂળ મેહનીય કર્મ છે. એટલે એકલા કક્ષા ન લેવા પણ કામ ગુણે મેહનીય મૂળ વાલા છે. જે વેદના. (સંસાર ભેગવવાની ઈચ્છા) ઉદયથી કામ થાય છે. તે લેવા. અને વેદ છે તે મેહનીય કર્મમાં સમાવેશ થાય છે. તેથી મેહનીય કર્મ જે સંસારનું મૂળ કારણ છે. તે સંસાર લે.
તેજ પ્રમાણે સંસાર કષાય, કામેનું પરંપરાએ મેહનીય કર્મ કારણપણથી પ્રધાન ભાવને અનુભવે છે. (તેજ કર્મ બં ધનમાં અગ્રેસર છે.)તે મેહનીય કર્મને ક્ષય થવાથી બીજા કર્મને અવશ્ય ક્ષય થશે તેજ પ્રમાણે કહ્યું છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) “3 રચાઇ, હવાઇ તૂ I तहा कम्माणि इम्मंति, मोहणिजे खयं गए ॥१॥
જેમ તાડના ઝાડની જે સૂઈ મથાળે રહેલી છે. તે નાશ કરતાં તાડનું ઝાડ નાશ પામે છે, તે જ પ્રમાણે મેહનીય કર્મ નાશ પામતાં બીજા કર્મો નાશ પામે છે.
આ મેહનીય કર્મ દર્શન મેહનીય અને ચારિત્ર મેહનીય એમ બે ભેદે છે, તે બતાવે છે. दुविहो अ हाइ मोहो, सणमोहो चरित्तमोहो अ। कामा चरित्तमोहो, सेणऽहिगारो इहं सुत्ते ॥१७९॥
દર્શન મેહનીચ અને ચારિત્ર મેહનીય એમ બે ભેદે કહ્યું, અને બંધના હેતુનું પણ બે પ્રકાર પણું છે તે બતાવે છે.
અહંત જિનેશ્વર) સિ, ચૈત્ય, તપ, શ્રુત ગુરૂ, સાધુ, સંધના પ્રત્યેનીક (જિનેશ્વરથી સંઘ સુધી જે પદો છે, જેમાં ગુણ અને ગુણ એ બંને આવે છે તેમના શત્રુ)પણે જે વર્તે તે દર્શન મેહનીય કર્મ બાંધે છે. અને જેના વડે જીવ અનંત સંસારરૂપ સમુદ્રના મધ્યમાં પડે છે તથા તીવ્ર કષાય બહરાગ દ્વેષરૂપ મેહથી ઘેરાએલે બની દેશ વિરતિ અને સર્વ વિરતિને હણનારે ચારિત્ર મેહનીય કર્મ બાંધે છે.
તેમાં મિથ્યાવ, સમ્ય મિથ્યાવ (મિશ્ર) અને સમકેન્દ્ર એમ ત્રણ ભેદે દનમેહનીય-કર્મ છે, તથા સેલ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨)
પ્રકારના કષાય છે. નવ નેકષાય છે. એમ પચ્ચીસ ભેદે ચારિત્રમોહનીય છે. (પહેલા કર્મગ્રંથમાં મોહનીય કર્મ જુઓ.) તેમાં કામ એ શબ્દ વિગેરે પાંચ વિષયે ચારિત્રમહ જાણવા; તેના વડે અહીં સૂત્રમાં અધિકાર છે. કારણકે, અહીં ચાલુ વિષયમાં કષાયેનું સ્થાન છે અને તે શબ્દાદિ પાંચ ગુણરૂપ છે. અને ચારિત્ર મેહનીય પૂર્વે કહેલી ઉત્તરપ્રકૃતિ જે સ્ત્રીવેદ પુરુષવેદ નપુંસકવેદ તથા હાસ્ય રતિભથી આશ્રીત કામ આશ્રયવાળા કષાયે સંસારનું મૂળ છે અને કર્મમાં પ્રધાન કારણ એ છે તે બતાવે છે. मसारस्त उ मूल, कम् तस्सवि हुति य कसाया।
સંસાર તે નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવ એમ ચાર પ્રકારે ગતિરૂપ સંસારનું ભ્રમણ છે. તેનું મૂળ કારણ આઠ પ્રકારનું કર્મ છે. તે કર્મનું પણ મૂળ કારણ કષાયે છે. તે ક્રોધ વિગેરે સંસારનું નિમિત્ત છે, અને તે પ્રતિપાદિત શબ્દ વિગેરે સ્થાનેનું પ્રચુરસ્થાનપણું બતાવવા ફરીથી
સ્થાન વિશેષ અડધી ગાથાવડે કહે છે. ते सयणपेसअत्था, इएसु अज्झत्यओ अद्विआ ॥१८॥
પહેલાં અને પછી પરિચયવાળાં માતા પિતા સાસુસસરા વિગેરે જે સ્વજન (સગાં) છે. તથા નેકર વિગેરે પ્રેગ્ય છે અને ધન ધાન્ય કુષ્ય (તાંબુ-પીતળ વિગેરે) વાસ્તુ (ઘર) રત્ન એ અર્થ કહેવાય છે (તે સ્વજન વિગેરે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) વંદ્વ સમાસ કરે.) આ બધાને અંગે કષાયે વિષયપણે રહ્યા છે, અને આત્મામાં પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિની માફક વિષયપણે છે; તેમ એકેન્દ્રિય વિગેરેને પણ કષાય છે. આ પ્રમાણે કષાયનું સ્થાન બતાવવા વડે સૂત્રપદમાં લીધેલું છે. સ્થાન સમાપ્ત કરીને જીતવાગ્યવિષયવાળા કક્ષાના નિક્ષેપ કહે છે. णामंठवणादविए, उप्पत्ती पच्चए य आएसो। रसभावकसाए या, तेण य कोहाइया चउरो १८१
કષાયના નિક્ષેપા. - જે છે તે અર્થ ન બતાવે, તે નિરપેક્ષ અભિધાન માત્ર તે નામ કષાય છે અને સદભાવ (તદાકાર ચિત્ર વિગેરે) અસદ્દભાવ (તદાકાર નહી.) જેમ ઇટ વિગેરેના દેવ બનાવે છે તે બે પ્રકારે સ્થાપના નિક્ષેપ છે. જેમકે, ભયંકર ભ્રકુટિ (આંખની ભ્રમર) કોધથી ચઢાવી કપાળમાં ત્રણ સળ પાડ ત્રીશળ સાથે મેટું તથા આંખ લાલ કરી હેઠદાંત પીસતે પરસેવાના પાણું વિગેરેથી સંપૂર્ણ ક્રોધનું ચિત્ર પુસ્તક અથવા અક્ષ વાટક ( વિગેરેમાં રહેલ તે સ્થાપના કષાય છે. (ક્રોધ જીવને આશ્રયી છે, અને કેધનાં ચિન્હ જેને પ્રગટ થયાં હોય; તેવા ધીનું ચિત્ર પુસ્તક અથવા બીજામાં ચિત્ર પાડે તે કષાયનું ચિત્ર હેવાથી સ્થાપના કષાય છે.) દ્રવ્યકષામાં શરીર તથા ભવ્ય શરીરથી વ્યતિરિક્ત કર્મ દ્રવ્ય કષા.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪)
તથા નાકમ દ્રવ્ય કષાયેા છે, તેમાં પ્રથમ જે ઉદ્દીઓંમાં ન આવેલા; અથવા ઉદ્યોમાં જે પુળા આવેલા હોય; તે પુદ્ધળા દ્રવ્યના પ્રધાનપણાથી કર્મ દ્રવ્ય કષાયે જાણવા. બિભિ તઃ ( ) વિગેરે નાકમ દ્રવ્ય કષાયા છે તથા ઉત્પત્તિ કષાયે શરીર ઉપષિ ક્ષેત્ર વાસ્તુ સ્થાણુ' વિગેરે ઉત્પત્તિ કષાયા છે, એટલે જેને આશ્રયીને કષાયાની ઉત્તિ થાય; તે ઉત્પત્તિ થાય જાણવા, તેવુ જ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છેઃ 'किं एत्तो कट्टरं जं मूढो थाणुअम्मि आवाडेओ । थाणुस तस्स रूसइ, न अप्पणी दुप्पओगस्स ॥ १ ॥
કાઇને સ્થાણુ. ( ઝાડનુ... હું હું) વિગેરે વાગતાં મૂઢ માણસ પોતાના પ્રમાદના દોષ ન કાઢતાં; તેજ સ્થાણા ઉપર ક્રોધ કરે છે, એનાથી વધારે દુઃખદાયક બીજું શું છે ? પ્રત્યયકષાય.
કષાયેાના જે પ્રત્યયે એટલે ખંધનાં કારણા છે તે અહીયાં સુંદર અને ખરાબ, એવા ભેદવાળા શબ્દ વિગેરે લેવા; કારણકે એનાથીજ ઉત્પત્તિ તથા પ્રણયનુ કાર્ય તથા કારણરૂપે-ભેદ રહેલા છે.
આદેશ પાય.
બનાવટી ભ્રમર વિગેરે ચઢાવવી તે છે.
રસાય
રસથી એટલે કડવા તીખા એમ પાંચ પ્રકારના રસની અંદર રહેલા છે. તે લેવા—
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવકષાય શરીર, ઉપધિ, ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, સ્વજન, પ્રેગ્ય, અચ વિગેરે નિમિત્તથી પ્રગટ થએલા જે શબ્દ વિગેરે કામ ગુણુ કારણ કાર્યભૂત કષાય કર્મના ઉદયરૂપ આત્માના પરિણામ વિશેષ તે કેધ માન માયા લેભ એવા ચાર કષાય છે. તે દરેકના અનંતાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાન પ્રત્યાખ્યાન આવરણ તથા સંજવલન, એવા ચાર ભેદ વડે ગણતાં સેળ ભેદ વાલા ભાવ કષાય છે. તેઓનું સ્વરૂપ તથા અનુબંધનું ફળ ગાથાઓ વડે કહે છે. -'जलरेणुपुढविपव्वय, राईसरिसों चउबिहो कोहो। तिणिसलयाकट्ठट्ठिय, सेलत्थंभोवमो माणी ॥१॥
પાણીમાં રેતીમાં જમીન ઉપર અને પર્વત ઉપર જે ફાટ . પડવા જે દેખાવ થાય છે તે ચાર પ્રકારને ક્રોધ છે. (રતીમાં કાઢેલી લીટી. પવનથી તુરત મલી જાય, તે સંજયલન કેધ જાણુ. એમ અનુક્રમે દરેકે વધારે વધારે પ્રમાણમાં જોણ) તથા તિનિશ લતા લાકડું હાડકું પથરને. થાંભલે એ ચારની ઉપમા વાલું માને છે. (તિનિશ લતા ઝટ વળે તેમ સંજવલને માનવાળે માન મુકી ઝટ નમે બાકીના માન વાલા કઠણુઈથી નમે પણ પથરને થાંભલે નમે નહીં તેમ અનંતાનું બંધી માનવાલ નમે નહી)
- "
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
मायावलेहिगोमुत्ति, मेंढसिंगघण वंस मूलसमा। लोभो हलिद्दकद्दम, खंजणकिमिशयसामाणो ॥२॥
અવલખી (નેતર વિગેરેની છાલ) ગેમુત્રીક ઘેટાનું શીગડું અને વાંસનું થડાઉ, આ ચારની ઉપમા વાલી માયા છે. (સંજવલને માયા વાલે જેમ નેતરની છેલ. વાળેલી હોય તો પણ સીધી થઈ જાય છે. તેમ આ માયા વાળે માયાને દૂર કરે છે પણ છેવટની માથાવાળો વાંસના થડીયા માફક કદીપણ કપટ છેડતે નથી.) તથા લેભ હલદર કાદવ ખંજન અને કૃમિના રંગ જેવું છે(સંજ્વલનને લોભવાળો જેમ હલદર રંગ ઝટ જતી રહે તેમ આ લેભીને ઝટ સંતેષ થાય. પણ કૃમિ રાગથી રંગેલા કપડા જેવા લેભીને મરતાં સુધી સંતેષ ન થાય. पक्वच उमासवच्छर, जावजीवाणुगामिणोकमसो। देवणरतिरियणारय, गइसाहणहेयवो भणिया
- તે ક પાયે સંજવલન વિગેરેની સ્થિતિ. એક પખવાડીe તથા ચાર માસ, એકવર્ષ. અને છેવટના અનંતાનુ બંધીની આખી જિંદગી સુધીની છે. અને તેઓની સંજવલન વાલાની દેવ ગતિ તથા બાકીના ત્રણની અનુક્રમે. મનુષ્ય તિર્યંચ અને નરક ગતિ છે. અર્થાત્ એ કષાયે વાલા જીવે એ ગતિને પામે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭) છે. એમ કષાયે તે ગતિને સાધનના હેતુઓ કહ્યા, આ કષા
ના નામ વિગેરે આઠ પ્રકારે નિક્ષેપ કહ્યા. તેને કયા નવા લે શું ઈરછે છે. તે કહે છે.. - નિગમ નયવાલે સામાન્ય વિશેષ રૂ૫૫ણાથી તથા તેનું એ ગમ પણું નહોવાથી તેના અભીપ્રાય પ્રમાણે બધાએ નિક્ષેપ નામ વિગેરે આઠે માને છે. અને સંગ્રહ વ્યહવાર નયવાલા કષાય સંબંધના અભાવથી. આદેશ. અને સમુત્પત્તિ એ બે નિક્ષેપાને ઈચ્છતા નથી. રૂજુ સૂત્રવાલે વર્તમાન અર્થને ઈચ્છતે હોવાથી આદેશ, સમુત્પત્તિ અને સ્થાપના નિક્ષેપાને ઈચ્છ, નથી શબ્દ નયવાલે નામને પણ કથં ચિતભાવની અંદર રહેલા ભાવથી નામ અને ભાવ, એવા બે નિક્ષેપાનેજ ઈરછે છે આ પ્રમાણે કષાયે કર્મને કારણ પણે કહ્યા. અને તે કમ સંસારનું કારણ છે. હવે સંસાર કેટલા પ્રકારનો છે તે બતાવે છે. दव्वे खित्ते काले, भवसंसारे अ भावसंसारे । पंचविहो संसारो, जत्थे ते संसरंति जिआ ॥१८॥
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભવ, અને ભાવ, એમ પાંચ પ્રકાર રને સંસાર છે, જેમાં સંસારી જી ભ્રમણ કરે છે. (નામ સ્થાપના સુગમ હોવાથી નિર્યુક્તિ કરે લીધા નથી એમ જણાય છે.) દ્રશ્ય સંસારમાં જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર છેડીને દ્રવ્ય સંસારરૂપ આ સંસારજ છે. અને ક્ષેત્ર સંસાર જે ક્ષેત્રમાં દ્રવ્યું આમ તેમ સંસરે (ખસે) તે છે. કાળ સંસાર તે
કયો કમાના એવા બે નિજ ભાવની
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમાં સંસારનું વર્ણન થાય અને નરક વિગેરે ચાર ગતિમાં અનુપૂર્વીના ઉદયથી એક ભવથી બીજો ભવમાં જવું, તે વિ સંસાર છે. અને ભાવ સંસાર એટલે સંસતિને સ્વભાવ તે આર્થિક વિગેરે ભાવની પરિણતિરંપ છે, તેમાં પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાગ, અને પ્રદેશ એમ ચાર પ્રકારના કર્મના બંધના પ્રદેશ વિપાકનું ભોગવવું છે. આ પ્રમાણે દ્રથી લઈ ભાવ સુધી પાંચ પ્રકારને સંસારે છે અથવા દ્રવ્યાદિક ચાર પ્રકારને સંસાર છે તે આ પ્રમાણે અશ્વથી હાથી. ગામથી નગર અને વસંતથી ગ્રીષ્મ. તથા આદથિકથી
પમિક એમ ચાર પ્રકારે થાય છે, એમ બંને પ્રકારે સંસાર બતાવ્યું છે, આ સંસારમાં કર્મને વશ થલા છે આમ તેમ ભમે છે. તેથી કર્મનું એવરૂપ બતાવે છે. णामंठवणाकम्मं, दव्वकम्मं पओगकम्मं च । समुदाणिरियावहिणं आहाकम्मंतवोकम्मं ॥१८॥ किहकम्म भावकम्मं, दसविह कम्मं समामओ होह।
નામે કર્મ. તે કર્મ વિષયથી શૂન્ય. એવું નામ માત્ર છે. સ્થાપના કર્મ પુસ્તક અથવા ૫ત્ર વિગેરેમાં કર્મ વગણાનું સદૂભવ. અસદભાવ એમ બેરૂપે જે લખેલું કે ચિતરેલું હોય કમ છે તે સ્થાપના કર્મ છે.
દ્રશ્ય કર્મમાં. શરીર, ભથશરીર સીવાય વ્યતિરિકત બે પ્રકારે છેદ્રવ્ય કર્મ અને તે દ્રવ્ય કર્મ, તેમાં દ્રવ્ય કર્મ તે કર્મ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ગણાના અંદર રહેલા પુતળે જે બંધને , અને બં ધાતા અને બાંધેલા જે ઉદીર્ણમાં ન આવેલા હોય તે લેવા ને દ્રવ્યકર્મમાં કૃષીબળ (ખેડુત) વિગેરેનાં કર્મ જાણવા જેનાથી બીજા ને દુઃખ થાય તેવાં સંસારી કૃત્ય અહીં લેવાં)
પ્રશ્ન-કર્મ વર્ગણાની અંદર રહેલા પુગળ દ્રવ્ય કર્મ છે એવું કહ્યું તે વર્ગણા કઈ છે ?
ઉત્તર–સામાન્ય રીતે વર્ગણ ચાર પ્રકારની છે, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ, એમ ચારભેદે છે. તેમાં દ્રવ્યથી એક બે વિગેરેથી, સંખેય, અસંખ્યય- અનંત, પ્રદેશ વાલી છે તથા ક્ષેત્રથી જે ક્ષેત્ર પ્રદેશમાં અવગાઢ કરી રહેલ દ્રવ્યના એક બેથી સંખ્યય, અસંખ્યય, પ્રદેશ રૂપ ક્ષેત્ર પ્રદેશે જેનાથી કાય, તે ક્ષેત્ર વર્ગ છે. અને કાળથી એક બેથી માંડીને સંક પેય, અસંખ્યય. સમય સ્થિતિમાં રહેલ વર્ગણ લેવી અને ભાવથી રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ, તથા તેની અંદર રહેલા ભેદ રૂપ સામાન્યથી ભાવ વર્ગનું જાણવી, અને વિશેષથી હવે
(૧) પરમાણુ ઓની એક વર્ગણ છે. એ જ પ્રમાણે એક એક પરમાણુના ઉપચય (વધારા) થી સંખ્યય પ્રદેશ વાલા : સ્કની સંખ્યય વર્ગણાઓ છે. તે જ પ્રમાણે અસંખેય પ્રદેશ વાલા સકની અસંખ્યય વર્ગણ જાણવી આ વર્ગણાએ
દારિક વિગેરે પરિણામ ને પેશ્ય થઈ શકતી નથી તથા અનંત પ્રદેશની બનેલી અનંતી વગેણાઓ પણ ગ્રહણ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦) ગ્ય નથી. તેવી વર્ગણાઓને ઉલંઘીને ઔદ્યારિક ગ્રહણ યોગ્ય થાય છે. તે અનંતી અનંત પ્રદેશ અનંતી વર્ગશુઓ જ છે. એટલે પૂર્વે કહેલી અયોગ્ય ઉત્કૃષ્ઠ રણની અંદર “એક” એક મેળવવાથી દારિક શરીર ગ્રહણ
ગ્ય જઘન્ય વર્ગણાઓ થાય છે એમ એક એક પ્રદેશ વધારતાં વધેલી દારિક એગ્ય ઉત્કૃષ્ટ વર્ગણ જ્યાં સુધી અનંતી થાય ત્યાં સુધી લેવી.
પ્રશ્ન–જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટાને શું ભેદ છે?
ઉત્તર–જઘન્યથી ઉત્કૃષ્ટ વિશેષ અધિક છે, તેમાં વિશેષ આ છે કે આદારિક જઘન્ય વર્ગને અનંતમે ભાગ જે છે તેના અનંતા પરમાણુ પણથી એક એક પ્રદેશના ઉપચય થએથી આિદારિક એગ્ય વર્ગને જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ મધ્ય વત્તની વણાઓનું અનંતપણું છે, તેમાં હારિક યોગ્ય ઉત્કૃષ્ટ વર્ગણામાં એકરૂપ (સંખ્યા) ઉમેરવાથી અશ્વ વર્ગણ જઘન્ય થાય છે એ પ્રમાણે એક એક પ્રદેશ વધતાં ઉત્કૃષ્ટ અંતવાળી અનંતી થાય છે.
પ્રશ્ન –એમાં જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ વર્ગણને વિશેષ છે? - ઉત્તર–જઘન્યથી અસંખ્યય ગુણી ઉટી છે, અને તે બહુ પ્રદેશપણથી અને અતિ સૂકમ પરિણમપણાથી
દારિકને અતિ વગણ પણ તે અગ્રહણ ગ્ય છે, તેમ અલ્પ પ્રદેશપણાથી અને બાદર પરિણામ પણ શી વેકિય
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૧)
( શરીર )ને પણ અચેગ્ય છે, એ પ્રમાણે જેમ જેમ પ્રદેશના ઉપચય થાય; તેમ તેમ વિશ્વસા પરિણામના વશથી વણુઓનું અતિશય સૂક્ષ્મપણું જાળું; તેજ ઉત્કૃષ્ટ ઉપર એકરૂપ નાંખવાથી ચેાગ્ય અચેગ્ય વિગેરે વૈક્રિય શરીર વાઓનુ જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટનું વિશેષ લક્ષ જાણવુ'; તથા નૈક્રિય-આહારક એ. અન્નેના વચમાં રહેલી અાગ્યવ - શુાસ્ત્રનું જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ વિશેષ અસભ્યેય ગુણપશુ છે, વળી પૂર્વ કહ્યા પ્રમાણે અચેગ્ય વર્ગા ઉપર એકરૂપના પ્રક્ષેપથી જળન્ય આહારક શરીર ચાગ્ય વગણા થાય. છે, તે પ્રદેશ વૃદ્ધિથી વધતાં ઉત્કૃષ્ટ અનત સુધી થાય છે. પ્રશ્ચઃજઘન્ય ઉત્કૃષ્ટનું કેટલુ અંતર છે ? ઉત્તર:---જઘન્યથી ઉત્કૃષ્ટ વિશેષ અધિક છે. પ્રશ્ન:-વિશેષ કેટલા છે?
ઉત્તરઃ—જઘન્ય વણાનાજ અનંત ભાગ છે, તેનુ પણુ અનંત પરમાણુપણું હાવથી આહારક શરીર ચાગ્ય નાનું પ્રદેશ ઉત્તરથી વધતી વ ણુાઓનું પણ અનતપણુ છે, તે ઉત્કૃષ્ટ વણામાંજ એકરૂપ ઉમેરવાથી જઘન્ય આહારક શરીરને અચેાગ્ય વણાએ થાય છે. ત્યારપછી પ્રદેશ વૃદ્ધિએ વધતી જ્યાં સુધી ઉત્કૃષ્ટ અનંત થાય; ત્યાં સુધીજ આહારક શરીરના સૂક્ષ્મપણાથી અને બહુ પ્રદેશપણાથી તેને ભચેચ વા છે, તેમ બાદરપણાની
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૨)
અને અલ્પ પ્રદેશપણાથી તેજસ શરીરને પણ અાગ્ય છે. પ્રશ્નઃ—જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટને અહી. કેટલું અંતર છે? ઉત્તર—જઘન્યથી ઉત્કૃષ્ટ અનંત ગુણા છે. પ્રશ્ન—કયા ગુણાકાર વડે? ઉત્તર—અભવ્યથી અન'ત ગુણા અને સિદ્ધથી અન’તમે
ભાગે છે.
તેના ઉપર એકરૂપ નાંખવાથી તેજસ શરીરને યાગ્ય વા જઘન્ય છે, તે પ્રદેશ વૃદ્ધિએ વધતી ઉત્કૃષ્ટ અનતી થાય છે.
સુધી
પ્રશ્ન—જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટનું અંતર કેટલું છે ! ઉત્તર—જઘન્યથી ઉત્કૃષ્ટ વિશેષ અધિક છે, અને વિશેષ તે જઘન્ય વણાના અનત ભાગ છે, તેને પણ અનંત પ્રદેશપણું હાવાથી જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટની વચમાં રહેલી વણાઓ'નુ' શ્મન'તપણું છે, તૈજસની ઉત્કૃષ્ટ વણાના ઉપર એકરૂપ નાંખવાથી વધેલી જે વા તે તૈજસ શરીરને આ ગ્રહુણ ચેાગ્ય થાય છે એમ એક એક પ્રદેશ વધતાં ઉત્કૃષ્ટ અંતવાલી અનતી વગણાઓ છે, તે તૈજસ શરીરને તેના અતિ સૂક્ષ્મ પણાથી તથા બહુ પ્રદેશપણાથી અાગ્ય છે, તેમ બાદરપણાથી અને અલ્પ પ્રદેશપણાથી ભાષા દ્રવ્યને પણ માગ્ય છે.
જધન્ય ઉત્કૃષ્ટનું અનત ગુપણાથી વિશેષ છે અને
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩)
તે ગુણાકાર અભવ્યથી અનતગુણા અને સિદ્ધોથી અનંતમે ભાગે છે તે અશ્વ ઉત્કૃષ્ટ વર્ગણમાં એકરૂપ નાંખવાથી જઘન્ય ભાષા દ્રવ્ય વર્ગણ થાય છે, તેની પણ પ્રદેશ વૃદ્ધિએ ઉત્કૃષ્ટ વર્ગણ સુધી અનંત સ્થાન છે. જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટનું વિશેષ આ છે, જઘન્ય વર્ગણના અનંતમે ભાગે અધિક ઉત્કૃષ્ટ વર્ગણ છે. અહીં પણ અનંત ભાગનું અનંત પરમાણુ પણું જાણવું તેથી આ એક વિગેરે પ્રદેશ વૃદ્ધિના પ્રકમથી અગ્ય વર્ગણાઓનું જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટપણું વિગેરે જાણવું. અહીં વિશેષ આટલું છે કે જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટને ભેદ અહી અભવ્યથી અનંતગુણે અને સિદ્ધોથી અનંતમે ભાગે છે, તે વર્ગણાઓનું પણ પૂર્વ હેતુ કદંબક (સમૂહ) થી ભાષા દ્રવ્ય અને આના પાન ( શ્વાસ
છવાસ) દ્રવ્યનું અગ્ય પણું જાણવું. અને અગ્ય ઉત્કૃષ્ટ વર્ગણામાં એક રૂપ નાંખેથી આનાપાન વર્ગણા. જઘન્ય થાય છે. તેનાથી એક એક રૂપે વધતાં ઉત્કૃષ્ટ વર્ગશુઓના અંતવાલી અનંતી થાય છે. જઘન્યથી ઉતકૃણા જઘન્યથી અનંત ભાગ અધિક જાણવા તેના ઉપર એક રૂપ વધતાં જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદ વડે અગ્રહણ યોગ્ય વગણ છે. પણ વિશેષમાં અભથી અનંત ગુણ અને સિધ્ધથી અનંતમે ભાગે છે. ફરીથી અગ્ય ઉત્કૃષ્ટ વર્ગણ ઉપર પ્રદેશથી માંડીને વૃદ્ધિ કરતાં જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદવાલી મને,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪)
દ્રવ્ય વર્ગ છે. જઘન્ય વર્ગણને અનંતમ ભાગ વિશેષ છે. ફરીથી પ્રદેશના વધતા કમથી અગ્રહણ વર્ગણ છે. વિશેષમાં અભવ્યને અનંત ગુણ વિગેરે છે. અને તે વગે. શુઓ પ્રદેશના બહુ પણથી અને અતિ સૂક્ષમ પણાથી મને દ્રવ્યને અગ્ય વર્ગણાઓ છે, તથા અલ્પ પ્રદેશપણાથી અને બાદર પણથી કાશ્મણ શરીરને પણ અગ્ય છે, તેના ઉપર એક રૂપ નાંખવાથી જઘન્ય કામેણું શરીરની વર્ગણા છે, વળી એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરતાં ઉત્કૃષ્ટ અનંત સુધી છે.
પ્ર–જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટને શું વિશેષ છે.?
ઉત્તર–જઘન્ય વર્ગણને અનંતમો ભાગ અધિક તે ઉત્કૃષ્ટ વર્ગ છે, અને તે અનંત ભાગ અનંતા અનંત પરમાણુ રૂપ હેવાથી અનંત ભેદથી ભિન્ન કર્મ દ્રવ્યની વર્ગણાઓ છે, અને અહીં તેમનું પ્રયોજન છે. કારણ કે દ્રવ્ય કર્મના વ્યાખ્યાનની અહીં વાત ચાલે છે, અને હવે પછીની વર્ગણુઓ કામે આવેલી છે, તે શિષ્યના ઉપર ઉપકારની બુદ્ધિથી કહેવાય છે.
વલી ઉત્કૃષ્ટ કર્મ વગણા ઉપર એક રૂપ નાંખવાથી જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદથી ભિન્ન પ્રવ વગણા છે, તે જઘન્યથી ઉત્કૃષ્ટી સર્વ જીવેથી અનંત ગુણી છે, તેના ઉપર એક જ નાંખવાથી કમવડે અનતી જ જન્ય ઉત્કૃષ્ટ લેવાલી અબુલ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૫)
વર્ગણા છે. ધ્રુવ પણાથી અધ્રુવ છે, કારણ કે તેના વિરૂદ્ધ પવાલી ત્રના સદ્ભાવથી તેનુ અધ્રુવ પણું છે. અહી જધન્ય ઉત્કૃષ્ટને ભેદ હમણા ઉપર પહેલા તેજ છે—તે ઉત્કૃષ્ટના ઉપર એક એકની વૃદ્ધિ કરતાં જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદવાળી અનતીજ શૂન્ય વણાએ થાય છે, અને ઘન્ય ઉત્કૃષ્ટને વિશેષ પૂર્વ માક છે. તેના સંસારમાં પણ અભાવ છે, તેથી તેનું નામ શૂન્યવા રાખ્યું છે. તેમાં એમ કહ્યુ` છે કેઃ—અધ્રુવ વણાના ઉપર પ્રદેશની વૃદ્ધિએ અન’તીના પણ સભવ થતા નથી. એવી પ્રથમ શૂન્યવગણા છે. તેના ઉપર એકરૂપ વિગેરેની વૃદ્ધિએ જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદવાળી પ્રત્યેક શરીરની વગણા થાય છે. જધન્યથી ક્ષેત્ર પલ્ચાપમના અસભ્યેય ભાગના પ્રદેશ જેટલા ગુણી ઉત્કૃષ્ટ છે, તેના ઉપર એક એકરૂપની વૃદ્ધિએ જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદવાળી અનતીજ શૂન્ય વણાઓ થાય છે.
જધન્ય વણાથી ઉત્કૃષ્ટી અસખ્ય ભાગ પ્રદેશગુણી છે, તેના અસંખ્યેય ભાગ પણુ અસંખ્યેય લેાકાકાશરૂપ છે. આ પ્રસાણે મીજી શૂન્યવગણુા છે, તેના ઉપર એકફપાદિ વૃદ્ધિએ ખાદર નિગેાદ શરીરની વર્ગણા જઘન્યથી છે, અને ક્ષેત્ર પચેપમના અસભ્યે ભાગ પ્રદેશગુણી ઉત્કૃષ્ટી છે, તેના ઉપર એકરૂપ વિગેરેની વૃદ્ધિથી જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદવાળી ત્રીજી શૂન્યવગણા છે. જઘન્યથી અસ ધ્યેય ગુણી ઉત્કૃષ્ટી છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ર–ગુણાકાર કર્યો છે?
ઉત્તર–આગળના અસંખ્યય ભાગ પ્રદેશની રાશિના આવલિકા કાળના અસંખ્યય ભાગ સમય પ્રમાણે વારંવાર વર્ગમૂળના કરવાથી અસંખ્ય ભાગ પ્રદેશ પ્રમાણે છે, તેના ઉપર એક એકરૂપની વૃદ્ધિએ જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદવાળી સૂમ નિગદ શરીરની વર્ગણ છે, જધન્યથી ઉત્કૃષ્ટી આવલિકાના કાળના અસંખ્યય ભાગ સમયના ગુણાકાર જેટલી છે. - તેના ઉપર એક એક રૂપની વૃદ્ધિએ જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદવાળી ચેથી શુન્યવર્ગણ છે. જઘન્યથી ઉત્કૃષ્ટી ચેખુણે કરેલે લેકની અસંખ્યય શ્રેણિએ જેટલી છે, અને તે પ્રતરના અસંખ્યય ભાગ બરાબર છે, તેના ઉપર એક એકરૂપની વૃદ્ધિએ જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદવાળી મહા સ્કંધ વગણ છે, જઘન્યથી ઉત્કૃષ્ટ ક્ષેત્ર ૫૫મના અસંખેય અથવા સંખ્યયગુણ છે.
આ પ્રમાણે સંક્ષેપથી વર્ગણાઓ કહી છે, વિશેષ જાણવા ઈચ્છનારે કર્મપ્રકૃતિ નામને ગ્રંથ જે જોઈએ.
- પ્રવેગ કર્મ - હવે પ્રવેગ કમ કહે છે-વિયતરાયના ક્ષય ઉપશમથી પ્રગટ થએલ વીર્યવાલા આત્માથી પ્રકર્ષે કરીને જાય તે પ્રયોગ છે. તે મન વચન અને કાયાના લક્ષણવાલે. પંદર પ્રકારે છે તેની વિગત. - મન વેગમાં–સત્ય, અસત્ય, મિશ્ર, તથા ન સત્ય
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭)
ન અસત્ય એમ ચાર પ્રકારે છે, તેમજ વચન એગ પણું ચાર પ્રકારે છે અને કયા યોગ સાત પ્રકારે છે, તે બતાવે છે (૧) આદારિક (૨) આદારિક મિશ્ર (૩) વૈક્રિય (૪) વૈકિય મિશ્ર (૫) આહારક (૬) આહારક મિશ્ર (૭) કાર્મણ
ગ એમ પંદર ભેદ થયા તેમાં મનગ મન પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત થએલા મનુષ્ય વિગેરેને છે. વચનગ-બે ઈદ્રિય વિગેરે જેને છે. દારિક પેગ તિર્યંચ તથા મનુષ્યને શરીર પર્યાપ્તિની પછીથી છે. ત્યાર પહેલાં મિશ્ર જાણ અથવા કેવળી ભગવંતને સમુદ્રઘાતની અવસ્થામાં બીજા છઠ્ઠા અને સાતમા સમયમાં છે. વૈક્રિયકાવ્ય ગ દેવ નારક અને બાદર વાયુકાયને છે, અથવા બીજા કેઈ વયિ લબ્ધિ વાલાને હોય છે. તેને મિશ્ર પેગ દેવતા નારકિને ઉત્પત્તિ સમયે છે અથવા નવું વૈકિય શરીર બનાવનાર બીજાને પણ હોય છે, આહારક ગ ચદ પૂવી સાધુ જ્યારે આહારક શરીરમાં સ્થિત હેય છે ત્યારે છે અને તેને મિશ્રણ નિર્વતૈના (બનાવવા) ના કાળમાં હોય છે.
કામણ વેગ વિગ્રહ ગતિમાં અથવા કેવલિ સમુદઘાતમાં ત્રીજા ચેથા પાંચમ સમયમાં છે.
આ પ્રમાણે પંદર પ્રકારના ગવડે આત્મા આઠ પ્રદેશકે છેને તપેલા વાસણમાં ઉછળતા પાણીની માફક ઉ૬વર્તમાન સર્વ આત્માના પ્રદેશવડે આત્મા પ્રદેશથી અવષ્ટ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮) ધ આકાશ ભાગમાં રહેલ કામણ શરીરને એગ્ય કર્મદળને જે બાંધે છે તેને પ્રયોગ કર્મ કહે છે. કહ્યું છે કે – “s it was gaફ, , હારિ
ii અવિવંધણ વા, સત્તાધિંધણ વા, - विहबंधए वा, एगविहबंधए वा, नोणं अबंधए"। - જ્યાં સુધી આ જીવ હાલે છે. વધારે હાલે છે. ચાલે છે. ફરકે છે. ત્યાં સુધી આઠ પ્રકારના કર્મને બંધક સાત પ્રકારના છ પ્રકારના અથવા એક પ્રકારના પણ કમને બંધક છે, પણ તે અબંધક હોતેજ નથી.
સમુદાન કર્મ . (સમુદાન શબ્દની ઉત્પત્તિ સં. તથા આ ઉપસર્ગ સાથે દા. ધાતુ જે દેવાના અર્થ માં છે, તેનું લ્યુટ અંતથી પૃદર વિગેરે પાઠ વડે આકારને ઉકાર આદેશ થવાથી સમાદાનને બદલે સમુદાન શબ્દ થયે છે.) તેમાં પ્રવેશ કવડે એક રૂપ પણે ગ્રહણ કરેલી કર્મ વર્ગણાઓની સમક્ષ મૂળ ઉત્તર પ્રકૃતિ સ્થિતિ અનુભવ અને પ્રદેશ બંધવાળા ભેદ વડે આ ઉપસર્ગ (જેને અર્થ મર્યાદા છે તે.) વડે દેશ (3) સર્વ ઉપઘાતી રૂપ વડે તેજ પ્રમાણે સ્પષ્ટ નિધન નિકાચિત એવી ત્રણ અવસ્થા વડે જે સ્વીકાર કરે તેજ સમુદાન છે, અને તે કર્મનું નામ સમુદાન કર્મ છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૯)
તેમાં મૂળ પ્રકૃતિના બધ જ્ઞાન આવરણીય વિગેર આ પ્રકારે છે, અને ઉત્તર પ્રકૃતિના ધ જુદો જુદો છે, તે અતાવે છે.
જ્ઞાન આવરણીચના પાંચ ભેદ છે. મતિ શ્રુત અધિ મન પર્યાય તથા કેવળ એમ પાંચ ભેદે જ્ઞાન છે. તેનું આ-વણુ કરનાર સર્વ ઘાતી ફક્ત કેવળ જ્ઞાનનું છે.
અને બાકીના ચારનાં આવરણ દેશઘાતિ અથવા સર્વઘાતિ છે. દર્શનાવરણીય કર્મ નવ પ્રકારે છે. તેમાં પાંચ પ્રકારની નિદ્રા તથા ચાર પ્રકારનું દર્શન. તેને અવરણુ કરનાર જાવુ. નિદ્રા પ°ત્ છે. તે મેળવેલા દર્શનની લબ્ધિ તેના ઉપયોગને ટ કરનાર છે, અને દર્શન ચતુષ્ટય તે દર્શન નીચ નીય પ્રાપ્તિનેજ આવરણ કરનાર છે. અહીંયાં પણ કેવળ દનઆવરણુ સર્વાતિ છે. બાકીના દેશથી છે. વેદનીયકમ સાતા અને અસાતા એમ એ ભેદે છે. મેહનીયક, દર્શનચારત્ર ભેદથી એ પ્રકારે છે. તેમાં દર્શ નમાહનીય મિથ્યાત્વાદિ ઉયમાં આવતું ત્રણ ભેદે છે, અને મધમાં તે એક પ્રકારે છે.
૯
ચારિત્રમાહનીય સેાળ કષાય, નવ નાકષાય એમ પચ્ચીસ પ્રકાર છે.
અહીયાં પણ મિથ્યાત્વ, મેાહનીય, તથા સજ્વલન કષાય છેડીને માર કષાયેા સર્વદ્યાતિ છે, અને બાકીના દેશઘાતિ છે. આયુષ્યકર્મ ચાર પ્રકારે છે. તે નારકાદિ ભેદવાળાં છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામકર્મ બેતાળીસ ભેદે છેતેમાં ગતિ વિગેરે ભેદ છે. વળી ઉત્તર પ્રકૃતિથી તાણું (૩) ભેદ છે, તેને ખુલાસો કહે છે. ગતિ નારક; વિગેરે ચાર ભેદે છે. જાતિ એકેન્દ્રિય વિગેરે પાંચ છે. શરીરે દારિક વિગેરે પાંચ છે. દારિક વૈકિય, અને આહારક. એમ ત્રણ શરીરનાં અંગોપાંગ ત્રણ છે.
નિમણું નામ સર્વજીવ શરીરનાં અવયવનું નિપાદક (બનાવનાર) હેવાથી એક પ્રકારે છે.
બંધનનામ દારિક વિગેરે કર્મવર્ગણાનું એકપણું કરનાર પાંચ પ્રકારે છે, તથા સંઘાતનામ દારિક વિગેરે કર્મવર્ગણાની રચના વિશેષકરીને સ્થાપનાર તે પાંચ પ્રકારે છે. સંસ્થાનના સમચતુરસ્ત્ર (બધી બા સરખું) વિગેરે છ પ્રકારે છે. - સંહનન નામ વજીરૂષભ નારાચ વિગેરે છ પ્રકારે છે. સ્પર્શ આઠ પ્રકારે છે. રસ પાંચ પ્રકારે છે. ગંધ બે પ્રકારે છે અને વર્ણ પાંચ પ્રકારે છે–
અનુપૂવ નારક વિગેરે ચાર પ્રકારે છે. વિહાગતિ પ્રશસ્ત તથા અપ્રશસ્ત એમ બે ભેદે છે. અગુરૂ લઘુ ઉપઘાત પરાઘાત આપ ઉદ્યત ઉચ્છવાસ પ્રત્યેક સાધારણ ત્રણ સ્થાવર શુભ અશુભ સુભગ દુર્ભગ સુસ્વર
સ્વર સૂક્ષમ બાદર પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તક સ્થિર અસ્થિર આદેય અનાદેય યશ કીર્તિ અયશ કીતિ તીર્થકર નામ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧)
આ બધી પ્રકૃતિએ દરેક એકજ પ્રારની છે ( આનુ વધારે વર્ણન પહેલા કર્મ ગ્રંથમાં નામ કમની પ્રકૃતિમાં જુઓ ) ગાત્ર કમ
તે ઉંચ અને નીચ એમ બે ભેઠે છે. અંતરાય કમ
દાન, લાભ, ભાગ ઉપભાગ, વીય એમ પાંચને અતરાય કરનાર પાંચ ભેદે છે. આ પ્રમાણે મૂળ પ્રકૃતિ અધના ભેદ ખતાન્યે છે.
તથા
ઉત્તર
હવે પ્રકૃતિ અધના કારણેા બતાવે છે. पडिणीयमंतराइय, उवधाए तप्पओस णिण्हवणे । आवरणदुगं बन्धइ, भूओ अच्चासणाए य ॥ १ ॥
જ્ઞાન આવરણનું તથા દર્શન આવરણનુ કમ કેમ બાંધે તે બતાવે છે. જ્ઞાન ભણનારનુ શત્રુપણું કરે, અંતરાય કરે ઉપઘાત કરે, દ્વેષ કરે ભણાવનારા ગુણ ભૂલે અથવા જ્ઞાની અથવા જ્ઞાનની આશાનતા ( નિંદા ) કરે. જ્ઞાન દર્શીન એ બંને પ્રકારનુ' આવરણ અધાય છે. भूयाणुकंपवयजोग, उज्जुओ खंतिदाणगुरूभत्तो । बंध भूओ सायं, विवरीए बंधई इयरं ॥ २ ॥ જીવાની દયા વ્રતયેાગમાં ઉદ્યમ કરે ક્ષમા રાખે આપે સદગુરૂને ભક્ત હોય આવે જીવ સાતા વેદનીય કર્મી
દાન
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, અને તેનાથી ઉલટું એટલે જીવ હિંસા કરનાર વિગેરે દુર્થણવાળે જીવ અસાતા વેદનીય કર્મ બાંધે. अरहंतसिद्धचेइयतव, सुअगुरूमाधु संघ पडिणीओ बंधइदंसण मोहं, अणंतसंसारिओ जेणं ॥३॥
તીર્થકર સિદ્ધ ચેત્ય, તપ, શ્રત, ગુરૂ, સાધુ, સંધ આજે ધર્મના પિષકે છે તેમને પ્રત્યેનીક (શત્રુ) થાય તે તે પાપવડે દર્શન મોહનીય કર્મ અને અનંત સંસાર બ્રમણનું કર્મ બાંધે. तित्रासाओ बहुमोह, परिणती रागदोसमंजुत्तो। बंधइ चरित्तमोहं, दुविहंपि चरित्तगुणघाई शा-४
તીવ્ર કસાયવાલે (ઘણે કેદી વિગેરે) બહુ મેહવાલે રાગ દ્વેષથી ભરેલે તે જીવ અને પ્રકારને ચારિત્ર મોહ જે ચારિત્ર ગુણને ઘાતક છે તેને બાંધે છે. मिच्छद्दिही महारंभपरिग्गहो तिव्वलोभणिस्तीलो। निरआउयं निबंधइ, पावमति रोहपरिणामो गा-५॥
મિથ્યા દષ્ટિ. મહાન આરંભ પરિગ્રહવાળે, ઘણે ભીનિશીલ, (દુરાચારી.) જીવ પાપની બુદ્ધિવાળે હેવાથી તથા મનમાં પૈદ્ર ( દુષ્ટ) પરિણામવાળે હેવાથી નરકનું આયુષ્ય બાંધે છે ? उम्नग्गदेसओ मग्ग णासओ गूढहियय माइल्लो। सदसीलो अ ससल्लो, तिरिआउं बंधइ जीवो ॥॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) ઉપાર્ગ (કુમાગ) માં દોરનાર સુમાગને નાશક ગઢ હદયવાલે, કપટી શઠતા કરનારે, શલ્યવાળે તે જીવ તિર્થચનું આયુષ્ય બાંધે છે. पगती' मा शाओ, दाणरओसील संजमविहूणो। मज्झिमेहि जुत्ता, मणुयाउं बन्धई जीयो ॥७॥
સ્વભાવથી જ કે ધાદિ એછા હોય, દાનમાં રક્ત હોય, શીલ સંયમમાં ઓછાશવાળે હય, મધ્યમ ગુણે કરીને યુક્ત હોય, તે જીવ મનુષ્યનું આયુષ્ય બાંધે છે. હજુ
૪, જાતડામાર : देवाज्यं शिवंधह, सम्मंदिही उ जो जीवो ॥८॥ ..
અણુવ્રત, મહાવ્રત, પાળે. તથા બાળ તપ કરે–અકામ નિર્જર કરે અને સમ્યક્ દષ્ટિ હોય, તે જીવ દેવનું આયુધ્ય બાંધે છેमणस्यण शायको, माइलो गारहिं पडिवडो। असुल बंधइ नाम, तप्पडिपक्खाह सुमनाम ॥९॥ - મન વચન કાયાથી વકે હેય, અહંકારમાં ચઢેલ હેય. આ દુર્ગુણોથી અશુભ નામ કર્મ બાંધે છે, અને તેનાથી ઉલટે એટલે મન વચન કાયાથી સરળ હોય, નિફ્ફટ હાય; એવા સલ્લુણવાળો શુભનામ કમ બાંધે છે. अरिहंतादिसु भत्तो, सुत्तरूई पयगुमाण गुणपेही । बन्धइ उच्चागीयं, विवरीए पंधई इयरं ॥ १ ॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૪)
જીનેશ્વર વિગેરે પૉંચ પરમેષ્ઠિના ભક્ત હોય; સૂત્ર ભણુ
નાની ચીવાળા હોય; અહંકારી ન હોય; ગુણાના રાગી ડાય; તે ઉંચ ગોત્ર ખાંધે છે, અને તેનાથી ઉલટા ગુણુ ( દુર્ગુણુવાળા ) નીચ ગાત્ર ખાંધે છે.
1
पाणवहादीसु रतो, जिणपूपामोक्खमग्गविग्धयरो । अखेर अंतरायं, ण लहइ जोणिच्छियं लाभं ॥ ११ ॥
પ્રાણવધ ( જીવહિંસા ) વિગેરે પાપમાં રક્ત જિનેશ્વ રની પૂજા તથા મેાક્ષમાગનાં જે કૃત્ય તેમાં વિઘ્ન કરનારા હાય; તે અંતરાય કર્મ બાંધે છે, અને તે કર્મના પ્રતાપથી ઇચ્છિત વસ્તુ મેળવતા નથી. સ્થિતિબંધ.
મૂળ અને ઉત્તર પ્રકૃતિના ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય ( સાથી ઘેાડા ) એવા બે ભેદ છે, તેમાં ઉત્કૃષ્ટથી મૂળ પ્રકૃતિ જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય વેદનીય અંતરાય એ સાર કર્મની ૩૩ કાઠા કાડી સાગરોપમ સ્થિતિ છે, અને જેટલી કાડાકોડી સ્થિતિ હોય; તેટલા સેકડા વધે. સુધી અખાધા હોય; ત્યારપછી પ્રદેશથી અથવા વિપાકથી કર્મને અનુભવ ( ભાગવવુ' ) થાય એ પ્રમાણે દરેક કર્મની સ્થિ તિમાં જાણવું.
માહનીય કર્મની ૭૦ કાડાકાડી સાગરાપમ છે. નામ અને ગાત્ર
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૫)
ની ૨૦ કોડાકાડી સાગરોપમ છે. આયુષ્યકર્મની ફ્કત ૩૩ સાગરોપમની છે, તેમાં પૂર્વકેાડીને ત્રીજો ભાગ ખાધા
કાળ છે.
હવે જઘન્યથી કહે છે.
જ્ઞાન દર્શનનાં, આવરણ, મેહનીય, અતરાય, એ ચાર ક્રમના જઘન્યબંધની સ્થિતિ અંતર્મુહુર્ત્તની છે. નામગેાત્રની આઠ મુહુર્તની છે વેદનીય કર્મની ૧૨, અને આયુષ્યની જે સાથી ક્ષુલ્લક (નાના) ભવ છે-તે નિરોગી મનુષ્યના શ્વાસેાશ્વાસના કાળના લગભગ ૧૭મે ભાગે છે. ( યુવાન માણુસના એક શ્વાસે શ્વાસમાં નિાદના જીવના ૧૭ ભવ લગભગ થાય છે.) હુવે અને ઉત્કૃષ્ટ જઘન્ય અને ઉત્તર. પ્રકૃતિ આશ્રયી કહે છે.
મતિ શ્રુત અવધિ મન:પર્યાય કેવળ આવરણુ નિદ્રા પંચક ચક્ષુ દર્શન વિગેરે ચતુષ્ક અસાતા વેદનીય તથા દાન અંતરાય વિગેરે પાંચ આ બધીની એટલે ૨૦ ઉત્તર પ્રકૃતિની ૩૦ કાડાકોડી સાગરોપમ છે. સ્ત્રીવેદ સાતા વેદનીય મનુષ્ય ગતિ તથા અનુપૂર્વી એ ચાર પ્રકૃતિની ૧૫ કાડા કાડી સાગરોપમ છે.
મિથ્યાત્વ માહનીચની ૭૦ની છે. અને ૧૬ કષાયની ૪૦ કાડા કોડી સાગરોપમ છે.
(૧) નપુ ંશક વેદ (૨) અરતિ (૩) શૈક (૪) ભય (૫)
૧
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) જુગુપ્સા (૬) નરક (૭) તિર્થંચ એ બે ગતિ તથા(૮) એકે’દ્રિય (૯) પંચેન્દ્રિય જાતિ (૧૦) આદ્યારિક (૧૧) વૈક્રિય શરીર તથા તે (૧૨-૧૩) બંનેનાં અંગોપાંગ તથા (૧૪) તેજસ (૧૫) કાણુ (૧૬) હુંડક સંસ્થાન (૧૭) છેલ્લું સહનન (૧૮) વર્ણ, (૧૯) ગધ (૨૦) રસ. (૨૧) સ્પે. (૨૨) નરક. (૨૩) તિ`ચ અનુપુત્રી (૨૪) અનુરૂલધુ (૨૫) ઉપઘાત (૨૬) પરાઘાત (૨૭) ઉચ્છવાસ (૨૮) આતપ (૨૯) ઉઘાત. (૩૦) પ્રશસ્ત વિહાયેાગતિ (૩૧) ત્રસ (૩૨) સ્થાવર (૩૩) ખાદર (૩૪) પર્યાપ્તક (૩૫) પ્રત્યેક (૩) અસ્થિર (૩૭) અશુભ. (૩૮) દુર્લીંગ. (૩૯) દુ:સ્વર. (૪૦) અના દેય (૪૧) અયશ કીતિ. (૪૨) નિર્માણ. (૪૩) નીચ ગાત્ર. એ પ્રમાણે ૪૩ પ્રકૃતિની ૨૦ કાડાકોડી સાગરોપમ છે.
(૧) પુ ંવેદ. (૨) હાસ્ય (૩) રતિ (૪) દેવ ગતિ તથા (૫) અનુપૂર્વી એ એ તથા. (૬) પહેલું સંસ્થાન (૭) સંર્હનન (૮ ) પ્રશસ્ત વિહાયેાગતિ (૯) સ્થિર (૧૦) શુભ. (૧૧) સુભગ (૧૧) સુસ્વર (૧૩) આદ્રેય (૧૪) યશ કીર્તિ (૧૫) ઉંચ ગેત્ર એ ૧૫ ઉત્તર પ્રકૃતિની ૧૦ કોડા ફાડી સાગરોપમ સ્થિતિ છે. ન્યાધ સંસ્થાન ખીજું સહનન એ એની ૧૨ કાડાકાડી સાગરોપમ સ્થિતિ છે.
ત્રીજું સ’સ્થાન નાચ સહનન એ મનેની ૧૪ તથા કુબ્જ સંસ્થાન અર્ધનારાચ સંહનનની ૧૬ તથા (૧)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૭)
વામન સંસ્થાન (૨) ક્રીલિકા સહનન તથા (૩) એ (૪) ત્રણ (૫) ચાર ઇંદ્રિય જાતિ તથા (૬) સૂક્ષ્મ (૭) અપર્યાપ્તક (૮) સાધારણ એ ૮ પ્રકૃતિની ૧૮, તથા આહાર શરીર તથા અંગોપાંગ તથા તીર્થકર નામ એ ત્રણની એક કાડા કાડી સાગરોપમ સ્થિતિ છે. અને તે દરેકની અખાધા ભીન્ન અંતર્મુહુર્ત્ત કાળની છે. દેવ નારિકનું આયુષ્ય ૩૩ સાગરોપમ છે. અને તિર્યંચ મનુષ્યનુ ભાયુષ્ય ત્રણ પત્યેાપમ છે. અને પૂર્વ કાડીના ત્રીજો ભાગ અખાધા છે. આ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબંધ કહ્યા.
હવે જઘન્ય સ્થિતિબધ કહે છે.
મતિ વિગેરે ૫ તથા ચક્ષુ દર્શન આવરણ વિગેરે ૪, સજવલન લાભ દાનાદિક અતરાય પ ́ચક એ ૧૫ પ્રકૃતિને અંતર્મુહુત્ત સ્થિતિ ખ’ધ છે. અને અબાધા પણ અંતર્મુહુર્તો છે. નિદ્રા પાઁચક તથા અસાતા વેદનીય એ છતુ. એક સા– ગરોપમના સાતમા ભાગના ત્રણ લેવા ૧×) તે પમથી ૫૨પમના અસંખ્યેય ભાગ એછે. લેવા. સાતા વેદનીયના કાળ ૧૨ મુહુર્ત્ત છે, અને અંતમુહુત્તની અમાધા છે. તથા મિથ્યાત્વની સાગરોપમમાં પલ્યે!પમથી અસ ંખ્યેય ભાગ આઠે લેવા.
સાગરા
પહેલા ૧૨ કષાય તે સાગ રોપમના ૪ લેવા અને પચેયમથી અસ ચેંય ભાગ આઠે લેવા.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૮)
સંજવલન કેધની બે માસ છે. માનની એક માસ માયાની અડધે માસ, પુવેદની આઠ વર્ષ સ્થિતિ છે. અ. બધામાં અંતર્મુહુર્તની અબાધા છે.
બાકીના કષાય મનુષ્ય તિર્યંચ ગતિ પંચેન્દ્રિય જાતિ અને દારિક તથા તેના અંગે પાંગ તથા તૈજસ કામણ છ સંસ્થા તથા સંહનન વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, તિર્યચ, મનુષ્ય, અનુપુર્વી, અગુરુલઘુ, ઉપઘાત, પરાઘાત, ઉચ્છવાસ આતપઉઘાત, પ્રશસ્ત, અપ્રશસ્ત વિહા ગતિ, યશઃ કીર્તિ. છેડીને ત્રસ આદિ ૨૦ પ્રકૃતિ નિર્માણ ચિત્ર દેવગતિ અનુપુવી મળીને ૨ તથા નરકગતિ અનુપુવ. ૨ વિકિય શરીર તથા અંગે પાંગ એમ ૬૮ ઉત્તર પ્રકૃતિની સ્થિતિ છે સાગરોપમ અને પાપમને અસંખ્યય ભાગ એ છે છે. તેમાં અંત. સંહની અબાધા છે. વૈક્રિય વર્કની હજાર સાગરોપમના. છે ભાગ લેવા. તેમાં પપમને અસંખ્યય ભાગ છે. છે. તેમાં અંતર્મહત્તની અબાધા છે. આહારક શરીર તેનું અંગે પાંગ તથા તીર્થંકર નામની સાગરોપમ કેટી કેટી સ્થિતિ છે. ભિન્ન અંતર્મુહર્ત અબાધા છે.
પ્રશ્ન-ઉત્કૃષ્ટ પણ એટલી જ સ્થિતિ કહી ત્યારે જઘન્ય. સાથે તે શું ભેદ છે?
ઉત્તર–ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યય, ગુણહીન જઘન્ય છે. યશ, કીર્તિ તથા ઉંચ નેત્ર એ બંનેની સ્થિતિ આઠ મુહર્ત છે. અને.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતમુહુર્તની અબાધા છે. દેવ અને નારકિનું આયુષ્યદશહજાર વર્ષનું છે. અને અંતર્મુહુર્તની અબાધા છે. તિર્યંચ મનુષ્યના આયુષ્યની સ્થિતિ, ક્ષુલ્લક ભવ અને અંતમુહર્તની અબાધા છે. બંધન, સંઘત, એ બંનેની આદારિક વિગેરે શરીરની સાથે રહેવાથી તેની અંદરજ ઉત્કૃષ્ટ જઘન્ય ભેદ જાણ સ્થિતિ બંધ કરો.
હવે અનુભવ બંધ કહે છે. તેમાં શુભ, અશુભ, પ્રવેગ કર્મથી ઉત્પન્ન થએલ પ્રકૃતિ, સ્થિતિ અને પ્રદેશરૂપ, કર્મ પ્રકૃતિનું તીત્ર મંદ અનુભવપણે જે અનુભવાય (ભેગવાય) તે અનુભવ (રસ) છે, તે રસ એક બે ત્રણ ચાર સ્થાન ભેદ વડે જાણ. - તેમાં અશુભ પ્રકૃતિનું કેષાંતકી ( ) ના ઉકાબેલા રસ જે તેમાં અડધે રહે. ત્રીજો ભાગ રહે. એ ભાગ રહે તે અનુક્રમે તીવ્ર અનુભવ જાણવે. (કડવા પદા
ના રસને ઉકાળતાં પાણું જેમ ઓછું રહે તેમ કડવાસ વધારે થાય છે, તેમ અશુભ કર્મનું દળ જેમ વધારે ચીકણું થાય તેમ વધારે દુઃખ ભેગવવું પડે છે. ) -
હવે મંદ અનુભવ કહે છે. મંદ રસને અનુભવ તે જાઈ (પુલ) રસમાં એક એ ત્રણ ચારગણું પાણી વધારે નાખવાથી રસની સુગંધી ઓછી થઈ જાય છે, તે પ્રમાણે કર્મની પણ ચીકણુસ ઓછી હોય તે ઓછું દુઃખ ભેગવવું પડે છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૦) શુભ પ્રકૃતિને રસ દુધ તથા શેરડીના રસ જે મીઠ જાણ. તેમાં પણ પૂર્વ માફક પેજના કરવી, એટલે કેવા તકી તથા શેરડીના રસમાં પાણીનું એક બિન્દુ વિગેરેનાંખવાથી અથવા રસ વધારે નાંખવાથી તેના ભેદનું અનંત-- પણું જાણવું. અહીં આયુષ્યમાં ચાર પ્રકૃતિએ ભવ વિપાકિની છે. (તે ભવમાં ગયા પછી ભગવાય છે. તથા ચાર અનુપૂર્વીએ ક્ષેત્ર વિપાકીની છે.) તે ક્ષેત્રમાં જતાં ઉદયમ આવે છે.
શરીર, સંસ્થાન, અંગોપાંગ, સંધાત, સંહન, વર્ણ, ગધ, રસ, સ્પર્શ, અગુરુલઘુ, ઉપઘાત, પરાઘાત, ઉદ્યત; આતપ, નિર્માણ, પ્રત્યક, સાધારણ, સ્થિર, અસ્થિર, શુભ તથા અશુભ રૂપવાળી છે, તે બધીએ પુદગળ વિપાકીની છે, અને બાકીની જ્ઞાન આવરણ વિગેરે જીવ વિપાકીની છે, એમ અનુભાવ બંધ કર્યો. - હવે પ્રદેશબંધ કહે છે.
તે એક પ્રકાર વિગેરે બંધકની અક્ષેપાએ થાય છે, તેમાં કઈ એક પ્રકારે કર્મ બાંધે, તે વખતે પ્રયોગ કર્મ વડે એક સમયમાં ગ્રહણ કરેલા પુશળ સાતા વેદનીચના ભાવવડે વિશેષ કરીને પરિણમે છે, પણ આ પ્રકારનું કર્મ બાંધનારને આયુષ્ય તથા મેહનીયર્મ છેઠીને છ કર્મને બંધ જાણ તથા સાત પ્રકારે બાંધનારને આયુષ્ય છીને સાત પ્રકારે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૧) જાણ; તથા આઠ પ્રકારનાં કર્મ બાંધનારે તે, આઠ પ્રકારે જાણો; તેમાં પહેલા સમયમાં ગ્રહણ કરેલાં પુદ્રળ સમુદાનવડે, બીજા વિગેરે સમયમાં અ૫ બહપ્રદેશપણે આ કર્મવડે સ્થાપે છે.
તેમાં આયુષ્યનાં ચેડાં પુદગળે છે, તેથી વિશેષ અધિકનામ ગેત્રના પ્રત્યેકના છે, તે બને (બરાબર ) તુલ્ય છે, તેથી વિશેષ અધિક જ્ઞાનદર્શન–આવરણના તથા અંતરાયના દરેકના છે, તેથી વિશેષ અધિક મેહનીયકર્મના છે.
પ્રશ્નાતેથી વિશેષ અધિક એમ નિર્ધારણમાં પાંચમી વિભક્તિ છે, તે પા. ૨––૪૨ સૂત્ર પ્રમાણે કરાય છે, એટલે એને અર્થ એ છે કે, વિભાગ તે વિભકત તેમાં પાંચમી વિભક્તિ લેતાં, જેમાં અત્યંત વિભાગ હેય; તેમાં જ થાય છે. જેમકે મથુરા નગરીના રહેવાસી પાટલીપુત્રના રહેવાસીથી વધારે રૂપવાળા છે, પણ અહીં કમ પુતળાનું સદા એકપણું છે, તે પ્રમાણે અવસ્થાઓનું જ બુદ્ધિ પ્રમાણે બહપ્રદેશ વિગેરેના ગુણવડે પ્રથફ કરવાનું બતાવ્યું; તેમાં છઠ્ઠી અથવા સાતમી વિભક્તિ વાપરવી ઠીક છે. જેમકે ગાયેના અથવા ગાયેમાં આ કાળી ગાય વધારે દુધવાળી છે.
ઉત્તર–તમે બતાવેલ દેષ બરાબર નથી. જેમાં અવધિ (મર્યાદા) અને અવધિવાળા સામાન્યવાચક શબ્દ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૨)
ચેાજીએ, ત્યાં છઠ્ઠી સાતમી વિભક્તિ હોય છે, અને જ્યાં નિર્ધારણ પા. ૨-૩-૪૧ આ સૂત્રવર્ડ કરાય છે. જેમ ગાયામાં કાળી ગાય સાથી વધારે દૂધવાળી છે. મનુષ્યમાં પટનાના રહેવાશી વધારે પૈસાદાર છે, તેમ કવણાના પુકૂળા વેદનીય કર્મોમાં બહુ વધારે છે, પણ જેમાં વિશેષ વાચીશબ્દ અવધિપણે લઇએ ત્યાં પાંચમી વિભક્તિજ વપરાય જેમકે—ખ’ડ, મુડ,શખલ, શાખલેચ, ધવલ ધાવલેષ આ વ્યક્તિઓથી કાળી ગાય વધારે દૂધવાળી છે. અહી તેવા વિભાગ પાતે કારણ નથી વિભાગ વિના છે. જેથી માથુર પાટલીપુત્રકાદિ વિભાગ વડે વિભતાનું સામાન્ય મનુષ્ય વગેરે શબ્દ ઉચ્ચારણમાં છઠ્ઠી સાતમી વિભક્તિ થાય છે. પણ જ્યાં મથુરાંના
અથવા
હવ થાપાયક પણ છે.
ઇ, ધાતુના અથ ગતિ અને પ્રેરણા છે. અને ભાવમાં તેજ પ્રમાણે અહી મ વગણાના એકપણામાં તનો વિશેથના અધિષણે ઉપાદાન કરવાથી પાંચમીજ વિભકિત ચૈાન્ય છે. તેથી વિશેષ અધિક વેદનીયમાં છે. આ પ્રમાણે પ્રદેશખ ધ કહ્યા. તથા સમુદાન કર્મ પણ કહ્યું.
હવે કર્યાપથિક કહે છે.
ઇ, ધાતુના અથ ગિત અને પ્રેરણા છે. અને ભાવમાં ય પ્રત્યય લાગવાથી સ્ત્રીલિંગે ઈર્ષ્યા શબ્દ થાય છે, તેના
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૩) પંથ તે ઈય પથ છે તેને આશ્રય થાય તે ઈર્યાપથિક જાણવી. પ્રશ્ન-ઇર્થીને પંથ કયે છે ! કે જેને આશ્રયી પથિકી થાય છે?
ઉત્તર–આ વ્યુત્પત્તિ (ઉત્પન્ન થવાને) નિમિત્ત છે કારણ કે તે ઉભા રહેનારને પણ થાય છે. પણ પ્રવૃત્તિ નિમિત્ત તે સ્થિતિને અભાવ છે, અને તે ઉપશાંત ક્ષીણમેહ તથા સગી કેવળીને હોય છે, કારણ કે સંગી કેવીએ બેઠેલા હોય તે પણ નિશ્ચયથી સૂક્ષ્મ ગાત્રના સંચારવાલા હોય છે. __"केवली ण भंते ! अस्सिं समयंसि जेसु आगा. सपदेसेसु इत्थं वा पायंवा ओगाहित्ता णं पडिसाहरेजा, पमू णं भंते ! केवली ते सु चेवागासपदेसेसु पडिसाहरित्तए ? णो इणटे समझे, कहं !, केवलिरसणं चलाई सरीरोवगरणाई भवंति, च लोवगरणसाए केवली णो सञ्चाएति. तेप्सु चेवागा सपसेतु हत्यं वा पायं वा पडिसाहरित्तए"
પ્રશ્ન–હે ભગવંત? જે સમયમાં કેવળજ્ઞાનીએ જે આકાશ પ્રદેશમાં હાથ અથવા પગ પહેલાં મુકીને પાછા તે જગ્યાએ લઈ શકે ?
ઉત્તર–હે ગતમ. તે સમર્થ નથી.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૪) પ્રશ્ન–શા માટે ?
ઉત્તર–કેવળજ્ઞાની ના પિતાના શરીરના ભાગે ચલાયમાન હેય છે, તેથી કરીને જે ભાગમાં પ્રથમ હાથ પગ મૂક્યા હોય ત્યાંથી પાછા લેતાં સહેજસાજ વાંકું થઈ જાય. એટલે છેડે ફેર પડી જાય.
આ પ્રમાણે વધારે સૂક્ષમ શરીરના સંચારરૂપ ગ વડે જે કર્મ બંધાય તે ઈર્યામાં થએલ હોવાથી ઈ પથિક છે. કારણ કે તેમાં ગતિને જ હેતુ છે, અને તે છે સમયને છે એટલે પહેલા સમયમાં બાંધે અને બીજા સમયમાં ભેગવે અને તે કર્મની અપેક્ષાએ ત્રીજા સમયમાં અકર્મતા થાય છે.
પ્રશ્ન કેવી રીતે ? - ઉત્તર–જે પ્રકૃતિથી સાતવેદનીય છે, તે કષાય વિનાનું છે, અને તેથી સ્થિતિને અભાવ છે, તેથી બંધાવવાની સાથે ખરી પડે છે, અનુભાવથી અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થએલ. દેવતા અતિશય સુખને ભેગવે, તે પ્રદેશથી સ્થલ લુખા ધળા વિગેરે બહુ પ્રદેશવાલા છે. કહ્યું છે કેअप्पं बायर मउयं बहुं च लुक्ख च सुकिलं चेव । मंदं महव्य तंतिय साताबहुलंच तं कम्मं ॥१॥
સ્થિતિથી અલ્પ છે, કારણ કે ત્યાં સ્થિતિને અભાવ છે, પરિણામથી બાદર છે, અને અનુભાવથી મૃદુ (મળ) અનુભાવ છે, પ્રદેશથી બહુ છે, અને સ્પર્શથી લખ્યું છે,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૫) વર્ણથી શુકલ (ધળું) છે લેપથી મંદ છે જેમકે કરકરી ભૂકીની મુઠી ભરીને પોલીસ કરેલી ભીત ઉપર નાખતાં જેમ અલ૫ (નહી જે) લેપ થાય, તેમ મહાગ્યેયે કરેલું તે એક સમયમાં જ બધું દૂર થઈ જાય છે, સાતવેદનીના ઘણાપણાથી અનુત્તર વિમાનના દેવતાનું સુખનું ઘણાપણું છે (સુખ ભેગવવા છતાં તેમને અ૫હથી નવાં અશુભ કર્મ બંધાતાં નથી) ઈર્યા પથિક કહ્યું.
હવે આધા કર્મ કહે છે. જે નિમિત્તને આશ્રયી પૂર્વે કહેલા આઠે પ્રકારના કર્મ બંધાય; તે આધાકર્મ છે, અને તે શબ્દ, સ્પર્શ, રસ, રૂપ, અને ગંધ વિગેરે છે. જેમકે શબ્દ વિગેરે કામ ગુણના વિષયને રસીયે સુખની ઈચ્છાથી મેહમાં જેની. બુદ્ધિ હણાઈ ગઈ છે, એ જીવ ખરી રીતે તે વિષયમાં સુખ નથી, છતાં તેમાં સુખને પેટે આરેપ કરીને તેને ભગવે છે, તેથી કહ્યું છે
"दुःखात्मकेषु विषयेषु सुखाभिमानः, सौख्यास्मकेषु नियमादिषु दुःख बुद्धिः। उत्कीर्णवर्णपदपङ्क्ति रिवान्यरूपो, सारूप्यमेति विपरीत गति griz " (વસંત તિલકા)
દુઃખરૂપ-વિષયમાં સુખનું અભિમાન કરીને ખરા સુખ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૬) રૂપ નિયમ વિગેરેમાં જે મૂર્ખ માણસ દુઃખરૂપ માને છે, તે માણસ કેરેલા અક્ષરપદનીશ્રેણી માફક અન્યરૂપે છતાં તે રૂપવાળી વિપરિત ગતિના પ્રયોગથી તેને ખરાપણે માને છે. એને ભાવાર્થ આ છે કે, કર્મ નિમિત્તથી થયેલા મનેહર અથવા કઠેર શબ્દ વિગેરેજ આધાકર્મ છે (એટલે રાગદ્વેષ કરવાથી ચીકણું કર્મ બંધાય છે.)
* હવે તપકર્મ કહે છે.
તે આઠ પ્રકારના કર્મને બાંધેલા સ્પર્શ થયેલા નિધત્ત (મળી ગયેલા) નિકાચિત (પક્કા જોડાયેલા) એવા એકરૂપે થયેલા કમને પણ નિર્જરા કરનાર એ તપ છે, તે બાહ્ય અને અત્યંતર એમ બે ભેદે બાર પ્રકારે છે તે તપકર્મ છે.
હવે કતિકર્મ કહે છે. તેજ આઠ કર્મને દુર કરનાર અહેતુ સિદ્ધ આચાર્ય ઉપાધ્યાય સંબંધી નમસ્કાર વિગેરે છે.
હવે ભાવકર્મ કહે છે. અબાધાને ઉલ્લંઘી પિતાના ઉદયમાં આવેલાં અથવા ઉદીરણું કરવા વડે ઉદયમાં લાવેલા જે પુદ્ગગળે છે, તે પ્રદેશ તથા વિપાકવડે ભવ, ક્ષેત્ર, પુદ્દળ, જેમાં અનુભાવ કરાવે, તે ભાવકમ શબ્દના નામે ઓળખાય છે. આ પ્રમાણે નામ વિગેરે દશ પ્રકારના નિક્ષેપાવડે કર્મની વ્યાખ્યા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७७) કહી, પણ અહીંયાં સમુદાન કર્મથી ગ્રહણ કરેલાં આઠ પ્રકારના કર્મવડે અધિકાર છે, તે નીચલી અડધી ગાથાવડે બતાવે છે. अढविहेण उ कम्मेण, एत्थ हाई अहीगारो ॥१८४॥
આઠ પ્રકારના કર્મવડે અહીં અધિકાર છે, અને એજ પ્રમાણે સૂત્ર અનુગમવડે સૂત્ર બરોબર ઉચ્ચારતાં નિક્ષેપ નિયુક્તિ અનુગમવડે દરેક પદમાં નામાદિ નિક્ષેપો કરીને વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે તે ઉત્તરકાળના સુત્રનું વિવરણ કરે છે. . जे गुणे से मूलढाणे, जे मूलठाणे से गुणे । इति से गुणही महया परियावेणं पुणो पुणो रसे पमत्ते माया में, पिया मे भजामे पुत्ता मेधुआ मे, पहुसामे सहिसयणसंगंथसंथुआमे, बिषित्तुवगरणपरिवहण. भोयणच्छायणं मे । इचत्थं गदिए लोए अहो य राओ य परितप्पमाणे कालाकाल समुहाई, संजोगट्ठी अहीलोभी आलुपे सहसाकारे, वेणिविह चित्ते, एत्य सत्थे पुणो, पुणो अप्पं च खलु आयुयं इह मेगेसिंमाणवाणं तं जहा ॥३२॥ सू.
પૂર્વના સૂત્ર સાથે તથા તે અગાઉના સૂત્ર સાથે દર મા સૂત્રને સંબંધ બતાવે તે આ પ્રમાણે છે, ગયા સૂત્રમાં
तु -" से मुणि" त्या. ते मुनि परिशात: કમાં છે, જેને આ મૂળ ગુણ વિગેરે મળેલા છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૮)
પરંપર સૂત્ર સંબંધ આ પ્રમાણે છે. “સેજ પણ વિગેરે એટલે જે પોતાની બુદ્ધિવડે અથવા તીર્થંકરના ઉપદેશથી, અથવા તીર્થકર શિવાય બીજા આચાર્ય પાસેથી સાંભળીને જે જાણે અને તેને વિચાર કરે તે જે ગુણ છે, તે મૂળ સ્થાન છે, એમ બીજા સૂત્ર સાથે સંબંધ છે, તથા પહેલા સૂત્ર સાથે આ સંબંધ છે. “સુયમેઆઉસતેણે” ઈત્યાદિ મેં ભગવાન પાસે આ પ્રમાણે સાંભળ્યું વિગેરે છે.
પ્રશ્ન–મેં શું સાંભળ્યું ?
ઉત્તર–જે ગુણે સેમૂલ ઠાણે ઇત્યાદિ જે ગુજરાતીમાં સર્વનામ છે, તે એક વચનમાં છે. તે એમ સૂચવે છે કે જેના વડે ગુણાય ભેદાય અથવા વિશેષ બતાવે તે ગુણ છે અને અહીં તે શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, અને સ્પર્શ, વિગેરે છે, અને મૂળ એટલે તે નિમિત્ત કારણ છે, અને પ્રત્યય તે પર્યા છે, તે જેમાં રહે તે સ્થાન છે. મૂળમાં સ્થાન તે મૂળસ્થાન છે, અને તે વાકેનું વિવેચન કરનાર છે, તેથી તે ન્યાયે જે શબ્દાદિક કામ ગુણ છે, તેજ સંસારરૂપ ચાર ગતિ નારક તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવનું મૂળ છે, તે મૂળ કારણ કષાયે છે, તેઓનું સ્થાન એટલે આશ્રય છે, તે આશ્રય જ્યારે સુંદર અથવા કઠેર શબ્દ વિગેરે પ્રાપ્ત થાય ત્યારે કષાયને ઉદય થાય છે અને તેથી સંસાર છે.
અથવા મૂળ તે કારણ અને તેજ આઠ પ્રકારનાં કર્મ છે તેનું સ્થાન આશ્રય તે કામ ગુણ છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૯)
અથવા મૂળ તે મેાહનીય કમ અથવા તેને ભેદ કામ (સ સારી ઈચ્છિા) છે, તેનું સ્થાન શબ્દ વિગેરે વિષય ગુણ છે અથવા મૂળ તે શબ્દાદિક વિષય ગુણ છે, તેનુ સ્થાન ઇષ્ટઅનિષ્ટ વિષય ગુણના ભેદવર્ડ વ્યવસ્થામાં રહેલે ગુણુ રૂપ
સંસારજ છે.
અથવા આત્મા પાતે શબ્દાદિ ઉપયોગથી એક પણે હાવાથી તે ગુણછે અથવા મૂળ તે સંસારમાં તેના સ્થાન રૂપે શબ્દ વિગેરે છે, અથવા કષાયા છે, તથા ગુણ પણ શબ્દાદિક અથવા કષાયથી પરિણત થએલે આત્મા સંસારનું મૂળ છે, તેનું સ્થાન શબ્દાદિક છે, અને ગુણ પણ તેજ છે, તેથી બધી રીતે સિદ્ધ થયુ કે જે ગુણ તેજ મૂળ સ્થાન છે.
પ્રશ્ન—સૂત્રમાં વન ક્રિયાને નથી લીધુ છતાં શા માટે પ્રક્ષેપ કરા છે ?
ઉત્તરચાં કોઇ વિશેષ ક્રિયા લીધી ન હેાય ત્યાં પણ સામાન્ય ક્રિયા હોય છે, તેથી પહેલાંની ક્રિયાને લઈને વાકય સમાપ્ત કરાય છે, એ પ્રમાણે ખીજે પણુ જ્યાં સાક્ષાત્ ક્રિયા ન લીધી હોય ત્યાં પણ પૂર્વની સામાન્ય લેવી અથવા મૂળ તે આદ્ય (પ્રથમ) અથવા પ્રધાન છે, અને સ્થાન તે કારણ છે, તેમાં મૂળ અને કારણુ એ એને - કર્મધારય સમાસ કરીએ; તે એવા અથ થાય કે જે શકિ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણ છે, તે જ મૂળ સ્થાન સંસારનું પ્રધાન કારણ છે બાકી બધું પૂર્વ માફક લેવું. તે ગુણ અને મૂળ સ્થાનનું નિયમ્ય (દેરવવા ગ્ય) તથા નિયામકભાવ બતાવતાં તેના તેના સ્વીકારેલા વિષય કષાય વિગેરેનાં બીજ અને અંકુરના ન્યાયવડે પરસ્પર કાર્યકારણભાવ સૂત્રવડેજ બતાવે છે, એટલે સંસારનું મૂળ અથવા કર્મનું મૂળ અથવા કષાનું સ્થાન આશ્રય તે, શબ્દાદિ ગુણે પણ આજ છે, અથવા કષાય મૂળ શબ્દદિકનું જે સ્થાન છે, તે કર્મ સંસાર છે, અને તે તે સ્વભાવની પ્રાપ્તિથી ગુણ પણ તેજ છે, અથવા શઑદિક કષાય પરિણામ મૂળ જે સંસાર અથવા કમનું જે સ્થાન મેહનીયકર્મ છે, તે શબ્દાદિ કષાયથી પરિણામવાળો આત્મા છે, તેના ગુણની પ્રાપ્તિથી ગુણ પણ તેજ છે, અથવા સંસારકષાય મૂળ જે આત્મા, તેનું સ્થાન વિષએને અભિલાષ તે પણ શબ્દાદિ વિષયપણાથી ગુણરૂપજ છે, અને અહીંયા વિષયના લેવાથી વિષયના પણ આક્ષેપથી, અને સુચન માત્ર કરવાથી સ્ત્રનું પણ એમ જાણવું કે, જે જીવ ગુણમાં, અથવા ગુણમાં વસે છે, તે મૂળ સ્થાનમાં અથવા મૂળ સ્થાનેમાં વર્તે છે, અને જે મૂળસ્થાન વિગેરેમાં વતે છે, તેજ ગુણેમાં વર્તે છે.
જે જીવ પૂર્વે વર્ણવેલા શબ્દાદિક ગુણેમાં વતે તેજ સંસાર મૂળ કષાય આદિ સ્થાન વિગેરેમાં વતે છે, અને તેજ બીજા સૂત્રની અપેક્ષાવડે વ્યત્યય ( * )
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) કરવાથી પૂર્વ માફક જવું; કારણકે, સૂત્રનું અનંતગમ અને પર્યાયપાનું છે.
વળી આ પણ જેવું. જે ગુણ તેજ મૂળ સ્થાન છે, અને જે મૂળ તેજ ગુણ, અને સ્થાન પણ તેજ છે, અને જે સ્થાન તેજ ગુણ અને મૂળ પણ તેજ છે.
આ પ્રમાણે બીજા વિકલમાં પણ જવું અને વિષયના નિર્દેશ (બતાવવા) માં વિષયી પણ બતાવી દીધું છે. જે ગુરૂમાં વર્તે છે. તેજ મૂળસ્થાનમાં વત્તે છે. તે પ્રમાણે બધે જાણવું. અહીઆ સર્વજ્ઞનું કહેલું હોવાથી સૂત્રનું અનંત અર્થપણું જાણવું તે આ પ્રમાણે છે.
અહી કષાય વિગેરે મૂળ બતાવ્યું. અને કેધ વિગેરે ચાર કષા છે. વલી અનંતાનું બંધી વિગેરે ચાર ભેદે કંધ છે. અને અનંતાનુબંધીનાં અસંખ્યય લેકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણુ બંધના અધ્યવસાયનાં સ્થાન જાણવા તથા તેએના પર્યાયે પણ અનંતા છે. તેથી પ્રત્યેકને સ્થાન ગુણના નિરૂપણવડે સૂત્રનું અનંત અર્થપણું થાય છે. છમસ્થ કેવળ જ્ઞાનેવિનાના) જીવેને બધા આયુષ્યમાં પણ તે મેળવી ન શકાય તેથી અનંત પણને લીધે સમજાવવાને પણ અશકય છે. પણ એમ અહીં આ દિશાવડે થોડામાં દિગદર્શન રૂપે. બતાવ્યું છે. અને કુશાગ્ર (તિક્ષણ) બુધ્ધિ વાલાએ ગુણ સ્થાનેનું પરસ્પર કાર્ય કારણ ભાવ વિગેરેની સજા કરવી.
તેથી આ પ્રમાણે જે ગુણ તેજ મૂળસ્થાન, અને જે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૨)
મૂળસ્થાન તેજ ગુણ એમ કહ્યું, તેથી શું સમજવું તે કહે છે ઇતિસે ગુણઠી” વિગેરે અહી ઈતિ શબ્દ હેતુના અર્થમાં છે. એટલે જે શબ્દાદિ ગુણથી પરીત. (વ્યાપ્ત) આત્મા છે. તે કષાયના મૂળ સ્થાનમાં વત્ત છે. અને બધાએ પ્રાણીઓ ગુણને પ્રજન વાલી છે. તથા ગુણના રાગી છે. તેથી ગુણોની પ્રાપ્તિમાં અથવા પ્રાપ્ત થઈને નાશ થતાં ઈચ્છા અને શેક વડે તે ઘણા પરિતાપ વડે શરીર તથા મનના સંબધી દુઃખ વડેહારી જઈને વારંવાર તે તે સ્થાનમાં ઉદ્યમ કરે છે. અને ત્યાં પ્રમત્ત બને છે. અને પ્રમાદ છે તે રાગદ્વેષનું સ્વરૂપ છે. અને રાગ વિના પ્રાયઃ વૈષ થતો નથી તથા રાગ પણ ઉત્પત્તિથી માંડીને અનાદિ ભવના અભ્યાસથી માતા પિતા વિગેરે સંબંધી થાય છે. તે બતાવે છે. કોઈને
માયામે” એટલે માસંબંધી રાગ સંસારના સ્વભાવથી માતાએ ઉપકાર કરવાથી તેના ઉપર રાગ થાય છે. અને તે રાગ થતાં મારી મા ભૂખ તરસથી ન પીડાઓ તેટલા માટે તેને દિકરો ખેતી, વેપાર, નોકરી વિગેરે બીજા જીવેને દખ આપનારી ક્રિયા આરંભે છે, અથવા તેને ઉપઘાત કરવા વાળી તે ક્રિયામાં વર્તતાં અથવા માતા વિગેરે
અકાર્યમાં પ્રવર્તતાં દ્વેષ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. [, જેમકે“જમદગ્નિ રૂષિની સ્ત્રી રેણુકામાં અંનત વીર્ય રાજાને દુરાચાર જોઈ પરશુરામને દ્વેષ થયે (અને પરસ્પર મહાન અનર્થ કર્યો)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૩) એજ પ્રમાણે કોઈને મનમાં થાય કે આ મારે પિતા છે. તેથી તેને તે સંબંધી રાગદ્વેષ થયે છે. જેમકે તેજ પરશુરામને બાપ ઉપર પ્રેમ હોવાથી તેને હણનારા ઉપર છેષ લાવીને. સાતવાર ક્ષત્રિઓને મારી નાખ્યા.
અને તેથી ક્ષત્રિય પુત્ર. સબૂમ ચક્રવત્તિ એ. એક વીસ વાર બ્રાહ્મણોને માર્યા.
કઈ પ્રાણી બેનના માટે કલેશ પામે છે. કેઈ સ્ત્રી માટે રાગદ્વેષ કરે છે. જેમકે ચાણક્ય નામના બ્રાહ્મણે બેન તથા બનેવી વિગેરે એ પિતાની સ્ત્રીનું કરેલું અપમાન સાંભલી તેની પ્રેરણાથી “નંદરાજા પાસે દ્રવ્ય માટે જતાં નંદરાજાએ તેનું અપમાન કર્યું તેથી ચાણકયે ધમાં આવી નંદનું કુળ ક્ષય કરી નાખ્યું, (ચાણક્યની સ્ત્રી તેના બને. વીને ત્યાં ગયેલી ત્યાં ગરીબીથી તેનું અપમાન થયું, સ્ત્રીએ પિતાના પતિ ચાણકયને વાત કરી. તેથી ધન લેવા નંદરાજા પાસે ગયા ત્યાં ધનને બદલે અપમાન મળ્યું તેથી ચાણકયે નંદરાજાના કુળને નાશ કર્યો.) - કઈ વિચારે છે કે મારે પુત્રે જીવતા નથી. તે છવાડવા બીજા આરંભે કરે છે, કે પ્રાણી મારી દીકરી દુઃખી છે, એવા રાગ અથવા ઠેષથી ઘેલા જેવો બની પરમાર્થને ન જાણતે એવાં એવાં કૃત્ય કરે છે કે જેના વડે આલેક પરાકમાં નવાં દુઃખાને ભેગવે છે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમકે “ જરાસંધ “નામને પ્રતિવાસુદેવ પિતાના જમાઈ કંસના મરણથી પિતાના લશ્કરના અહંકારથી કંસને મારનાર “વાસુદેવ” (કૃષ્ણ) ના ઉપર કેપ કરીને તેને પાછળ જઈને લડાઈ કરતાં સેના સાથે નાશ પામે.
કે તે મારી પુત્ર વધુ જીવતી નથી, તેથી આરંભ વિગેરેમાં વતે છે. કેઈ મિત્ર માટે, કેઈ સ્વજન. (કાકા, દિકરા કે સાળા) માટે કલેશ કરે છે. કે એ મારા વારંવાર પરિચયમાં આવેલા છે. અથવા પૂર્વે મારા માતા પિતા ઉપકારી હતા અને પાછળથી સાળા વિગેરે ઉપકારી હતા તે અત્યારે દુઃખી છે.એમ પ્રાણીઓ કેઈના કંઈપણ નિમિત્તે શેક કરે છે. અથવા જુદાં જુદાં શોભાય માન અથવા ઘણા હાથી ઘેડા રથ, આસન, પલંગ વિગેરે જે ઉપકરણો છે તેનાથી બમણું, તમણા. વિગેરે વધારે રાખીને બદલે છે. તથા ભેજન (લાડુ વિગેરે) આચ્છાદાન (પટ્ટ સુગમ વિગેરે વસ મને મળશે, અથવા મારાં નાશ થયાં એમ રાગદ્વેષ કરે છે. આ પ્રમાણે પ્રાણુઓ ચેતન વસ્તુમાં ગૃધ્ધ બનીને પૂર્વે કહેલ માતા પિતાવિગેરેના રાગથી આખી જીંદગી સૂધી પ્રમાદિ રહે છે એટલે એ મારાં છે. અથવા. હું આ પરિવારને રક્ષક છું, પિષણ કરનારે છું એમ મમતા કરીને માહીત મન વાલે થાય છે. gn , ગ્રતા જે હાલન , ને
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૫)
इति कृतमेमेशब्द, पशुमिव मृत्युर्जनं हरति ॥ १ ॥ મારા પુત્ર મારા ભાઇઓ, મારાં સગાં, મારાંઘર, તથા શ્રી સમુદાય છે. આવુ પશુની માફક મે મે ખેલતા માણસને મૃત્યુ હરી જાય છે. पुत्रकलत्रपरिग्रहममत्व दो पैर्नरो व्रजति नाशम् । कृमिक इव कोशकारः परिग्रहाद्दःखमाप्नोति ॥ २॥
પુત્ર, સ્ત્રીનું પરણવું તેથી તથા ઉપર મમતા રાખવી એ દોષોથી માણસ નાશ પામે છે. જેમકે કોશેટાના અનાવ નાર કૃમિ (રેશમ ના )કીડા કોશેટાના દુઃખથી મરણ પામે છે તેમ સ’સારી મનુષ્ય પુત્રની ચિન્તામાં રીબી રીબીને મરે છે. આજ સૂત્ર અને મળતુ નિયુકિત કાર ભેગાથા વર્ક કહે છે. संसारं छेत्तुमणो कम्मं, उम्मूलए तदट्ठाए । उम्मूलिज कसाया, तम्हा उ चइज्ज सयणाई | १८५ ॥
નરક વિગેરે ચાર ગતિરૂપ સંસાર, અથવા માતા, પિતા, શ્રી વિગેરે ઉપર પ્રેમ છે. તે સ`સાર છે તેને જડમૂળથી છેદવાની ઇચ્છા વાલે કને મૂળથી ઉખેડી નાખે તેટલા માટે કર્માનું મૂળ કષાયેા છે, તેને દૂર કરે.
माया मेति पिया मे, भगिणी भाया यपुत्तदारा मे । अत्यंमि चेव गिद्धा, जम्मणमरणाणि पावति ॥ १८६ અને તે દૂર કરવા માટે પૂર્વ બતાવ્યા પ્રમાણે માતા પિતા
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિગેરેને નેહ છોડી દે. જે ન છોડે તે માતા પિતા વિગેરે ને સંગના અભિલાષીએ તેમના સુખ માટે રત્નકુપી (રસકુપી જેના વડે તેનું બને છે તેના માટે ગૃધ્ધ બનીને તેમાં અનેક પાપ કરતાં જન્મ જરા અને મરણ વિગેરેના દુઓને ભેગવે છે એ પ્રમાણે કષાય અને ઈદ્રિમાં પ્રમાદિ થએલે માતા પિતા વિગેરે માટે ધન મેળવવા તથા મેળવે વિજાનું રક્ષણ કરવા ફકત દુઃખને જ ભગવે છે, તે જ મૂળ સૂત્રમાં બતાવ્યું છે કે અહે (દિવસ) રાઓ (રાત) માં, અને સૂત્રમાં
ચ” શબ્દ છે તેથી પક્ષમાસમાં સારા ધર્મના વિચારે છોડી ને બધી રીતે ચિન્તામાં બળતું રહે છે જેમકે"काया वञ्च सत्थोकिं भण्डं कत्थ कित्तिया भूमी को कयविक्कयकालो, निव्विसह किं कहिं केण! ॥१॥'
કયારે આ સાથે વેપારી અને સમૂહ) ઉપડશે? શું માલ છે? કેટલે દૂર જવું છે તથા લેવા વેચવાને કર્યો કાળ છે અથવા કહ્યું ક્યાં કેના વડે આ ચેક બેસશે? (કાર્ય સિદ્ધિ થશે વિગેરે ચિન્તામાં બળતું રહે છે અને તે ચિન્તા ગ્રસ્ત કે થાય છે. તે કહે છે.
કાળ (ગ્ય સમય) અકાળ ( અગ્ય સમય) માં ઉઠીને એટલે દિવસમાં જ કરવાનું હોય તે કામ રાતના કરે અથવા પ્રભાતનું કામ સાંજના કરે વિગેરે અથવા કાળ અકાળ એ બંનેમાં કરે અથવા અવસરમાં ન કરે, તેમ બીજા વખતમાં
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૭) એ ન કરે, જેમ કેઈ ધન વિગેરેની હાની થતાં ગડો બની ગમે તેમ કરે પણ તેને કાળ અકાળને વિવકે નથી એમ જાણવું.
જેમકે “ચંડ પ્રોત” નામના રાજાએ મૃગાવતી નામની રાણી, જેને પતિ “ શતાનિક ” રાજા મરણ પામેલ છે. તેના કહેવાથી મેહત થઈને જે કાળે કીલે લેવાને છે તે કાળે ન લેતાં કલા વિગેરે નવા સુધરાવીને લેવાની ઈચ્છા કરી (પણ લઈ શકયે નહિ)
પણ જે યોગ્ય કાળે ક્રિયા કરે છે. તે બાધા રહીત. બધી કિયા કરે છે. કહ્યું છે કે, “બારમા જ, પૂર્વ વઘણાવ્યુ तत् कर्तव्यं मनुष्येण, येनान्तसुखमेधते ॥१॥"
આઠ માસ તથા દિવસે તથા જુવાનીમાં. પહેલા આયુષ્ય માં માણસ કૃત્ય કરી લેવું એટલે બાર માસમાં ચોમાસાના ચારમાસમાં પણ કાદવ વિગેરેનાં દુઃખ ન ભેગવવાં પડે માટે કમાવું કે સંગ્રહ કરે, તે આઠ માસમાં કર, તથા રાતના અંધારામાં ખરાબ માલ ન આવે સ્વપરની હિંસા ન થાય માટે દરેક કાર્ય દિવસના કરવું તથા પડેલી અવસ્થામાં વિદ્યા ભણી ધનઉપાર્જન કરવું તથા યુવાનીમાં ધર્મ સાધ કે જેથી પાછલી વૃધાવસ્થામાં દુઃખ ભેગવવું ન પડે અને સુખ મેળવે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૮) જેમ મૃત્યુને આવતાં અકાળ નડતું નથી તેમ ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરતાં પણ અકાળ નડતા નથી, ત્યારે શા માટે કાળ અકાળને સમુત્થાથી થાય છે. એ માટે કહે છે. સંજોગને માટે અર્થાત્ જેને પ્રજન છે, તે તેને માટે કરે છે. ધન ધાન્ય. સેનું બે પગવાલાં દાસ દાસી અને ચાર પગલાં ઘેડ વિગેરે તથા ૨જય સ્ત્રી વિગેરેને સંસારમાં અમુક અમુક કારણે સંગ થાય છે. તેને માટે અથવા તે શબ્દાદિ વિષય તેને સંગ અથવા માતા પિતા વિગેરેને સંગ વડે તેને માટે સંસારી જી કાળમાં અથવા અકાળમાં કામ રનારા થાય છે.
કઈ અર્થ એટલે રત્નકપિ વિગેરે અથવા કેઈ અત્યંત લેભને લીધે સ્વાર્થી બની કાળ અકાળ જોયા વિના મંમણ શેઠ માફક કરવા માંડે છે. તે મેમણ શેઠનું દ્રષ્ટાંત કહે છે આ શેઠે અતિશય ધન છતાં યુવાવસ્થામાં (સુખ ભોગવવું છેડીને) જળ સ્થળને માર્ગે જુદા જુદા દેશમાં માલ ભરીને વહાણ. ગાડાં ઉંટની મંડલી વિગેરેના ભારથી ભરેલાં મેકલીને(નફે મેળવ્યા છતાં સંતોષ ન પકડે) પછી ભર ચેમાસામાં સાત રાત્રી સુધી મૂશળ પ્રમાણ જળ ધારા પડતે વરસાદથી બધા પ્રાણું એક જગ્યાએ સ્થિર થયા પણ આ શેઠ સતેષ ન પકડતાં પોતાના શહેરની નજદીકમાં રહેલી મહા નદીના પુરમાં તણાઈ આવેલા લાકડાં લેવાની ઈચ્છા વાલે ધનને
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપલેગ ધર્મ કરતાં બધા શુભ પરિણામને છેડીને ફક્ત ધન મેળવવામાંજ તૈયાર થયે તેજ કહ્યું છે. "उकखणइ खणइ निहणइरत्ति, ण सुआत दियावि
‘પિફ, ઢg, Hu, સંછિડિયા કુvફારા
ધન લેભી ઉચેથી દે છે. તથા ખાણ ખોદે છે તથા
ની હિંસા કરે છે, રાત્રીમાં સુતે નથી દિવસે પણ ચિન્તા વાલે હોય છે. કર્મથી લેપાય છે વિચાર કરતે પડી રહે છે તથા હમેશાં લાંચ્છિત તથા પ્રતિ લાંચ્છિત ( લજજાસ્પદ કૃત્પ પણ કરે છે. भुंजसु न ताव रिको, जेमेउं नविय अज्ज मजीहं।
ર વારિ રે, રાજાનાં વર્ષ ૨” કઈ કહે છે તે પણ પિતાને વેપાર પૂરે ન થાય ત્યાં સુધી તેને ખ વાનું સુઝતું નથી તેથી કહે કે હું સ્નાન નહી કરૂં તેમ ઘરમાં રહીશ નહીં અત્યારે મારે બહુ કામ છે. (અર્થાત લેભીએ કંઈ પણ સુખ છતે ધને ભેગવતે નથી તેમ દાન પણ આપતા નથી).
વલી ભીના અશુભ વેપારે બતાવે છે. મૂળ સૂત્રમાં આલ્પ શબ્દ છે. તેને અર્થ આ છે. તે ભથી હણાયેલા સંત- કરણ વાલે અષા કર્તવ્ય અકચ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને વિવેક છોડીને અર્થ લેભમાં એક દષ્ટિ રાખીને આલેક અને પરલેકમાં દુઃખ આપનારી કલંક રૂપ ગળા કાપવા તથા ચેરી વિગેરે કૃત્ય કરે છે, એટલે તેની મતિ સર્વથા લેપાઈ ગએલી છે.
સહસકારે. આગળ પાછળનું વિચાર્યા વિના દેષ ભૂલીને એકદમ. (સહસા) કાર્ય કરી નાંખે તે કામ કરનારે (પા. ૨. ૧૨૭ સૂત્ર પ્રમાણે) સહસકકાર જાણ જેમકે લેભ અંધકારથી છવાઈ ગએલી દૃષ્ટિવાલે “ હાથ પસે ” માનનારે શકુંત પક્ષી માફક તીરના ઘાને ભૂલીને માંસના અભિલાષથી સાંધાના છેદનથી નાશ પામે છે. (પક્ષીને ફસાવવા ધનુ ધ્યમાં માંસને ટુકડે બાંધે છે. અને તે પક્ષી ખાવા જતાં તીર છુટે છે. અને પક્ષી મરી જાય છે) તેજ પ્રમાણે લેબી ધનમાં લુબ્ધ મનવાલે થઈ બીજા દુઃખને જેતે નથી.
“ વિણિ વિચિઠે * (વિવિધ) અનેક પ્રકારે (નિવિષ્ટ) રહેલું. પૈસા મેળવવા માટે ચિત્ત જેનું છે, તે માણસ અથવા જે માણસને માતાપિતા વિગેરેમાં પ્રેમ રહ્યો છે, અથવા જેને ઉત્તમ ગાયન વિગેરેને રસ લેવામાં ચિત્ત લાગ્યું છે, અથવા સૂત્રપાઠમાં ચિત્તને બદલે ચિઠું, લઈએ તે, કહે છે કે –તે માણસ વિશેષ કરીને કાય, વચન, અને મનના ચંચળ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણથી પૈસે પિદા કરવામાં રાતદિવસ ચિત્ત રાખે છે, તેજ પ્રમાણે માતાપિતા વિગેરેને પ્રેમ ધારણ કરી સંસારવાળે છે, અથવા અર્થને લેભી થઈને પાપથી લેપાત વગર વિચારે સંસાર–વિષયમાં એક ચિત્તવાળે બનીને હવે પછીથી શું શું કરે તે કહે છે.
આલેકમાં માતાપિતા વિગેરેમાં, અથવા ઈદ્રિય-વિષયમાં લાલુપી બની પૃથ્વીકાય વિગેરે જેતુને દુઃખ આપનારે તે પુરુષ શસ્ત્ર વાપરવામાં વારેવારે તૈયાર થાય છે, એ પ્રમાણે વારંવાર પૃથ્વીકાય વિગેરેની હિંસા કરી નવાં કર્મ બાંધે છે, જેને દુઃખ આપનાર શસ્ત્ર બે પ્રકારનું છે, એટલે ખારા કુવાનું પાણી મીઠા કુવામાં નાંખે; તે સ્વકાયથી હિંસા છે, અને અગ્નિ ઉપર પાણી નાંખે , પરકાયથી હિંસા છે, (તે પહેલાં અધ્યયનમાં બતાવ્યું છે.) આ પ્રમાણે ઉપર કહ્યા મુજબ હિંસા કરે છે. વળી મૂળ સૂત્રમાં એન્થ સત્યે ને બદલે બીજી જગ્યાએ એલ્ય સન્ત પાઠ છે, તેને આ પ્રમાણેને અર્થ છે. કે માતાપિતામાં અથવા પિતે ગાયનને રસિક લેભી લેભમાં પીને સક્ત (વૃદ્ધ) બનીને વારંવાર તેમાં એક ચિત્તવાળે થઈને ધમકમ લેપીને વિના વિચારે કાળ–અકાળ ન જતાં પાપમાં પ્રવર્તે છે.
આ હાલના જીવને જે, અજરામરપદ હેય; અથવા લાંબું આયુષ્ય હાય; તે તે કરવું ઘટે; પણ ટુંકા આયુ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યમાં, તથા મરણ માથે ભમતું હોવાથી ભેગની ઈચ્છાએ વ્યર્થ પાપ કરે છે. કારણકે, હાલના કાળમાં મોટામાં મોટું આયુષ્ય નિશ્ચયથી સે વરસની આસપાસ છે, અને નાનું આયુષ્ય ક્ષુલ્લક (નાના) ભવ આશ્રયી અંતર્મુહુર્ત માત્ર છે, અને વધારેમાં વધારે ત્રણ પાપમનું છે, તેમાં પણ સંયજીવિત (સાધુપણું) અલ્પકાળ છે, તથા અંતમૂહુર્તથી લઈને થોડું ઓછું એવું કરેડ પર્વનું આયુષ્ય છે. જેમાં સાધુપણું ઉદય આવે; તે અપેક્ષાએ તે પણ ડું છે, એટલે ગમેતેટલું મનુષ્યનું આયુષ્ય હોય તે પણ તે એક અંતમૂહુર્ત છેડીને બાકીનું અપવર્તન (અકાળ મૃત) થાય છે. તેથી કહ્યું છે કે – “જarg, પિત્તમામૂપિપુરા सव्वप्पजीवियं, वज्जइत्तुउव्वट्टियादोण्हं ॥१॥"
ઉત્કૃષ્ટ એગમાં બંધના અધ્યવસાય સ્થાનમાં આયુષ્યને જે બંધ કાળ છે. તે ઉત્કૃષ્ટ કાળ બાંધીને જે જીવ દેવ ગુરૂ વિગેરે ભેગ ભૂમીમાં યુગલિક તરીકે જન્મે છે. તેનું જલદીથી બધું આયુષ્ય છોડીને તિર્યંચ અને મનુષ્યનું અપવન થાય છે, અને તે અપર્યાપ્ત અંતર્મુહુર્તનું અંતર જાણવું, ત્યાર પછી અપવર્તન થાય છે, જે આયુષ્ય ત્રણ પપમનું છે, તે પણ કારણ વિશેષથી ઓછું થવા સંભવ છે.)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) સામાન્યથી આયુષ્ય સોપક્રમ ને સેપક્રમ છે, અને નિરૂપકમ આયુષ્ય વાલાને નિરૂપક્રમ છે. તે બતાવે છે. જ્યારે
જીવને પિતાનું આયુષ્ય ત્રીજે ભાગે બાકી રહે છે. અથવા ત્રીજાને ત્રિીજો(2) નવમે ભાગ બાકી રહે અથવા જઘન્યથી એક બે અથવા ઉત્કૃષ્ટથી સાત આઠ વર્ષ અથવા અંતકાળે કાળે અંતર્મુહુર્ત કાળના પ્રમાણથી જીવ પિતે પિતાના આત્મ પ્રદેશને નાડિકાના અંતરમાં રહેલા અયુષ્ય કર્મ વર્ગણાના પુદગળને પ્રયત્ન વિશેષથી રચના કરે છે. તે વખતે નિરૂપક્રમ આયુષ્યવાલે થાય છે, અને બીજી વખતે આયુષ્ય બાંધે તે ઉપક્રમ આયુષ્ય થાય છે. ઉપક્રમ તે ઉપક્રમણના કારણથી થાય છે. તે કારણે નીચે બતાવ્યાં છે. "दंडकससत्थरज्जू, अग्गी उदगपडणं विसं वाला। सीउण्हं अरइ भयं, खुदा पिवासा य वाही य ॥१॥ - દંડ, ચાબખે, શસ, દેરી, અગ્નિ, પાણી, પડી જવું, ઝેર, સાપ, અતી ઠંડ, અતી ગરમી, અરતિ, ભય, ભૂખ, તરસ, અને રેગ (આ ઘણા પ્રમાણમાં થાય. એટલે ડ વિગેરેથી માર પડે તે લાંબુ આયુષ્ય પણું ટુંકા વખતમાં સમાપ્ત થાય, જેને લેકમાં અકાળ મેત કહે છે, જેનાથી મત થાય તે ઉપકમ અને જેનું મોત થયું તે સેપકમ મૃત્યુ કહેવાય છે. અને તેનું જીવિત પણ પૂરૂં ન થવાથી સેપક્રમ આયુષ્ય કહેવાય.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
(EX). मुत्तपुरीसनिरोहे जिष्णा जिष्णे भोगणे बहुसो । ઘણળ, ઘાટ, પીછળ, બાફ્સ હવામા તે
ઝાડા પીશાખ રાકવાથી, ભાજન જીણુ થયાં પહેલાં વધારે ખાય અથવા જીર્ણ થયા પછીથી પણ વધારે ખાય અથવા ઘણું. ( ઘસારો ) અથવા ઘેાલન. અથવા પીડન- ( શરીરને ગજા ઉપરાંત ખેજો અથવા શ્રમ પડે તે )થી આયુષ્યના અંત આવે છે. તેથી તે ઉપક્રમે છે. વળી કહ્યું છે કે. स्वतोऽन्यत इतस्ततोऽभिमुखधावमानापदामहो निपुणता नृणां क्षणमपीह यज्जीव्यते । मुखेफलमतिक्षुधा सरसमल्पमायोजित कियच्चीरमवर्बितं दर्शनसङ्कटे स्थास्यति ? ॥ १ ॥
'
પેાતાનાથી કે બીજાથી આમ તેમ સામે દોડતી આવતી આપદાઓ વાલા મનુષ્યો છે. તેમાં તેમની નિપુણતા જુએ કે. ક્ષણુ પણ અહી જે જીવે છે. મેઢામાં ફળ છે. ઘણી ભૂખ લાગી છે. રસવાણું અને થાડુ ભોજન મળ્યુ છે. તે કેટળેા કાળ ચવાશે અને તે દાંતના સંકટમાં પડેલુ રહેશે. ( માણસે વિષય તૃષ્ણાના લેાભી ખની તેને માટે આમ તેમ દોડે છે. પણ તે ભાગ પ્રાપ્ત કરવા પહેલાં કયારે કાળ ઝડપશે તેની ખબર પણ નથી રાખતા તે આશ્ચય ની વાત છે. ) ઉચ્છ્વાસની મર્યાદા વાલા પ્રાણુ છે. અને તે ઉચ્છ્વાસ પાતે પવન છે. અને પવનથી ખીજું કંઇ વધારે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંચળ નથી તે પણ ક્ષણ ભરનું આયુષ્ય લેકેને મેહ કરાવે છે. તે પણ એક આશ્ચર્ય છે.
समीरणाश्चलं नान्यत् क्षणमप्यायुरद्भुतम् ॥ २॥
આ પ્રમાણે મનુષ્યને મેહ ઉતારવા કહ્યું. વલી જેઓ લાંબા આયુષ્ય વાલા છે. તેઓને પણ ઉપક્રમણ (આફત) ના અભાવે આયુષ્ય ભેગવે છે. તેઓ પણ મરણથી પણ વધારે પીડા કરનાર બુટ્ટાપાથી પીડાએલા શરીરવાલા સુખની જીદગી અલપમાં અલ્પ ભોગવે છે, તે હવે સૂત્રકાર બતાવે છે. . तं जहा-सोयपरिणाणहिं, परिहायमाणेहिं, चक्खुपरिणाणेहि परिहायमाणेहिं घाण गरिमा
हिं परिहायमाणेहिं रसगापरिणागेहि परिहायमाणींह फासपरिणाणेहिं परिहायमाणेहिं, अभिकंतं च खलु वयं स पेहाए तो से, एगदा મૂહમાવંતતિ છે ૬૩ છે
ભાષારૂપે પરિણમેલા પુદકૂળને જે સાંભળે; તે શ્રોત (કન) છે, અને તેને આકારે કદંબના ઝાડના પુલ જે દ્રવ્યા છે, અને ભાવથી તે જે ભાષા દ્રયને ગ્રહણ કરવાની લબ્ધિ, તથા તેને ઉપરોગને જે સ્વભાવ છે, તે જાણવું. પૂર્વે કહેલાં છત્ર (કાનવડે) ચારે બાજુથી ઘટપટ શબ્દ વિગેરે વિષયનું જે જ્ઞાન થાય તે પરિજ્ઞાન છે,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે કાનના પરિજ્ઞાનમાં બુટ્ટાપાના પ્રભાવથી જે સાંભળવાની શકિત કમી (બહેરાશ) થાય તેથી તે પ્રાણી બુઢ્ઢાપામાં, અથવા તેવાજ રેગના ઉદયના વખતમાં મુઢભાવપણાને પામે છે, જેથી કરવા ગ્ય ન કરવા ગ્ય, વિવેક જતાં અજ્ઞાનપણું. ઇન્દ્રિયની શક્તિ કમ થતાં આવે છે. અને તેથી હિત પ્રાપ્ત કરવું; અને અહિત છેડવું; તેને વિવેક નાશ પામે છે. જેમ કાન સંબંધી કહ્યું, તેજ પ્રમાણે આંખનું પણ બુઢાપામાં કે, રેગમાં વિજ્ઞાન નાશ પામે છે. આ પ્રશ્ન–આત્મા સાથે જેમ કાનને સંબંધ છે, તેમ આંખ સાથે પણ સંબંધ છે, ત્યારે આંખની માફક કાનથી કેમ દેખાતું નથી?
ઉત્તર–તેમ થવું અશક્ય છે, કારણકે, તેના વિનાશમાં તેને ઉપલબ્ધ (પ્રાપ્ત) અથેની સ્મૃતિને ભાવ થાય છે, અને એવું દેખાય પણ છે કે, ઇન્દ્રિયના ઉપઘાત (નાશમાં) પણ તેને ઉપલબ્ધ અર્થનું સ્મરણ થાય છે. જેમકે, ધળું ઘર. તેમાં બેઠેલે પુરુષ પાંચ બારીએથી દેખાય છે કંઈ પદાર્થ હોય; તે બારીમાંથી કેઈપણ બારી ઢાંકતાં પૂર્વે જેયલું; તે યાદ આવે છે, તેવી જ રીતે મેં કાનવડે, સાંભળે અથવા આંખવડે ધીમે ધીમાશથી) પદાર્થ છે અને મેં આ કાન, જાણે અથવા આંખથી પુટ (ખુલે) અને સ્પષ્ટ પદાર્થ જે, તે ઇન્દ્રિયની કરણપણની અવગતિ (બંધ) છે. તેથી આત્મા સાથે દરેક ઇંદ્રિયને સંબંધ છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૭)
જાદીની શ’કા–જો, એમ છે. તે; ખીજી પણ ઇંદ્રિયા છે, તે કંમ ન લીધી ? ( ખીજી કઇ ઇંદ્રિયા છે ? એવું પૂછો તે નીચે બતાવીએ છીએ) જેવી કે જીમ હાથ પગ ટટી અને પેશાબની ઇંદ્રિયા, તથા મન એ કેમ ન લીધી? જેમકે વચન એલવાથી તે પણ જીભ ઈંચિ છે. તથા લેવા મુકવા માં હાથ ઇન્દ્રિય છે. ચાલવામાં પગ ઇન્દ્રિય છે. તથા મળ કાઢવામાં ટટીની ઇક્રિય છે. અને સ`સારી આનદ ભગવવામાં ગુહ્ય ઈંદ્રિય છે. તથા વિચાર કરવામાં મન ઇન્દ્રિય છે. આ છ ઇંદ્રિયો પણ આત્માને ઉપકાર કરે છે. તેથી તેમાં પણ કરણ પણ ઘટે છે. અને કરણપણાથી ઇંદ્રિય પશુ છે. તેથી બધી મલીને અગીઆર ઇન્દ્રિયા થાય છતાં તમા પાંચ ઇન્દ્રિયા કેમ બતાવા છે ?
જૈનાચાયના ઉત્તર-એમાં કઇ દ્વેષ નથી કારણકે અહીં આત્માના વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં જે વિશેષ ઉપકારક હાથ છે. તેજ કરણ ( જેના વડે કાય થાય તે ) પણે લેવાથી પાંચજ ઇન્દ્રિયા છે. અને જીભ હાથ પગ વિગેરે આત્મા સાથે સાધારણ રીતે એક પણે હાવાથી કરણ પણે વપરાતી નથી અને કંઈ પણ ક્રિયાના ઉપકાર પણાથી જો કરણ પણું માનીએ તે તે પ્રમાણે “ભ્રૂ” ( પાંપણું ) અથવા ઉત્તર ( પેટ ) વિગેરે પણ ઉચેનિચે થવાના સભવ હાવાથી તેનામાં પણુ કરશુ પણું થાય, વલી ઇન્દ્રિયના
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાના વિષયમાં નિયત (ચક્કસપણું) હોવાથી એકનું કામ બીજી કરી શકવાને શક્તિવાન નથી. તેજ કહે છે કે – રૂપ જોવાના કામમાં આંખ કામ લાગે પણ આંખને બદલે આંખને અભાવમાં કાન વિગેરે કામ ન લાગે
પણ જે રસ વિગેરે પ્રાપ્ત થતાં ઠંડા વિગેરે સ્પર્શને લાભ થાય છે તે સ્પર્શનુ સર્વ વ્યાપિ પણું હેવાથી ત્યાં શંકા ન કરવી કે જીભથી ચાખતાં ખારા ખાટા સાથે 63 ઉને પદાર્થ લાગે છે. તેથી જીભ જીભનું પણ કામ કરે છે તેમ બીજી ઈલિયનું કામ કરે છે. તેમ ન માનવું પણ જીભમાં પશ ઈદ્રિયનું પણ સર્વ વ્યાપિ પણું છે. એમ જાણવું.
અહીં હાથ કાપવા છતાં તેનું કાર્ય જે લેવાપણું છે. તે દાંતથી પણ લેવાય છે. તેથી હાથમાં લેવાના કારણ થી જ તે ઇન્દ્રિયપણું માનવું તે નકામું છે. અને મનનું સર્વ ઇદ્રિ ઉપર ઉપકાર પણું હોવાથી. તેને અલંકરણપણે . અમે ઇચ્છિએ છીએજ, અને બાહ્ય ઇદ્રિના વિજ્ઞાનના ઉપઘાત વડે તે છે. અને તે તેમાં સમાઈ જવાથી મનને તેમાં જુદું લીધું નથી. અને પ્રત્યેકનું ઘડણ કરવું તે કમની ઉત્પત્તિના વિજ્ઞાનના ઉપલક્ષણ માટે છે. તેજ બતાવે છે. જે ઈયિની સાથે મન જાય છે. તેજ પિતાને વિવિધ ગુણ ગ્રહણ કરવા માટે વર્તે છે. પણ બીજે ગ્રહણ કરવાને માટે નહી.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન-દિઈ શખુલી. (તલપાપડી) ખાવા વિગેરેમાં પાંચ ઇદ્રિનું વિજ્ઞાન થાય છે. અને તે સાથે અનુભવ થાય છે તે કેવી રીતે છે?
ઉત્તર–તેમ નથી. કારણકે. કેવળીને પણ બે ઉપગ સાથે નથી. ત્યારે બીજાને આરતીય (અલ્પમત્રિ) ભાગ જેનારને પાંચેને ઉપગ સાથે કયાંથી હેય આ બાબતમાં અમે બીજી જગ્યાએ વિસ્તારથી કહ્યું છે. તેથી અહીં કહેતા નથી અને જે સાથેના અનુભવને આભાસ થાય છે. તે મનનું જલ્દી દેડવાની વૃત્તિપણાનું છે. કહ્યું છે કે___"आत्मा सहैति मनसा मन इन्द्रियेण, स्वार्थे न चेन्द्रियमिति क्रमएष शीघ्रः। योगोऽयमेव मनसः किमगम्यमस्ति ?, यस्मिन्मनो ब्रजति तत्र गतोऽयમાત્મા II ? (વસંતતિલકા) - આત્મા મનની સાથે જાય છે. અને મન છે તે ઇન્દ્રિય સાથે જાય છે. અને ઇન્દ્રિય પિતાના ઈચ્છિત પદાર્થમાં જાય છે. અને તે કેમ શીધ્ર બને છે. આ મનને ચેગ શું અજા છે કે જેમાં મન જાય છે ત્યાં આત્મા ગએ લે જ છે.
અને અહી આ આત્મા. ઈલિની લબ્ધિવાળે શરૂઆ તથી જ જન્મના ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં એક સમયમાં આહાર પર્યાપ્તિને નિપજાવે છે. ત્યાર પછી અંતર્મુહુર્તમાં શરીર થર્યાતિને નિપજાવે છે. ત્યાર પછી ઇંદ્રિય પર્યાપ્તિને
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
તેટલાજ કાળમાં નિપાવે છે, અને તે પાંચ ઇન્દ્રિયા સ્પ રસ ઘ્રાણુ ચક્ષુ અને શ્રોત્ર એમ છે. તે પણુ દ્રવ્ય અને ભાવ એમ દરેક એ ભેદે છે. તેમાં દ્રશ્ય ઇંદ્રિય નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ એમ બે ભેદે છે. નિવૃત્તિ પશુ અંતર અને બાહ્ય એમ એ લેકે છે.
જેનાથી નિર્વાહ થાય તે નિવૃત્તિ છે. અને તે કાનાથી નિર્વાહ થાય છે. ? તેના ઉત્તર-કમ વડે નિર્વાહ થાય છે.
તેમાં ઉત્સેધ ( લેાકમાં વપરાતુ માપ આંગળીનુ ) અંગુળના અસંખ્યેય ભાગ જેટલા શુધ્ધ આત્મ પ્રદેશના પ્રતિનિયત ચક્ષુ વિગેરે ઇંદ્રિયાના સ્થાન વડે જે વૃત્તિ અંદર રહેલી છે તે નિવૃત્તિ જાણવી.
>
તે તે આત્મા પ્રદેશમાંજ ઇંદ્રિયના વ્યપદેશ ( ને ભજનાર જે પ્રતિનિયત સ’સ્થાન વાલે નિર્માણ નામના પુદગળ વિપાક વાલી ( ક પ્રકૃતિવડે ) વર્ષાંક (સુતાર માફ્ક ) વિગેરે વિશેષ રૂપવાલા (ઇંદ્રિય વિભાગ) અને અંગોપાંગ નામના કમવડે બનાવેલ જે છે તે બહારની નિવૃત્તિ જાણવી.
(આ ઉપર જે વર્ણન કર્યું તે શરીરની અંદર અને બહાર જયાં જે ઇંદ્રિય રહેલી છે તેનુ બંને પ્રકારનું વર્ણન બતાવ્યું અહારની ઇંદ્રિયા દરેકની દેખાય છે પણ અંદરની તે આત્મ જ્ઞાની જાણી શકે છે.) ઉપરની બતાવેલી નિવૃત્તિ એ પ્રકારની
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧) કહી તેને જેના વડે ઉપકાર કરાય છે તે ઉપકરણ છે અને તે ઇંદ્રિયેના કાર્યમાં સમર્થ છે. વલી નિવૃત્તિ હેય અને હણ નહેાય તે પણ મશુર (જેની દાળ થાય છે, તેના આકાર વાલી નિવૃત્તિમાં તેને જે ઉપઘાત થાય તે આંખ જોઈ શક્તી નથી (આંખને બહારને આકાર મસુરની દાળ જે છે, તે નાશ પામે તે અંદર આત્માની શક્તિ છે છતાં તે જોઈ શકતે. નથી માટે બહારના આકારને ઉપકરણ કહ્યું છે.
તે પણ નિવૃત્તિ માફક બે પ્રકારે છે તેમાં આંખની અંદરનું કાળું ધળું મંડળ છે અને બહારનું પણ પાંદડાંના આકારે બે પાંપણ વિગેરે છે, તે સને જાણીતું છે.)
આ પ્રમાણે બીજી ઇતિમાં પણ જાણી લેવું.
ભાવઇદ્રિય પણ લબ્ધિ અને ઉપગ એમ બે ભેદે છે. તેમાં લબ્ધિ છે, તે જ્ઞાનદર્શન આવરણીય કર્મના ક્ષય ઉપશમરૂપ જેના સંનિધાનથી આત્મા દ્રવ્ય ઇંદ્રિય નિવૃત્તિ તરફ જાય છે, અને તેના નિમિત્તથી આત્માને મનના જોડાણથી પદાર્થનું ગ્રહણ કરવાને વ્યાપાર થાય; તે ઉપગિ છે, તે આ છતી લબ્ધિએ નિવૃત્તિ ઉપકરણ, અને ઉપગ છે, અને છતી નિવૃત્તિમાં ઉપકરણ અને ઉપગ છે, અને ઉપકરણ હેય; ત્યારે ઉપયોગ થાય છે. આ કાન વિગેરે બધી ઇદ્રિના આકાર અનુક્રમે નીચે મુજબ જાણવા.
કાનને આકાર કદંબના કુલ જેવું છે. આંખને મશુર
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) જે, અને નાકને કલબુકા (
)ના પુલ જે છે, જીભને સુરઝ (ખર, તાવેતા)ના આકાર જે તથા શરીરને સ્પર્શ, ઇદ્રિને આકાર જુદી જુદી જાતને છે એમ જાણવું. - ઈદ્રિયના વિષયનું પરિમાણુ.
કાનને વિષય. બાર એજનથી આવેલા શબ્દને ગ્રહણ કરે છે, અને આંખને વિષય. એકવીસ લાખ એજનથી કંઈક અધિક દૂર હોય અને તે પ્રકાશ કરનાર હેય; તે દેખાય છે.
પણ પ્રકાશ કરવા એગ્ય હેય; તે એકલાખ એજનથી કંઈક અધિક હેયતેવા રૂપને ગ્રહણ કરે છે, પણ બાકીની ઈદ્રિયને વિષય નવ એજનથી આવેલ હોય તેને ગ્રહણ કરે છે, અને જઘન્યથી તે, બધી ઇદિને વિષય આંગળના અસંખ્ય ભાગ માત્ર છે. (નીચેના ટીપણમાં ખુલાસે કર્યો છે કે, બધી ઈદ્રિયેથી આંખનું જુદું છે, કારણકે, આંખને વિષય જઘન્યથી આગળના સંખ્યય ભાગ્ય માત્રથી જાણ.)
અહીં મૂળસૂત્રમાં શ્રેત્રના પરિણાનથી હણાતાં, અથવા ઓછું થતાં ઈદ્ધિની કેવી દશા થાય છે તે બતાવ્યું. તેને પરમાર્થ આ છે. અહીંયાં સંશી પદિય જીવને ઉપદેશ આપવાને અધિકાર હોવાથી ઉપદેશ છે તે કાનને વિષય છે. (કાનની શક્તિ સારી હોય તે જ ઉપદેશ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩) સંભળાય.) એટલા માટે તેની પર્યામિમાં બધી ઈદ્ધિની પર્યાપ્તિ પણ સાથે સૂચવી. . (કાને સાંભળીને જીવરક્ષા માટે આંખથી જોઈને ચાલે, વિચારીને બેલે વિગેરે છે, તેથી બીજી ઈદ્રિયાનું પણ સ્વરૂપ બતાવ્યું છે.)
આ કાન વિગેરેને આત્માની સાથે સંબંધ થતાં, જે જ્ઞાન થાય છે, તે જ્ઞાન ઉમર વૃદ્ધ થતાં ઓછું થાય છે, તે હવે બતાવે છે. મૂળસૂત્રમાં કહ્યું છેકે –
મિતંર વિગેરે. એટલે ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે બુઢાપામાં શક્તિ ઓછી થઈ જાય છે.
અથવા આખા સૂત્રને આ પ્રમાણે અર્થ લે કે –
કાન વિગેરે વિજ્ઞાનથી કમી થયેલ કર્ણભૂત ઇદ્રિ છતાંપણ ગમત. વિગેરેને અર્થ એ થાય છે કેજેમ જેમ ઉમર વીતે, તેમ તેમ બુદ્ધિ-શક્તિ ઓછી થાય તેમાં પ્રાણીઓને કાળે કરેલી શરીરની અવસ્થા જેમાં વન વિગેરે વય (ઉમર) છે. તેને જરા અથવા મૃત્યુના સામે જવાનું છે. કારણ કે અહી શરીરની ચાર અવસ્થાઓ છે, (૧) કુમાર (૨) વન (૩) મધ્યમ (૪) વૃદ્ધત્વ છે, એમ જાણવું. તે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. કે –
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
“प्रथमे वयसि नाघीतं, द्वितीए नाजितं धनम् । तृतीए नतपस्तप्तं, चतुर्थे किं करिष्यति ॥ १॥" | પહેલી વયમાં વિદ્યા ન ભણે, બીજી વયમાં ધન ન મેળવ્યું. ત્રીજીમાં તપ ન કર્યો. (એ આળસુ માણસ ઇદ્ધિ થાકતાં. એથી અવસ્થામાં શું કરવાનું છે )
તેથી પહેલી બે અવસ્થા જતાં વૃદ્ધાવસ્થાના સામે વય જાય છે, અથવા બીજી રીતે ત્રણ અવસ્થાઓ છે. (૧) કુમાર (૨) વન (૩) વૃદ્ધાવસ્થા છે કહ્યું છે કે – " पिता रक्षति कौमारे, भर्ता रक्षति यौवने । पुत्राश्च स्थविरे भावे, न स्त्री स्वातंत्र्यमहति ।।"
બાળક પણામાં પિતા રક્ષા કરે છે. વનઅવસ્થામાં ધણી બચાવે છે, અને વૃદ્ધાવસ્થામાં દિકરા પાળે છે, પણ સ્ત્રીને કેઈપણ અવસ્થામાં સ્વતંત્રતા આપવી યોગ્ય નથી. " અથવા બીજી રીતે ત્રણ અવસ્થાઓ છે. (૧) બાળ (૨) મધ્ય અને (૩) વૃદ્ધત્વ એમ છે. કહ્યું છે કેआषोडशावेदालो, यावत्क्षीरनिवर्तकः। मध्यमः सप्तति यावत्परतो वृद्ध उच्यते ॥१॥ - દૂધ અને અન્ન ખાનાર (જન્મથી લઈને) સોળ વર્ષ સુધી બાળક કહે, અને સીત્તેર વર્ષ સુધી મધ્યમ અને ત્યાર પછી વૃદ્ધ કહે, આ બધી અવસ્થામાં પણ જે ઉપચય
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) વાલી (બળ વધે ત્યાં સુધી ) અવસ્થા છોડીને આગળ ગએલે અતિકાંત વય વાલે જણ. (“ચ” સમુચ્ચયના અર્થ માં છે.)
અહી આ કાન, ચક્ષુ, નાક, જીભ, અને સ્પર્શ ઇદ્રિના અસ્ત (નાશ) પામેલા સમસ્ત જ્ઞાનની વાત ફક્ત ન લેવી પણ તેની સાથે શરીરની બીજી શક્તિઓ પણ નાશ થતાં મૂદ્રપણું આવે છે. (આ કરવું આ ન કરવું. એ વિવેક નષ્ટ થાય છે.) - તેથી વય ઉલંઘતાં ( શરીરની શક્તિ ઓછી થતાં) વિચારી ને તે પ્રાણુ (સંસારમાં મેહ રાખનારે પુરૂષ) નિશ્ચયથી વધારે મૂદ્રપણું પામે છે. (પણ ધર્મ આરાધતે. નથી, તેથી જ મૂળ સત્રમાં કહ્યું છે કે
તો વિગેરે. અટેલે ધોળા વાળ જોઈને અથવા શરીર પર કરચલીપડેલી જોઈને પિતે હું બુદ્દે થયે એમ જાણી વધારે ખેદ કરે છે, અને તેથી મૂદ્રતા પ્રાપ્ત કરે છે.
અથવા તે સંસારી જીવને કાન વિગેરેની શકિત ઓછી થતાં તેને મૂઢ઼તા આવે છે એ પ્રમાણે વૃદ્ધાવસ્થામાં તે મૂઢ ભાવને પામીને પ્રાયલેકમાં અવગીત (તીરસ્કાર કરવા રોગ્ય.) થાય છે. તે બતાવે છે.
जेहिं वा सडि संवसति, ते वि णं एगदा णि
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) पगा पुग्विं परिवयंति, सोऽवि ते णियए पच्छा परिवएना, णालं ते तवताणाए वा सरणाए वा, तु मंपि तेसिं णालं ताणाए वा सरणाए वा, सेण हासाय ण किडाए णरतीए विभूसाए सू०६४" * બીજા લેકે તે દૂર રહો પણ જેની સાથે ઘરમાં રહે છે. તે પિતાના પુત્ર શ્રી વિગેરે છે તે સ્ત્રી પુત્ર વિગેરે પણ એકદા એટલે વૃધ્ધા વસ્થામાં તેના પિતાના સગા છતાં તથા પિતે સમર્થ અવસ્થામાં કમાઈને તેમને પડ્યા હતા તે સ્ત્રી પુત્ર વિગેરે પણ તેને તિરસ્કાર કરે છે. અને બેલે છે કે, આ મરતે નથી અને ખાટલે પણ મુક્ત નથી. અથવા “પરિવદંતિ” એટલે પરાભવ કરે. (કરાઓ તેમનું અપમાન કરતાં બેલે છે કે, “બસ બેસ ડોકરા ? તું શું સમજે છે “ વિગેરે અથવા પરસ્પર વાત કરે છે કે, હવે
આ બુઢ્ઢાનું શું કામ છે. એ સગાઓને જ તીરસ્કાર ખમતે • નથી પણ પિતાને આત્મા પણ પિતાને નિંદવા ગ્ય
થાય છે. તે બતાવે છે. ___ " वलिसन्ततमस्थिशेषितं, शिथिलस्नायुधृतं कडेवरम् । स्वयमेव पुमान् जुगुप्सते, किमु कान्ता કારવિવા? ? ?
સર્વત્ર કરચલીઓ પડી ગએલ અને હાડકાં બાકી રહેલ તથા ઢીલાં પડીગલ સ્નાયુ (નાડીઓ) ને ધારણ કરનાર,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭) આહાહા એ મારું આવું શરીર રહ્યું ! આવું પિતાનું શરીર જોઈને પુરૂષ તેજ પિતાની નિંદા કરે છે. તે સુંદર શરીરવાળી સ્ત્રી નિંદા કરે છે તેમાં શું નવાઈ છે.!
વાલીઓ બાળક તથા સ્ત્રી વિગેરે મંદ બુદ્ધિવાલાના માટે દષ્ટાંત દ્વારાએ કહેલે વિષય વધારે બુદ્ધિમાં સે છે. તેટલા માટે ઉપર બતાવેલ વિષયને સમજવા માટે કથા કહે છે. ધના શેઠની કથા, કસબી નગરીમાં ઘણું ધન અને ઘણું પુત્રવાલે ધને નામને સાર્થવાહ (મેટે વેપારી) હતું. તેણે એક વખત પિતે એકલાએ ઘણું ઉપાયે વડે સ્વપતેય (પિતાનું કમાએલું ધન) મેળવ્યું. અને બધાં દુઃખી જે ભાઈ સગાં મિત્ર સ્ત્રી પુત્ર વિગેરે હતાં તેમને માટે ઉપભેગમાં લીધું. ત્યાર પછી આ શેઠ ઉમરના પરિપાકથી બુઢ થયે, ત્યારે તેણે સાચવવામાં હોંશીયાર એવા પુત્રને બધા કાર્યની ચિન્તાને ભાર શેંપી દીધે, તે પુત્રે પણ વિચારવા લાગ્યા કે આ બુઢ્ઢાએ અમને આવી અવસ્થામાં મૂક્યા કે જેથી બધા માણસમાં હમે અગ્રેસર થયા, તેને ઉપકાર માનતા છતા ઉત્તમ કુળની સજજનતા ધારણ કરતા રહ્યા. પણ કઈ વખતે કાર્યના પ્રસંગે તેઓ દૂર થયા, તેથી પિતાની સ્ત્રીઓને પિતાને અશક્ત બાપ. સેપે તે સ્ત્રીઓ પણ ઘરની શ્રીમંતાઈથી તે બુઢ્ઢાને તેલ મર્દન તથા સ્નાન તથા ભેજન વિગેરેથી યથા ગ્ય કાર્ય સંતેષ પમાડવા કરતી હતી.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) ત્યાર પછી કટક કાળે ગયે. ત્યારે ઘરમાં પુત્ર પરિવાર તથા માલ મીલકત વધતાં એ સ્ત્રીઓ પિતાના પતિની સંપદાથી અહંકારમાં આવી, અને તે બુઢ્ઢા પરવશ થએલે અને તેનું આખું અંગ કંપતું હતું. શરીરનાં બધાં કાર અંદરના મળ વિગેરે નીકળવાથી ગંધાતા હતાં. તેથી તે બુદ્દા તરફ ઘરની સ્ત્રીઓ ધીમે ધીમે એગ્ય ઉપચાર કરવામાં પ્રમાદ કરવા લાગી.
આ છે પણ પિતાની ઓછી સેવા થતી જોઈ ચિત્તના અભિમાનવડે તથા કુદરતી લાગણીથી દુઃખના સાગરમાં ડુબેલે બની છોકરાની વહુની ફરીઆદ છોકરાઓ પાસે કરવા લાગે, તે સ્ત્રીઓને પિતાના પતિએ ઠપકે આપવાથી વધારે ખેદવાલી બની (સસરાની ઉપર ધ લાવી.)ને થેડી પણ ચાકરી કરવી છે દીધી, અને તે દરેક વસ્તુઓ એક વિચાર વાળી બનીને પિતાના પતિને કહેવા લાગી કે અમે આવી સારી રીતે રાત દિવસ જાગીને ડેશાની ચાકરી કરીએ છીએ, છતાં આ ડે બુઢ્ઢાપાથી વિપરીત બુદ્ધિવાલે બનીને ગુણેને ચાર થાય છે, અને જે અમારા ઉપર પણ તમેને વિશ્વાસ ન હોય તે જે કંઈ વિશ્વાસવાલા હાય તેને કામ પ. તેથી છોકરાઓએ પણ તેજ પ્રમાણે કર્યું, અને બીજી વસ્તુઓને કામ સેપ્યું, પણ બીજી વહુઓએ બધાં કાયોને બરાબર યોગ્ય અવસરે કર્યા, પછી પુત્રએ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) શાને પૂછયું. ત્યારે પહેલાંથી રીસાએલો છે તે જ પ્રમાણે નિદા કરવા લાગ્યું. અને કહેવા લાગ્યું કે મારા કહેવા પ્રમાણે આ વહુઓ પણ કામ કરતી નથી. એટલે છોકરા
એ ખાતરીવાળા માણસેના વચનથી ખરી વાત જાણુને વિચ યું કે, આ ડેશાની બરાબર ચાકરી કરવા છતાં વૃદ્ધાવસ્થાથી વ્યર્થ દણાં રૂવે છે, તેથી છોકરાઓએ પણ તેની ઉપેક્ષા કરી તેથી બીજાઓ આગળ પણ અવસર આવતાં
કરાએ ડેશાની નિંદા કરવા લાગ્યા, આ પ્રમાણે કરાએ એ તથા વહુઓએ પરાભવ કરે તથા સગાં વહાલાંએ તથા નેકરેએ અપમાન કરેલ અને તેનું વચન પણ કઈ ન માનતું જેઈને ઘરનાં બધાં સુખીઓમાં તે એકલે દુખી બુઢ પાછલી અવસ્થામાં વધારે વધારે દુઃખ જેવા લાગે.
એ પ્રમાણે બુદ્ધાપાથી અશક્ત થએલ શરીરવાળો બીજે બુટ્ટો માણસ પણ તરખલાને વાંકું વાળવામાં અસમર્થ જેવો થતાં કાર્યને જ ચાહાતા લેકમાં પરાભવ પામે છે. કહ્યું
જા સંજિત નતિરિત ત્તા નાशं गता, दृष्टिभ्रंश्यतिरूपमेव हसते वक्त्रं च लालापते । वाक्यं नैव करोति बान्धवजनः पत्नी न शु. अषते, धिकष्टं जरयाऽभिभुतपुरुषं पुत्रोऽप्यवज्ञायते
શાર્દૂલે ?”
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦)
શરીર સંકેચાઈ ગયું. ટાંટીઆ લથડવા લાગ્યા. દાંત પડી ગયા. આંખનું તેજ ગયું. મેઢાંમાંથી લાળ પડવા લાગી. સગાં વહાલાં કહેલું કરતાં નથી. અને પિતાની સ્ત્રી પણ જોઇતી માગણી સ્વીકારતી નથી. આ હાહાહા ! બુદ્દા થએલા પુરૂષને અશક્ત થતાં પુત્ર પણ અપમાન કરે છે. તે કષ્ટદાઈ બુટ્ટાપાને ધિક્કાર છે-(વિગેરે જાણવું.)
આ પ્રમાણે બુદ્ધાપાથી હારેલાને સગાં વહાલાં નિંદ છે. અને તે પણ ગભરાએલે બે બાકળ બનીને બીજી લેકે આગળ પિતાના ઘરની નિંદા કરે છે.
મૂળ સૂત્રમાં “સ વા” ઈત્યાદિ શબ્દ છે. તે પહેલાની અપેક્ષાએ બીજે પક્ષ સૂચવે છે. એટલે એમ જાણવું કે સગાં વહાલાં અપમાન કરે છે. અથવા પિતે બુદ્ધ થતાં દુઃખને લીધે સગા વહાલાંની નિંદા પારકાં આગળ પિતે કરે છે. અથવા પિતે ગભરામણથી સગાંનું અપમાન કરે છે.
કદાચ કેઈએ પૂર્વે ધર્મ આરાધે હોય તેવાનું ધમાંત્યાં જ બુઢ્ઢાપરમાં અપમાન ન કરે તે પણ તેનું દુઃખ દૂર કરવાને તેઓ સમર્થ થતા નથી તેવું સૂત્રકાર કહે છે. છે કે તારા છોકરા તથા વહુએ તને તારવા માટે શક્તિમાન નથી અથવા તને શરણ આપવા ગ્ય નથી તેમજ તું પણ તેઓને તારવાને સમર્થ નથી તેમ શરણ આપવા એગ્ય નથી આપદામાંથી બચાવે તે ત્રાણ છે. જેમ મહા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૧)
શ્વેતવર્ડ ( પાણીના પૂરમાં સારા નાવિકને આશ્રયી જે નાવમાં અસાય તેા પાર ઉતરાય ) જેના આશ્રય લઈને એસીએ અને ભય ન આવે તે શરણુ છે કિલ્લા અથવા પર્વતને આશ્રયે બચે, અથવા શૂર પુરૂષ ગામને બચાવે તે શરણુ છે. " जन्मजरामरणभयै, रभिद्रुते व्याथिवेदनाग्रस्ते । जिनवरवचनादन्यत्र नास्ति शरणं कचिल्लोके ॥ १॥"
ve
જન્મ જરા અને મરણના ભયથી પીડાએલા અને રાગની વેદનાડી ઘેરાએલા પુરૂષને જિનેશ્વરના વચનથી બીજી' ક’ઇ શરણુ આ લેકમાં ક્યાંય નથી. ઉલટુ' તે પીડાએલી અત્રસ્થામાં પોતે કાઇની હાંસી કરવા ચેાગ્ય રહ્યા નથી. કિંતુ જગત્ તેની હાંસી કરે છે. ! જેની પારકાશ્રી હાંસી થાય તે કેવી રીતે હર્ષ પામે (પાતે પેાતાના સમક્ષ કે પાછળથી હસી મુસીની વાત કરવા ચેગ્ય નથી કિંતુ હાંસી કરવ.ને ચેગ્ય છે. તેમ તેની સાથે એડળંગવા, કુદવાને, તાળી પાડવા કે તેવા ખીજે કાઈ જાતના વાત કરવા વિગેરેને આનંદ પણ કરવા ચેાગ્ય નય તથા તેનું રૂપ વિગેરે સ્ત્રીઓને ગમતું નથી ઉલટુ સ્ત્રીમા તેની નિંદા કરે છે. અને કહે છે કે, “તુ તારા આત્માને જોતા નથી! મળ્યુ. જોતે નથો ! કે જે ધોળા વાળ રૂપ રાખથી લેપાએલ છે ! હું તારી દિકરી જેવી જુવાન છું અને તું મારી સાથે આનંદ ( લગ્ન ) કરવા ઈચ્છે છે. આ દુનીયામાં જાણીતું છે કે તે મુઢ્ઢા સ'સાર
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
સુખને એગ્ય નથી તેમ શરીરની શોભા કરવાને પણ ગ્ય નથી અને કદાચ શોભા કરે તે પણ બગડી ગએલી અને કરચલી પડેલી ચામડીવાલે બુટ્ટા શોભતે નથી. કહ્યું છે કે, " ने विभूषणमस्य युज्यत न च हास्यं कुत एवं वि
પ્રાર? अथ तेषु च वर्तते जनो, ध्रुवमायाति परां विडम्ब
નાં શા તેને શોભા કરવી એગ્ય નથી, તેને હર્ષ નથી અને સ્ત્રી તે ખુશ કરવાને વિભ્રમ (ચેષ્ટા ) કયાંથી હોય અને તે છતાં જુવાન સ્ત્રીઓમાં ખેલવા જાય તે નિશ્ચયે મેટા અપ માનને પામે છે. जे जे करेइ तं तं न सोहए जोवणे अतिकते पुरिसस्स महिलियाइ, व एक्कं धम्मं पमुसणं ॥२॥ - જુવાની જતાં બુદ્દે માણસ જે કંઈ કરે તે ભતું નથી. એટલે એક ધર્મને છોડીને સ્ત્રીને ખુશ કરવા જે કંઈ બુટ્ટો કરે તે બધું નિરર્થક છે. " (તેના સંબંધમાં એક કથા ભાષાન્તરકારે (મેં) જે નજરે જોઈ છે તે નીચે પ્રમાણે છે
એક ખાનદાન ગૃહસ્થ એક શહેરમાં સુખી સ્થિતીમાં હતા. જેની સ્ત્રી મરણ પામેલી હતી અને તે સાધુ સંગતિથી
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૩) દક્ષા લેવા પણ તૈયાર થયે હતું તેવામાં સાધુના ગયા બાદ બીજા લેકેએ તેમજ નેકરેએ તેને કહ્યું કે સ્ત્રી વિના બુદ્રાપામાં છોકરાની વહુઓ ચાકરી કરે એ વાત અશક્ય છે. એવા બેથી તેણે પૈસા ખર્ચે ફરીથી લગ્ન કર્યું અને જ્યારે સ્ત્રી ઘેર આવી ત્યારે પિતાની અશક્તિ જોઈ રસાયણ ખાધું. તેમાં કહ્યા મુજબ પરેજી નહી પાળવાથી ખાધેલી દવા આખા શરીર ઉપર પુટી નીકળી. અને છ માસ સુધી ઘણી વખત પીઠના ગુમડામાં નસ્તર મુકાવ્યું છતાં સારું ન થયું અને નરકની વેદના ભેગવી બુરા હાલે મરી ગયો એ માસા પહેલાં તેના શરીરની જે સુંદરતા હતી તેની મરણ વખતે એવી અવદશા બનેલી કે તેને જોઈ ગમે તેવા માણસને આંખમાં આંસુ આવે અને સ્ત્રી પુત્ર ધન હવેલી વિગેરે કંઈ પણ તેને કામ ન લાગ્યું બુદ્દાઓ ધર્મ સાધન ન કરતાં જેઓ બાલકીઓને પરણે છે. તેઓને આ દષ્ટાંત ખાસ લક્ષમાં લેવાયેગ્ય છે. અપ્રશસ્ત મૂળ સ્થાન કહ્યું હવે પ્રશસ્ત. મૂળ સ્થ ન કહે છે. - इच्चे समुट्ठिए अहो विहाराए अंतरं च खलु इमं सपेहाए धीरे मुहत्तमवि, णो पमायए व ओ અતિ નવઘi R. (સૂત્ર. ૨૧) ' અથવા જે કારણથી તે વહાલાંઓ સંસાર સમુદ્રથી તારવા કે બીજાના ભયથી રક્ષણ આપવા સમર્થ નથી એવું
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) શાના ઉપદેશથી ઉત્તમ પુરૂષને સમજાય તે તેણે શું કરવું તે કહે છે (ઈતિ શબ્દને ઉપર કહેલે અર્થ છે) અપ્રશસ્ત મૂળ ગુણસ્થાન ( સંસારી વિષય સુખ) માં રાચેલા જીવને બુદ્ધાપાની અશકિતથી ઘેરાતાં હર્ષના માટે કે ક્રિડાના માટે કે ભંગ વિલાસ માટે અથવા શરીરની શભામાટે ગ્યતા નથી (પરંતુ તે તેણે પહેલેથી સમજવું જઈએ) કે સંસારમાં જે કંઈ સુખ અથવા દુખ પડે છે. તે દરેક પોતાના શુભ અશુભ કર્મનું ફળ બધા પ્રાણીઓને ભોગવવાનું છે. એવું જાણુને તે સમજેલા પ્રાણુ એ પૂર્વે કહેલા પહેલા અધ્યયન શસ્ત્ર પરિક્ષામાં બતાવેલ મહાવતેમાં સ્થિર ચિત્ત વાલા બનીને સાધુએ વિચારવું કે અહે (મારા પુન્ય ઉદયથી આવું નિર્મળ ચરિત્ર મળ્યું છે. એમ જાણીને) સુંદર વિહાર કરવા ગ છે.જેમાં શાસ્ત્રમાં કહેલ સંયમ અનુષ્ઠાન છે. તેના માટે એ વિહારમાં તત્પર બની જરા પણ પ્રમાદ ન કરે. વલી તેણે વિચાર્યું જોઈએ કે આ ક્ષેત્ર ઉત્તમ કુળમાં જન્મ વિતરાગને ધર્મ તેના ઉપર શ્રદ્ધા અને આવાં સુંદર મહાવ્રત વિગેરેને સારે અવસર મને મલ્યા છે. તે કેવી રીતે પ્રમાદ થાય તેથી વિનેય (શિગે) તપ સંયમમાં જરા પણ ખેદ ન પામતાં ઉપર કહેલ. ઉત્તમ વસ્તુ આર્ય ક્ષેત્ર પ્રાપ્તિથી આનદ પામીને ગુરૂ શું કહે છે તે સમજે. ગુરૂ કહે છે કે
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
w) આ તાણ ચોગ્ય અવસર છે, અનાદિ સંસારમાં ઘણા ભવ ભમતાં તને ધમ પ્રાપ્તિ થવી ઘણું દુર્લભ છે. માટે છે ધીર! આ સારા અવસરને વિચારીને તું એક મુહુર (૪૮ મીનીટની અંદરને વખત. ) પણ પ્રમાદ વશ ન થશે (મૂળસૂત્રમાં અનુસ્વારને લિપ થયે છે. અને તે પ્રમાણે બીજું. પણ વ્યાકરણ વિરૂધ આવે તે સમજી લેવું કે. માગધીમાં તથા સંરકતમાં કંઈક ભેદ છે) અંતમુહ તે વખત બતાવવાનું કારણ એ છે કે. કેવળ જ્ઞાન વિનાના જીવેને સમય વિગેરેનું બારીક જ્ઞાન નથી તેથી તેટલે વખત બતાવ્યો. ખરી રીતે તે એક સમય માત્ર પણ પ્રમાહ ન કરે એ સુગુરૂને ઉપદેશ જાણ. કહ્યું છે કે, "सम्प्राप्य मानुषत्वं संसारा सारतां च विज्ञान
છે.
कि प्रमादान, चेष्टसे शान्तये सततत् ? ॥१॥
મનુષ્ય પણું પામીને સંસારની અસારતા સમજીને. પ્રમાદથી કેમ બચત નથી તથા હે જીવ શાંતિના માટે મહેનત કેમ કરતું નથી. ? , ननु पुनरिदमातिदुर्लभ, मगाध संसार जलविवि
मानुष्यं खद्योतक, तडिल्लताविलासित प्रतिमम् ॥२॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૬).
તું જોતા નથી કે આ ભ્રષ્ટ થએલા મનુષ્યને આગીઆના અથવા વિજળીના ઝમકારા જેવુ
અતિદુર્લભ સ`સાર સમુદ્રમ કીડાના પ્રકાશવા જેવું સસારી સુખ છે.
વળી થાાકાર કહે છે કે. શા માટે પ્રમાદ ન કરવા સાંભળેા. તારી વય ( ઉંમર) દિવસે દિવસે વ્યતીત થાય છે. જુવાની ચાલી જાય છે. ! ( મૂળ જુવાની એક છતાં જુવાનીમાં મહ થાય બતાવેલું છે. ) જુવાનીમાં. ધર્મ. અર્થ સધાય છે. માટે, મેાહુમાં ન પડતાં, તેમાં ધર્મ સાધી લેવા.
સૂત્રમાં વય અને માટે તે જુદ અને કામ ત્રણે
જુવાની જલ્દીથી જાય છે.
ગુરૂ કહે છે કે હું શિષ્ય. ! તે કહ્યું છે કે.
.'
"नइवेग समं चवलं, चजीविधं जोव्वणं च कुसुम समं: सोक्खं च जं अणिश्च तिष्णिवि तुरमाण भोजाई ॥ १ ॥ " નદીના પૂર સમાન તારૂં જીવિત ચપળ છે. અને જીવાની કુલની સમાન. ( જલ્દી કરમાય તેવી. ) છે સ’સારીક સુખ અનિત્ય છે અને તે જીવિત જુવાની અને સુખ એ. ત્રણે શીઘ્ર ભાગવવાનાં છે. (જલ્દી વતી જનારાં છે.) આ પ્રમાણે માનીને સાધુએ વિચારવુ. કે. વિહાર કરવે.. તે વધારે સારૂ છે. ( જે સાધુએ ચાલવાથી કટાલી એક જગ્યાએ પડી રહેતા હોય તેમણે ઉપરનું રહસ્ય વિચારવા જેવુ છે.) .
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૭)
પણ જે સંસારના સુખ વાંચ્છા છે, તે અસયમ જીવિત ને સુખકારી માને છે. તેમની શું દશા થાય છે. ને સૂત્રકાર કહે છે. )
"
जीविए, इह जे पमत्ता, से हंता छेत्ता भेता लुंपित्ता, विलुंपित्ता उद्यवित्ता उत्ता सहन्ता, अकर्ड करिस्सामि त्ति मण्णमाणे, जेहिंवा सार्द्धं संवसह, ते वाणं, एगया निगया तं पुठिंव पोसेंति, सो वा ते नियगे पच्छा पोसिज्जा, नालं ते तव 'ताणाए 'वा' सरणाए 'वा' तुमपि तेसिं, नालं ताणाए वा सरणाए वा (सु. ६६) જેઓ પેાતાની વય વીતે છે, તેને જાણતા નથી તે વિષય કષાયમાં પ્રમાદી થાય છે. તેઓ રાત દિવસ કલેશ પામતા કાળ અકાળમાં ઉદ્યમ કરી જીવાને દુઃખ આપનારી ક્રિયા ( આરંભ. ) કરે છે. સંસારી ગુણુમાં રહીને વિષયના અભિલાષમાં પ્રમાદી બની સ્થાવર અને ત્રસ જીવેાના ઘાતક અને છે. ( બહુ વચનને બદલે. એક વચન મૂળ સૂત્રમાં છે. તે જાતિની અપેક્ષાએ જાણવું ) તથા કાન નાક વિગેરેને છેદનારા પણ છે. તથા માથું આંખ પેટ વિગેરેને ભેદનારા પણ છે. અને કપડાની ગાંઠ વિગેરેને છેડીને ચારનારા જીણુ છે. ગામની લુંટ કરનારા પણુ છે. તથા વિષે તા
(
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૮)
શસ્ત્ર વડે પ્રાણ લેનારા પણ છે. અથવા દગો દેનારા પણ છે. અથવા ઢેખાળે વિગેરે મારીને ત્રાસ આપનારા પણ છે,
શિષ્ય પૂછે છે. શા માટે આવી પરને પીડા આપનારી ? કીયા કરે છે?
ઉત્તર–બીજે તેવું નથી કરી શકો પણ હું બહાદુર. છું એવું અભીમાન લાવીને પેસે મેળવવા મારવા વિગેરેની પાપ ક્રીયામાં તે જીવ વર્તે છે. વલી એ પ્રમાણે તે. અતિશય દૂરકર્મ કરનારે સમુદ્રને તરવાની ક્રિયા પણ કરે છે. છતાં તેના પાપના ઉદયથી કંઈ પણ ન મેળવેલે. ગાંઠનું ગુમાવી કે થાય છે. કેવું અપમાન પામે છે.) તે બતાવે છે કે જેઓની સાથે તે વસે છે, તે માતા પિતા સગાં વિગેરે પૂર્વે જેણે પિષણ કર્યું છે. અને આ વખતે જે તે ન કમાઈ લાગે છે તે તેઓ તેનું રક્ષણ કરતા નથી, અથવા સંસારી દુખથી પાર ઉતારતા નથી. કદાચ કમાઈને લાવે અને સગાને પિષે તે તેઓ તારું રક્ષણ કરવા સમર્થ નથી તેમજ તે તેમના આલાકના રક્ષણ માટે કે પરલેક ના ભલાના માટે સમર્થ નથી. વલી એમ સમજવું કે. મહા કષ્ટથી મેળવેલું ધન પણું સાચવી રાખ્યા છતાં રક્ષણ આપવા ગ્ય નથી. તે બતાવે છે.
सवाईयसेसेण वा संनिहिसंनिचओ किजई, परमेमेसि असंजयाण 'भोयमाए' तमो से एगया
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧)
'रोग' समुप्पा या समुप्पांति, जेहिं वा सद्धिं संवसह ते वाणं एगया नियगा तं पुवि परिहरति, सो वा ते नियमे पच्छा परिहरिजा, नालं ते 'तव' ताणाए 'बा' सरणाए वा तुपि तेर्सि नालं ताणाए KRCTC વા (S, FL)
1
તે ઘણું ખાધું ( ભોગવ્યુ. ) હવે તેમાંનું ઘેાડું ખાકી છે. અથવા જે નથી ભોગવાયુ' તેને તું સંચય કરે છે. અથવા ઉપભાગ કરવાને માટે પુષ્કળ સુખ લેવા દ્રવ્યના સંચય કરે છે. તે લેાભીએ જીવ આ સૌંસારમાં અસયત. ( સ’સારસુખના ચાહક. ) ના માટે અથવા સાધુના વેશ માત્ર ઘારેલા પણુ સાધુગુણુથી રહીત એવાને જમાડવા માટે ધન એકઠું કરે છે. તેને ગુરૂ કહે છે કે તે તને અંતરાય કર્મના ઉદય આવતાં તારી સ`પત્તિ માટે સહાયક નહી થાય અથવા દ્રશ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવના નિમિત્તથી જયારે તને અસાતા વેદનીય. ક્રમના ઉદય થાય ત્યારે રાગે આવતાં તાવ વિગેરેથી તુ પીડાય છે. (ત્યારે તે ધન કે સગાં કઇ વણ કામ લાગતાં નથી) તે પાપી જયારે તેના પાપના ઉચ્ચથી કાઢ. ક્ષય રાગ. વિગેરેથી પીડાએલા જયારે તેનું નાક સરે છે. અથવા હાથ પગ ગળે છે. ( લથડે છે, ) અથવા ક્રમ ચઢવાથી અશકત થતાં જે સગાં વહાલાં સાથે પોતે વસેલા છે તે તેના દુ:ખથી ક’ટાલી ભચકર રાગ ઉત્પન્ન
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૦)
થતાં તેને ત્યજે છે. ( ક્ષયરોગીના આશ્રમમાં મેકલે છે. ) અથવા સગાંને ઘણા કંટાળા આપેતે તે સગાં તેની ઘેલાઈથી તેની ઉપેક્ષા કરે. એટલે ચાહે સગાં તદે. અથવા ન તજે તાપણુ તે રાગેથી બચાવવા કે શરણુ' આપવા સમથ નથી ત્યારે રોગીએ શું કરવું! તે ગુરૂ કહે છે કે સમતાથી સહન કરવુ.
जाणित्त दुक्खं पत्तेयं सायं (लू- ६८ )
આ પ્રમાણે બુધ્ધિમાને દરેક પ્રાણીનુ દુ:ખ કે સુખ તેના પુન્ય પાપથી આવેલું છે. તે વિચારવુ એટલે તાવ વિગેરેનું દુઃખ આવતાં પેાતાના કરેલાં કર્મનું ફળ અવશ્ય ભાગવવું પડશે. માટે હાથ પીટ ન કરવી કહ્યું છે કે. સદ્ હેવર ! કુલમચિન્તયન, વાતા ફ્રિ પુનस्तव दुर्लभा । बहुतरं च सहिष्यास जीवहे ! परवशो न च तत्र શુળોઽસ્તિ તે ?”
હે શરીર. તું ખીન્ને વિચાર કર્યાં વિના દુઃખને સહન કર કારણકે હાલ તને વવશતા મળી છે. તે દુર્લભ છે. પશુ જોતુ હાયપીટ કરીશ તે પરભવમાં ઘણાં દુઃખ ભોગવવાં પડશે. ત્યાં પરવશતા છે. તને ત્યાં વિશેષ લાભ નથી.
એથી જયાં સુધી કાન વિગેરેની શકિત નહાય અને
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૧) તારા સગા તને બુદ્ધે થતાં ન નિંદે અને દયા લાવીને તારું પિષણ કરવાને વખત ન આવે તથા ક્ષયરેગી થતાં ઘરમાંથી ન કાઢે ત્યાં સુધી તું તારા આત્માર્થ (પરલેકનું હિત ) સાધીલે તે બતાવે છે. अणभिकंतं च खलु वयं संपेहाए (सू. ६९) (મૂળ સૂત્રમાં , ચ, વિશેષ પણે માટે છે. ખલુ શબ્દને. અથ પુના-થાય છે.) આ પ્રમાણે પિતાની ઉમર જતી જોઈને સંસારી જીવ ઘેલે બને છે. એવું પૂર્વે કહેલું છે. માટે તે પશ્ચાત્તાપ ન કરે પડે તેથી જુવાવસ્થામાં બુધિથી વિચારીને આમ હિત કરે.
પ્રશ્ન-શું જુવાનીમાં જ આત્મહિત કરવું.? કે બીજી વખતમાં પણ કરવું !
ઉત્તર-બીજાએ પણ આત્મહિત જયારે સમજે હોય ત્યારે કરી લેવું. અર્થાત્ બેધ મલે. ત્યારે ધર્મ સાધી લેવે તે બતાવે છે. खणं जाणाहि पंडिए (सू. ७०) - ક્ષણ તે ધર્મ કરવાનો સમય છે. તે આર્યક્ષેત્ર ઉત્તમ કુળ વિગેરે છે. અને નિંદાયેગ્ય, પિષણ કરવા એગ્ય તથા તજાવાના ષથી દુષ્ટ છે. તેવા જરા ( બુદ્રા ) બાળક પણું અથવા રાગ છે. તે ન હોય ત્યારે ગુરૂ કહે છે. તે પતિ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨)
કે આત્મજ્ઞ! તું બેધ પામ અને આત્મહિત કર અથવા ખેદ પામતા શિષ્યને ગુરૂ કહે છે. હે શિષ્ય! જ્યાં સુધી તારી જુવાની વીતી નથી અથવા નિંદા પાત્ર થયા નથી અથવા પર્વે કહેલા ત્રણ દોષથી રહિત છે, ત્યાં સુધી હે પંડિત શિષ્ય દવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવના ભેદથી ભિન્ન અવસરને આ પ્રમાણે તું જાણુ બોધ પામ, તે બતાવે છે.
દ્રવ્ય ક્ષણ તેનું જંગમપણું પામે છે. પાંચ ઇન્દ્રિયે, છે. ઉત્તમ કુળમાં જન્મે છે. રૂપ બળ આરોગ્ય અને આયુષ્ય સારૂં પામે છે. આ પ્રમાણે ઉત્તમ મનુષ્ય ભવ પામીને સંસાર સમુદ્રથી પાર ઉતારવા સમર્થ ચારિત્રની પ્રાપ્તિને ચગ્ય તને અવસર મલ્ય છે અને અનાદિ સંસારમાં ભમતા છવને આ અવસર મલે દુર્લભ છે. કારણ કે ચારિત્ર મનુષ્ય જન્મમાં છે. દેવ નારકીના ભાવમાં સમ્યકત્વ તથા જ્ઞાનને બંધ રૂપ સામાયિક છે. અને તિર્યંચમાં કેકને જ દેશવિરતિ ( શ્રાવકનાં વ્રત.) હોય છે.
ક્ષેત્ર ક્ષણ તે જે ક્ષેત્રમાં ચારિત્ર મલે તે સર્વ વિરતિ અ લેક (.
_)નાગામમાં અથવા તિર્થક ક્ષેત્રમાં જ છે તેમાં પણ અઢી દ્વીપ અને બે સમુદ્રમાં છે. તેમાં પણ ૧૫ “ કર્મ ભૂમીમાં છે. તેમાં પણ ભારત ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ “પા” દેશમાં ચારિત્ર ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે ક્ષેત્ર રૂપ અવસર દુર્લભ જાણો બીજા ક્ષેત્રમાં
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૧૩) પહેલાં બેજ સામાયિક છે. બીજા ઘણા કીપ અને સમુદ્ર છે. તેમાં સમ્યકત્વ અને શ્રત સામાયીક છે. તથા કેઈકને દેશ. વિરતિને સંભવ થાય છે.)
- કાળ ક્ષણ. કાળરૂપ અવસર આ અવસર્પિણીમાં ત્રણ આરા જે સુખમ. દુખમ, દુખમ સુખમ. તથા દુખમ. નામના ત્રણ આરામાં ધર્મ પ્રપ્તિ છે. તથા ઉતસણિીમાં ત્રીજા ચોથા આરામાં સર્વ વિરતિ સામાયિકની પ્રાપ્તિ છે. આ નવે ધર્મ પામતા જીવ આશ્રયી કહ્યું પણ પૂર્વે ધર્મ પામેલા તે તિર્થફ અથવા ઉ૮ તથા અ લેકમાં તથા બધા આરામાં જાણવા.
ભાવ ક્ષણ તે બે પ્રકારે છે. કમ ભાવ ક્ષણ. કર્મ ભાવક્ષણ કર્મ ભાવક્ષણ તે કર્મનું ઉપશમ થવું. ક્ષય ઉપશમ થવું અથવા સર્વથા ક્ષય થવું એ ત્રણમાંનું કંઈ પણ પ્રાપ્ત થાય તે અવસર જાણ તેમાં ઉપશમ શ્રેણીમાં ચારિત્ર મોહનીય ઉપશમ થતાં અંતર્મુહુર્ત કાળ આપશમીક નામને ચારિત્ર ક્ષણ થાય છે તે ચારિત્ર મિહનીય ક્ષય થતાં અંતમુહૂર્તને જ છ માસ્થ યથાખ્યાત આરિત્ર નામને ક્ષણ થાય છે. અને ક્ષય ઉપશમ વડે શાશમિક ચારિત્રને અવસર છે તે ઉત્કૃષ્ટથી થોડું ઓછું એ પૂર્વ કે વર્ષને આરિત્ર
''.
-
:
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૪) કાળ જાણ. સઋત્વ ક્ષણ તે અજઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ (મધ્યમ) સ્થિતિમાં વર્તત આયુષ્યવાળા જીવને છે.
અને બીજાકર્મોનું પોપમના અસંખ્ય ભાગ ઓછું એવા સાગરોપમ કેડા કેડી સ્થિતિ વાલા જીવને છે. તેને અનુક્રમ આપ્રમાણે છે.
સમ્યકત્વનું વર્ણન ગ્રંથી– મિથ્યાત્વની ચીકણું કર્મની બંધાએલી ગાંઠ) વાળા અભવ્ય જીથી અનંત ગુણવાળી શુદ્ધિથી શુદ્ધ થએલ મતિ, ચુત, વિભંગ એ ત્રણ જ્ઞાનમાંથી કોઈ પણ સાકાર ઉપગ જે જીવને હોય તે શુહ લેડ્યા (તેજુ, પદમ, શુક્લ) માંની કઈ પણ વેશ્યાવાલે જીવ અશુભ કર્મ પ્રકૃતિને ચાર ઠાએ રસ તેને બે ઠાણીએ કરીને અને શુભ પ્રકૃતિને બે કાણુઆ (ચાસણીમાં જેમ વધારે રસના તાર પડે તે પ્રમાણે કર્મના ભાવ હેય. અને આત્મા વેદે તે ઠાણ કહેવાય છે.) ને ચાર ઠાણું આવાગે કરી બાંધત તથા ધ્રુવ પ્રકૃતિને પરિવર્તમાન કરતે ભવ પ્રોગ્ય બાંધતે જીવ જાણ. - હવે ધ્રુવ પ્રકૃતિ બતાવે છે. - જ્ઞાન આવરણીય પાંચ; તથા દર્શનાવરણીય નવ-મિથ્યાત્વની એક-તથા સેળ કષાય, ભય, જુગુપ્સા, તેજસ કામણ શરીર, વર્ણ, ગંધ, રસ સ્પર્શ અગુરુલઘુ ઉપઘાત-નિર્માણ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) અને પાંચ અંતરાય એ બધી મલીને ૪૭ ધ્રુવ પ્રકૃતિ છે. ધવને અર્થ એ છે કે, તે હંમેશાં બંધાય છે.
મનુષ્ય અથવા તિર્યંચ આ બેમાંથી કેઈ પણ જીવ જ્યારે પ્રથમ સમ્યકત્વ મેળવે છે, ત્યારે આ ર૧ પ્રકૃતિ પરિવર્તનવાળી બાંધે છે તે નીચે મુજબ છે. . - દેવગતિ તથા અનુપુર્વી મલી છે. તથા પંચંદ્રિય જાતિ વરિય શરીર, અંગોપાંગ મલી બે, તથા સમ ચતુરન્સ સંસ્થાન, પરાઘાત, ઉચ્છવાસ, પ્રશસ્ત વિહાગતિ, પ્રશસ્ત ત્રસાદિ દશક, શાતા વેદનિય ઉંચગોત્ર મળી ૨૧ છે. પણ દેવ અને નારકિના જીવ મનુષ્ય ગતિ અને અનુપૂર્વી મલી છે. તથા દારિક શરીર અને પાંગ મલીને બે. પહેલું સંઘયણ મલીને એ પાંચ સહીત શુભ બાંધે છે.
તમતમા (સાતમી નારકી.) વાળા તિયચ ગતિ તથા અનુપુર્વી મલી બે તથા નીચ નેત્ર સહીત બાંધે છે.
આ પ્રમાણે તેના અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થતાં આયુષ્ય ન બાંધતે પ્રથમ ઉપર કહી ગયા તે જીવે યથા પ્રવૃતિ નામના કરવડે ગ્રંથીને મેળવીને અપૂર્વ કરણવડે મિથ્યાતને ભેદીને અંતરકરણ કરીને અનિવૃત્તિકરણ વડે સમયકત્વ મેળવે છે. - ત્યાર પછી ક્રમવડે કર્મ ઓછાં થતાં ચઢતા ભાવના શુદ્ધ કડક (શુધ્ધ ભાવના અંશને કંડક કહે છે.).માં દેશ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરતિ તથા સર્વવિરતિ (સાધુપણા)ને અવસર આવે છે. આ પ્રમાણે કર્મ ભાવ ક્ષણુ કહીને ને કર્મભાવ ક્ષણ બતાવે છે. આ કર્મભાવ ક્ષણતે આળસ મહ અવર્ણવાદ તથા થંભ (માન વિગેરે)ના અભાવે સમ્યકત્વ વિગેરેની પ્રાપ્તિને અવસર છે. . કારણકે આળસ વિગેરથી હણુએલ (પ્રમાદી છવ ) સંસારથી છુટવા સમર્થ મનુષ્ય ભવ પામીને પણ ધર્મ શ્રધ્ધા વિગેરે ઉત્તમ ગુણ મેળવતું નથી. કહ્યું છે કે, "आलस्स'मोहवन्ना थंभा, कोहापमाय शिविणता भयसोगा अन्नाणा, विक्खेव कुऊहला रमणा ॥१॥
આળશ્ય મોહ અવરણ (નંદા) સ્થંભ (અહંકાર) કેલ પ્રમાદ, કૃપણુતા, ભય, શેક અજ્ઞાન વિક્ષેપ કુતુહલ રમણ આ ૧૩ કારણે ( ૧૩ કાઠીઆ) છે. ' एएहिं कारणेहिं, लडूण सुदुल्लहपि माणुस्सं । नला सुइं हिअकारि संसारुताराणि जीवो।.२॥ - તે મળતાં જીવ પિતે મનુષ્ય પણું અમુલ્ય છે. તે અળવીને પણ સંસારને પાર ઉતારનાર હિત કરનાર ગુરૂ વાણીને પામતે નથી. ( આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારને ક્ષણ બતાવ્યુંતેમાં એમ સમજવું કે દૂગ્ય ક્ષણમાં જામ પણાથી શ્રેષ્ટ મનુષ્ય ”
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૭)
અને ક્ષેત્ર ક્ષણમાં આ ક્ષેત્ર છે. કાળ ક્ષણુમાં ધમ ચરણના કાળ છે ભાવ ક્ષણમાં ક્ષય ઉપશમ વિગેરે છે. આ પ્રમાણે સારી અવસર પામીને ધમ આરાધવે જોઈએ વલી કહે છે કે.
નાવ ‘સોય’- પરિવાળા, અદેખા, નેલપfબાળા, અપરિફ્ળા વાળવાળના અલ્હાબા जीह परिण्णाणा फरि० इचेएहिं बिरुवरुवेहिं, पनाणेहिं अपरिहिणं हें आय संमं समगुवा લિને (. ૭૨) તમ
જયાં સુધી આ નાશ પામનારી કાયા ના અપશ (નિમકહરામપણા) થી કાનનુ" જ્ઞાન ( સાંભળવું તે ) ખુઠ્ઠા પણાના કે રીંગના કારણે આખું ન થાય ત્યાં સુધી ધર્મ કરી લેવા.
આપ્રમાણે આંખ કાન જીમ સ્પર્શના વિજ્ઞાનની શકિત પણ પેાતાનું કામ કરવામાં નિષ્ફળ ન થાય ત્યાં સુધી પણ ધમ સાધવે-જો પાંચ ઇંદ્રિયની શક્તિ ઓછી થશે તા થમ નહી થાય. આ કિત ઓછી થશે તે ઇષ્ટ અનિષ્ટ પણે જુદા જુદા જ્ઞાનવર્ડ કામ નહિ થાય માટે જયાં સુધી કિત હાથ ત્યાં સુધી આત્માના અર્થ તે સમ્યક જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર રૂપ સાધી લેવું. આ ત્રણ સીત્રાય બાકી બધા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (૧૨૮), અનર્થ સમજવાં અથવા આત્માને માટે જે પ્રયોજન છે. તે આત્માર્થ છે. અને તે ચારિત્રનું અનુષ્ઠાન જાણવું. અથવા
આયત” તે અપર્યવસાન (અનંતપણ) થી મેક્ષજ છે. તે મોક્ષ અર્થ છે. તેને સાધી લે. અથવા આયત્ત (મેલ) તેજ જેનું પ્રયોજન છે એવા પૂર્વે કહેલા સમ્યફ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર છે. તેમાં નિવાસ કર એટલે શાસ્ત્રોક્ત રીતિએ. અનુષ્ઠાન વડે તું આરાધ, અને પછી પણ વય ન વીતી હેય તે વિચારીને અવસર મેળવીને કાન વિગેરેનું જ્ઞાન ઓછું થત જાણીને આત્માર્થને આત્મામાં ધારણ કરજે.
અથવા તે આત્માર્થ વડે એટલે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રરૂપ આત્માર્થ વડે આત્માને રંજીત કરજે. (તેમાં આનંદ માનજે) અથવા આયતાથ જે મોક્ષ છે. તેને ફરીથી સંસારમાં ન આવવું પડે તે માટે શાસ્ત્રમાં કહેલી વિધિએ અનુષ્ઠાન કરીને આત્માવડે (મોક્ષને) પામજે.
આ પ્રમાણે સુધર્માસ્વામી જંબુસ્વામીને કહે છે. મેં શ્રી વર્ધમાન સ્વામી પાસે અર્થથી જે સાંભળ્યું. તે હું તને સૂત્ર રચવા વડે કહું છું. આ પ્રમાણે બીજા અધ્યયનને પહેલે ઉદેશે સમાપ્ત થશે.
બીજો ઉદેશે. પહેલા ઉદેશને બીજા ઉદ્દેશા સાથે આ પ્રમાણે સંબંધ છે કે વિષય-કષાય તથા માતા-પિતા વિગેરેને પ્રેમ વિશે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૯) રેથી જે બંધન તે લેક છે. તેને વિજય કરવાથી અર્થાત્ રાગ દ્વેષને છેડી સમભાવ ધારણ કરવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ છે. અને તેને હેતુ ચારિત્ર છે. જેમ સંપૂર્ણ ભાવને અનુભવે છે, એવા રૂપવાળે આ અધ્યયનને અર્થ અધિકાર પૂર્વે કહ્યું છે, તેમાં માતાપિતા વિગેરે લોકને વિજય કરવાથી રિગ અને બુઢ્ઢાપાની અશક્તિથી જ્યાં સુધી અશક્ત ન થાય; તે પહેલાં આત્માર્થ તે સંયમને આરાધવે એ પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યું અને આ બીજા ઉદ્દેશામાં પણ તે સંયમને પાળતાં કદાચ તે જીવને મોહનીયકર્મને ઉદય થવાથી અરતિ થાય; અથવા અજ્ઞાનકર્મ વિગેરે, તથા લેભના ઉદયથી પૂર્વકર્મના દેષથી સંયમમાં સ્થિરતા ન રહે તે ઉત્તમ સાધુએ તે અરતિ વિગેરેને દૂર કરી જેમ, સંયમમાં દઢતા થાય તેમ કરવું. તે આ બીજા ઉદેશામાં બતાવ્યું છે. અથવા આઠ પ્રકારનાં કર્મ જેમ દૂર થાય; તે આ અધ્યયનના અર્થધિકારમાં કહ્યું છે, તે કેવી રીતે કર્મ ક્ષય થાય તે બતાવે છે. अरई आउट्टे से मेहावी, खणंसि मुके ( स० ॥७२॥
પૂર્વસૂત્ર સાથે એને સંબંધ કહેવું જોઈએ તે બતાવે છે. ૭૧ મા સૂત્રમાં કહ્યું કે –આત્માર્થ તે સંયમ છે. તેને સારી રીતે પાળે; તે સંયમમાં કદાચિત અરતિ થાય; તેથી ઉપદેશ આપે છે કે, અરતિ ન કરવી, તે આ ૭૨ છેસૂત્રમાં બતાવ્યું છે. આ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૦)
- તથા પરંપર સૂત્ર સંબંધ આ પ્રમાણે છે. “ નાગરિ પં”િ એટલે ચારિત્રને ક્ષણ (અવસર ) મેળવીને અરતિ ન કરે, તથા પ્રથમના સૂત્ર સાથે આ સંબંધ છે. “ગં છે” ઈત્યાદિ. મેં ભગવાન પાસે આ સાંભળ્યું છે કે, “ગ” ઈત્યાદિકે સાધુ અરતિ ન કરે
આ અરતિ સાધુને પાંચ પ્રકારના આચારમાં મહિના ઉદયથી કષાય, તથા પ્રેમથી એટલે માતાપિતા સ્ત્રી વિશેરેમાં સ્નેહ થતાં થાય છે, તે સમયે સંસારને સ્વભાવ જાણેલા બુદ્ધિમાન સાધુએ તે મેહને દુર કરે છે, તેમ કરે તે ચારિત્ર પળે નહિ તે શું થાય? તે કહે છે. જેમ, કંડરીકને દુઃખ થયું તેમ, સંયમમાં અરતિ કરનારને નરકગમન છે, તથા વિષયવસ્થામાં રતિ દુર કરીને સાધુની દશ પ્રકારની ગુરુની આજ્ઞામાં રહેવારૂપ વિગેરે સમચારીમાં તે કંડરિકના ભાઈ પુંડરિકની માફક રતિ થાય; તે સંયમમાં અરતિ ન થાય. તેજ કહે છે – - સાધુ સંયમમાં રતિ કરે (આનંદ માને) જેથી તેને કેઈપણ પ્રકારની બાધા (અડચણ) ન આવે, તથા આલેકમાં પણ સંયમ શિવાય બીજું સુખ છે, એવું મનમાં પણ ન લાવે. કહ્યું છે કે – __ "क्षितितलशयनं वा प्रान्तभैक्षाशनं वा, सहजपरिभवो वा नीचदुर्भाषितं वा, महति फलविशेषे
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૧)
नित्यमभ्युचतानां, न मनसि न शरीरे दुःख मुत्पाપરિત છે ?
પૃથ્વીના તળમાં શયન છે તુચ્છ ભીક્ષાનું ભજન, અથવા કુદરતી લેકનું અપમાન, અથવા નીચ પુરુષનાં મહેણું સાંભળવા, આટલું છતાં ઉત્તમ સાધુઓ મોટાફળ (મક્ષને) માટે નિરંતર ઉદ્યમ કરનારા છે. તેમને મનમાં કે, શરીરમાં પૂર્વે કહેલાં કૃત્ય કંઈપણ દુખ ઊપજાવી શકતાં નથી. (મેક્ષાથ-સાધુ તેને ગણકારતા નથી.) तणसंथारनिसण्णोऽवि, मुणिवरो भट्ठ राग मय
મા . जं पावइ मुत्तिसुहं, तं कत्तो चकवट्टीवि ? ॥२॥"
ઘાસના સંથારે બેઠેલે જે મુનિ છે, અને તેણે રાગ-મદ, મેહ ત્યજ્યાં છે, તે મુનિજ મુક્તિ-સુખ પામે છે, તેવું સુખ ચક્રવર્તી પણ ક્યાંથી પામે !
અહીં ચારિત્ર મેહનીયકર્મના ક્ષય ઉપશમથી જે પુરને ચારિત્ર મળ્યું છે, તેને પાછો મેહને ઉદય થતાં ઘેર જવાની ઈચ્છાવાળાને આ સૂત્રવડે ઉપદેશ અપાય છે, અને તે સંબંધમાં જે કારણેથી સંયમમાંથી ભ્રષ્ટ થવાય છે, તે હેતુઓને નિર્યુક્તિકાર કહે છે. बिहउद्देसे अदो उ, संजमे कोइ हुन्न अरहए।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૨) अन्नाणकम्मलोभा, इएहिं अज्झत्थ दोसेहिं ॥१९॥
(પહેલા ઉદ્દેશામાં નિર્યુક્તિની ગાથા ઘણી કહી; અને આ ઉદ્દેશામાં આ એકજ છે, તેથી મંદબુદ્ધિવાળા શિષ્યને આરેકા (શકે) થાય કે, આ એક પણ પહેલા ઉદ્દેશાની હશે; તે શંકા દુર કરવા બીજો ઉદ્દેશ એવું ગાથામાં લખવું પડયું છે.) બીજા ઉદેશામાં બતાવ્યું કે, કઈ કંડરીક જેવા સાધુને ૧૭ પ્રકારના સંયમમાં મેહનીયના ઉદયથી અરતિ થાય, અને તેથી સંયમમાં ઢીલાપણું થાય અને તે મેહને ઉદય મનમાં રહેલા જે દોષે છે, તેનાથી થાય છે, તે દે અજ્ઞાન, ભ, વિગેરે છે.
એટલે આદિ શબ્દથી ઈચ્છા મદન કામ વિગેરે પણ લેવા તે અજ્ઞાન લોભ કામ વિગેરેથી સાધુને અરતિ થાય. છે. તે બતાવ્યું. શંકા-અરતિવાલા બુધ્ધિવાનને આ ૭૨ મા સૂત્રવડે ઉપદેશ અપાય છે કે સંયમમાં અરતિ થાય તે બુદિયવાન સાધુએ અરતિદૂર કરવી પરંતુ સંસારને સ્વભાવ જાણે કે આવું કહેવાથી તે અરતિવાલે થાય નહી અને જે અરતિવાલે થાય તે સંસારનું સ્વરૂપ જાણનારે વિદ્વાન ન કહેવાય આ બંને પરસ્પર વિરે હેવાથી જેમ એક જગ્યાએ છાયા અને તડકો ન રહે તે અહીં તે બુદ્ધિમાન ન કહે અથવા અરતિવાલ ન કહે. કહ્યું છે કે तझानमेव न भवति यस्मिन्नुदिते विभातिरागगण
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૩) तमसः कुतोऽस्ति शक्तिदिनकरकिरणाग्रतः स्था
જેના ઉદયથી રાગ ગણુ ( સંસારપ્રેમ) ઉત્પન્ન થાય છે. તેને જ્ઞાન ન કહેવું કારણકે જ્યાં સૂર્યના કિરણે પ્રકાશીત થયાં હોય ત્યાં અંધારાને રહેવાની શકિત કયાંથી હોય? વિગેરે છે.
જે અજ્ઞાની જીવ મેહથી ચિત્તમાં વિકલ્પ કરે તે વિષય સુખથી નિશ્ચય ( નક્કી) રાગદ્વેષ વિગેરે સર્વ જોડલાં જે સંયમના શત્રુ છે, તેમાં રતિક અને સંયમમાં અરતિ કરે.
__ अज्ञानान्धा, श्चटुलवनितापाङ्गविक्षेपितास्ते कामे सक्तिं दधति विभवा, भोगतुङ्गार्जने वा; वि. इञ्चित्तं भवति हि महन्मोक्षमार्गकतानं, नाल्पस्कછે, વિટાનિ જા સંમત્તિ : શા”
અજ્ઞાનથી આંધળા થએલા, સુંદર સ્ત્રીઓના અપાંગથી ડામાડોળ થએલા કામીઓ કામમાં પ્રેમ ધારણ કરે છે. અથવા વિભવના વિસ્તારને મેળવવા ચાહે છે. પણ જેઓ વિદ્વાન છે, તેનું ચિત્ત મોટા મેક્ષ માર્ગમાં એકતાન વાલું છે. કારણકે શ્રેષ્ટ હાથી નાના પાતળા થડવાલા ઝાડની સાથે પિતાનું શરીર ઘસત નથી.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૪)
ન આચાર્યને ઉત્તર–અમે તેને જુઠું કહેતા નથી. કાર
કે, ચારિત્ર પામેલાને આ ઉપદેશ છે, અને ચારિત્રપ્રાપ્તિ જ્ઞાન શિવાય નથી, કારણ કે ચારિત્રનું કારણ જ્ઞાન છે અને કાર્ય એ ચારિત્ર છે. તથા જ્ઞાન, અને અરતિ તેને વિરોધ નથી, પરંતુ રતિને વિરોધી અરતિ છે. તેથી સંયમમાં જેને રતિ છે, તેની સાથે અરતિ બાધારૂપ છે, પરંતુ જ્ઞાનની સાથે તેને વિરોધ નથી, કારણકે, જ્ઞાનીને પણ ચારિત્ર મેહનીયના ઉપશમથી સંયમમાં અરતિ થાય છે, કારણકે, જ્ઞાન પણ અજ્ઞાનનું બાધક જ છે, પણ સંયમની અરતિનું બાધક નથી; તેજ કહ્યું છે... ज्ञानं भूरि यथार्थ वस्तुविषयं स्वस्य द्विषो वाधकं, रागारातिशमाय हेतुमपरं युङ्क्ते न कर्तृ स्वयम् । दीपो यत्तमसि व्यनक्ति किमु नो रूपं स एवेक्षता, सर्वः स्वं विषयं प्रसाधयति हि प्रासङ्गिતો જે વિધિ I ? ”
ઘણું જ્ઞાન છે, તે યથાર્થ વસ્તુવિષય સંબંધી છે, તે પિતાના શત્રુ અજ્ઞાનનું બાધક છે. રાગને શત્રુ, શમ (શાંતિને) માટે બીજો હેતુ પિતે જોડતું નથી. જેમ દવે છે. તે પિતે અંધારામાં રૂપને પ્રગટ કરે છે, તે જ અહીંયા રૂપને જુઓ; કારણકે, સર્વ પ્રાસંગીક વિધિ તિપિતના
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫)
વિષયને સાધે છે. તથા આચાર્ય કહે છે કે આ તમારા કાનમાં આવ્યું નથી. 'बलवानिन्द्रियग्रामः, पण्डितोऽप्यत्र मुह्यतीति'
ઈદ્રિયસમૂહ બળવાન છે, અને તેમાં પંડિત પણ મુંઝાય છે એથી તમારું કહેવું કંઈ વિસાતમાં નથી.
અથવા જેને અરતિ પ્રાપ્ત ન થઈ હોય તેને જ એમ કહેવાય છે, પણ આ ઉપદેશ સંયમ-વિષયમાં બુદ્ધિમાન પુરુષને કહેવાય કે, સંયમમાં અરતિ ન કરવી; તથા સંયમમાંથી અરતિ દુર કરનારને કેવા ગુણ મળે તે કહે છે –
વળ સિ પુ વિગેરે બારીક કાળને ક્ષણ કહે છે. તે ક્ષણ, જુની સી. (વસ્ત્રને) ફાડતાં જેટલી વાર લાગે; તેથી પણ બારીક કાળ સમય છે. આવા સૂક્રમ સંયમમાં પણ કર્મ જે આઠ પ્રકારનાં છે, અથવા સંસારબંધન છે તે બંધન નથી. ભરત મહારાજા માફક મેહ મૂકી દે, તે તેનું કલ્યાણ થઈ જાય. (કેવળજ્ઞાન પામીને મેક્ષમાં જાય;) અને જેઓ ઉપદેશ ન માને, તેઓ કંડરીક મુનિ માફક ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરે છે, અને દુઃખસાગરમાં ડુબે છે, તેજ કહે છે –
अणाणाय पुढावि एगे नियति, मंदा मोहेण पाउडा, अपरिग्गहा भविस्सामो, समुट्ठाय लद्धे
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
कामे अभिगाहह, अणाणाए मुणिणा पडिलेहंति, इत्थ मोहे पुणो पुणो सन्ना नो हवाए नोपाराए
ત્ર-૭રૂ હિત માનવું અહિત છોડવું, એ જિનેશ્વરની આજ્ઞામાં છે. તેથી વિરૂદ્ધ ચાલવું તે અનાજ્ઞા છે. જે પુરુષે આજ્ઞા બહાર થઈને પરિષહ, અને ઊપસર્ગથી કંટાળીને, અથવા મેહનીયકર્મના ઉદયથી કંડરીક વિગેરે મુનિઓની માફક સંયમથી ભ્રષ્ટ થાય છે, તે જડપુરુષે જેમને કરવા ન કરવાને વિવેક નથી, તેઓ મેહથી, અથવા અજ્ઞાનથી ઘેરાયેલા છે. કહ્યું છે કે
" अज्ञानं खलु कष्टं, क्रोधादिभ्योऽपि सर्वपापे. w: ધ હિતમહિતિવનત્તિ નાતો નાશ
ખરેખર, ક્રોધ વિગેરે બધાં પાપથી પણ અજ્ઞાન મોટું પાપ છે. તે ઘણું દુઃખ આપનાર છે, તે અજ્ઞાનથી ઘેરાયેલા માણસ પોતાના હિત-અહિત પદાર્થને જાણતા નથી.
આ પ્રમાણે મેહથી ઘેરાયેલે જડમાણસ ચારિત્ર પામેલ છતાં, કમના ઉદયથી, અથવા પરિસહના ઉદયમાં ચારિત્ર ધારણ કરેલ ચારિત્ર મૂકવા ઈચ્છા કરે છે, અને બીજા સાધુએ પિતાની રૂચી પ્રમાણે વૃત્તિ રચીને જુદા જુદા ઉપા
વડે લેક પાસેથી પિસા ગ્રહણ કરતા છતા કહે છે કે-અમે સંસારથી ખેદ પામેલા છીએ, અને મોક્ષની ઈચ્છાવાળા
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૭) છીએ. તે પણ તેઓ (અંતરંગત્યાગી ન હોવાથી) જુદા જુદા આરંભમાં, તથા વિષય-અભિલાષામાં વર્તે છે તે બતાવે છે.
મન, વચન અને કાયાના કર્મવડે જેનાથી ઘેરાય તે પરિગ્રહ છે. તે પરિગ્રહ જેમનામાં નથી, તે અપરિગ્રહવાળા અમે થઈશું; એવું બદ્ધમત વિગેરેના સાધુઓ માને છે, અથવા જૈનદર્શનમાં જે સાધુઓએ સાધુવેષ પહેરેલે છે, તેઓ પછી ઈચ્છાનુસાર (ભેળા માણસને ઠગને) પરિગ્રહ ધારીને ભેગે ભેગવે છે. જે પ્રમાણે નિસ્પૃહતા ધારવી જોઈએ; તેજ પ્રમાણે બીજા મહાવ્રત પાળવાં જોઈએ; એટલે જૈનેતર મતવાળાએ, અથવા પાસસ્થા (વેષ માત્ર ધારી જૈન સાધુ) જેમ પરિગ્રહ ધારે છે, તેવી રીતે મેંઢેથી કહે કે, અમે સર્વ જીવેના રક્ષક (અહિંસક) છીએ, છતાં તેઓ સ્વાર્થના માટે હિંસા કરે છે, તેવી જ રીતે ઉપરથી કહે છે કે –અમે સાચું બોલીએ છીએ; અને ખરી , રીતે તે, તેઓ જુઠું બોલે છે, તેમ ચેરી કરતા હોય; છતાં કહે કે, અમે ચેરી કરતા નથી, તેથી આવું કરનારા શૈલષ (ઠગની) માફક બલવાનું જુદું, અને કરવાનું જુદું. એવા જગતને ઠગનારા ભેગની ઈચ્છાથીજ વેષ માત્રને ધારે છે. કહ્યું છે કે –
રાજિતરાજa vaધામ नानाविधैरुपायै, रनाथवन्मुष्यते लोकः ॥ १॥" ..
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮)
પેાતાની ઇચ્છા મુજબ શાસ્ત્ર બનાવનારા, અને દીક્ષામાં વેષ ધારણ કરનારા ક્ષુદ્ર મનુષ્યાએ જુદા જુદા ઉપાચેાથી અનાથને જેમ લુટારી લુટે; તેમ આ ભેાળા લેાકેાને આ સાધુડંગા લુટે છે, તેથી આ પ્રમાણે વેષધારી સાધુએ મેળવેલા ભાગાને ભાગવે છે, અને તેવા બીજા ભેગા મેળવવા, તેવા તેવા ઉપાયેામાં વર્તે છે. તે કહે છે કેઃ—
વીતરાગની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ પેાતાની બુદ્ધિએ મુનિના વેષને લજાવનારા સ ́સાર સુખના ઉપાયના આર્ભમાં વાંરવાર લાગે છે. (મચેછે) આ વિષયસુખના અજ્ઞાનરૂપ ભાવમાહમાં વારવાર કાદવમાં ખુંચેલા હાથી માફક બહાર પાતે પાતાને કાઢવાને સમર્થ નથી. જેમ કોઇ મહા નદીના પૂરમાં વચમાં જઈને ડુખ્યા હોય તે તે જલ્દીથી તરવા કે સામે કિનારે આવવા સમર્થ નથી એજ પ્રમાણે કોઇ પણ નિમિત્તથી પ્રથમથી ઘર સ્ત્રી પુત્ર ધન ધાન્ય સાનું મૈત્ન તાંબુ દાસ દાસી વિગેરે વૈભવ છેડી ત્યાગવૃત્તિ સ્વીકારીને આરાતીયતીર ( પાછા આવવા કે કિનારે જવા તે સમય નથી તે) સમાન ઘરવાસના સુખથી નીકળેલા સાધુ થયા અને ફરી તે વ મેલા ભાગને પાછે ગ્રહણ કરવા ઇચ્છા કરે તેા સયમ પણ જાય તે મેક્ષમાં જઇ શકેનહિ તેમ ઘરવાલાં પણ સ`ઘરે નહી એટલે અને બાજુથી જુદી પડેલી મુકતાલી( સાધુપણુ જો સંસાર વાંચ્છના કરે તે ન ગૃહસ્થ રહે તેમ ન સાધુ રહે તેથી તે અને પ્રકારે ભ્રષ્ટ છે. કહ્યું છે કે.
વ
) માફક
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૯) " इन्द्रियाणि न गुप्तानि, लालितानि न चेच्छया। मानुष्यं दुर्लभं पाप्य, न मुक्तं नापि शोषितम् । १।"
જેણે ઇન્દ્રિયને કબજે લીધી નથી અથવા ઈચ્છાનુસાર તે ઇંદ્રિયેને વિષય સુખમાં જેડી નથી તેણે મનુષ્ય પણું પામીને ન ભેગ ભેગવ્યા ન ત્યાગ વૃત્તિ સ્વીકારી (આ બધાને કેહેવાને સાર એ છેકે સાધુએ સાધુ વેષ ધાર્યા પછી ગમે તેટલાં કષ્ટ આવે; તે પણ ધીરજ રાખી સંયમ પાળવું.)
જેઓ ઉપર કહેલી અપ્રશસ્ત (સંસારી વિષય સુખ) રતિથી દુર થયેલા છે, અને ઉત્તમ રતિ (ચાત્રિમાં પ્રેમવાળા) છે, તે કેવા હોય છે તે બતાવે છે. विमुत्ता हु ते जणा, जे जणा पारगामिणो, लोभमलोभेण दुगुंछमाणे लद्धे कामे नाभि गाहइ ७४
દ્રવ્યથી એટલે ધન. સગાંના અનેક રીતના પ્રેમથી મુકાયેલા અને ભાવથી વિષય કષાયથી પ્રત્યેક સમયે છુટતા સાધુએ જે ભવિષ્યકાળમાં વધારે વધારે નિર્લોભી બને છે, તે પુરુષે સર્વ પ્રાણીને સમાનભાવે ગણી નિર્મમત્વવાળા બની (સંસારથી) પારગામી બને છે. પાર તે મેક્ષ છે, કારણકે, સંસાર-સમુદ્રના કિનારે જવાની વૃત્તિનાં કારણે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર એ ત્રણ છે, તે ત્રણને પાર કહે છે. જેમ, લેકમાં સારા વરસાદને ચેખાને વરસાદ કહે છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૦) એટલે કારણને કાર્ય માં સમાવ્યું; તેથી તે પ્રમાણે જ્ઞાનદન ચારિત્રના પારે જવાના આચાર જેમા છે, તે સંસારના માહથી કે, વિષયકષાયથી મુક્ત થાય છે.
એ
પ્રશ્નઃ—તેઓ કેવીરીતે સંપુણ પારગામી થાય ? ઉત્તર:- જોકે, આલાકમાં લાભ છે, તે બધાને તજવા દુર્લભ છે. જેમકે, ક્ષપક શ્રેણીમાં ચઢેલા મુનિને પણ આછે કરતાં જરા જરાપણ લાભ રહે છે, તેવા જરા લાભને પણ ઉત્તમ સાધુ સતૈષવડે પૂર્વના લાભને નિશ્વેતા; અને છેડતા સામે આવતા સુંદર વિલાસાને ( લેકે પ્રાથના કરે; છતાં પણ) સેવતા નથી. જેમ, મહાત્મા પાતાનાં શરીરમાં પણ મહત્વ રહિત થયલા છે, તે પર વસ્તુના વિષચસુખમાં લુબ્ધ થતા નથી જેમકે, બ્રહ્મદત્ત, ચકૃત્તિ એ પેાતાના પૂર્વભવના ભાઇ ચિત્રમુનિને ઓળખીને પ્રાથના કર્યા છતાં પણ, તેણે ભેગા ન સ્વીકાર્યાં.
ઉપર પ્રમાણે સુંદર ભાગા જેણે ત્યાગ્યા; તે ત્યાગવાથી બીજું પણ ત્યાગેલુ જાણવું તે આ પ્રમાણે. ક્રોધને ક્ષમાથી, તથા માનને કામળતાથી, માયાને સરળતાથી, એ પ્રમાણે અધા દુર્ગુણાને નિ'દી ઉત્તમ સાધુ છેડે છે.
સૂત્રમાં લાભ લેવાનું કારણ એ છે કે, તે બધા કષાચમાં મુખ્ય છે તે બતાવે છે. તે લાભમાં પડેલા સાધ્યું અસાધ્યના વિવેકથી શૂન્ય છે તથા કા અકારના વિચારથી
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૧) રહીત બનીને એક ધનમાંજ દષ્ટિ રાખનારાજ પાપના મૂળમાં ઉભું રહીને સર્વ ક્રિયાઓ કરે છે કહ છે કે. “धावेह रोहणं तरइ सायरं, भमइ गिरिणि गुंजे सुं। मारेइ बंधवंपिहु पुरिमो तो होइ धणलुद्धो॥१॥ જે ધનને લેભીઓ હોય તે પહાડ ચઢે છે સમુદ્ર તરે છે પહાડની ઝાડીમાં ભમે છે બંધુઓને પણ મારે છે. अडइ बहुं वहइ भरं, सहइ छुहं पाचमायरह पिट्ठो कुल सील जाइपच्चय, विहं च लोभद्दओ चयई ।।"
ઘણું ભટકે છે ઘણેભાર વહન કરે છે ભૂખને સહે છે. પાપ આચરે છે કુળ શીલ જાતિ વિશ્વાસ ધીરજ એ બધાને લેભથી પીડાએલે વૃષ્ટ પુરૂષ ત્યજે છે.
તેથી આ પ્રમાણે ઉત્તમ સાધુએ પ્રથમથી જ વિગેરેથી દિક્ષા લીધી હોય અને તેવા ભેગ મળતાં લાલચ થાય તે પણું મન દઢ કરીને લેભ વિગેરેને ત્યાગ કરે કેટલાક લેભા વિના પણ દીક્ષાલે છે તે બતાવે છે.
विणावि लोभं निक्खम्म एस अकम्मे जाणा पासइ, पडिलेहाए नावखइ, एस अणगारित्ति प. बच्चइ अहो य राओ परितप्पमाणे कालकालसमुहार इ संजोगडी अट्ठालोभी, आलुपे सहकारे विशिविदृचित्ते इत्य सत्थे पुणो पुणो से आयबले से नार
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૨) बले से मित्तबले से पिञ्चबले से देववले से रायबले से चोरबले से अतिहिबले से किविणबले, से समणवले, इचणहिं, विरुव स्वहिं कजेहिं दंडसमायाणं संपेहाए भया कज्जइ, पावमुक्खुत्ति मन्नमाणे, મહુવા માસા / રૂ. ૭૦ - ભરત ચક્રવર્તી વિગેરે કઈ લેભ ના કારણ વિના પણ દિક્ષાને મેળવીને અથવા સૂત્ર પાઠાંતરમાં વિજદારોમ છે તેને અર્થ સંજવલન લેભને જડમૂળથી દૂર કરીને પિતે ઘાતી કમની ચેકડીને દુર કરીને આવરણ રહિત નિર્મળ કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી સર્વ વિશેષથી જાણે છે અને સામાન્યથી જુએ છે. અર્થાત જેણે પૂર્વે બતાવેલ અનર્થોનું મૂળ જે લેભ છે. તેને તજ છે તેને લેભ દૂર થતાં મેહનીય કર્મ ક્ષય થતાં અવશ્ય ઘાતી કર્મને ક્ષય થાય છે અને નિર્મળ કેવળ જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે તેથી બીજકર્મ જે ભવઉપ ગ્રાહિક છે તેપણ દૂર થાય છે (જેનાં ઘાતકર્મ દૂર થયાં તેનાં અઘાતી કર્મ સર્વથા સ્વયં નષ્ટ થાય છે.) તેથી લાભ દુર થતાં અકર્મા એવું વિશેષણ સૂત્રમાં આપ્યું છે. આ પ્રમાણે લેભત દુર્લભ અને તજવાથી અવશ્ય કર્મને ક્ષય થાય છે તેથી શું કરવું તે કહે છે પ્રતિ ઉપેક્ષણ એટલે ગુણ દોષને વિચાર કરી જીગાને ગ્રહણ કરવા અને લોભ છોડ અથવા લેભનાં
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૩) કડવાં ફળને વિચારી તેના અભાવમાં જે ગુણ તેને ચાહીને તે લેભને જે ત્યજે તેનેજ અણગાર કહે.
અને જે અજ્ઞાનવડે મનમાં મુંઝાએલે છે તે અપ્રશસ્ત મૂળ ગુણ સ્થાનમાં રહી વિષય કષાય વિગેરેમાં ફસેલે હોય તે દુઃખ પામે છે એ બધું ફરીથી સરેિ સાધુ યાદ કરેકે સંસારી જીવ અભને લેભવડે નિંદે અને વિષયસુખમળતાં તેને ભગવે અને લેભને છેડી સાધુ થઈ પાછા લેભમાં ગૃધ્ધ બની બહેળા કર્મવાલે કંઈ પણ જાણે નહીં તથા જુવે નહીં ( કામાન્ધ જન્મથી આંધળા કરતાં પણ વધારે આંધળે છે) અને હૃદયનાં ચક્ષુ મીચાવાથી વિવેક રહીત બની ભેગેને વાંકે છે. અને પહેલા ઉદ્દેશામાં જે બતાવ્યું તે અહિ જાણવું.
આ પ્રમાણે ઉત્તમ સાધુ વિચારે છે કે લેભી રાત દિવસ દુખ પામતે અકાળમાં ઉઠતે ભેગ વાંછુક અર્થ લેભી લુંટારે વિચાર વગરને ઘેલા જે બને છે અને પૃથ્વી વિગેરે અને ઉપઘાત કરી શએ વારંવાર ચલાવે છે. - વલી તે પિતાની શરીર શકિત વધારવા જુદા જુદા ઉપાય વડે આલેક પરલેકના સુખને નાશ કરનારી ક્રિયા કરે છે તેનીચે મુજબ છે.
માંસથી માંસ વધે તેથી પંચેન્દ્રિય જીવેને હણે છે તથા ચેરી વિગેરે કરે છે તે સૂત્રમાં બતાવ્યું છે એ જ પ્રમાણે
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૪)
સ'સારી જીવ સગાંને પુષ્ટ કરવા મિત્રને પુષ્ટ કરવા મથે છે. એટલે તે શક્તિ વાલાં હશે તે હું તેમની મદદથી આપદામાંથી ખચીશ તથા પ્રત્યે ખળ વધારવા ખસ્ત ( ઘેંટુ) વિગેરેને તે હણે છે, તથા દેવમળ વધારવા ( પ્રસન્ન કરવા ) રાંધવા, રંધાવાની ક્રિયા (નૈવેદ્ય કરે છે,) અથવા રાજાનું ખળ વધારવા રાજાનું ઇચ્છિત કરે છે, અથવા અતિથિનું ખળ વધારવા ચાહે છે, તે અતિથિ નિઃસ્પૃહ હોય છે.કહ્યુ છે કેઃ— “ તિષિવઘવા આવે, ચા યેન ગરૂમના I अतिथिस तं विजानीयाच्छेषमभ्यागतं विदुः ॥ १"
-
**
જે મહાત્માએ તિથિના, તથા પર્વના બધા મહાસર્વે તજ્યા છે, તેને અતિથિ કહેવા; અને બાકીનાને અભ્યાગત કહેવા; તેના સાર આ છે. તેના માટે પણ પ્રાણીઆને દુ:ખ ન આપવું; એજ પ્રમાણે કૃપણ-શ્રમણ વિગેરેને માટે પણ જાણવું. જે સંસારીજીવ બીજાએ:ન માટે
પેાતાનાં આલેાકનાં સુખ છે, તેના માટે જુદી જુદી જાતનાં હું’કકૃત્યા કરી; એટલે પડદાન વિગેરે આપી બીજા જીવાને દુઃખ આપે છે, તેઓને અલ્પલાસને બદ મહાન દુઃખ મળવુ' જાણીને ઉત્તમ પુરુષતે પાપ ન કરવુ... જોઇએ. છતાં, અજ્ઞાનથી, અથવા મેહથી હાયલેા ભયથી તેવાં પાપ કરે છે, અથવા કુગુરુના ખાટા ઉપદેશથી પાપકમમાં પણ, ધર્મ માની દુષ્ટ કૃત્ય કરે છે, અથવા કાંઇપણ આશાથી પાપ કરે છે, તે ખતાવે છે. અગ્નિ જે છ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) જીવનિકાયનું ઘાત કરનાર શસ્ત્ર છે, છતાં તે અગ્નિમાં પીપળાનું, અરણીનું લાકડું હોમે છે, અથવા સમિતિ, (એક જાતનું લાકડું ) લજ્ય, (ધાણ) વિગેરે નાંખે છે, અને તેમાં ધર્મ સમજે છે, તથા બાપનું શ્રાદ્ધ કરવામાં ઘેટા વિગેરેનું માંસ રાંધીને બ્રાહ્મણને જમાડે છે, અને વધેલું પિતે ખાય છે. ( આ રીવાજ ગુજરાત વિગેરે દેશમાં નથી; પણ બંગાળ દક્ષિણ વિગેરેમાં છે.)
તે આ પ્રમાણે જુદા જુદા ઉપાવડે અજ્ઞાનથી હણાચલી બુદ્ધિવાળા પાપથી છુટવાના બહાને દંડ મેળવવારૂપ તે તે ક્રિયાઓ પ્રાણીઓને દુઃખ આપનારી કરે છે. અર્થાત્ અનેક શત કરોડની સંખ્યાના ભાવમાં ભેગવવા છતાં પણ ન છુટાય તેવું અધેર પાપ કરે છે, અથવા પાપથી છુટવાનું માનીને અજ્ઞાનદશાથી નવાં પાપજ બાંધે છે.
અથવા ન મેળવેલું ફરીથી મેળવવાની ઈચ્છાથી પ્રાણએને દુઃખ આપી પિતે દંડ મેળવે છે તે આ પ્રમાણે –
આ મને બીજા લેકમાં, અથવા આલેકમાં પછીથી કાંઈ ઊંચપદ અપાવશે, એવી ઈચ્છાથી તે પાપ કરવામાં વતે છે.
અથવા પિતે ધનની આશાથી મૂઢ બનીને રાજાની સેવા કરે છે, (અને રાજાને ખુશ કરવા પ્રજાને પીડવાના અનેક પાપ કરે છે.) કહ્યું છે કે –
आराध्य भूपतिमवाप्य ततो धनानि, भोक्ष्याः
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४६) महे किल वयं सततं सुखानि; इत्याशया धनविमोहितमानसाना, कालः प्रयाति मरणापधिरेव पुंसाम
રાજાને પ્રસન્ન કરીને તેની પાસેથી ધન મેળવીશું અને પછી અમે રેજ સુખ ભોગવીશું. આવી આશાથી ધનથી મેહ પામેલા મનવાલા માણસને આખી જીંદગી સુધીકાળ વીતી જાથે છે. (પણ તેઓ ધર્મ આરાધી શકતા નથી.) एहि गच्छ पतोत्तिष्ठ, वर मौनं समाचर । इत्याचाशाग्रहग्रस्तः, क्रीडन्ति धनिनोऽर्थिभिः ॥२॥
આવ , પડ, ઉઠ, બોલ, ચુપ રહે આ પ્રમાણે બેલનારા ધનવાના છે. તે ધનની ઈચ્છાવાલા ગરીબોને વારંવાર રમાડે છે. આ પ્રમાણે સારા સાધુએ સમજીને શું કરવું તે શાસ્ત્રકાર કહે છે.
तं परिणाय मेहावी नेव सयं एएहिं कजेहिं इंड समारंभिजा, नेव अन्नं एएहिं कजेहिं दंड समारंभा विजा, एएहि कोहिं दंडं समारंभं तपि श्रन समणु जाणिज्जा, एस मग्गे आरिएहिं पवे. इए, जहेल्थ कुसले नो वलिं पिजासि, सिमि, ॥ सू. ७६ ।। लोगविजयस्त वितिओ उद्देसो ॥२॥
પહેલા અધ્યયનમાં પરિણા બતાવેલી છે. તેમાં બે પ્રકારનાં
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૭) સ્વકાય અને પરકાય વાલાં દુઃખ દેનારાં શાને ચલાવવા નહી અથવા પહેલા ઉદ્દેશામાં બતાવેલ વિષય તથા માતાપિતા સંબંધી પ્રેમનું અપ્રશસ્ત ગુણમૂળ સ્થાન સમજીને તથા કાળ અકાળે રખડવું તે સમજીને અથવા અમૂલ્ય અવસર તથા સુગુરૂને બોધ તથા પાંચે ઈદ્રિયનું વિચક્ષણપણું તથા વૃદધા વસ્થામાં તેની હાની વિગેરે સમજીને તથા આજ ઉદ્દેશામાં શરીર શક્તિ વધારવા અથવા સગા વહાલાંનું બળ વધારવા દંડનું લેવું (નવા પાપ બાંધવાનું) જ્ઞપરિજ્ઞાવડે જાણીને મર્યાદામાં રહેલા મુનિએ પ્રત્યાખ્યા ન પરિજ્ઞાવડે પાપ કૃત્ય છે દેવાં તે બતાવે છે.
પિતે જાતે શરીર શકિત વધારવાનાં કે બીજા દુષ્ટ કૃ કરવા વડે જીવેને દુઃખ ન આપે તેમ હિંસા જુઠ વિગેરે પાપ કૃત્ય બીજા પાસે ન કરાવે, અથવા પાપીઓને મન વચન અને કાયાથી કોઈ પણ રીતે સહાયતા કે અનુમદના ન કરે. -
આ સર્વ જીવને અભય દાન દેવાને ઉપદેશ તીર્થકરે કર્યો છે. તેવું સુધમાં સ્વામી જંબુસ્વામીને કહે છે. . જ્ઞાન વિગેરેથી યુકત ભાવમાર્ગ જેનાથી કંઈ પણ બતનું દૂષણે કે દંડ કે પાપ લાગવાનાં નથી તે મન વચન અને કાયાએ કરી કર કરાવવું અને અનુમોદવો જોઈએ તેમ કરનાર આર્યો છે. એટલે જેટલા પાપ ધમ છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૮)
તેમને છેડી સર્વ પ્રકારે ઉત્તમ માર્ગમાં જે જે જોડાયેલર છે તેઓ સંસાર સમુદ્રથી કિનારે પહોંચેલા અને ધાતી કમને અંશ પણ નાશ કરનાર છેસંસારની અંદર રહેલા બધા ભાવેને જાણનારા સર્વજ્ઞ તીર્થકર પ્રભુએ દેવ મનુષ્યની સભામાં બધાએ સમજી શકે તેવી તથા બધાના મનના સંશય છેદનારી વાણી વડે આ માર્ગ કહે છે. પિતે તે પ્રમાણે વર્તેલા છે એ આ માર્ગ જાણીને ઉત્તમ પુરૂષ ઉપર બતાવેલાં પાપ કૃત્યને છેડીને બધાં તત્વ જાણીને પિતાને આત્મા પાપમાં ન લેવાય તેમ સર્વ પ્રકારે કરવું. આ પ્રમાણે હું કહું છું બીજે ઉદ્દેશ સમાપ્ત થશે. * હવે ત્રીજે ઉદ્દેશ કહે છે.
બીજા ઉદેશાની સાથે ત્રીજાને આ પ્રમાણે સંબંધ છે. ગયા ઉદ્દેશામાં કહ્યું કે સંયમમાં દઢતા કરવી અને અસંયમ મમાં ઉપેક્ષા કરવી અને તે બંને પણ કષાય દુર કરવાથી થાય તેમાં પણ માન ઉત્પત્તિના આરંભથી ઉંચ ગેત્રિમાં જન્મે છે તે ઉથાપેલે (અહંકારી) થાય તેથી તે દુર કરવા કહેવાય છે તેથી બીજા અને ત્રીજાને આ સંબંધ છે કે બુદ્ધિમાન સાધુ રાગ દ્વેષમાં ન લેપાય તે જ પ્રમાણે બુદ્ધિમાન સાધુ ઉચ ગેત્રના અભીમાનમાં પણ ન લેપાય માનીને અહં. કાર ન કરે તે સિધાંતકાર બતાવે છે.
से असई उच्चागोए असई नीआगोए, नो होणे
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૯) नो अहरित्ते, नोऽपीहए, इय सखायं को गोयावाई को माणावाई ? कंसि वा एगे गिझा, तम्हा नो हरिसे नो कुप्पे, भूएहि जाण पडिलेह सायं सूत्र. ७७
આ સંસારી જીવ અનેક વાર માન સત્કારને એવા ઉંચગેત્રમાં આવ્યું છે તથા અનેકવાર નીચ શેત્રમાં જયાં લકે નિંદે તેવામાં પણ પિતે જનમે છે તે કહે છે. નીચ ગેત્રના ઉદયથી અનંત કાળ તિર્યંચગતિમાં સંસારી જીવ રહેલ છે ત્યાર પછી ભટક્ત જીવ નામ કમની ૯૨ ઉત્તર પ્રકૃતિના કર્મવાળ બની તેવા તેવા અધ્યવ સાચે ઉત્પન્ન થએલે આહારક શરીર તેનું સંઘાત બંધન અંગોપાંગ દેવગતિ તથા અનુપૂર્વી મલી બે તથા નરકગતિ અને અનુપૂર્વી મલી બે એ વૈક્રિય ચતુષ્ઠય (એકઠું) એ ૧૨ કર્મ પ્રકૃતિને નિર્લેપ કરીને (દૂર કરીને) બાકીની ૮૦ પ્રકૃતિવાલે બની તેજસ અને વાયુ કાર્યમાં ઉત્પન્ન થયે ત્યાર પછી મનુષ્યગતિ તથા અનુપૂર્વી મલી છે તે દુર કરીને ઉંચ ગેત્રને પોપમના અસંખ્યય ભાગવડે ઉફવલ કરે છે. એથી તેજસ વાયુકાયને પહેલે ભાગે થયે તે આ પ્રમાણે નીચ શેત્રને બંધ, અને ઉદય પણ, અને તેજ કર્મની ચકમતા (સત્તા) છે. ત્યાંથી નીકળીને બીજી કાયના એકેદ્રિયમાં આવીને ઉપજે, તે, તેજ ભાગે થાય; અને ત્રણ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૦)
કાયમાં પણ અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં પણ તેજ ભાંગે થાય; અને જ્યાં સુધી ઊંચ ગોત્રને નિલેપ ન થાય તે બીજે ચોથે એમ બે ભાંગા થાય તે બતાવે છે. નીચ ગેત્રને અંધ, અને ઉદય, તથા તેજ કર્મપણાની સત્તાથી ઉભયરૂપે અને ભાગે થાય; તથા ઊંચ નેત્રને બંધ નીચ શેત્રને ઉદય, અને સતકર્મ પણું બંને રૂપે છે. એ ચે ભાગે છે, પણ બાકીના ચાર ભાગા નથી જ થતા; કારણકે --- તિથી નિમાં ઊંચ નેત્રના ઉદયને અભાવ છે. તેજ ઊંચ શેત્રના (અહંકારથી) ઉદ્ધવનવડે કલંકવાબ ભાવમાં આવેલ છવ અનંતકાળ સુધી એકેન્દ્રિયમાં રહે છે, અથવા ઉલમાં થયા વિના તિયચમાં અનંત ઉત્સર્પિણી, અને અવસર્ષિણ રહે છે.
પ્રશ્ન –આવલિકાના સંખ્યય ભાગ સમય સંખ્યાવાળા પુતળ પરાવર્ત એમ જોઈએ; પણ પુકૂળપરીવર્સ કેમ જોઈએ?
આચાર્યને ઉત્તર–જેઓ દારિક, વૈકિય તેજસ, ભાષાઅનાપાન, (શ્વાસોશ્વાસ) મન (આ છ થાય છે, પણ સાત લખેલ છે. આહારક એ ટીકામાં લખવું રહી ગયું છે.) કર્મ સપ્તકથી સંસારના વચલા ભાગમાં પુતળે આત્માની સાક્ષે એકમેક્ષણે પરિણમેલા છે, તે પુતળ પરાવર્ત છે, એવું લાક આચાર્ય કરે છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૧)
બીજા આચાય ના મત એવા છે કે, દ્રવ્ય
ભાવ, એમ ચાર ભેદે વર્ણવે છે, અને આ પ્રત્યેક પણ માદર, અને સૂક્ષ્મ. એમ એ ભેદે અનુભવે છે, તથા દ્રવ્યથી માદર જે આદારિક, વૈક્રિય, તેજસ કામણુના ચાતુય (ચાકડા વડે) સ પુગળેા ગ્રહણ કરીને છેડી દીધા ત્યારે થાય છે, અને સૂક્ષ્મ છે, તે એક શરીરવડે બધા પુગળા સ્પર્શ વાળા થાય ત્યારે જાણવુ
( ૨ ) ક્ષેત્રથી ખાદર જ્યારે ક્રમ, અને ઉષ્મવર્ડ મરતા જીવને બધા લેાકાકાશના પ્રદેશ સ્પશવાળા થાય ત્યારે હાય છે, અને સૂક્ષ્મ તેા ત્યારેજ જાણવા કે, એક વિવક્ષિત આકાશ ખડમાં મરેલે, જ્યારે તેના પ્રદેશેાની વૃદ્ધિ થાય; ત્યારે સર્વે લેાકાકાશને ન્યાસ થાય ત્યારેજ જાણવુ.... (૩) કાળથી માદર જ્યારે ઉત્સર્પિણી, અને અવ સર્પિશીના જેટલા સમયેા છે, તેટલા ક્રમ, અને ઉત્ક્રમવર્ક મરણ પામવાવડે સ્પર્શ કરે છે ત્યારે જાણુવું; પણ સમ તા, ઉત્સર્પિણીના પ્રથમ સમયથી આરબીને ક્રમવડે સ સમયે! મરનારા જીવે અધા સ્પર્શ કર્યાં હોય ત્યારે જાણવુ. (૪) ભાવથી ખદર જયારે અનુભાગના મધના અધ્યવ સાયના સ્થાને ક્રમ અને ઉત્ક્રમ વડે મરેલા જીવથી વ્યાપ્ત ચાય ત્યારે કહે છે.
અનુભાગના અધના અધ્યવસાયનું પ્રમાણુ પ્રથમ સ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૨) યમ સ્થાનના અવસરમાં કહી ગયા છીએ અને સૂક્ષ્મ તે જધન્ય અનુભાવ બંધના અધ્યવસાય સ્થાનથી આરંભીને જયારે બધામાં પણ કામ કરીને મરેલે થાય ત્યારે જાણવું તેથી આ પ્રમાણે કલંકી ભાવને પામેલે અથવા બીજે કઈ જીવ નીચ શેત્રના ઉદયથી અનંત કાળ સુધી પણ તિર્યંચમાં રહે છે. મનુષ્યમાં પણ નીચ ગોત્રના ઉદયથી તેવા નિંદનીય સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે તથા કલંક વાલે જીવ પણ બેઇદ્રિય વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થયેલે પહેલા સમયમાં પર્યાપ્તિના ઉત્તર કાળમાં ઉચત્ર બાંધીને મનુષ્યમાં અનેક વાર ઉંચ
ત્ર મેળવે છે. ત્યાં ત્રીજા ભાંગામાં રહેલા અથવા પાંચમા ભાંગામાં ઉત્પન્ન થએલે છે તે આ પ્રમાણે છે.
નીચત્ર બધે છે. અને ઉચગેત્રને ઉદય હોય છે. અને કમપણું ( સત્તા) બંનેનું છે તે ત્રીજો ભાગે અને પાંચમા ભાંગામાં ઉંચગેત્ર બાંધે છે તથા તેને જ ઉદય છે. અને સકર્મપણું (સત્તા) બંનેનું છે છઠે અને સાતમે બાગે તે જે બંધથી ઉપરત ( દૂર ) થયેહોય તેને થાય છે અને તેને વિષય ન હોવાથી તે બંનેને અધિકાર નથી. તે બંને બંધના ઉપરમમાં ઉંચગોત્રને ઉદય થાય છે અને સકર્મ પણું બનેમાં કાયમ છે તે છ ભાગે થયે અને સાતમે ભેગો શિલેશી અવસ્થામાં દ્વિચરમ (છેલ્લા સમયના અગાડીના સમયમાં) નીચગાત્ર ખપાવે છa ઊંચગેત્રને
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૩) ઉદય હોય તેને જ છે. અને સત્તા પણ ઉંચશેત્રની છે. આ પ્રમાણે ઉંચ નીચ ગેત્રમાં રહેલા જીવે અહંકાર ન કર જોઈએ તેમ દીનતા પણ ન કરવી જોઈએ.
ઉચ અને નીચ તે બંને ગેત્રને બંધ અધ્યવસાય સ્થાનનાં કડક સમાન છે. સૂત્રમાં બતાવે છે કે,
શીળ, ગફરિરે જેટલાં ઊંચ ગેત્રમાં અનુભાવ બંધના અધ્યવસાયના સ્થાન કંડક છે તેટલાંજ નીચગેત્રમાં પણ છે અને તે સર્વે અનાદિ સંસારમાં આજીવે વારંવાર અનુભવેલાં છે. તેથી ઉંચગેત્રના કંડકના અર્થ પણે જીવ હીણે પણ નથી તેમ વધારે પણ નથી એજ પ્રમાણે નીચત્ર કંડકમાં પણ સમજવું તે સંબધમાં “નાગાર્જુનીયા” ( ) આ પ્રમાણે કહે છે.
"एगमेगे खलु जीवे अई अद्धाए असई उच्चा• गोए असई नीआगोए, कंड गट्टयाए नो होणे नो अहरिते"
એક એક જીવ ભૂત કાળમાં અનેકવાર ઉંચ નીચ ગેત્રમાં આવ્યું. અને ઉંચ નીચના અનુભાગ કંડકની અપેક્ષાએ હીન કે અતિરિક્ત નથી તેજ કહે છે. ઉંચ નેત્ર કંડકવાલે એક ભવિક અથવા અનેક ભાવિકમાંથી નીચ ગોત્રના કંડક ઓછાં નથી તેમ વધારે પણ નથી. એવું
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૪) સમજીને અહંકાર કે દીનતા ન કરવી. (અર્થાત સમાધિ રાખવી તેજ સાધુપણું છે.) તે બતાવે છે. કારણ કે ઉંચ નીચ સ્થાનમાં કર્મના વશથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે જ પ્રમાણે બળ-રૂપ-લાભ વિગેરે મદના સ્થાનેનું અસમંજસપણું (અસ્થિરતા) સમજીને સાધુએ શું કરવું તે કહે છે. જાતિ વિગેરેને કઈ પણ મદ સાધુ ન વાંછે. અથવા તેવી ઈચ્છા પણ ન કરે કારણકે ઉંચ નીચ સ્થાનમાં આ જીવ ઘણું વાર ઉત્પન્ન થયે, એવું સમજીને કેણ ગેત્રને-કે--માનને અભીલાષી થાય.! અર્થાત મા ઉચ નેત્ર બધા લોકેને માનનીય છે. તેવું બીજાનું નથી. એવું કયે બુદ્ધિવાન મનુષ્ય માને.!
તથા બીજા છએ ઊંચ અને નીચ એ બધાં સ્થાનેને અનેક વાર પૂર્વે અનુભવેલાં છે. તે જ પ્રમાણે છેત્રના નિમિત્ત માન–વાદી કેણ થાય. અર્થાત્ જે સંસારના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણે છે, તે અહંકારી ન થાય. વલી * અનેકવાર તે સ્થાને પૂર્વે અનુભવે છતે હમણું એકાદ ઉચ ગોત્ર વિગેરે અસ્થિર સ્થાનકમાં આવતાં રાગ વિગેરેના વિરહથી ગીતાર્થ થએલ કેણ મમત્વ કરે. !
એને ભાવાર્થ આ છે કે કર્મનું પરિણામ જેણે જાણવું છે તે મુનિ આ સેવાને ધારણ કરે. શ્રદ્ધપણાને ક્યારે જે કે એ પૂર્વે તેણે તેવું ન મેળવ્યું હોય તે પણ ખરી
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) રીતે તેણે ઘણી વખત ઉચત્ર વિગેરે મેળવ્યું છે. તે તે ઉચગેત્રના લાભથી કે અલાભથી અહંકાર, દીનતા, ન કરવાં તેવું સૂત્રમાં કહ્યું છે. કારણ કે અનાદિ સંસારમાં ભટકતા જીવે ભાગ્યને આધારે ઘણી વાર ઉંચ નીચ ગોત્રનાં સ્થાન અનુભવેલાં છે. તેથી કઈ વખત ઉંચ નીચ ગોત્ર મેળવીને ડાદો પુરૂષ જે ખરાબ તથા સારી વસ્તુને ઓળખે છે તે ઉંચ નેત્ર વિગેરેથી અહંકાર ન કરે. કહ્યું છે કે“હુવા ભજિયા વાતાવ્યકતા માત્ર સારો उच्चैः स्थानानि तथा, तेन न मे विस्मयस्तेषु ॥१॥
બધાએ સુખને મેં આ સંસારમાં ભમતાં મેળવ્યાં છે. ઉંચ સ્થાન પણ મેળવ્યાં છે, તેથી હવે મને તેનામાં કાંઈ આશ્ચર્ય જોવામાં આવતું નથી. जह सोऽवि णिज्जरंभो पडिसिद्धो अट्ठमाण
अवसेस मयहाणा, परिहरि अव्वा पयत्तणं ॥२॥ - જો કે, નિજ રાને માટે ઊંચ ગેત્રના મદને નિષેધ કર્યો છે, તે પણ આઠ માનને મથનારા સાધુઓએ પ્રયત્ન વડે બીજા મદસ્થાન પણ ત્યાગદેવાં. તેજ પ્રમાણે, નીચ ગેત્રમાં કે, નિંદનીય સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થઈને દીનતા ન કરવી. તેજ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે “ જે ભાગ્યવશથી લેકમાં નિંદનીક જાતિ કુળ રૂપ બળ લાભ વિગેરેમાં ઓછા પણું પાન
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬) મીને સાધુએ કે ન કરે મનમાં વિચારવું કે મારે નીચ રથાન અથવા બીજાના હલકા શબ્દ સાંભળીને મારે દુખ શા માટે માનવું. મેં પૂર્વે તેવું ઘણીવાર અનુભવ્યું છે. તેથી દીનતા ન કરવી. કહ્યું છે કે, "अवमानात्परिभ्रंशा दध बन्ध, धन क्षयात् । બાવતા રોજગ્ય, શ્ચિ, સાધતા તેરશ
અપમાનથી નીચ દશા થવાથી અથવા વધ બંધ કે ધનના ક્ષયથી માણસે ખેદ ન કરે કારણકે પૂર્વે આ જીવે રિગ શેક જુદી જુદી જાતિમાં સેંકડે વાર ભેગવ્યા છે. संते य अबिम्हइउं पंडिएण य असंते।। सकाहु दुमोवमि अहिअएण' हिअंधरं तेण ॥२॥
પડિત પુરુષ પ્રાપ્તિમાં આશ્ચર્ય ન કરવું અને અપ્રામિમાં નાખુશ થવું નહિ. ઝાડની ઉપમાવાળા હૃદયવડે હિતને ધરનારા પુરુષને શક્ય છે.
(ઝાડ બધાં દુઃખ સહે, પણ ત્યાંથી ખસે નહિ, તેમ હૃદય સ્થિર કરી દુઃખસુખ સહેવાં.) होऊण चक्कवट्टी, पुहइवई विमल पंडरच्छत्तो। सोचव नाम भुज्जो अणाह सालालओ होइ ॥३॥ - ચકૃવત્તી કે, પૃથ્વીપતિ નિર્મળ સફેદ છત્રને ધરનારે પહેલાં પિત બને અને તેજ પુરુષ પિત (તેજ જન્મમાં)
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૭)
અનાથ આશ્રમમાં રહેનારા ભાગ્યવશી અને છે. ( વ માનમાં જર્મનીના બાદશાહ કૈસર, તથા રૂશીયાના ઝાર, તથા અમેરીકાના પ્રેસીડેન્ટ વિલ્સન, કેવા ઊંચ પદે હતા; અને હાલ કેવી સ્થિતિમાં છે, તે વિચારતાં ખીજા માણુસાને માન કે દીનતા, કેવીરીતે થાય; અથવા એક જન્મમાં જુદી જુદી અવસ્થાની નીચ-ઊ'ચપણાની સ્થિતિ કવશથી અનુભવે છે, તેથી ઊંચ-નીચ ગાત્રની કલ્પના મનમાંથી કાઢીને તથા ખીજા પણ મનના વિકલ્પ ક્રુર કરીને શું કરવુ ? તે કહે છેઃ—
!
-
જીવાને સ'સારમાં આવાં ઊંચ-નીચ પદ હમણાં થાય છે, પછીથી થવાનાં છે, અને પૂર્વે થયાં છે, એવુ... વિચારીને શિષ્યને ગુરુ કહે છે કેઃ—તારી તીક્ષણ બુદ્ધિથી જાણ કે, જીવને ક્રમ વશથી સુખ આવે છે, તેમ દુઃખ પણ આવે છે, તથા તેનાં કારણે પણ વિચાર, ( જીવે જેવાં પુન્યપાપ કર્યાં હોય; તેવાં સુખદુઃખ મળે છે.
વળી અવિગાન (
)પણે પ્રાણીએ સુખને ઇચ્છે છે. અહીંયાં જીવજંતુ પ્રાણી વિગેરે શબ્દે પચેગ લક્ષણવાળાં દ્રવ્યના મુખ્ય શબ્દને અડીને “ સત્તાવાસિ ” શબ્દ “ ભૂત” શબ્દને લેવાથી એમ સૂચવ્યુ કે, જેમ આ ઉપયોગ લક્ષણવાળા પઢાર્થ અવશ્ય સત્તાને ધારણ કરે છે, તે સુખને વાંઢે છે, અને દુઃખને ધિક્કારે છે, સુ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુન્યના ઉદયથી છે, તેથી એમ જાણવું કે, બધી પણ શુભ પ્રકૃતિએ શુન્યના ઉદયથી છે. જેથી શુભ નામ શેત્ર આયુષ્ય વિગેરે કર્મ પ્રકૃતિને દરેક જીવ ચાહે છે. અને અશુભને નિંદે છે. આ પ્રમાણે છે તે શું કરવું તે કહે છે.
रतं मूयत्तं काणत्तं कुंटतं खुजतं पडभत्तं सामतं सबलत्तं सह पनाएणं अणेगाओ जोणीओ सं. घायह विरूव रूवे फासे परि संवेयह (सूत्र ७८) । * અથવા શુભ અશુભ કર્મ બધા જીવમાં જોઈને ડાહ્યા પુએ તે જીને અપ્રિય હોય તેવું કૃત્ય ન કરવું એ શાસ્ત્ર કારને ઉપદેશ છે, આ સંબંધમાં “નાગાજળુનીયા” કહે છે. “તે હજુ સુવggag"
જીવ દુઃખને કાઢવા તથા સુખને મેળવવા ઈચ્છે છે. તેથી જીવની પ્રરૂપણ કરવી અને તે પૃથ્વી પાણી વાયુ અતિ વનસ્પતિ સૂક્ષમ બાદર વિકલ પચેંદ્રિય સંજ્ઞી અસંશી પર્યાપ્તા અપર્યાપ્તા વિગેરે પહેલા અધ્યયનમાં બતાવ્યા છે અને તે દુઃખને છેડવાની ઈચ્છા વાલા તથા સુખને મેળવવાની ઇચ્છા વાલા નું પિતાની ઉપમાએ માનતા સાધુએ પિતાના સુખના માટે જીવને દુખ આપવાનાં હિંસા વિગેરે સ્થાન છેડવા ઈચ્છતા પુરૂષે પંચ મહાવ્રતમાં
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૯).
પિતાને આત્મા સ્થાપન કરે, અને તે મહાવતે પૂરાં પાળવા માટે ઉત્તર ગુણે પણ પાળવા જોઈએ તેજ વાત આ સૂત્રમાં લાવ્યા છે, તે કહે છે. - પાંચ સમિતિથી બનેલે હવે પછી કહેવાતાં શુભ અશુભ કર્મનું સ્વરૂપ જાણે એટલે અંધપણું બહેરાપણું મુગાપણું કાંણાપણું અને કુટપણું વિગેરે કર્મનાંજ ફળ છે. તે છમાં શાક્ષાત્ જેઈને પિતે સમજે, કે હું દુઃખ, બીજાને આપીશ, તે તે મને પણ ભેગવવું પડશે તે ખુલાસાવાર કહે છે.
હવે સમિતિનું વર્ણન કહે છે. સમ ઉપસર્ગ ઈ. ધાતુ અને તિ. પ્રત્યય લાગવાથી સમિતિ શબ્દ બન્યો છે. અર્થાત્ સમ્યફ વર્તન તે સમિતિ છે. તેના પાંચ ભેદ છે. (૧) ઈર્ષા સમિતિ તે જોઈ વિચારી પગલું ભરવાનું છે, જેથી બીજા ની તથા પિતાની રક્ષા થાય, (જઈને ચાલે છે, પગ નીચે કીડી વિગેરે મરે નહીં, તેમ મેકર પણ ન લાગે ) આ અહિંસા નામના પહેલા મહાવ્રતને ટેકો આપનાર છે. તેથી અહિંસા બરબર પળે છે. (૨) ભાષા સમિતિ તે અસત્ય અહિતકારક વચન કિવા માટે છે, અર્થાત્ સાપ્તાએ બીજુ મહાવ્રત પાળવા, જેઈ વિચારીને બેસવું. તથા (3) . એવણ સમિતિ તે સાધુને કેઈનું પણ ચરીને કે પૂછયા વિના કાંઈ પણ ન લેવું-તે વજું મહાવ્રત પાળવા માટે છે,
ક
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૦) એટલે નિર્દોષ જન વિગેરે દિવસના પ્રકાશમાં માલીકની રજા લઈ વાપરવાનું છે. બાકીની બે સમિતિએ. (૪) આદાન-એટલે વસ્તુ લેવી-મુકવી તે સમિતિ તથા (૫) ઉત્સર્ગ-એટલે શરીરમાંથી કે મકાન વિગેરેમાંથી નીકળતે મળ વિગેરે ચોગ્ય સ્થાને નાંખવે કે જેથી બીજાને પીડા ન થાય, તે બધા મહાવ્રતમાં સર્વોત્તમ અહિંસા નામના પહેલા મહાવ્રતની સિદ્ધિ માટે છે, આ પ્રમાણે પંચ મહાવ્રતે મેળવીને પાંચ સમિતિ પાળતા સાધુને બીજા જીનું સુખ વિગેરે દેખાય છે, અથવા જે રીતે પિતે બીજાનું ભલું ચાહનારે થાય છે તે સૂવ વડેજ બતાવે છે. અંધપણું વિગેરે જે જે વિરૂપ રૂપમાં સંસારી જીવે સંસારમાં ભ્રમણ કરતા ઘણુ અવસ્થા એ ભેગવે છે. તે બતાવે છે તેમાં એકેન્દ્રિય એંદ્રિય ત્રણે પ્રિય એ આંખ વિનાના દ્રવ્ય અને ભાવ અંધા છે (આપણી માફક તેમને આંખે જોવાની નથી) તથા ચારેદ્રિય વાલાથી જોવાની આંખે છતાં ધર્મના અભાવે મિથ્યા દષ્ટિએ ભાવ અંઘા છે.( સારા માઠાને તેમને વિવેક નથી)કહ્યું છે કે, ____ "एकहि चक्षुरमलं सहजो विवेक, स्तद्वद्भिरेव सह संवसति द्वितीयम्; एतद्वयं भुवि न यस्य स तत्वतोऽन्ध, स्तस्यापमार्ग चलने खलु कोऽपराधः
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૧)
જેને નિંળ ચક્ષુ સમાન સ્વભાવીક વિવેક છે અને તેવા વિવેક સાથે એમને સામતરૂપ ખીજું નેત્ર છે. આ ખને ચક્ષુ જેમને નથી તે હૃદયના આંધળા કુમાર્ગે જાય તા તે ખીચારાના ખરેખર શું અપરાધ છે ?
.
જે વીતરાગના ધર્મ પામેલા છે તેઓ સમ્યક્ દૃષ્ટિ છે. તેમને કોઈ પણ કારણે આંખનું તેજ નાશ પામ્યુ* હાય તે દ્રશ્ય અધા જાણવા પણ ખરા દેખતા કાને કહેવા કે જે દ્રવ્યથી પણ આંધળા નથી અને ભાવથી પણ આંધળા નથી અર્થાત્ આંખે જુએ છે, અને વિવેકથી વત્ત છે.
અને પ્રકારનુ આપનારૂ છે.
તેથી દ્રવ્ય અને ભાવથી ભિન્ન એવુ જેને અંધપણું' છે, તે એકાન્તથી દુઃખ કહ્યુ છે કે.
"जीवन्नेव मृतोऽन्धो, यस्मात्सर्वविधासु परतन्त्रः । नित्यास्तमि तदिवाकर, स्तमोऽन्धकारार्णवनिमग्नः
""
જીવતાંજ મુવા જેવા આંખથી આંધળા છે. કે તે ખીચારા બધી ક્રિયામાં પરતત્ર છે. જેને ચક્ષુ નથી તેને હંમેશાં સૂય અસ્ત થએલા છે અને પાતે અધકારના સમુદ્રમાં ડુખ્યા છે.
लोकद्वयव्यसन वह्निवि दीपिताङ्ग, मन्धं सभी
૧૧
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) क्ष्य कृपणं परयष्टिनेयम् । को नोबिजेत भयकृजननादिवोग्रा, कृष्णाहिनैकनिचितादिव चान्धग
? રા” (વસંતતિલકા)
આલેક પરકમાં દુઃખના અગ્નિમાં બળતા અંગવાલે તથા પારકાની લાકડીએ દોરાતા દુખી આંધળાને જોઈને કણ ખેદ ન પામે? અથવા ભયને પમાડનાર એ ભયંકર કાળે સાપ અંધારાની ખાડાવાળી જગ્યામાં જે એક દષ્ટિએ કરડવાની ઈચ્છાવાલે બેઠેલે છે તેને જોઈને તેને આગળ જતાં જે ભય લાગે છે, તેવી રીતે અંધપણના ખાડાનું દુખ કેને ભયંકર ન લાગે. ?
જેમ ઉપર આંધળાનું દુઃખ બતાવ્યું તે પ્રમાણે કેટલાક જીવે કર્મના વશથી બહેરાપણું ભગવે છે. અને જેને સાણ કે માઠા વિવેકનું ભાન નથી તે આ લેક પર લેકનું જે સારું ફળ છે, તેની ક્રિયા કરવાને તે અશક્ત છે.
. "धर्मश्रुति श्रवणमङ्गलवर्जितो हि, लोक श्रुति . अवण संव्यवहारबाह्यः । किं जीवतीह बघिरो ? . मुवि यस्य शब्दा, स्वप्नापलब्ध धन निष्फलतां
પ્રપતિ : શા (વસંતતિલકા) કે ધર્મનાં વચન સાંભલવાના કલ્યાણથી દૂર થયેલ તથા
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૩) લેકના વચન સાંભળવાના વહેવારથી બહાર થએલ છે. તે બહેર આ દુનીયામાં કેમ જીવે છે.? કે જેને કહેલા શબ્દો સ્વપ્નમાં મેળવેલા ધનની માફક નિષ્ફળતાએ જાય છે. स्वकलनबालपुत्रकमधुरवयाश्रवणवाह्यकरणस्य। बधिरस्य जीवितं किं, जीवन्मृतकाकृति धरस्थ ॥२॥
પિતાની સ્ત્રી તથા નાના પુત્રનાં મધુર વચન સાંભજવાથી વિમુખ એવા બહેરાનું જીવિત છવા છતાં પણ મરેલાને આકાર ધરનારનું કઈ ગણત્રીમાં છે? નકામું છે)
આ પ્રમાણે મુગને પણ એકાંત દુઃખને સમૂહ ભેગવવાનું છે. કહ્યું છે કે“તુવરાજમાતા, કાર રોજરિમૂવલા प्रत्यादेशं मूढाः कर्म कृतं किं न पश्यन्ति ? ॥१॥"
દુઃખને કરનાર અપજશવાળું સર્વ લેકમાં નિંદાપાત્ર મુગાપણું છે, તે પિતાનાં કર્મોનું કરેલું ફળ બીજાને ભેગવાતાને મૂર કેમ જોતા નથી ? (પિતે પાપ કરશે, તે, તેવું ફળ ભોગવવું પડશે.)
તેજ પ્રમાણે કાણાપણું પણ દુઃખરૂપે છે. કહ્યું છે – ___ “काणो निमग्न विषमोन्नता: शक्तो विरामजनने जनमातुराणाम् । यो नव कस्पचि दुपैति मनः पियत्व, मालेख्य कर्म लिखितोऽपि વિનુ રણપ? lણા” (વસંતતિલકા)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૪) વિષમસ્થાનમાં ડુબેલે, જેને એકજ દષ્ટિ (આંખ) છે. જે પિતે કાણે હવાથી વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન કરવામાં શક્તિવાન છે, અને જન્મઃખીઓમાં તે છે. પિતે કેઇનાં પણ મનને વહાલે. લાગતું નથી. આલેખવા જેગ કર્મથી લખાયે છતાં, જે બીજાને વહાલે ન લાગે તેનું સ્વરૂપ ગઈ ગણત્રીનું છે?
આ પ્રમાણે કંટાણું એટલે, જેના હાથપગ વાંકા હોય, અથવા ઠીંગણાપણું હોય; અથવા જેની પીઠ વડની (ખુધાના) આકારે હોય; તથા રંગે કાળે હોય; તથા શબળ ( ) પણું હેય. આવું સ્વભાવિક કદરૂપું શરીર હોય, અથવા, પછવાડે કર્મના વશથી તે થાય; તે, ઘણું દુઃખ ભેગવે છે.
વળી પ્રમાદથી એટલે, વિષયકીડાના કારણે સારાં કામમાં એટલે, ધર્મમાં પ્રમાદ કરવાથી સંકટ, વિકટ, શીત, ઊષ્ણ વિગેરે, અનેક ભેદવાળી નીમાં પિતે ભ્રમણ કરે છે, અથવા પ્રથમ બતાવેલી ચોરાશીલાખ જવાનીમાં એકસરખું ભ્રમણ કરે છે. અને નવાં નવાં આયુષ્ય બાંધીને તેમાં જાય છે. અને તે નીઓમાં જુદી જુદી જાતનાં દુઃખોને અનુભવે છે, તે જ પ્રમાણે ઉચશેત્રને અહંકાર કરવામાં હણએલા ચિત્તવાળે અથવા નીચ ગોત્રના કારણે દીન બને, અથવા આંધળે બહેરે થવા છતાં અજ્ઞાની છવ પિતે પિતાનું કર્તવ્ય નથી જાણત તથા પૂર્વે કરેલાં કર્મનું આ ફળ છે, તે જાણતા નથી, તથા સંસારની બુરી દશાને ભૂલી
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાય છે. અને હિત–અહિતને વિસારે છે. તેમજ ઉચિત વાતને ગણતું નથી. તે તત્વને ભુલેલે મૂઢ બનેલ હોય તેજ ઉંચ નેત્ર વિગેરેમાં અહંકાર કરે છે. તેજ કહે છે
से अबुज्झमाणे हओ वहए जाइ मरणं अणु. परियट्टमाणे, जीवियं पुढो पियं 'इह' मेगेसिं माणवाणं, खित्तवत्थुममाय 'माणाणं' आरत्तं विरत मणिकुंडलं सह हिरण्णण इत्थियाओपरिगिज्झति, तत्ये वरत्ता, न इत्थ तवो वा दमो वा नियमो वा दिस्सइ, संपुष्णं बाले जीविउकामे लालप्पमाणे મુવિ પરિવારમુફા (ફૂ. ૭૨) -
પૂર્વે કહેલાં ઊંચગેત્રને અભિભાની અથવા આંધળાં, -મહેશે વિગેરેનાં દુઃખને ભેગવતે અથવા કર્મવિપાકને ન જાણતું હત ઉપહત છે એટલે, જુદી જુદી જાતના રોગથી શરીરે પીડાતાં હણાય છે, તથા બધા લેકમાં પરાભવ પાકવાથી ઉપહત છે, અથવા ઊંચગોત્રના અહંકારથી ઊચિત કાર્યને છોડવાથી વિદ્વાન પુરૂષોના મુખથી, જેને અપયશ પડઘે પડવાથી તે હણાય છે, તથા અભિમાન કરવાથી અનેક ભવમાં અશુભકર્મ બાંધીને, નીચગેત્રના ઉદયને અનુભવતે ઉપહત છે, અને તે દુઃખથી મૂઢ બને છે, તે દરેક જગ્યાએ જોડવું."
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેજ પ્રમાણે જાતિ (જન્મ-મરણ) એ બન્નેને “પાણી કાઢવાના રેટના ન્યાયે” નવા નવા જન્મ-મરણનાં દુઃખસંસારના મધ્યભાગમાં રહિને તે જીવ ભગવે છે, અથવા ક્ષણેક્ષણે ક્ષયરૂપ આવી ચીમરણથી દરેક ક્ષણે જન્મ, તથા વિનાશને અનુભવતે દુખસાગરમાં ડુબેલો સઘળું નાશવંત છતાં, તેને નિત્ય માનીને, જેમાં હિત થવાનું છે, તેને પણ અહિત માની વિમુખ થાય છે. (ધર્મ, જે સુખને આપનાર છે, તે ધર્મને બહુખ આપનાર વિષયમાં ખેંચાય છે.) કહ્યું છે કે –
આયુષ્યને નિત્ય માનીને અથવા, અસંયમજીવિત દરેક પ્રાણીને વધારે વહાલું છે. એટલે, આ સંસારમાં અજ્ઞાન અંધકારથી હણાએલા ચિત્તવાલા મનુષ્યને તથા બીજા પ્રાણુંએને વિષય રસમાં જીવવું વહાલું છે, તે બતાવે છે.
આયુષ્ય વધારવા માટે રસાયણ વિગેરે ક્ષિાએ બીજા અને જે દુખ કરનારી છે. તેને કરે છે. તથા રેખા વિગેરેનું ક્ષેત્ર ખેડાવે છે. ધેળાંઘર (હવેલીએ) વિગેરે બંધાવે છે. તથા આ મારાં છે. એમ માનીને તેના ઉપર વધારે પ્રેમ કરે છે. તથા ડાં રંગેલાં અથવા જુદી જુદી જાતનાં રંગેલાં અથવા વગર રંગેલાં વસ્ત્ર તથા રનાં કુંડળે તથા સેનું તથા સ્ત્રી વિગેરે મેળવીને તેમાં એટલે ઉપર કહેલી રમણીય વસ્તુઓમાં ગૃદ્ધ થએલા છે. તે મૂઢપુરૂષે દુઃખ આવતાં ગભરાય છે. અથવા તેમની શરીર શક્તિ બરાબર હોય ત્યારે તે ધર્મ વિશેરને ઉત્તમ બેલતા
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૭) નથી પણ તપ તે અણુસણ વિગેરે તથા “ઇક્રિયેનું દમન તથા અહિંસાને નિયમ ફળવાળે નથી એમ તેઓ ઉલટુ બોલે છે. તે બતાવે છે, તપ નિયમ ધારણ કરેલા ધમિ જીવને તેઓ કહે છે. કે આપ વિગેરેનું ફળ ભવિષ્યમાં નથી. ફક્ત આલેકમાં કાયાને દુઃખ અને ભોગ વિગેરેથી દૂર રહેવું . એ તમને ઠગવા માટે ગુરૂઓએ બે બતાવેલું છે.
વલી બીજા જન્મમાં સુખ મળશે. એ પણ ખેટે ગુરૂએ શ્રમ આપેલો છે. કારણકે હાથમાં આવેલા ભેગે તથા સુખ ભેગવવાં છેડીને ભવિષ્યમાં સુખની આશા કરવી એ વધારે પાપરૂપ છે તેથી વર્તમાનનું સુખ ચહાનારા સંસારી જીવે ( ગુરૂના વચનને ઊંચાં મૂકી ) ભેગ ભેગવવામાં એક પુરૂષાર્થ માની અવસરે અવસરે સંપૂર્ણ ભેગેને ભગવતે. અજ્ઞાની જીવ લાંબા આયુષ્યને ઈચ્છતે ભેગોને માટે અતિશય કુવચન બોલતે વચન દંડનું પાપ બાંધે છે. એટલે જે માણસ એમ બેલે કે તપ તથા ઇંદ્રિય દમન અથવા અહિંસાદિક નિયમ ફળવાતું નથી એવું બોલનારે મૂઢ તત્વને ન જાણનાર હત ઉપહત થએલે નવાં નવાં જન્મ મરણ કરી જીવિત ક્ષેત્ર સ્ત્રી વિગેરેમાં લુપ બની તત્વમાં વિમુખ અને અતત્વમાં તવ માનીને હિત અહિતની બાબતમાં પણ ઉલટ ચાલે છે. તે બતાવે છે. दाराः परिभवकाराबन्धुजनो बन्धनं विषं विषयाः कोऽयं जनस्य मोही? ये रिपवस्तेषु सुहृदाशा ।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१६८)
સ્ત્રીઓ અપમાનને કરનારી, બંધુજન બંધન સમાન તથા ઇદ્રિના વિષે વિષ સમાન છે. છતાં માણસને આ કે મેહ છે કે જે ખરેખરા શત્રુ છે. તેમાં મિત્રપણાની આશા રાખે છે. પણ જેઓ શુભ કર્મ ઉપાર્જન કરીને મેક્ષની ઈચ્છાવાલા બનેલા છે તે કેવા છે તે બતાવે છે. ___ इणमेव नावखंति, जे जणा धुव चारिणो । जाई मरणं परिन्नाय, चरे संकमणे दढे (?) नत्थि कालस्त णागमो, सव्ये पाणा पिआउया, सुहसाया दुक्ख पडिकुला अप्पिय वहा पियजीविणो जीविउकामा, सब्वेसिं जीवियं पियं, तं परिगिज्झ दुपधं चउप्पयं अभिजुजियाण संसिंचिया णतिविहेण जाऽवि से तत्थ मत्ता भवइ, अपराया बहुया वा, से तत्थ गड्डिए चिठ्ठइ, भोषणाए, तओ से एगया विविहं परिसिटुं संभूयं महोवगरणं भवह, तंपि से एगया दायाया वा विभयन्ति, अदत्तहारो वा सेअवहरति, रायाणो वा से विलुपति, नस्सा वा से विणस्सइ वा से अगारहेण वा से डझइ इय, से परस्सऽटाए कूराई कम्माई वाले पकुव्वमाणे तेण दुक्खेण संमूढे । विपरियासमुवेइ, मुणिणा
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૯) हु एयं पवेइयं, अणोहंतरा एए नो यओहं तरित्तए, अतीरंगमा एए नो य तीरं गमित्तए, अपारंगमा एए नो य पारं गमित्तए, आयाणिजं च आयाय तमि ठाणे न चिट्टइ, वितहं पपवयन्ने तमि કviાદિ વિઠ્ઠ (રૂ. ૮૦)
જેઓ ઘવચારિ એટલે મેક્ષનું કારણ જ્ઞાન વિગેરે છે. તેને મેળવવાના સ્વભાવવાલા છે તેવા ધર્માત્મા પુરૂષે ઉપર કહેલા અસાર જીવિત ક્ષેત્ર ધન સ્ત્રી વિગેરેને ચહાતા નથી
અથવા ધુતચારી એટલે ધુત તે ચારિત્ર તેમાં રમણતા કરનારા છે. અર્થાત્ ચારિત્ર લઈ તેને પૂણ પાળી મેક્ષ મેળવે તે સંસારને ચહાતા નથી. તે - વલી ભગના અભાવે જ્ઞાન મેળવીને જન્મ મરણના દુઃખને જાણીને તેવા પુરૂષે સંક્રમણ ( ચારિત્ર ) માં રમણતા કરવી એવું શિષ્યને ગુરૂ કહે છે. કે વિતસિકા રહિત અથવા પરિસહ ઉપસર્ગ આવતાં તારે કંટાળવું નહી અથવા હે શિષ્ય તું શંકા રહીત મનવાલે થઈ સંયમમાં રહે એટલે શિષ્ય તપ દમન નિયમ વિગેરે આલેકમાં જે કષ્ટ છે. તે પરભવનું અનંત સુખ આપશે એવું નિશંકપણે માનીને ધર્મમાં આસ્થા રાખે, અને તે તપ નિયમ વિગેરે કરે અને તેથી જ પિતે તપના પ્રભાવથી રાજા-મહારાજાઓને પણ પૂજવાયેગ્સ થાય છે. આ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) જેણે વિષયકષાયને જીત્યા છે, તેવા તપસ્વી શાંત પુર ષને અહીં જે સુખરૂપ ફળ મળ્યું છે, તથા તેણે બધા જોડકાંને દૂર કરી સમભાવ મેળ છે, તેવા પુરૂષને પર લેક કદાચ ન હોય તે પણ તેનું કંઈ બગડતું નથી. (ઉપશમભાવમાં અહીંજ અનંતું સુખ છે, તેને પરલેકના સુખની ઈચ્છા જ નથી. કહ્યું છે કે – "संदिग्धेऽपि परे लोके, त्याज्यमे वाशुभं बुधैः । यदि नास्ति ततः किं स्यादस्ति चेन्नास्तिको हतः
પરલેક છે કે નહિ? એવી એની શંકાવાળા લેકમાં પંડિત પુરૂષોએ પાપને છેડવું જ જોઈએ; જે પરલોક નથી; તે, તેનું શું બગડવાનું છે? અને પરલેક છે, તે પણ, તેનું શું બગડવાનું છે? એથી પરલેક ન માનનારે નાસ્તિક હણાયે. અર્થાત પાપને કરનારે આલેકમાંજ નાસ્તિક કેદમાં પડી દુઃખ ભોગવે છે, તે પણ તેની આશા પુરાતી નથી અને આસિતક ભેગને રોગ માની તેની આશા મૂકે છે, તે તે દેવની માફક પૂજાય છે. તેથી ગુર મહારાજ શિષ્યને કહે છે કે તમારે પિતાના વશમાં રહેલું સંયમ સુખ મેળવવામાં દઢ રહેવું. પણ આવું ન વિચારવું કે થોડા વર્ષ પછી અથવા વૃદ્ધા વસ્થામાં ધર્મ કરીશ. કારણ કે મૃત્યુનું આવવું અનિશ્ચીત છે. કે હમણાં
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૧) મૃત્યુ નહિ આવે. કારણ કે ઉપક્રમ આયુષ્યવાળા જીવને કઈ અવસ્થા એવી નથી કે જેમાં કર્મરૂપી અગ્નિમાં પડનારા લાખના ગોળા માફક જીવ પીગળી ન જાય. કહ્યું છે કે
शिशुमशिशु कठोरम कठोरमपण्डितमपि च पण्डितं, धीरमधीरं मानिनममानिनमपमुणमपि च बहुगुणम् । यतिम यतिं प्रकाशम वली नम चेतन मथ सचेतनं, निशि दिवसेऽपि सान्ध्य समयेऽपि નિયતિ શs જાથના શ”
બાળક, જુવાન, કઠોર, કમળ, મૂર્ખ, પંડિત, ધીર, અધીર, અહંકારી, દીન, ગુણ રહિત, ઘણુ ગુણવાળે, સાધુ, અસાધુ, પ્રકાશવાળ, અપ્રકાશવાળે, અચેતન, સચેતન, અર્થાત્ જેટલા છે સંસારમાં છે. તે બધા કાળ (મૃત્યુ) થી દિવસમાં, રાત્રીમાં, અથવા સંધ્યાના સમયમાં પણ કેઈ" રીતે નાશ પામે છે. તેથી મૃત્યુના સર્વેને કષવાપણાને સમઅને ઉત્તમ પુરૂષે અહિંસા વિગેરે મહાવ્રતમાં સાવચેત થવું, જોઈએ. શા માટે તે કહે છે.
“જે givir fશા કથા.” એટલે સૂત્રમાં બતાવ્યા પ્રમાણે બધા ને પિતાનું આયુષ્ય પ્રિય છે.
શકા-સિદ્ધને આયુષ્ય પ્રિય નથી, તેથી તમારા કહેવામાં રોષ આવશે. . . . . . . . '
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૨)
ઉત્તર એટલા માટેજ અમે મુખ્ય શબ્દ જીવને ન વાપરતાં પ્રાણ શબ્દ વાપર્યાં છે. અને તેથી પ્રાણ ધારણ કરનાર સંસારી જીવજ લેવા. તેથી તમારા વાંધે નકામા છે.
મુન્દ્રે પાળા વિયા થયા”
આ પાઠ છે. એટલે આયુષ્યને બદલે આયત શબ્દ છે. અને તેના અર્થ આત્મા છે.
કારણ કે તે અનાદિ અનત છે. અને બધાને પેાતાના આત્મા વહાલા છે. અને સુખની વાંચ્છા દુ:ખનેા નાશ કરવાની અભિલાષા છે. કહ્યુ` છે કે
વવાની ઇચ્છાવાળા જાણવા;
सुह साया दुक्ख पडि कूला. આનદરૂપ-સુખ છે, તેના સ્વાદ કરવા તે. સુખ ભાગઅને અસાતા તે દુઃખ. તેના દ્વેષી જાણવા; તથા પેાતાને ઘાત કરે; તે, પોતે અપ્રિય માને છે, તથા જીવિતને પ્રિય માને છે, એટલે દીર્ઘ આયુષ્ય વાંચ્છે છે, અને તે પણુ અસચમ જીવિત વાંચ્છે છે, એટલે દુ:ખમાં પીડાઈને પણુ, અંતદશામાં પશુ જીવવાને ઈચ્છે છે. કહ્યું છે કેઃ—
"मह विहवी विसेसे ठितिमिसं धेव वित्थरो महई | मग्गइ शरीर महणो, रोगी जीए चिय कयत्थो ॥ १ ॥ " વૈભવવાળા વિશેષ વૈશવમાં રમે છે. ઘેાડાવાળા પણ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૩)
રહેવાને ઇચછે છે. નિર્ધન પણ પિતાનાં શરીરને સંભાળે. છે. રેગી પણ જીવવામાં કૃતાર્થ માને છે.
તેથી આ પ્રમાણે સર્વ પ્રાણી સુખના જીવિતના અભિલાષી છે, અને સંસારી–નિર્વાહ આરંભ વિના નથી, અને આરંભ છે, તે પ્રાણીને ઉપઘાત કરનાર છે, અને પ્રાણીએને પિતાનું જીવિત વધારે વહાલું છે, તેથી વારંવાર ગુરૂમહારાજ ઉપદેશ આપે છે કે-દરેકને સર્વદા ઈદ્રિના વિષય. વહાલા છે, અને તેથી વિષાને ધ્યાનમાં રાખીને શું કરે છે? તે કહે છે. બે પગવાળાં દાસ દાસી, ચાર પગવાળાં ગાય ઘેડા વિગેરે ઉપભેગમાં લઈને, ધનને સંચય કરીને, મન, વચન, અને કાયાથી કરવું કરાવવું અને અનુમોદનાવડે પિતાનાં મનુષ્ય-જન્મમાં જે કંઈ જીદગી પરમાર્થમાં ગુજારવી જોઈએ; તેને બદલે તેને આરંભમાં, એટલે પાપકર્મમાં શેકીને વ્યર્થ કરે છે. તે વખતે અર્થમાં ગૃઢ થયલે પિતે કલેશને ગણતું નથી. ધનને રક્ષણ કરવાને પરિશ્રમ વિચારતે નથી તથા તેની ચંચળતાને ધ્યાનમાં લેતા નથી, તેના નકામાપણાને વિસરે છે. (ધનના અપાશે ભૂલીને લાભ જ નજરે જુએ છે, અને પાપમાં રક્ત રહે છે.) કહ્યું છે કે
कृमिकुलचित्तं लालाक्लिन्नं विगन्धि जुगुप्प्तितं, निरुपमरसप्रीत्या खादन्नरास्थि निरामिषम्। सुर
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૪) पतिमपि वा पार्श्वस्थं सशाङ्कतमीक्षते, न हि गणપતિ કો રોજ પ્રશ્રિંર્ દ્યુતમ્ ॥{ી”
કૃમિના સમૂહથી પાપ્ત અને લાળથી ભરેલુ` હું‘ધવાળું નિર્દેનીક એવું માંસ વિનાનુ હાડકુ માઢામાં મમરાવત અધીક સ્વાદ તેમાં માનતા કુતરા-પાસે ઉભેલા ઇંદ્રને પણ "શકથી જુએ છે. ( કે રખેને મારૂં હાડકું ઈંદ્ર લઈ ન જાય.) આ ઉપરથી નિશ્ચય એમ જણાય છે કે ક્ષુદ્ર જંતુ છે. તે પેાતાની સંઘરેલી વસ્તુની અસારતા જાણતા નથી. તે પૈસાને શા માટે ચાહે છે, તે કહે છે. ભેાજનને માટેઉપભાગને માટે ધનને ઇચ્છિત તેવી તેવી ક્રિયામાં વર્તે છે. એટલે અવલગન. ( ખીજાના આશરા લેવા) વિગેરેની ક્રીયા કરે છે. તેમાં લાભાંતરાય કર્માંના ક્ષય ઉપશમમાં જુદી જુદી જાતનુ' મળેલું અને વાપરતાં ખેંચેલું સાચવવા મહાન ઉપકણું ભેગાં કરે છે.
અને કોઈ પાપીને તેવા લાભના ઉદય ન હોય, તા ધનની ઇચ્છાએ તે રક મનુષ્ય સમુદ્ર આળધે છે, પહાડ ચઢે છે. ખાણ ખાતે છે, ગુફામાં પેસે છે, પારાના રસ બનાવી તેના વડે સુર્વણુ સિદ્ધિ ( કીમીયેા ) કરવા ચાહે છે. રાજાને આશ્રય લે છે, ખેતી કરાવે છે, આ બધી ક્રીયામાં પેાતાને અને પરને દુઃખ આપવા વડે પેાતાના સુખના માટે મેળવેલું ધન પોતે કષ્ટ કરેલુ હાય છતાં કાંઇ વખત તેના
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૫) પામના ઉદયથી તેના પિતરાઈએ તેમાં ભાગ પડાવે છે. અથવા દગાથી લે છે. એ ઐરે છે. રાજાએ દંડે છે. અથવા પિતે રાજના ભયથી જંગલમાં નાસી જાય છે. અથવા તેનું જૂનું ઘર પડી જાય છે. અથવા અગ્નિથી બળતાં ધન નાશ પામે છે. લુંટાઈ જાય છે. આવાં ઘણું કારણેથી અર્થ નાશ પામવાને છે. એથી ઉપદેશ કરે છે કે, હે શિષ્ય ! અર્થને મેળવનાર બીજાનાં ગળાં રેસનો પાપ કરીને અજ્ઞાની છવ તે ધનથી સુખ ભોગવવાને બદલે દુઃખ ભેગવતાં મુઢ બનીને ઘેલે થાય છે. અને તેથી વિવેક નાશ થવાથી કાર્ય–અકાયને માનતું નથી. તેજ તેની વિપતા છે. કહ્યું છે કે"राग द्वेषाभिभूत त्वा, कार्याकार्य पराड्मुखः। Vs ન્યૂ તિ શો, વિપરીત રિવાજાશા - રાગદ્વેષથી ઘેરાવાથી કાર્ય અકાયના વિચારમાં શૂન્ય એ વિપરીત કાર્ય કરનાર મૂઢ માણસ જાણ.
આ પ્રમાણે મૂઢપણુના અંધકારમાં છવાયાથી જેને આલે ના માર્ગનું જ્ઞાન નથી એવા સુખના અથિએ છતાં દુખને પામે છે. તેથી સર્વજ્ઞ વચન રૂપ દીવાને બધા પદાર્થનું સ્વરૂપ ખરેખરૂં બતાવનાર જાણીને ગુરૂ કહે છે. હે મુનિએ તેને આશ્રય તમે . - આ મારી બુદ્ધિથી નથી કર્યું. એવું સુધમોસ્વામી જંબુ સવામીને કહે છે, ત્યારે કે માધું? તે કહે છે.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭)
ત્રણે કાળમાં જગત વિદ્યમાન છે. એવું જે માને તે મુનિ જાણવા અને તે ત્રણે કાળનું જ્ઞાન જેને હેય તે સર્વજ્ઞ તીર્થકર છે. તેમણે કહ્યું છે. તેઓએ અનેકવાર પિતાના પૂન્ય બળથી ઉંચ ગેત્રિ વિગેરે મેળવ્યું છે. અથવા પ્રકર્ષથી અથવા પ્રથમથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાંજ બધા જીવે પિતાની ભાષામાં સમજે તેવાં વચન વડે તેમણે ઉપદેશ કર્યો છે. તે કહે છે. '
છે અનેઘ-ઘ બે પ્રકારે છે. દ્રવ્ય એઘ તે નદીનું પૂર વિગેરે છે. અને ભાવ ઘ તે આઠ પ્રકારનું કર્મ અથવા સંસાર છે. તે આઠ કર્મથી સંસારી જીવ અનંત કાળ ભમે છે. તે એઘને જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર રૂપી વહાણમાં બેઠેલા મુનિઓ તરે છે. અને જેઓ નથી તરતા તે અને. વંતરા છે, અર્થાત્ જેઓ મુનિ ધર્મ પાળે છે. તેઓ તરે છે. અને જે તે ધર્મને છોડી વિષયના લાલચુ અને છે, તે જનેતર અથવા જેનમાં પતિત સાધુ છે. તેઓ જ્ઞાન વિગેરે ઉત્તમ વહાણથી ભ્રષ્ટ થવાથી તરવાને ઉદ્યમ કરે તે પણ સંસાર તરવા સમર્થ થતા નથી. તેજ સૂત્રમાં કહ્યું છે
ના શો તત્ત, જે સંસાર તરતા નથી તે અતીરંગમાં છે, એટલે તર તે સંસારને પાર તેની પાસે જવું. તે તીરગમા છે.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૭). અને જેઓ વિષય રસમાં પડે તેઓ કિનારે ન જવાથી અતીરંગમ છે. તે કે? તે કહે છે. જેનેતર અથવા પ્રથમ કહેલા ધર્મ ભટ્ટ જૈન સાધુ-તે બતાવે છે. તેઓ વેષ ધારે છે છતાં સમ્યફ આચાર ન પાળવાથી સર્વજ્ઞના કહેલા સનમાર્ગથી દુર હોવાથી કિનારે જતા નથી તે જ પ્રમાણે અપારંગમ પણ છે. અહીં પાર એટલે, સામેને તર જા . તેજ પ્રમાણે અપારગત પણ જાણવા; એટલે વીતરાગના ઉપદેશથી વિરૂદ્ધ ચાલવાથી પારગમનમાં સફળતા મળતી નથી. આ બધું કહીને કહે છે કે તે સંસારના સુખઈચ્છ કે સંસારમાંજ અનંતકાળ રહે છે. જોકે, તેઓ વેષ ધારવાથી કે, વેચ્છાચારથી ડુંક કષ્ટ પણ સહેતા હોય તે પણ સર્વજ્ઞના ઉપદેશથી વિકળ, અને પોતાની ઈચ્છાનુસાર બનાવેલાં શાસ્ત્રની રીતિએ ચાલનારા હોવાથી સંસારપાર જવાને સમર્થ નથી.
પ્રશ્ના–તીર, અને પારમાં શું ભેદ છે?
ઉત્તર–અહીં તીર એટલે, મેહનીયકર્મને ક્ષય લે. તથા બાકીનાં બીજાં ત્રણ ઘાતી કર્મ દૂર થવાથી પાર જાણ; અથવા તીર એટલે, ચાર ઘાતી કર્મને નાશ. અને પારમાં બાકીનાં અઘાતી કર્મને પણ નાશ જાણુ.
પ્રશ્ન –જેનેતર અથવા, પતિતસાધુ કેમ મેક્ષમાં ન જાય?
ઉત્તર-જેનાથી સર્વ પદાર્થો ગ્રહણ કરાય; તે આદાનીય તે શ્રુતજ્ઞાન જાણવું તે શ્રુતજ્ઞાનમાં કહ્યા પ્રમાણે સંયમસ્થાનમાં
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
જે ન વર્તે તે મેક્ષમાં ન જાય અથવા લેકેને પ્રિય એવાં ભેગનાં અંગ દાસ દાસી ચેપગાં ધન ધાન્ય સેનું રૂપું વિગેરે ગ્રહણ કરીને અથવા મિથ્યાત્વ અવિરતિ પ્રમાદકષાય યોગ વડે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય કર્મ ગ્રહણ કરીને જ્ઞાનાદિમય મેક્ષમાર્ગમાં અથવા સમ્યફ ઉપદેશમાં અથવા પ્રશસ્ત ગુણ
સ્થાનમાં જે જીવ પિતાના આત્માને સ્થિર નથી કરતા તે આ સંસારમાં ભમે છે.
વલી તે ધર્મ ભ્રષ્ટ પિતે વીતરાગના ઉપદેશ સ્થાનમાં સ્થિર થતું નથી પણ તેને બદલે અનુચિત સ્થાનમાં વે છે. તે બતાવે છે. વિતથ તે અસત્ વચન દુર્ગતિને હેતુ છે તેને પામીને અકુશળ અથવા ખેદને જાણનારે અસંચમ સ્થાનમાં વર્તે છે. અથવા વિતથ એટલે ગ્રહણ કરવા ગ્ય ભોગ નથી. જુદું જે સંયમ સ્થાન “છે તેને પામીને ખેદને જાણનારે નિપુણ સાધુ તેજ સ્થાનમાં એટલે કર્મને હણવા માં તત્પર રહે છે અર્થાત્ પિતાને સર્વજ્ઞ પ્રભુની આજ્ઞામાં સ્થાપે છે, આ ઉપદેશ જે શિષ્ય જયાં સુધી તત્વને બંધ પામ્યું નથી તેને સુમાર્ગમાં વર્તવા અપાય છે. પણ જે તત્વને જાણ તથા હેય (ત્યાગવા ગ્ય) ઉપાદેય (ગ્રહણ કરવા ડ્ય) નું વિશેષ જાણે છે, તે બુદ્ધિવાન પુરૂષ યથા અવસરે યથા યુગ્ય કરવું તે પિતાની મેળે જ કરે છે, તે બતાવે છે
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૯) · उद्देसो पास गस्स नत्थि, वाले पुण निहे कामसमणुन्ने असमिय दुक्खे दुक्खी दुक्खाणमेव आवर अणुपरियहइ (सू.८१) त्तिवेमि ॥ लोकविजये તૃતારા - ઉદેશ ઉપદેશ એટલે સત્ અસત્ કર્તવ્ય તેના આ દેશને જે જાણે તે પશ્ય જાણુ તેજ પશ્યક છે. તેને આ ઉપદેશની જરૂર નથી. તે પોતે જ સમજે છે.
અથવા પશ્યક તે સર્વજ્ઞ અથવા તેના ઉપદેશ પ્રમાણે ચાલનારે જાણ.
જે કહેવાય તે હદેશે. તે નારાદિ ચાર ગતિ અથવા ઉંચ નીચ શેત્રનું કહેવું. તે ઉપર કહેલા સર્વને અથવા ઉતમ સાધુને નથી. કારણ કે થોડા જ વખતમાં તેને મિક્ષ થવાને છે.
પ્રશ્ન-ક માણસ વીતરાગના ઉપદેશ પ્રમાણે ચાલતે નથી? તે કહે છે–
બાળ રોગ વિગેરેથી મહીત થએલે તે કષા તથા ક વડે અથવા પરિસહ ઉપસર્ગ વડે હણાય છે. તે “નિહ” અથવા જેનાથી નેહ થાય તે સનેહિ તે જેને છે. તે સનેહ વાલે રાગી જાણ. તે ઈચ્છા સંસાર સુખને અભિલાષી મનહર ભેગેને રાગી બની કામની ઈચ્છાવાલે તે કામી વારંવાર વિષયની ઈરિશ શાંત ન પડવાથી તેના
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૦)
દુખથી દુખીએ બનેલે શરીર અને મનનાં દુખેથી પીડાતે રહે છે. કાંટા તથા શઅને ઘા અથવા ગુમડું કે વિગેરેથી શરીર દુખ ભોગવે તથા વહાલાંને વિગ - પ્રિયને સંગ અનિષ્ટને લાભ અને ઈચ્છિતને અલાભ તથા દાદ્રિ દુર્ભાગ્યથી મનની પીડાએ ભેગવે છે. અને તેનાથી વારંવાર આ વાન કરતે વારંવાર તેમાં ભમે છે. એટલે દુઃખના આવર્તમાં ડુબેલે સંસારમાં ભમે છે. (અ. બધાને સાર એ છે કે જે અહંકાર કરે-દીનતા કરે તે સેંસારમાં ભમે અને જે મુનિ સુખ દુઃખમાં અહંકાર હીનતા ન કરતાં ચારિત્રને સમતા ભાવે આરાધે તે મેક્ષમાં જાય) લેક વિજયને ત્રીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયે. .. तओ से एगया रोग समुपाया समुप्पजंति. जेहिं वा सद्धिं संवसइ, ते वणं एगया नियया पुटिव परिवयंति, सो वा ते नियगे पच्छा परिवहब्बा, नालं ते तव ताणाए वा सरणाए वा, तुमंपि तेसिं नालं ताणाए वा सरणाए वा जाणित दुक्खं पत्तेयं सायं, भोगा मे व अणु सोयन्ति इहमेगोसं माणવાઘ ૮૨).
ત્રીજે ઉદ્દેશો કહ્યા પછી એ ઉદેશે કહે છે. - ભેગમાં પ્રેમ ન કરે. એ આ ઉદેશામાં છે. જેથી
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૧)
એગીઓને શુ દુઃખા થાય છે, તે બતાવે છે. પૂર્વે પણુ તેજ કહ્યું છે. કે ભાગીઓને કોઇ વખતે રોગ ઉત્પન્ન થાય છે. પૂર્વે બતાવ્યુ` કે સ‘સારમાં વિષયી જીવ પરિભ્રમણ્ કરે છે. તે જીવ આ દુઃખાને પણ ભાગવે છે, આ પ્રમાણ ત્રીજા ઉદેશાના સંબંધ છે. તથા એના પહેલાંના સૂત્રને આ સંબંધ છે કે માલક જેવા જીવ પ્રેમમાં પડીને કામ ભાગ કરે છે, તે કામ દુઃખ રૂપજ છે. તેમાં આસક્ત થએલા જીવને વીર્યના ક્ષય ભગદર વિગેરે રોગા થાય છે. તેથી કહે છે કે કામના અભિલાષથી અશુભ કર્મ બંધાય અને તેથીજ મરણ થાય છે, પછી નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને નરકમાંથી નીકળીને માના પેટમાં વીના દુમાં “ઉત્પન્ન થઈ કલલ અર્બુદ પેશી વ્યુહ ગભ પ્રસવ વિગેરેનાં દુઃખ ભોગવવાં પડે છે. ત્યાર પછી મોટા થતાં રોગે થાય છે. આ બધું અશુભ કર્મનું ફળ ઉદય આવતાં થાય છે, તે રાગા બતાવે છે, માથાનું દુખવુ. પેટમાં શૂળ ઉઠવી વિગેરે રાગા થાય છે. આ રોગ ઉત્પન્ન થતાં જેની સાથે તે વસે છે. તે સગાં તેને નિર્દ છે. અથવા ચાકરી ન થતાં સગાંને તે નિંઢે છે, વલી ગુરૂ કહે છે, કે હું શિષ્ય ! જે સગાં ઉપર મેહ રાખે છે, તે સગાં તેના ત્રાણુ રક્ષણના માટે થતાં નથી, તેમ તું પણ તેના ત્રાણુ શરણુના માટે થવાના નથી, એવુ* જાણીને તથા જે કઇ દુઃખ સુખ આવે
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૨)
છે, તે પોતાના કર્મીનુજ પ્રાણીઓ ફળ ભાગવે છે, તેથી રાગાની ઉત્પત્તિમાં દ્વીનતા ન લાવવી; તથા સુદર ભાગાને ચાદ કરવા નહી, તેથી “સૂત્રમાં કહ્યું છે કે” શબ્દ રૂપ રસ ગધ અને સ્પર્શ એ પાંચ વિષયના અભિલાષ અમે કાઇ પણ અવસ્થામાં ભેગવીએ એવી ઇચ્છા ન કરવી તથા પૂર્વે અમારી ચઢતી અવસ્થામાં તેના આનંદ ન લીધા, એવું પણ યાદ ન કરવુ, એટલે ઇચ્છા ” સસારમાં જેમણે વિષય રસના કડવાં ફળ જાણ્યાં નથી તેવા બ્રહ્મવ્રુત્ત ચક્રવતી વિગેરેને થાય છે. પણ બધાને તેવા ભાગની ઈચ્છા થતી નથી. જો તેમ ન માનીએ તે સનત કુમાર ચક્રવર્તી જેવાને પણ દોષ લાગે, તે બતાવે છે——
"
બ્રહ્મદત મારણાંતિક રાગની વેદનાથી પીડાએલે સંતાપના અતિશયથી પ્રિય સ્ત્રીને સ્પર્શ કરવા માક વિશ્વાસ ભૂમીમાં મૂર્છાને પામેલા તેને બહુ માનતા તથા કાકડુ વલી ગએલા તથા વિષમતાના વિષયી બનેલે ગ્લાનીથી પીડાએલા દુખ તલવારથી ઘવાએલ, કાળે ખાથમાં લીધેલા, અને પીડાથી પીડાએલા, નિયતિએ દુર્દશામાં મૂકેલે દૈવે ભાગ્યહીન બનાવેલા છેવટના ઉચ્છવાસમાં પહોંચેલા મહા પ્રવાસના મુખમાં પડેલા દી નિદ્રાના દ્વારમાં પડેલા જીવિત ઈશ (જમ) ના જીન્હાત્રે આવેલા, બેલીમાં ગદ ગદ અનેલે, શરીરમાં વિશ્વળ બનેલા, પ્રલાપમાં પ્રચુર થએલે તૃભિક
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૩) (વા) વડે જીતાએલો અર્થાત્ કરેલાં પાપથી દુર્ગતિમાં જવાની તૈયારી કરી રહેલે. છતાં મહા મેહના ઉદયથી સુંદર ભેગેની ઈચ્છાવાળા પાસે બેઠેલી ભાર્યા જે પિતે પતિના દુઃખની ભયંકર વેદનાથી પીડાઈને આંખમાંથી આંસુ પાડતી રાતી આંખેવાલી સામે બેઠેલી છે. તેને કહે છે કે-હે કરૂમતિ હે કુરુમતિ એમ વારંવાર પિકારવા છતાં (તે સ્ત્રીના દેખતાંજ) પિતે સાતમી નારકિએ ગયે. છે ત્યાં પણ અતીશય વેદના ભગવતે છતાં વેદનાને ન ગણકારતે તે કુરુમતિને બોલાવે છે. આ પ્રમાણે ભેગોને પ્રેમ કેઈક ને બીજી ગતિમાં પણ તજ દુર્લભ છે. પણ જે ઉદાર સત્વવાલા મહાન પુરૂષે છે. તેમને તે નથી, જેમકે જેણે આત્માથી શરીર જુદું જાણું છે. એવા સનત કુમાર જેવા તત્વ પ્રેમીઓને તે ભયંકર રેગ આવવા છતાં પણ હાયપીટ કરવાને બદલે) મેં પૂર્વે પાપ કર્યો છે. તે હું ભેગવું છું. એ નિશ્ચય કરીને કર્મ સમૂહને છેદવા તૈયાર થએલાને (શરીર દુખ છતાં પણ મનમાં કલેશ થતો નથી. કહ્યું છે કે" उप्तो यः स्वत एव मोह सलिलो जन्मालवालोऽशुभो, रागद्वेष कषायसन्तति महानिर्विघ्न बीजस्त्वया।
कुरितो विपत् कुसुमितः कर्मद्रुमः साम्प्रतं,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) सोढा नो यदि सम्यगेष फलितो दुःखैर धोगामिभिः
ઉત્તમ પુરૂષ પોતાના આત્માને સમજાવે છે. કે હે આત્મા જે મોહરૂપી પાણીવાલે અને અશુભ જન્મ રૂપી “આલવાલ” (ઝાડને પાણી પાવાને કયારે) વાલે તથા રાગછેષ તથા કષાયને સમુહ તેના વડે નિવિદનપણે મોટું બીજ તે રેપ્યું છે તથા તે હવે ગે કરીને અંકુરાવાલું થયું છે. વિપદાઓ તેનાં પુલે છે. એવું કર્મરૂપી મેટું ઝાડ તે તૈયાર કર્યું છે જે હવે તેને સારી રીતે સહન નહીં કરે તે નીચ ગતિમાં લઈ જનાર દુઓએ કરીને તે ફળવાળો થશે (જે તું તેને લીધે હાયપીટ કરીશ તે ફરીથી દુઃખે ભેગવવાં પડશે ). पुनरपि सहनीयो दुःख पाकस्त्वयाऽयं । न खलु भवति नाशः कर्मणा संचितानाम् । इति सह गणयित्वा यद्य दायाति सम्यग,
જિતિ વિડિmત્ર મૂધાતાઃ ? ૨
જે તું હાયપીટ કરીશ તે તારે ફરીથી પણ દુઃખને પાક ભગવે પડશે. કારણકે હાથપાટથી બંધાયેલાં કર્મોને નાશ ભોગવ્યા વિના થશે નહી. આ પ્રમાણે સમજીને જે જે દુઃખ સુખ આવે તે સહન કર. તેજ વિવેક છે. તે સિવાય
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૫)
જો વિવેક કયાંથી હાય ( વિવેકનું લક્ષણ એ છે કે દુઃખ સુખમાં હાય પીટ ન કરવી પણ સતેષથી સહેવુ* ) ભાગાનુ મુખ્ય કારણ ધન છે, તેથી તેનુ સ્વરૂપજ સૂત્રકાર કહે છે.
तिविण जाsवि से तत्थ मत्ता भवइ अप्पा वा बहुगा वा से तत्थ गड़िए चिट्ठा, भोगणाए, तभ से एगया विपरिसिहं संभूयं महोवगरणं भवइ, तंपि से एगया दायाया विभयंति, अदत्तहारो वा से हरति, रायाणो वा से विलुपति, नस्सइ वा से विणसइ वा से, अगारडाहेण वा से डज्झइ इय से परस्स अट्ठाए कूराणि कम्माणिवाले पकुव्वमाणे तेण दुक्खेण मूढे विपपरिया समुवेइ सूत्र ८३
ત્રણ પ્રકારે એટલે મન, વચન, અને કાયાથી તેની પાસે જે કંઇ મીલકત થેાડી અથવા ઘણી છે. તેમાં ભેગી ગૃદ્ધ થઈને રહે છે. તે માને છે કે-આ મીલકત મારે ભવિષ્યમાં ભાગ લેાગવવા કામ લાગશે. તેથી તેનુ રક્ષણ કરવા મહાન ઉપકરણા રાખે છે. પણ જો તેનું... એકઠું કરેલુ ધન કોઈપણ રીતે નાશ પામે છે એટલે પીતરાઈયા ભાગ પડાવે, ચારો ચારી કરે, રાજાએ લુટે. નાશ પામે, ખળીજાય વિગેરેથી પાતાને ભાગમાં ન આવવાથી ઇચ્છા પુરી
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૬) ન થતાં તે ઘેલે બને છે, અને ધનને માટે કુર કર્મ કરતે અજ્ઞાની જીવ તેના દુખ વડે મૂઢ બને છે. આ બધું પૂર્વે કહેલું છે. તેથી સમજી લેવું. અહીં નથી કહેતા આ પ્રમાણે દુઃખના વિપાકવાલા ભેગેને જાણીને ડાહ્યા મુનિએ શું કરવું તે કહે છે. आसं च छन्दं च विगिंच धीरे?, तुमं चेव तं सल्लमाहट जेण सिया तेण नोसिया, इणमेव नाव बुज्झति जे जणा मोहपाउडा, थीभि लोए पव्वाहिए, ते भो!. वयंति एयाई आययणाई, से दुक्खाए मोहाए माराए परमाए नरगतिरिक्खाए, सययं मूढे धम्मं नाभि जाणइ, उआहु वीरे, अप्पमाओ महामोहे, अलं कुस. लस्स पमाएणं संतिमरणं संपेहाए भेउरधम्म संपेहाए, नालं पास अलं ते एएहिं सू० ८४ - ગુરૂ ઉત્તમ શિષ્યને કહે છે કે- તું ભેગેની આશાઓને તથા ભેગના અભિલેને છેડ, ધી. ( બુદ્ધિ) તેના વડે રાજે. (શેભે ) તે ધીર પુરૂષ જાણવે. તેવા ઉત્તમ શિષ્યને ગુરૂને ઉપદેશ લાગે છે. તેથી કહે છે કે હે શિષ્ય! ભાગમાં દુઃખજ છે. અને તેમાં સુખની પ્રાપ્તિ નથી. (મૃગતૃષ્ણામાં જળ નથી. પણ જળને ખેટે આભાસ છે તેમ ભેગમાં સુખ નથી.)
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૭) આ પ્રમાણે શિષ્યને ગુરૂ સમજાવે છે. અથવા પોતે આત્માને સમજાવે છે. કે હે આત્મા તું ભેગની આશા વિગેરે શક્યને છેડીને પરમશુભ સંયમ તેનું સેવન કર. પણ ભેગેને વિસરી જા કારણકે જે જે પૈસા વિગેરેના ઉપાયથી ભેગ ઉપગની આશા છે તેના વડે મળતું નથી. એટલે જેના વડે ભેગે મળે તેજ ધન વિગેરેથી કમની પરિણતિ વિચિત્ર હેવાથી ધાર્યા કરતાં ઉલટું થાય છે. તેનું એક દષ્ટાંત (એક મારવાડી દક્ષિણમાં પૈસા પિદા કરી ૫૦ વર્ષની ઉમરે મારવાડમાં જઈ સુખની અભિલાષાએ કન્યાના પિતાને ધન આપી પર, જુવાન સ્ત્રી બીજી સ્ત્રીઓનાં ઘરેણું વિગેરેથી પિતાના પતિને તેવાં ઘરેણુને આગ્રહ કરીને રાત્રીએ પીડવા લાગી. દ્રવ્યના અભાવે અને કમાવાની અશક્તિથી દિવસે કમાવાનું દુઃખ અને રાત્રીએ સ્ત્રીનાં ઘરેણાં વિગેરેનું દુઃખ તેથી કંટાળી તે બીચારાએ આપઘાત કરી પિતાને પ્રાણું છે અને સુખને બદલે ઘણું દુખ ભેગવ્યું)
અથવા ગુરૂ મહારાજ કહે છે કે જેના વડે કમ બંધન થાય તે કૃત્ય તારે ન કરવું. એટલે પાપના કામમાં ન વર્તવું અથવા જેના વડે રાજના ઉપલેગ વિગેરેને કર્મ બંધ છે, તે ન કરવું. (એટલે સંયમથી રાજ સુખ ન વાંચ્છવું ) અથવા જે સાધુ પણાથી મોક્ષ થાય તેજ સાધુ જે ભેગમાં
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડે તે મોક્ષને બદલે સંસાર જમણ થાય તે માટે સાધુએ દરેક જગ્યાએ વિવેકથી વત્તવું)
આ પ્રમાણે અનુભવથી નિશ્ચય કરેલું છતાં મેહથી હારેલા છ સત્ય વાતને સમજતા નથી. આજ હેતુનું વિચિત્રપણું છે કે જે પુરૂષે તીર્થંકર પ્રભુના ઉદ્દેશથી હીત છે. તેઓનું મેહ તથા અજ્ઞાન વડે અથવા મિથ્યાત્વના ઉદયથી તત સંબંધી જ્ઞાન ઢંકાએલું છે. તેઓ મેહનીય કર્મના ઉદયથી મૂઢ બને છે. અને તેઓને સ્ત્રીઓ ભેગનું મુખ્ય કારણ છે, તે બતાવે છે.
એટલે યુવાન સ્ત્રીઓના કટાક્ષ અંગના ચાળા સુંદર દેખાવ હાથના લટકા વિગેરેથી આ લેક ( સંસારી જીવ સમૂહ) આશા અને અભિલાષથી હારેલા છ કર કમ કરીને નરક વિપાક ફળ રૂપ શલ્યને મેળવીને તે દુર્ગતિના દુઃખ રૂપ ફળને વિસરીને મેહથી સુમતિ (અંતરાત્મા) ને વિસરે પ્રક કરીને પીડાએલે પરાજીત બને છે. એટલે પિતે જ પરવશ થાય છે. એટલું નહીં પણ બીજાઓને પણ વારંવાર પેટે ઉપદેશ આપીને દુર્ગતિમાં લઈ જાય છે. તે મૂઢે આ પ્રમાણે બેસે છે. આ સ્ત્રી વિગેરે ઉપભેગને વાતે આનંદનાં સ્થાન બનાવેલાં છે. એના વિના શરીરની સ્થિતિ નજ થાય અને તે ઉપદેશ તેઓના દુઃખના માટે થાય છે. એટલે તેમના કહેવા પ્રમાણે ચાલનારને પણ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૯)
શરીર તથા મનનાં દુઃખો ભોગવવાં પડે છે. અથવા માહુનીય કર્મ બધાય છે, અથવા તે અજ્ઞાની બને છે. અને વારંવાર તેમને મરણનાં દુઃખ થાય છે. નરકમાં જવુ' પડે છે, ત્યાંથી નીકળીને તિર્યંચ થવુ પડે છે. આ બધાનુ... મૂળ કારણ સ્ત્રીમાં માહ પામવાનું છે. એટલે સવ ભાગામાં મુખ્ય ભાગનુ સ્થાન આ શ્રી છે. અને તેથીજ બધાં દુઃખ છે એમ બધી જગ્યાએ સબંધ લેવા.
આ પ્રમાણે સ્ત્રીના હાવભાવથી તેના અંગ જોવામાં સીઆ બનેલા ઉપર કહેલી યાનીઆમાં ભમતા છતાં - ત્માના હિતને જાણતા નથી. તથા નિર'તર દુઃખથી હારીને મૂઢ બનેલે ક્ષમા વિગેરે દશ પ્રકારના લક્ષણુવાલા સાધુ ધર્મને જાણતા નથી. અને તે ધમ દુર્ગતિના ભ્રમણને રોકનાર છે. તેવુ જાણતા નથી. આ તીર્થંકર કહેવુ છે કાળું કહ્યું ? તે કહે છે.
·
જેણે સસારના ભય વિસાએઁ તે વીર પ્રભુએ કહ્યુ છે. ૐ શિષ્યા, તમારે મહા માહમાં એટલે સ્ત્રીઓના હાવભાવમાં રક્ત થવુ નહી. પણ સાવચેત રહેવું તેજ મહા મેહતું કારણ છે. એટલે તે સ્ત્રીમાં જરાએ પણ રાગી ન થવુ. પ્રમાદ ન ક્રરવેશ. આ નિપુણ બુદ્ધિવાલા શિષ્યને માટે આટલું વચન ખસ છે. વલી મદ્ય, વિષય, કાય, નિદ્રા, વિકથા, એ પાંચ પ્રકારના પ્રમાથી તમારે સાવચેત રહેવુ. કારણકે તે પ્રમાદ ઉપર કહેલાં દુઃખા આપવાને માટેજ છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) પ્રશ્ન–શું આધાર લઈને પ્રસાદને છોડ?
ઉત્તર-શાંતિ એટલે શમન તે બધા કર્મને નાશ જાણવે તે મક્ષ તેજ શાંતિ છે.
પ્રાણીઓ વારંવાર ચાર ગતિના સંસારમાં મરણ જેના વડે પામે છે, તે સંસાર છે. તે શાંતિ અને મરણએ બન્નેને વિચારીને પ્રમાદ છેડ. ગુરૂ કહે છે કે હે શિષ્ય, એક બાજુ પ્રમાદીને વારંવાર જન્મ મરણનું દુખ છે. અને બીજી બાજુ અપ્રમાદીને જન્મ મરણના ત્યાગરૂપ અનંતું સુખ છે એ બન્નેને કુશળ બુદ્ધિવાલા શિષ્ય વિચારીને વિષય કષાય રૂપ પ્રમાદને ન કરે. " અથવા શાંતિ વડે મરણ એટલે મરણ સુધી જે ફળ થાય છે. તે વિચારીને પ્રમાદ ન કરે. એટલે જીવતાં સુધી ‘ઉત્તમ પુરૂષે કોઈપણ સાથે કલેશ ન કરો. અને તે કલેશ પ્રમાદથી થાય છે માટે પ્રમાદ ન કરે.
વળી વિષય કષાય અને સ્ત્રીના વિલાસ રૂપ જે પ્રમાદ છે તે શરીરના અંદર રહેલું છે. અને તે શરીર પિતાની મેળે નાશ પામનારૂં છે. તે તેવા નાશવંત શરીરને વિચારીને સાધુએ પ્રમાદ ન કરે. (જે શરીરના માટે પ્રયાસ થાય તે શરીર નાશવંત છે. ધન અહીં જ રહેવાનું છે) એટલે ભેગે ભેગવવા છતાં પણ તૃપ્તિ થતી નથી. તેમ ભેગે અભિલાષને સતેષ પમાડી શકતા નથી. તેથી તું જાણ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) (એક પુરૂષે પૈસાથી પાંચસે યુવતીએ ખરીદ કરી એક થંભાના મહેલમાં રાખી તેની ચકી માટે તેિજ નીચેના દર વાજે દિવસે બેસતે આ પ્રમાણે એક જ સ્ત્રીને સુખ અને ૪૯ ને દુખ થતું તેથી તેમણે વિચારીને આ કેદખાનામાંથી છુટવાને એક દિવસ લાગ જોઈ બધીઓ સાથે મળીને દર પણને માર મારીને તેને મારી નાખે. તે નિભંગી દુખ પામીને નરકમાં ગયે. સ્ત્રીઓ ધન સ્વેચ્છા ચાર વાપરી. પિતે પણ દુઃખ ભાગીની થઈ) માટે હે શિષ્ય ! તારી બુદ્ધિ વડે છે કે દુઃખના કારણવાલા પ્રમાદ રૂપ વિષનું ભેગ-, વવું છે. તે તૃપ્તિને અથવા શાંતિને આપતા નથી.
" यल्लोके ब्रीहियवं, हिरण्यं पशवः स्त्रियः। नालमेकस्य तत्सर्वमिति मत्वा शमं कुरु ॥१॥
આ લેકના વિષે વ્રીહિ, જવ, સેનું, પશુ, સ્ત્રીઓ, વિગેરે બધું પણ એક માણસની તૃપ્તિના માટે સમર્થ નથી એવું સમજીને તેને મોહ છેડ, આત્માને શાન્ત કર. उपभोगो पायपरो वाञ्छति यः शमयितुं विषयतृ
धावत्याक्रमि तुमसौ, पुरोऽपरान्हे निजच्छायाम् ॥२॥
ઉપભેગના ઉપાયમાં તત્પર થએલે જે વિષય તૃષ્ણને શાન્ત કરવા ઈચ્છે છે તે ફરીથી એ-રે પિતાની છાયામાં
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૨)
આક્રમણ કરવાને તે તૃષ્ણ તૈયાર રહે છે (એક ઈચ્છા. પૂરી કરીને બીજી તયારજ છે. તૃષ્ણને અંત કેઈ વખત નથી). તેથી ભેગના લાલચુઓને તેની પ્રાપ્તિમાં કે ન પ્રાપ્તિમાં દુઃખજ છે તે બતાવે છે. एवं पस्स मुणी ? महन्भयं, नाइवाइज कंचणं, एस वीरे पसं सिए जे न निग्विजा, आयाणाए, न मे देह न कुपिज्जा थोवं लटुं न खिंसए पडिसेहिओ परिणमिज्जा, एयं मोणं समणु वासिज्जासि (मू०८५)
- સિનિ
ગુરૂ સારા શિષ્યને કહે છે કે હે મુનિ! ભેગની આશા રૂપ મહા તાપથી ઘેરાયેલા પુરૂષને કામદશાની અવસ્થાના મોટા ભયને તું પ્રત્યક્ષ જે, કામીને ડગલે ડગલે બીજાને ભય છે. તેથી મેટે ભય તેજ દુ:ખ છે. અને ભેગ કંપકે મરણનું કારણ છે. તેથી તે માટે ભય કહ્યો, તેથી હે શિષ્ય આ લોક અને પરલેકમાં ભય આપનાર ભેગને જાણુ, તેથી શિષ્ય શું કરવું તે ગુરૂ કહે છે.
માટે તું તે ભેગોથી તારા આત્માને દુર્ગતિમાં ન નાખીશ. તું કેઈ ને દુઃખ ન આપીશ તેજ પ્રમાણે બીજા કેઈને જુઠું બેલી ન ફસાવીશ તેમ ચેરી પણ ન કરીશ વિગેરે પાંચે પાપને ત્યાગજે.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૩) જે ભેગથી દૂર રહે છે. અને જીવ હિંસાથી દૂર રહે છે. તે મહાત્માને શું ગુણ થાય છે તે બતાવે છે. તે ભેગોની આશા અભિલાષા ત્યાગનાર અપ્રમાદિ સાધુ પંચ મહાવ્રતના ભારથી પિતાને સ્કંધ નમાવેલ અનેક કર્મ વિદારણ કરવાથી વીર પુરૂષ ઇદ્ર વિગેરેથી સ્તુતિ કરાય છે.
પ્રશ્ન-ક્યા પુરૂષની સ્તુતિ થાય છે!
ઉત્તર–જે મહાત્મા આત્માને ગ્રહણ કરવા એગ્ય તત્વને ગ્રહણ કરે છે એટલે બધાં ઘાતી કર્મ ક્ષય થવાથી બધી વસ્તુને પ્રકાશ કરનાર કેવળ જ્ઞાન તેને પ્રકટ થવાથી અવ્યાબાધ સુખ મળે છે. તે જ્ઞાન મળવાનું મુખ્ય કારણ સંયમનું અનુષ્ઠાન છે. તેમાં દોષ લગાડતું નથી. અથવા રેતીના કેળીઆ ખાવા મુશ્કેલ છે તેવું સંયમ પાળવું કઠણ છે છતાં પાળે છે. એટલે કોઈ વખત ગેચરી ન મળે. તેપણ સાધુ સંયમને મુકે નહીં તેમ મનમાં દીનતા પણ ન લાવે.
અથવા આ ગૃહસ્થ પિતાની પાસે વસ્તુ છે છતાં મને આપતું નથી. એવું માનીને તેના ઉપર કેધ ન લાવે. પરંતુ મુનિએ એમ માનવું કે આ મને અંતરાય કર્મને દેષ છે. અને ન મળવાથી તપને લાભ થશે તેથી મને કાંઈપણ નુકસાન નથી. અથવા કેઈ ગેડું આપે અથવા તુચ્છ ખેરાક આપે તે પણ દાન આપનારને નિ દે નહી. '
કોઈ ગૃહસ્થ ના પાડે તે ત્યાંથી રીસાયા વિના ખસી ૧૩
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૪)
જવું. કક્ષણ માત્ર પણ હઠ લઈ ઉભા ન રહેવું. અથવા દાન આપનારી બાઈને કટુ વચન ન કહેવાં જેમકે તારા ગૃહસ્થાવાસને ધિકકાર છે? "दिद्वाऽसि कसेहमई ? अणुभूयासि कसेरुमइ । पीयं चिय ते पाणिययं वरि तुह नामन दसणं॥१॥"
હે ઉદાર બુદ્ધિવાલી સ્ત્રી ! તને જેઈ ! હે ઉદાર બુદ્ધિ વાલી ! તારે અનુભવ કર્યો ! તારું પાણી પીધું જ! તારું નામ સારૂં! આટલું બધુ છતાં પણ તારૂં દર્શન સારૂં નથી! (આવું સાધુએ બોલવું નહિ).
કદાચ તે આપે તે લઈને રસ્તે પકડે, પણ ત્યાં હયા રહીને નીચા ઉંચા વચન વડે તેની સ્તુતિ નિંદા ન કરવી. અર્થાત ભાટની માફક તેનાં ખાટાં ગીતડાં ન ગાવાં.
આ બધાને સાર કહે છે. - આ પ્રવજ્યાના નિર્વેદ રૂપ (શાંતિથી) દાતાર ઉપર ન આપે તે પણ કેમ ન કર, થેડું આપે તે નિંદા ન કરવી. આપે તે લઈને ચાલતા થવું. આ મુનિનું મન છે. એટલે મેક્ષા'થિ સાધુનું આ આચરણ છે. તું પણ અનેક ભવ કેટિને ભ્રમણ કરતાં અમૂલ્ય એવા સંયમને પામીને સારી રીતે પાળજે, આમ ગુરુ શિષ્યને સમજાવે છે. અથવા પિતાના આત્માને ઉપદેશ આપે છે. કે તું રાગ દ્વેષ ન કરજે. થે ઉદ્દે સમાપ્ત થયે.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) હવે પાંચમે ઉદેશે કહે છે. તેને આ સંબંધ છે. આ લેકમાં ભેગને તજીને સંયમ દેહ પાળવાને માટે લેકની નિશ્રાએ વિહાર કર જોઈએ. તે આ ઉદેશામાં બતાવે છે.
આ લોકમાં સંસારથી ખેદ પામેલા ભગના અભિલાષા તજેલા મેક્ષાભિલાષિએ પિતાનામાં ગુરૂએ સ્થાપન કરેલા પંચ મહાવ્રત ભાર વડે નિર્વિઘ અનુષ્ઠાન કરનારા મુનિએ દીર્ઘ સંયમની યાત્રા માટે દેહનું પરિપાલન કરવા લેકની નિશ્રાએ વિહાર કર જોઈએ, કારણ કે આશ્રય વિના દેહનાં સાધન કયાંથી થાય? અને દેહ વિના ધર્મ કયાંથી થાય? કહ્યું છે કે"धर्म चरतः साधोलोंके निश्रापदानि पश्चापि । राजा गृहपतिरपरः षदाया गणशरीरे च ॥१॥"
ધર્મમાં ચાલનારા સાધુને લેકમાં પાંચ નિશ્રાનાં પદ છે, રાજા ગૃહસ્થ છકાય સાધુ સમૂહ તથા શરીર એ પાંચ જાણવાં, વસ્ત્ર, પાત્ર, અન્ન, આસન, શયન, વિગેરે સાધને છે. તેમાં પણ પ્રાયઃ નિરંતર આહારને મુખ્ય ઉપગ છે. અને તે આહાર ગૃહસ્થ પાસેથીજ લેવાને છે. અને ગૃહસ્થ જુદા જુદા ઉપાયે વડે, પિતાના પુત્ર સ્ત્રી વિગેરે માટે આરંભમાં પ્રવતેલા છે, તેમને ત્યાં સાધુએ સંયમ દેહની રક્ષા માટે નિર્વાહ કરવા જોઇતી વસ્તુ સાધવી જોઈએ. તે બતાવે છે,
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૬) जमिण विरुवरुवेहि, सत्येहिं लोगस्स 'कम्म समारंभा' कजंति, तं जहा अप्पणो से पुत्ताणं, धूयाणं सुण्हाणं नाईणं, धाईणं राईणं दासाणं दासीणं कम्म कराणं कम्म करीणं आएसाए पुढो पहेणाए सामासाए पायरासाए, संनिहि संनिचओ 'कजह, इह मे गेसिं 'माणवाणं' भोयणाए (सूत्र. ८६)
તત્વને જાણનારા પુરૂષે સુખ મેળવવા દુખ છેડવા માટે જુદાં જુદાં શ જે પ્રાણીઓને દુઃખ આપનારાં છે, તે દ્રવ્ય અને ભાવથી બે પ્રકારનાં બતાવ્યાં છે, તેના વડે પિતાનું શરીર પુત્ર દીકરી છેકરાની વહ ન્યાતી વિગેરેના નિર્વાહ માટે કર્મના સમાર કરે છે, તે બતાવે છે.
સુખ મેળવવું, દુઃખ છેડવું, તેના માટે કાયાથી, અધિકરણ વડે, અથવા શ્રેષથી, પરિતાપ ઉપજાવવા વડે, અથવા જીવથી શરીર દૂર કરવાવાલી પાંચ પાપની ક્રિયાઓ છે, અથવા ખેતીવાડી વ્યાપાર વિગેરે કર્મના સમારંભે છે, તે લેકે કરે છે.
આ સમારંભ શબ્દ લેવાથી સંરંભ.” તથા આરંભ પણ જાણી લેવા એટલે શરીર અને સ્ત્રી માટે લેકે સંભ સમારંભ અને આર કરે છે.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૭) સરભનું વર્ણન.
ઇષ્ટ પ્રાપ્તિ અનિષ્ટ છેડવું. તેને માટે પ્રાણાતિપાત વિગેરે, સકલ્પના આવેશ જાણવા.
સમારંભનું વર્ણન.
સંકલ્પ કર્યા પછી તેનાં સાધન ભેગાં કરવાં, તથા કાચા અને વચનના વેપારથી ખીજાને પરિતાપ વિગેરેના લક્ષણવાલા છે.
આર’ભનુ' વર્ણન.
ત્રણ ક્રૂડ (મન વચન કાચા) ના વ્યાપારથી મેળવેલી તથા ઉપયેગમાં લીધેલી જીવ હિંસા વિગેરેની ક્રિયા ચાલુ કરવી, તે આરંભ છે, અથવા આઠ પ્રકારના કર્મના સમારંભ, એટલે જોઇતી વસ્તુને મેળવવાના ઉપાયા કરવા તે.
સૂત્રમાં લેાક શબ્દ છે, તે લેાક કયા છે, કે જેના વડે ખારભા કરાય છે? તે બતાવે છે.
આત્મા શરીરથી જોડાએલા છે, તે શરીર નિભાવવા લેાકેા આરભ કરે છે, તેજ પ્રમાણે પુત્ર દીકરી વિગેરે માટે પણ રભ કરાય છે, એટલે રસાઇ વિગેરે બનાવવી પડે છે. તેવી રીતે બીજા આર્ભે પણ કરવા પડે છે એવુ પૂર્વે કહ્યું છે.
પ્રશ્ન—શરીર લેાક શબ્દના અર્થમાં કેવી રીતે ઘટે. ઉત્તર—તમારૂં કહેવું ખરાખર નથી, કારણ કે પરમા
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૮) દષ્ટિથી જોનારાઓને જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર રૂપ આત્મ તત્વને છેડીને બાકીનું શરીર વિગેરે પણ પારકુંજ છે, કહ્યું છે કે-બહારના પુળનું બનેલું અચેતન રૂપ કર્મનું વિપાક રૂપ પાંચે શરીરે છે. તેથી શરીર આત્મ પણ લેક શબ્દ વડે બતાવ્યું, તેથી કોઈ શરીર માટે પાપ ક્રિયાઓ કરે છે, બીજે કઈ દીકરા દીકરી માટે, તે કઈ દીકરાની વહુને માટે તે કઈ ન્યાત માટે, તેજ પ્રમાણે સંબંધથી જોડાએલાં સગાં ધાવ માતા માટે, રાજા માટે દાસ દાસી માટે નેકર નેકરડી માટે આરંભ કરે છે, કેઈ પણ માટે કરે છે, કોઈ જુદા જુદા પુત્ર વિગેરેને પ્રહેણુક (
) માટે કરે છે, કેઈ રાત્રીમાં ખાવા રાંધે છે. કેઈ પ્રભાતમાં ખાવા રાંધે છે, તે આ બધામાં કર્મ સમારંભ છે, વળી વિશેષ કહે છે. - જદી નાશ પામે તેવી વસ્તુઓને રાખી મુકે છે. દહીં ભાત મેળવી રાખે છે, તથા ઘણે કાળ રહી શકે તેવી વસ્તુઓને સંચય પણ કરે છે, તે બાલ હરડે, સાકર, દ્રાક્ષ, વિગેરેને સંધરે છે, આ બધું પરિગ્રહ વિગેરે આજીવિકાના કારણે છે, અથવા ધનધાન્ય સેનું વિગેરેને સંગ્રહ કરે છે. આ બધું શા માટે કરે છે તે કહે છે –
આ લેકમાં પરમાર્થ બુદ્ધિવાળા મુનિઓને જમાડવા માટે કરે છે, એટલે કે ઈ સ્વાર્થ માટે, તથા કઈ પરમાર્થ માટે
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) શત્રીમાં, પ્રભાતમાં કે દિવસમાં ભેજન માટે કે, નિર્વાહ માટે સંસારી-પાકિયાઓ કરે છે, અને વિરૂપ શસ્ત્રાવડે બીજાં જેને પીડા કરે છે. આ પ્રમાણે લેકની સ્થિતિ હોય; તે, સાધુએ શું કરવું તે કહે છે
समुट्टिए अणगारे आरिए आरियपन्न आरियदंसी असंधित्ति अदक्खु, से नाईए नाइयावए न समणुजाणइ, सवामगंद्यं परिन्नाय निरामगंधी परिव्वए
(૦ ૮૭) જે સાધુ સમ્યફ રીતે નિરંતર સંયમ અનુષ્ઠાનવડે તે છે, તે જુદાં જુદાં શોવડે થતી પાકિયાથી મુક્ત થયેલ છે, તે મુનિને ઘર નથી, તેમ મમત્વ પણ નથી, તેથી તે અનગાર છે, તેમ તેને ગૃહસ્થની માફક દીકરા-દીકરી વહ વિગેરેને પણ પિષવાં નથી. તે અનગાર પિતે બધાં પાપકર્મોથી દુર થયેલ છે, તેથી તે આર્ય છે, તેથી તે ચારિત્રને પાળવા યોગ્ય છે. વળી જેની બુદ્ધિ ઉત્તમ છે, તે આર્ય પ્રજ્ઞાવાળે જાણ; એટલે સૂત્ર ભણ્યાથી; જેની બુદ્ધિ પરમાર્થ માં ખીલેલી છે, તથા ન્યાયમાં મન રમેલું હોવાથી તે ન્યાયને જુએ છે, તેથી તે આદેશ છે, એટલે તે જુદા “પ્રહેણુક “શ્યામા અશન” (પૂર્વે પાણા વિગેરે માટે રાતે રાંધવું; વિગેરે તેનાથી મુક્ત) છે, તથા પિતે “અચંધિ” છે, એટલે પિતાનાં દરેક કાર્ય એચિવખતે
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૨૦) કરનાર છે. જ્યારે જે કરવું હોય તે પ્રમાણે કરે છે. કપડાં જેવાં ધ્યાન રાખવું; સિદ્ધાંત ભણ; ચરી જવું; પ્રતિક્રમણ કરવું. વિગેરે દરેક કિયા એકબીજાને બાધા? વિના સમયે સમયે કરે છે, તે જ પરમાર્થને જેનારે જાણ. તથા તે મુનિ “અદમ્બ” છે, એટલે જે આર્ય છે, આર્યબુદ્ધિવાળો છે, આર્થદશ છે, કાળને જાણનારે છે, તેજ પરમાર્થને જાણનારે જાણ. બીજી પ્રતિમાં સૂત્રપાઠમાં ભેદ છે, તે, " માં શોધ પકવરવું છે—
તેને અર્થ કહે છે – પૂર્વે બતાવેલાં ઉત્તમ વિશેષણવાળે સાધુ કdવ્યકાળને જાણે છે, એટલે જે પરસ્પર હિત-અહિત, મેળવવું, છેડવું; વિગેરે ક્રિયાને બાધા કરતાં પ્રથમ અવસરને જાણે છે, અને તે પ્રમાણે કરે છે, તે પરમાર્થને જાણનારે છે.
ભાવસંધિ - જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર તેની વૃદ્ધિ શરીર વિના ન થાય, અને શરીરને નિર્વાહ આધારના કારણ વિના ન થાય, અને તેમાં પણ સાવદ્ય ત્યાગ કરવાને છે. તેથી તે ભિક્ષુક જે ઉત્તમ સાધુ છે, તે પિતે દેષિત આહારને ગ્રહણ ન કરે તેમ બીજા પાસે લેવડાવે નહી, અથવા કેઈ લે તે હોય તેને અનુદે નહીં, અથવા ઈંગાલ દેષ, અથવા ધુમ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૦૧) દેષ, ન લગાડે, એટલે સારા આહારની સ્તુતિ ન કરે, તેમ ખરાબ આહારની નિંદા પણ ન કરે, તેજ પ્રમાણે બીજા પાસે તેવા દે ન લાગવા દે, તથા તેવા નિંદા સ્તુતિ કરનારાની પ્રશંસા પણ ન કરે, તથા આમ ગંધને છેડે . એટલે અશુદ્ધ આહાર વડે દોષ ન લગાડ જોઈએ.
શંકા=પૂતિ શબ્દને અર્થ અશુદ્ધ છે, તે આમ શબ્દ શા માટે વાપર્યો?
ઉત્તર અશુદ્ધ તે સામાન્ય શબ્દ છે, અને પૂતિ શબ્દ લેવાથી અહીંયા આવા કર્મ વિગેરેની અશુદ્ધ કેટિ પણ બતાવી, અને તેને માટે દેષ હોવાથી તેનું પ્રધાનપણું બતાવવા ફરી કહ્યું છે, તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે. ગંધ શબ્દ લેવાથી (૧ આધાકર્મ (૨) અદેશિકત્રિક (૩) પૂતિ કર્મ (૪) મિશ્ર (૫) બાદર પ્રાભૂતિકા (૬) અર્થવ પૂર્વક એમ છ પ્રકારના ઉદ્દગમ દેષ અવિશુદ્ધ કેટિની અંદર રહેલા છે, અને બાકીના વિશુદ્ધકેટમાં છે તે આમ શબ્દવડે બતાવ્યા છે, તથા સૂત્રમાં સર્વ શબ્દ છે, તે બધા પ્રકારેને ” સૂચવે છે, તેથી એમ જાણવું કે, કેઈપણ પ્રકારે અપરિશુદ્ધ, અથવા પૂતિ હોય તે, તે દેષિત ભેજન વિગેરે જ્ઞ–પરિજ્ઞાવડે જાણીને પ્રત્યાખ્યાન, પરિજ્ઞાવડે નિરામગંધવાળો બને એટલે નિર્દોષ જન વિગેરે લેનારે વતે અને; તેથી પિતે જ્ઞાન દર્શન-ચારિત્ર નામના મેક્ષમાર્ગમાં સારી રીતે વર્તે અને સંયમ અનુષ્ઠાનને પાળે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૨)
" આમ શબ્દ ગ્રહણ કરવાથી ખરીદ કરેલું સાધુને ન કપે; છતાં, અલ્પસત્ત્વવાળા સાધુને ઓછું સમજાય; તેથી વિશુદ્ધકેટિમાં રહેલ ક્રતદેષ છે, એમ જાણીને તે લે, તેવી તેની વૃત્તિ, ન થાઓ તે માટે ફરીથી તેનું નામ લઈને નિષેધ કરે છે. સાધુ માટે વેચાતું આણેલું; પણ સાધુએ ન લેવું તે બતાવે છે –
अदिस्समाणे कयविकयेसु, से ण किणे न किणावए, किणंतं न समणु जाणइ, से भिक्खू कालन्ने पालन्ने मायने खेयन्न खणयन्ने विणयन्ने सस मयपर समयन्ने भावन्ने परिग्गहं अममायमाणे काला गुवाई अपडिण्णे (सू०८५) * લેવું, વેચવું, તે કય-વિક્ય છે. તે પિતે તેનાથી અદશ્ય રહે, અર્થાત્ પિતે સાધુ માટે ખરીદ કરેલી વસ્તુને ભેગવે નહિ; એટલે મોક્ષવાંચ્છક સાધુ ધર્મ ઉપકરણોને પણ ખરીદી ન કર, બીજા પાસે ન કરાવે; તેમ ખરીદ કરનારને પ્રશંસે પણ નહિ; અથવા નિરામગંધવાળે બની સાધુપણું પાળે. અહીયાં પણ આમ શબ્દ ગ્રહણ કરવાથી હનનકેટિની ત્રિક છે, તથા ગંધ ગ્રહણવડે પચનત્રિક લેવી, તથા કયણકોટિત્રિક તે પિતાનાં વરૂપ બતાવનારા શબ્દવડે લીધી છે, એથી નવકેટિ પરિશુદ્ધ આહારને અંગાર ઘુમષરહિત સાધુ “ભેજનકરે અથવા વસ્તુને ભેગવે.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૩)
એ ગુણથી ઉત્તમ સાધુ કેવા હોય તે કહે છે, તે સિક્ષક (સાધુ) સમયના જાણુ હાય છે. તથા મળને જાણુનારા છે, એટલે પાતાની શરીર શક્તિ વિચારીને તે પ્રમાણે ધર્મ ક્રિયા કરે છે, પણ બળને છુપાવી રાખતા નથી, કરવાના કામમાં પ્રમાદ કરતા નથી, તથા પેાતાને કેટલી વસ્તુ જોઇશે, તેને જાણનારા છે, તે માત્રજ્ઞ” કહેવાય છે. તથા ‘ખેદ’ તે અભ્યાસ તેના વડે જાણનારા છે. અથવા ખેદ એટલે ‘શ્રમ' કે, સંસારના ભ્રમણમાં આટલું દુઃખ છે, તેને જાણું છે. કહ્યું છે કે— "जरा मरण दौर्गत्य, व्याधयस्तावदासताम् । मन्ये जन्मैव धीरस्य, भूयो भूयस्त्रपाकरम् ॥ १॥
જરા (બુઢાપા) મરણુ, દુર્ગતિ, રાગ, આમેઢી પીડા ‘તા’ ‘દૂર' રહેા, પણ ધીર પુરૂષને વિચારતાં માલુમ પડશે કે, જન્મ વારે વારે લેવા, તે જન્મ વખતની અવસ્થા પણ નિર્દેનીક છે, એવું હું માનું છું,
અથવા ક્ષેત્રજ્ઞ શબ્દ લઈએ તે સ’સક્ત (રાગનું કારણ) વિરૂદ્ધ દ્રવ્ય, પરિહાર્યાં, (તજવા ચેાગ્ય) કુળ વિગેરે ક્ષેત્રનુ સ્વરૂપ જાણનારા એટલે આ જગ્યા એ જવાથી રાગ થશે, આ જગ્યાએ જવાથી દ્વેષ થશે, અમુક જગ્યાએથી અમુક વસ્તુ મળશે, આવાં ભ્રષ્ટ ક્ષેત્રમાં ગોચરી લેવા ચેગ્ય નથી. વિગેરે સ્થિતિ જાણનાર તથાણુ ચન્ન” એટલે ક્ષમ્ર
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪)
(અવસર) એટલે અમુક વખતે ગોચરી જવું, તે જાણનારે મુનિ હોય છે, તથા જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર ને એગ્ય રીતે પાળવા, તે વિનવે છે, તેને જાણનારે છે. તથા જૈન તથા અન્ય મતના તત્વને જાણનારે છે, એટલે પિતાના સિદ્ધાંતને જાણ હોવાથી ગોચરી વિગેરેમાં ગએલે સુખેથી ગોચરીના દોને જાણે છે. તે દે નીચે મુજબ છે.
સેળ ઉદ્દગમ દોષે કહે છે. ' (૧) આધા કમી (સાધુના માટે રાંધેલું) (૨) આશ્લેશિક (અમુક મુનિ માટે અમુક ભોજન બનાવેલું) પૂતિકર્મ (નિર્દોષ અન્નને આધા કર્મ સાથે મેળવવું) (૪) મિશ્ર (સાધુ તથા પિતાના માટે ભેગું બનાવેલું) (૫) સ્થાપના (સાધુના માટે રાખી મુકેલું) (૬) પ્રાકૃતિક. (સાધુના માટે વહેલું મોડું કાર્ય કરવું) (૭) પ્રકાશ કરણ (અંધારામાંથી અજવાળે બહાર લાવે. અથવા દવે વિગેરે કરે તે) (૮) કત. (વેચાતું લાવેલું) (૯) ઉઘાતક (ઉધારે લાવીને આપવું તે) (૧૦) પરિવર્તિત (બદલે કરીને લાવે તે.) (૧૧) અભ્યાહુત (સામે લાવીને આપવું.) (૧૨) પદ ભિન્ન ( લાખ વિગેરે શીલ તેડીને આપવું.) (૧૩) માલાપહત ( ઉપરથી નીચે લાવીને આપવું. ) (૧૪) અચ્છેદ્ય ( જોર જુલમ કરી બીજા પાસેથી લઈને આપવું ) (૧૫) અનિષ્ટ ( ઘણુઓની ભેગી રઈમાંથી વગર રજાએ એક
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
" (૨૦૫) માણસ આપે તે.) (૧૬) અધ્યવ પૂર્વક ( સાધુને આવતા જાણુને તેમના માટે પૂર્વ રંધાતા અનાજમાં થોડું ઉમેરે તે.) આ ઉપરના સેળ દેશે હરાવનાર તરફથી સાધુને લાગે છે.
સેળ ઉત્પાદ દોષે કહે છે. (૧) ધાત્રીપિંડ. (ગૃહસ્થના છેકરાને રમાડીને સાધુ લે તે) (૨) દૂતીપિડ પરદેશના સમાચાર આપીને ચરી લે તે, (૩) નિમિત્તપિંડ ( તિષથી સમજાવી ગોચરી લે.) (૪) આજીવપિંડ (પિતાની પહેલાંની અવસ્થા બતાવી ગેચરી લે છે.) (૫) વનપકપિંડ (જૈનેતર પાસે તેને ગુરૂ બની બેચરી લે છે. ) (૬) ચિકિત્સાપિંડ ( દવા કરીને નેચરી લે તે. ) (૭) કેપિંડ (ધમકાવીને ગોચરી લે તે.) (૮) મીનપિંડ (પિતાની ઉચ જાતિ વિગેરે બતાવીને ગોચરી લે તે (૯) માયાપિંડ (વેષ બદલીને ગોચરી લે છે. ) (૧૦) લેપિંડ ( સ્વાદિષ્ટ ભેજન માટે વારંવાર તે જગ્યાએ ગોચરી લેવા જાય તે. ) (૧૧) પૂર્વ સ્તવપિંડ ( પહેલાંના સગપણને પરિચય કરાવ ) (૧૨) પશ્ચાત્ સંસ્તવપિંડ ( તેના સંબંધીના ગુણ ગાઈને ગોચરી છે તે.) (૧૩) વિદ્યાપિંડ ( છોકરા ભણાવીને ગોચરી લે તે.) (૧૪) મંત્રપિંડ (કામણ હુમણના મંત્ર બતાવીને ગોચરી લેવી તે. ) (૧૫) ચુર્ણયેગપિંડ (વાસ ક્ષેપ વિગેરે મંત્રી આપીને ગેચરી લે તે.) (૧૬) મૂળ કર્મપિંડ (ગર્ભ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૧૬) રહેવા સંબંધી ઉપાય વિગેરે બતાવીને ગોચરી લે છે. ) આ ઉપરના સોળ દોષ ગોચરી લેનાર સાધુને પિતાને લીધે થાય છે. દશ એષણ દેશે આપનાર લેનારના ભેગા થવાથી
બને તે કહે છે. (૧) શક્તિ ( અશુદ્ધ આહારની શંકા છતાં લેવું તે.) (૨) મૃક્ષિત ( અશુદ્ધ વસ્તુથી ખરડાએલા હાથે લેવું તે.) (૩) નિક્ષિત (સચિત્ત વતુમાં પડેલી અચિત્ત વસ્તુ મુકેલી લેવી તે.) (૪) પિહિત (અચિત્ત વસ્તુ ઉપર સચિત્ત વસ્તુ ઢાંકેલી હોય તે અચિત્ત વસ્તુ લે તે તેને પણ દેય લાગે) (૫) સંહત (બીજા વાસણમાં નાખીને આપે તે.) (૬) દાયક. (આપનારને ભાન “ના” હોય તે લે તે.) (૭) મિશ્ર. (ચિત્તમાં અચિત્ત વસ્તુ મેળવીને આપે તે.) (૮) અપરિણત (અચિત્ત થયા વિનાની વસ્તુ આપે તે) (૯) લિ. (લીટ-બળખા વિગેરે ગંદા હાથથી આપે તે) (૧૦) ઊઝિત. (છાંટા પાડતી આપે તે. ઉપરના દશ દે લેનાર તથા આપનાર, બન્નેના ભેગા થાય છે.
પર સમયજ્ઞ હેવાથી ઉનાળાના બપોરે ખરા તડકાના તાપમાં તપેલ સૂરજથી પરસેવાના “બિંદુ ટપકતા સાધુના મેલાં શરિરને જોઇ કે અન્ય ગૃહસ્થ પૂછ્યું કે, ભાઈ તમારામાં બધા માણસેએ ઉચિત માનેલું સ્નાન શા માટે નથી કરતા? ત્યારે સાધુએ જવાબ આપે છે,
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના
કામ
(૨૦૭) હે બંધુ! સર્વ સાધુઓને જળનું નામ છે. તે કામ (સ્ત્રીને અભિલાષ) તેનું એક અંગ છે. તેથી નિષેધ કર્યો છે તે સાંભળે – " स्नान मद दर्पकरं, कामा प्रथमं स्मृतम् । तस्मात्कामं परित्यज्य, नैव स्नान्ति दमे रताः ॥१॥"
સ્નાન મદને દપ કરાવનાર છે, તથા કામનું પહેલું અંગ છે. માટે કામને છેડનારા બ્રહ્મચારી, અને દમનમાં રક્ત થયેલા છે તેઓ સ્નાન કરતા નથી. આ પ્રમાણે સ્વ અને પરસિદ્ધાંતને જાણનારે પરને ઉત્તર આપવામાં કુશળ હોય છે, તથા ભાવણ એટલે, ચિત્તના અભિપ્રાયને જાણુનારે છે કે, આ “દાન આપનાર કે, વ્યાખ્યાન સાંભળનારને આવે અભિપ્રાય છે. વળી પરિગ્રહ તે, સંચમમાં જોઈતાં ઉપકરણથી વધારે છે, તે ન લે, અને લેવાની પણ મનમાં ઈચ્છા ન રાખે; તેવા સાધુ કાળા, બળજ્ઞ, માત્રણ, ક્ષેત્રજ્ઞ, ખેદજ્ઞ, ક્ષણશ, વિનયજ્ઞ, સમયજ્ઞ, ભાવ હોય તે પરિગ્રહને ગ્રહણ ન કરો ગ્યસમયે ગ્યકિયાને કરનારો બને છે.
શકા–પૂર્વે “કાળજ્ઞ' શબ્દમાં તે વાત આવી છે, અને અહીં ફરીથી કેમ કહે છે? . ઉત્તર–ત્યાં જ્ઞપરિઝાવડે જાણવાનું છે, અને અહીંયાં કર્તવ્ય કરવાનું છે.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૮)
વળી કોઇપણ જાતનુ' નિયાણુ' ન કરે; તે અપ્રતિજ્ઞ છે. જેમકે, ક્રોધના કારણે કદક આચાયે પેાતાના શિષ્યાને ઘાણીમાં પીલેલા જોઈને પ્રતિજ્ઞા કરી કે, જો મારૂ ‘ તપ-તેજ ’ હાય; તા, ખીજા ભવમાં લશ્કર, વાહન, રાજધાનીસહીત પુશહિત, જેણે મને દુઃખ દીધુ છે, તે બધાના નાશ કરીશ. તે પ્રમાણે પાછળથી દેવતા થઈને નાશ કર્યાં, તેજ પ્રમાણે માનના ઉદયથી બાહુબળીએ પ્રતિજ્ઞા કરી કે, પ્રથમ દિક્ષા લીધેલા નાના ભાઇને હું કેવી રીતે નમસ્કાર કરૂં. કારણ કે તેઓ કેવળજ્ઞાની થયા છે, અને હ છમસ્થ જ્ઞાનવાળા છું. તેજ પ્રમાણે કપટના ઉદયથી મલ્લિ સ્વામીના જીવે પૂર્વ ભવમાં વધારે ઉંચું પદ લેવા ખીજા મિત્ર સાધુઓને ઠગવા માટે કર્યુ હતું, એટલે પેલા મિત્રાને ખવડાવીને પાતે ઉપવાસ કરેલ હતા તે, તથા લાભના ઉત્ત યથી પરમાર્થ ન જાણનારા વર્તમાનના લાભ જોનાર યતિના વેશ રાખનારા માસ ક્ષપણું (મહીના મહીનાના ઉપવાસ) કરનારા છતાં પ્રતિજ્ઞા ( નિયાણું ) કરે છે, ( અર્થાત્ ક્રોધ, માન, માયાના લેાભથી ચારિત્ર ભ્રષ્ટ ન કરવું. તે મતાન્યુ છે. )
અથવા. વસુદેવ માફક સયમનું અનુષ્ઠાન કરતો નિયાણુ ન કરે કે હુ' આવતા ભવમાં આવા ભાગ ભગવનારો થાઉ અથવા ગોચરી વિગેરેમાં ગએલા એવી પ્રતિજ્ઞા ન કરે કે
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૦૯)
મને આવીજ ગોચરી મળવી જોઈએ, અથવા જૈન મતમાં સ્યાદ્ વાદ્ પ્રધાન હોવાથી વચનમાં એકાંત પક્ષ ગ્રહણ ન કરે, તે અપ્રતિ જાણ, જેમ કે મિથુન વિષય છેડીને કેઈપણ જગ્યાએ. કોઈપણ નિયમવાલી પ્રતિજ્ઞા ન કરવી. જેથી કહ્યું છે કે – " न य किंचि अणुण्णाय, पडिसिद्धं वावि जिण
मोत्तुं मेहुण भावं न तं विणा रागदोसेहिं ॥१॥"
જિનેશ્વરે કંઇપણ કલ્પનીયની આજ્ઞા આપી નથી. અને કારણ પડે કેઈપણ જાતને નિષેધ પણ કર્યો નથી, પણ તીર્થકરોની આ નિશ્ચય કાર “બે નયને આશ્રયી સમ્યફ આજ્ઞા માનવી કે શાના આલંબન “ના” કાર્યમાં સત્યવડે સારા સ્વભાવવાળા સાધુને થવું; પણ કપટથી કંઈપણ ખેટે આશ્રય ન લે. - તાવકજ્ઞાન વિગેરેના આલંબનની સિદ્ધિથી જ મોક્ષમાગની સિદ્ધિવાળા બાહા અનુષ્ઠાનની સિદ્ધિ છે, કારણકે, બાહ્યઅનુઠાનમાં અનેકાંતવાદ, અને, આત્યંતિક પણું ન હોવાથી સમજવું. આજ પ્રયાણ કરેલી દ્રવ્યની સિદ્ધિ થાય છે, અથવા સત્ય નામ સંયમનું છે, તેનાવડે કાય ઉત્પન્ન થતાં તેમ તેમ વર્તવું, અને તેનું ઉત્સર્પણ (વધવું.) પણ શક્તિને છુપાવ્યા વિના નિર્વાહ કરે, અર્થાત્ શક્તિ પ્રમાણે
૧૪
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
(૧૮) સંયમ પાળવામાં ઊદ્યમ કર. આના સંબંધમાં બ્રહભાષ્યકાર કહે છે – "कजं नाणादीयं सचं पुण होइ संजमो जियमा । जह जह सोहेइ चरणं, तह तह कापचय होइ॥॥"
જ્ઞાનાદિ કાર્ય તે સત્ય છે, અને તે સત્ય તે, સંયમ છે, માટે જેમ જેમ ચરણ (ચારિત્ર) નિર્મળ રહે તેમ વર્તન કરવું.
(ઉપર બતાવેલ ટકાનાં ટીપણમાં લીધું છે, ) પણ ટીકાની ગાથાને અર્થે નીચે મુજબ છે. જિનેશ્વરે મૈથુન (સ્ત્રીસંગ) છેડીને બાકીનું જે કંઈ કર્તવ્ય છે, તેમાં કેઈપણ વતિની એકાંત આજ્ઞા કરવાની આપી નથી; તેમ ન કરવાને નિષેધ પણ કર્યો નથી. એટલે સાધુ શુદ્ધ બુદ્ધિએ જ્ઞાનદર્શનચારિત્રની વૃદ્ધિ માટે ઉપદેશ આપે; અને પિતે વતે. ફક્ત રાગણ વિના. સી . ડી માટે તેનેજ નિષેધ કર્યો છે. "दोसा जेण निरुज्झतिण जिज्झति पुनकम्माई। सौ सो मुक्खोवाओ, लत्याएं समणं व ॥२॥
જેના વડે દે દુર થાશે અથવા ન થાય અને જેનાવડે પૂર્વનાં કર્મ ક્ષય થાય અને મોક્ષને ઉપાય, એટલે અનુષ્ઠાન સાધુએ કરવાં. જેમાં રેગમાં ઊચિત ઔષધ આપવાવડે, તથા પથ્ય-ભેજનક રાગની શાંતિ કરે છે
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) તેજ પ્રમાણે સાધુએ ઉત્સર્ગ–અપવાદને આચરવાં; પણું રાગદ્વેષ ન કરવા અને કમેં ખપાવવાં.
તળી કઈ વખત, તેજ આષધ ઉપયોગી હોય છે, તેમ કઈ વખત, અનઉપયોગી પણ છે, તેથી જરૂર પડતાં અપાય; તેજ પ્રમાણે સાધુનાં અનુષ્ઠાનમાં પણ સમજવાનું છે. નીચે ટીપણમાં લખ્યું છે કે – “ર ફ્રિ ગયા, તેવામાન તિા यस्थानकार्य कार्य स्यात् कर्मकार्य च वर्जये ॥१॥"
તે અવસ્થા દેશકાળના રોગપ્રત્યે છે. કે જેમાં, અકાર્ય તે કાર્ય થાય; અને કાર્ય તે અકાર્ય થાય; માટે દેશ, અને કાળ વિચારી રોગને વધે આષધ આપવું. જે પિતા = ૨૩ અવર તે જે તત્તિવા To gિg મારા
જેટલા હેતુઓ માને છે, તેટલાજ ઉપર પક્ષના પણ છે, અને તે ગણત્રીએ ગણાય તેવા નથી; પણ બને બરાબર છે. આ બધાને પરમાર્થ એ છે કે, સાધુએ રાગષિ ર્યા વિના પિતાની શક્તિને અનુસાર એકાંત ન પકડતાં જ્ઞાનદર્શન-ચારિત્ર્યની આરાધના કરવી.
ઉપર પ્રમાણે “ અલંકા ” ત્યાંથી લઈને Kare ઉદાર ” સુધી અગીઆર પિંડેષણ બતાવી છે. આ પ્ર. માણે હોય તે પ્રશ્ન થાય છે, અપ્રતિજ્ઞાવાળો આ સૂત્ર વડે
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૨)
એમ સિદ્ધ થયું કે કેઈએ કયાંય પણ પ્રતિજ્ઞા ન કરવી, ત્યારે શાસ્ત્રમાં આવે છે કે જુદા જુદા અભિગ્રહ કરવા તેથી શું સમજવું? - આચાર્યને ઉત્તર-સૂત્રમાં આપેલ છે કે, दुहओ छेत्ता नियाइ, वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं, उग्गहणं च कडासणं एएसुचेव जाणिज्जा
" રાગ અને દ્વેષ વડે જે પ્રતિજ્ઞા થાય છે, તેને છેદીને નિશ્ચયથી જે કરે તે નિયાતિ એટલે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, નામનેજ મોક્ષ માગ છે, તેમાં અથવા સંયમ અનુષ્ઠાનમાં અથવા ભિક્ષાદિમાં પ્રતિજ્ઞા કરે, એટલે રાગ દ્વેષ વિનાની પ્રતિજ્ઞા ગુણવાલી છે. અને રાગ દ્વેષવાલી પ્રતિજ્ઞા દુખદાઈ છે, હવે તે સાધુ ઉપરના ગુણવાલે રાગ દ્વેષને છેદીને શું કરે તે કહે છે. પિતે જોઈતાં વસ્ત્ર, પાત્ર, કંબલ, પાદપુંછના વિગેરે નિર્દોષ જાણીને લે, તેની વિધિ બતાવે છે.
પૂર્વે કહ્યા મુજબ જે ગૃહસ્થ પિતાના પુત્ર વિગેરે માટે આરંભમાં વતેલા છે. તથા પિતાને જોઈતી વસ્તુને સંગ્રહ કરનારા છે, તેમને ત્યાં જઈ લેવા ગ્ય ન લેવા ચે. વસ્તુની તપાસ કરે એટલે શુદ્ધ ને લે. અને દેષિતને છોડી દે તે કેવી રીતે જાણે તે કહે છે.
વસ્ત્ર શબ્દ લેવાથી વસ્ત્રની એષણા (શુદ્ધિ) બતાવી અને
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૩) પાત્ર શબ્દ લેવાથી પાંતરની શુદ્ધિ બતાવી. કંબલ શબ્દથી આવિક ( ) પાંતરાને નિગ ગુચ્છા વિગેરે બતાવ્યા, તથા સવાર સાંજ કે રાતના કારણ વિશેષે ખુલ્લામાં નીકળવું પડે. તે એઢિવાની કામળ પણ સૂચવી તે જ પ્રમાણે પાદ પુંછન તે રજે હરણ (ઘ) જાણુ, આ સૂત્રથી એવિ ઉપાધિ અને ઉપગ્રહક ઉપધિ બતાવી તેજ પ્રમાણે વસ એષણ તથા પાષણ પણ સૂચવી.
- અવગ્રહ કહે છે.
જેની આજ્ઞા લઈને ક્ષેત્રમાં ફરાય તે અવગ્રહ છે. તે પાંચ પ્રકારે છે. (૧) ઇંદ્રને અવગ્રહ (૨) રાજાને અવગ્રહ. (૩) ગામના માલીક પટેલ વિગેરેને અવગ્રહ (૪) ઘરવાલાને અવગ્રહ (૫) પ્રથમ ઉતરેલા સાધુને અવગ્રહ આ પ્રમાણે અવગ્રહની બધી પ્રતિમાઓ સૂચવી; તેથી તેનું પણ સમર્થન કર્યું, અને અવગ્રહના કલ્પનું વર્ણન આ સૂત્રમાં કહે છે–
કટાસણું કહે છે. કટ શબ્દથી સંથારે જાણ. અને આસન શબ્દથી આનંદક વિગેરે બેસવાનાં આસન જાણવાં, જેનામાં બેસાય, તે આસન છે. અને તે જ શય્યા છે. તેથી આસન શબ્દથી શય્યા પણ જાણવી, તેનું સ્વરૂપ કહ્યું. ઉપર બતાવેલ સાધુને ઉપયોગી સર્વ વસ્તુ વસ્ત્ર વિગેરે તથા આહાર વિગેરે આરબ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૪)
કરનારા ગ્રહસ્થ પાસેથી મળતા જાણવા અને તેમાં મગધ (દાષિત) છાડીને વિદેૌષ જેમ મલે, તેમ વર્તે.
પ્રશ્ન—આવી રીતે ગૃહસ્થાને ત્યાં જતાં જે મકે, તે લે કે તેની કઇ હદ છે ? તે ખતાવે છે.
'
लद्धे आहारे अणगारो मायं जाणिज्जा, से जहेयं भगवया पवेईयं, लाभुत्ति न मज्जिज्जा अलाभुत्ति न सोइज्जा, बहुंपि लडं न निहे, परिग्गहाओ अप्पाणं अवसक्किज्जा (सृ० ९० )
સાધુને આહાર મલતાં વિચારે કે હું લઈશ, તે પછી મારે ખાતર નવા આર્ભ ગૃહસ્થને કરવા પડશે કે નહી તેવુ વિચારીને લે, કે જેથી નવે આર'ભ ન કરવા પડે; તેવીજરીતે વસ્ત્ર-આષધ વિશેરેમાં પણ જાણીલેવું; તથા નવા આરભ ન કરવા પડે; પણ પાતાને વધારે પણ ન આવે; તે ધ્યાનમાં રાખીને લે, આ હુ. મારી બુદ્ધિથી નથી કહેતા; પરંતુ જિનેશ્વરે આ ઉદેશાથી માંડીને હવેપછીનું બધુ'એ બતાવેલ છે તે કહે છેઃ—
તે જિનેશ્વર ચાત્રીસ અતિશયયુક્ત કેવળ જ્ઞાનીએ અર્ધમાગધી ભાષામાં કહ્યુ છે, અને બધી ભાષાવાળા જાણે, તેવા શબ્દોમાં દેવતા–મનુષ્યની સભામાં કહ્યું. આવુ' સુધર્માંસ્વામી 'જીસ્વામીને કહે છેઃ——
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫)
તથા વસ્તુ મળતાં મને વસ્ત્ર–આહારના લાભ થયા. લબ્ધિમાન છું, એવા અહંકાર ન કરે; તેમ ચાચવા છતાં મળે તેા, દીન પણ ખને; એટલે વસ્તુ ન મળતાં ખેદ ન કરે કે, મને ધિક્કાર છે! હું મંદભાગી છું! કે, સને સર્વ વસ્તુ આપનાર દાતાર હૈાવા છતાં, મને નથી મળતું, તેથી સાધુએ લાભઅ-લાભમાં મધ્યસ્થપણું રાખવું. કહ્યુ` છે કેઃ— " लभ्यते लभ्यते साधु, साधुरेव न लभ्यते । अलब्धे तपसो वृद्धि, लब्धे तु प्राणधारणम् ॥ १॥ "
મળે તે સારૂ, અને ન મળે તેપણ સારૂં. કારણકે, ન મળે તેા, ન ભાગવવાથી તપસ્યાના લાભ થશે; અને મળવાથી પ્રાણનું ધારણ થશે.
આ પ્રમાણે પિંડપાત્ર, વસ્ત્રાની એષણા બતાવી છે. હવે વધારે ન સંઘરે તે કહે છે.
*
ઘણું મળે તેા મેહ ન કરે; અને વધારે લઈને રાખી ન મુકે; એટલે થાડા પણ સંગ્રહ ન કરે. જેમ આહાર વધારે ન લે, તેમ સચમ ઊપકરણ કરતાં વધારે વજ્રપાત્ર વિગેરે ન લે, તે સૂત્રમાં કહ્યુ` છે કેઃ— પરિગ્રહ કહે છે.
ધર્મ ઊપકરણથી જેટલું વધારે ઊપકરણ લેવું, તે પરિગ્રહ છે. માટે વધારે મળતુ ન લે, અથવા સયમ ઊપકરણમાં પણ મૂર્છા કરવાથી પરિગ્રહ છે. મૃત્યુ છે કે:
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૬) (તત્વાર્થ . ૮. ) મૂછ પરિગ્રહ છે, તેથી વધારે મળતું છીને જોઈતાં લીધેલાં ઊપકરણમાં પણ મૂછ ન કરે.
શંકા જે કઈ ધર્મઉપકરણ વિગેરેને પરિગ્રહ છે, તે પણ ચિત્તની મલીનતા (રાગ) શિવાય થતું નથી. કહ્યું છે કે–પિતાને ઉપકાર કરનારમાં રાગ થાય; તે ઉપઘાત કરનાર ઉપર દ્વેષ પણ થાય; તેથી પરિગ્રહ રાખતાં
ગદ્વેષ નજીક આવે છે, અને તેનાથી કર્મ બંધ થાય છે, માટે તમે કહે છે કે, ધર્મઉપકરણ પરિગ્રહ નહીં, તે કેવીરીતે માનીએ? કહ્યું છે કે – "ममाहमिति चैष यावदभि मान दाहज्वरः, कृतान्त मुखमेव तावदिति न प्रशान्त्युन्नयः । यशः 'खुख'पिपासि तै,रयमसावनोंत्तरेः,। परैरपसदः कुतोऽपि, कथमप्यपाकृष्यते ॥१॥"
આ મારું એ જ્યાં સુધી અભિમાન રૂપ, દાહજવર રહેલો છે, ત્યાં સુધી જમના મુખમાં જવાનું છે તેમ ત્યાં સુધી શાંતિ પણ નથી તેમ ઉન્નતિ પણ નથી.
માટે જસ અને સુખના વાંચ્છકે પરિણામે આ અનર્થ છે એમ જાણે છે, તેથી તે ઉત્તમ પુરૂષોએ આ મમતાના દુર્ગુણને કેઈપણ રીતે ગમે ત્યાંથી ખેંચી કાઢ ઈએ.
આચાર્યને ઉત્તર-તે દોષ નથી, કારણ કે ધમ ઉપ
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૭)
કરણમાં સાધુઓને આ મારૂં છે, એ પરિગ્રહને આગ્રહ નથી. એજ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે, "अवि अप्पणोऽवि देहमि, नायरंति माइउं" .
જે મુનિઓને પિતાના શરીરમાં પણ મમત્વ નથી, તે બીજામાં મમત્વ કેવી રીતે કરે ? ( ન કરે.)
જે અહીંઆ કર્મ બંધના માટે લેવાય તેજ પરિગ્રહ છે, પણ જેનાથી કર્મની નિર્જરા થાય (કમ ઓછાં થાય) તે પરિગ્રહ જ નથી, ( સાબુને લેપ કરવાથી પૂર્વના તેલ વિગેરેના લેપમાં વધારે થતું નથી, પણ તેલને ખાઈ વસ સાફ બનાવે છે. તેવી રીતે જોઈતું ઉપકરણ સંયમની રક્ષા કરે છે. ) કહ્યું છે કે, ___ अन्नहा णं पासए परिहरिना, एस मग्गे आयरिएहिं पवेइए, जहित्य कुसले नोवलिं पिंजासि ત્તિના
- આ પ્રકારે દેખતે બનીને ( વિચાર પૂર્વક) પરિગ્રહ છેડે જેમ ગૃહસ્થ તત્વ જાણ્યા વિના આ લેકના સુખના માટે પરિગ્રહ સંઘરવા જુએ છે, પણ સાધુઓ તેમ કરતા નથી, તેને આશય આ છે. આચાર્યને આશ્રયી આ વધારાનું ઉપકરણ છે પણ મારું નથી, જેમાં રાગ દ્વેષનું મૂળ છે, તે પરિગ્રહનાં આગ્રહને ચેગ અહીં નિષેધ પરંતુ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૮) ધર્મ ઉપકરણને નિષેધ ન કરે, તેના વિના સંસાર સમુદ્ર થી પાર જવાય નહીં. કહ્યું છે કે"साध्यं यथा कथञ्चित् स्वल्पं कार्य महच्च न तथेति। प्लवनमृते न हि शक्यं, पारं गन्तुं समुद्रस्य ॥१॥
કેઈ નાનું કાર્ય ગમે તેમ સાધી લેવાય, પણ મેટું કાય તેમ સિદ્ધ ન થાય. કદાચ નાનું ખાબોચીઉં કુદીને જવાય પણ નાવ વિના સમુદ્રની પાર જવું શકય નથી. જેઓ ધર્મો પકરણને પણ પરિગ્રહ માને છે, તેવા દિગંબર બંધુઓ માટે આ સંબંધમાં મતભેદ છે, તેથી અવિવક્ષિત અને તીર્થકરના અભિપ્રાયને અનુસાર સાધવાની ઈચ્છાથી કહે છે કે “એમ” મૂળ સૂત્રમાં બતાવ્યા પ્રમાણે આ ધર્મોપકરણ પરિગ્રહને માટે નથી, એવું પૂર્વે કહ્યું, તે માર્ગ તીર્થકરેએ કહે છે, કારણ કે સર્વ પાપરૂપ “હેય ધર્મથી જેઓ દૂર છે. તે આયે, તીર્થકરે, છે, પણ જેઓ ધર્મોપકરણને ઈચ્છતા નથી. તેવાઓએ પણ કુંડિકા, તફ્રિકા લબણિકા અશ્વવાળધિ, વિગેરે ઈચ્છાનુસાર ઉપકરણ રાખવાને માર્ગ પિતાની મેળે શેધી કાઢે છે, તેમ અમારા ઉપકરણે નથી. . (વર્તમાનમાં તાંબર સાધુઓ પાસે રજોહરણ મુહપત્તિ વિગેરે. ધર્મોપકારણે છે, ત્યારે દિગંબર સાધુઓ પાસે એરની પિછીનું ઉપકરણ વિગેરે છે. અને ટીકા કારના
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
(1) સમયમાં તે વખતે દિગંબર સાધુઓ જેમ કરતા હશે. તેને ઉદ્દેશીને લખ્યું છે, ખરી રીતે તે ચર્ચા કરવા કરતાં પરમાર્થ દ્રષ્ટિએ જેનારા બંને પક્ષના સાધુઓ રાગદ્વેષ રહીત બની જે ભવિષ્યમાં અને વર્તમાનમાં વધારે લાભદાયી થાય તેવાં ધર્મોપકરણ વાપરી સંયમને નિર્વાહ કરે અને સમ્યફજ્ઞાન દર્શન ચારિત્રની આરાધના કરે)
અથવા ઉપરની ચર્ચા બાધ મતના મૈદગલિ તથા સ્વાતિ પુત્ર એ બંનેથી બદ્ધ મતનું જે મંતવ્ય છે. તેને આશ્રયી કહ્યું છે.
તેજ પ્રમાણે ધર્મોપકરણનું કઈ ખંડન કરતા હોય. તે તેમને પણ તે પ્રમાણે સમજાવવા.
કારણ કે જિનેશ્વરે પોપકારના માટે રાગદ્વેષ રહીતથઈને જે કહ્યું છે. તેના બહુ માનના માટે આટલું લખવું પડયું. અને એટલા માટે જ આ જિનેશ્વરના કહેલા માર્ગમાં જ ઉત્તમ સાધુએ ઉદ્યમવાલા થવું, તેજ સૂત્રમાં કહે છે કે આ કર્મ ભૂમી છે. જેમાં મેક્ષના ઝાડના બીજ સમાન બધી (સમ્યકત્વ) તથા સર્વ સંવર રૂપ ચારિત્ર પામીને કર્મમાં જેમ લેપ ન થાય, નવાં કર્મ ન બંધાય તેમ આ ઉત્તમ માર્ગમાં વર્તવું, તે વિદિત વેદ્ય (પંડિત ) જાણ, જે તે માર્ગ ઉલંઘીને બતાવેલાં ધર્મ અનુષ્ઠાન ન કરે તે કર્મને બંધ થાય. તેથી આ સતપુરૂષને માગે છે તેથી પિતે ચારિત્ર
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) લેતાં પ્રથમ સર્વ જીવને સમાધિ આપવા રૂપે પ્રતિજ્ઞા કરી છે, તે છેવટને ઉચ્છવાસ લેતાં સુધી પાળવી જોઈએ કહ્યું
___"लजां गुणौधजननी जननीमिवार्या; मत्यन्त शुद्ध हृदयामनु वर्तमानाः तेजस्विनः सुखमसूनपि सन्त्यजन्ति सत्यस्थितिव्यसनिनो न पुनःप्रतिज्ञाम
III ગુણના સમૂહની માતા તથા અત્યંત શુદ્ધ હૃદય બનાવનારી જે લજજા છે, તેને શ્રેષ્ઠ માતા માફક માનીને તેની પાછળ ચાલનારા તેજસ્વી પુરૂષે ( સાધુઓ) સુખે કરીને પિતાના પ્રાણ પણ ત્યજે છે, પરંતુ સત્ય સ્થિતિને ચાહનારા તેઓ પિતાની પ્રતિજ્ઞાને ભંગ કરતા નથી. આ પ્રમાણે સુધર્માસ્વામી જંબુસ્વામીને કહે છે કે ઉપર પ્રમાણે જે કહ્યું; તે મહાવીર પ્રભુનાં ચરણસેવન કરતાં સાંભળ્યું છે, તે તને કહ્યું છે. માટે પરિગ્રહથી આત્માને દુર કર; એવું જે કહ્યું છે, તે સંસારી-વાસનાના ઉચછેદ વિના ન થાય, અને તે સંસારી-વાસના પાંચ પ્રકારના ઈદ્રિના વિષયરસને અનુસરનારા અભિલાષે છે, અને તે તજવા મુશ્કેલ છે. તેથી કહે છે કે – कामा दुरतिक्कमा, जीवियं दुप्पडिवूहगं, ।
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૧) काम कामी खलु अयं पुरिसे, से सोयह जूरह
तिप्पा परितप्पड ॥ (सूत्र ९२)
કામ કહે છે. કામના બે ભેદ છે. (૧) ઈચ્છાકામ, (૨) મદનકામ. તેમાં, મોહનીય કર્મના ભેદ હાસ્ય (હાસી.) તિથી ઉત્પન્ન થયેલ ઈચ્છાકામ છે, અને મોહનીયકર્મના વેદના ઉદયથી મદનકામ છે. તે બંને પ્રકારના કામનું મૂળ મહનીયકર્મ છે, તેના સદુભાવમાં કામને ઉચછેદ કરે મુશ્કેલ છે, એટલે તેને વિનાશ કર દુર્લભ છે, તેથી મુનિને એમ સમજાવ્યું કે, તારે પ્રમાદ ન કર, આ કામમાં પ્રમાદ ન કરે, પણ જીવિતમાં પ્રમાદ ન કર. કારણકે, ક્ષણે ક્ષણે જે ઓછી થાય છે, તે વૃદ્ધિ પાપવાની નથી, અથવા સંયમ-જીવિતને સંસારીવાસનામાં પડતાં દુ કરીને નિર્વાહ થાય છે. અર્થાત સંયમ પાળવે મુશ્કેલ થાય છે. કહ્યું કે – "आगासे गंगसोउव्व, पडिसोउव्व दुत्तरो। बाहाहिं चेव गंभीरो, तरिअम्बो महोअही ॥१॥
આકાશમાં ગંગા નદીને પ્રવાહ છે, તેને સાચે જઈને તરવું મુશ્કેલ છે, અથવા મહાસાગર હાથવડે તર મુશ્કેલ છે. बालुगा कवलो चेव, निरासाए हु संजमो। जवा लोह मया चेव, चावेयव्वा सूदुकरं ॥२॥"
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૨)
વેળુ ( રતી )ના કાળીઆ મુશ્કેલ છે. તેજ પ્રમાણે ઇદ્રિચેના કોઈપણ જાતનેા સ્વાદ જેમાં નથી; તેવુ‘સંયમ પાળવુ' ઘણુ' મુશ્કેલ છે, અથવા લેઢાના બનાવેલા જવ ચાવવા મુશ્કેલ છે. તેવુ સંયમ પાળવુ મુશ્કેલ છે.
આ અભિપ્રાય પ્રમાણે અભિલાષ તવા મુશ્કેલ છે, તે ખતાંગ્યા છતાં, વધારે ખુલાસા માટે કહે છે. કામકામી એટલે, ઇન્દ્રિય-વિષયરસના લાલચુ જીવ જે છે, તે શરીર, અને મન' સ`ખ'ધી ઘણાં દુ:ખોને ભાગવશે તે બતાવે છે.
એટલે ઇચ્છીત વસ્તુ ન મળતાં, અથવા તેને વિચગ થતાં તેને શેક કરીને જેમ, તાવ ચઢેલાં ધૈલે! માણસ એકે છે, તેમ પોતે પોક મૂકીને રડે છે. बहुमाने व गलिते, निवृत्ते सद्भावेपुः । ૨: તનુંમચારી મિલ
"गते प्रेमाबन्धे
दिवसान
न जाने को हेतुर्दति शतधा यन्त्र हृदयम् ? ॥१॥" પ્રેમનું મધન નાશ પામતાં, અથવા પ્રણય (વહાલા ) નું બહુ માન એછું થતાં, અથવા સાવ આછે થતાં જતા રહેતાં પ્રેમ, માણસમાં માણસની માફક આગળ જાય છે, તેને જોઈ જોઈને કોઈ સ્ત્રી પોતાની સખીને કહે છે કેઃ—— હે સખી ! તે ગયેલા દિવસેને જ્યારે યાદ કરૂં છું, ત્યારે હું નથી જાણતી કે; કર્યો. હેતુ મને સે પ્રકારે દુઃખ આપે
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩)
છે? પણ, તે મારું હૃદય ભેદ નથી. (આ વિલાપ પ્રેમી સ્ત્રી પુરૂષના વિયોગમાં અથવા, બંનેને કંઈપણ કારણે ભેદ, પડતાં, વીરહી બનેલાં પિતાનાં હેતસ્વી આગળ પૂર્વનાં સુખે યાદ કરીને કહે છે) –
તેજ પ્રમાણે પિતે હૃદયથી ઝરે છે.. “wથઇ તથે વિત્તનીષ તિવારી, बहुजनदायि तेन प्रेम कृत्वा जनेन ।
દફત ! નિરરર ? રંઘ ?િ, न हि जडगततोये सेतुबन्धाः क्रियन्ते ॥१॥"
હે હૃદય (પહેલું આ તારે ચિંતવવું જોઈએ કે, તારે પ્રેમીજન પ્રેમ કરીને છુટા પડી ગયે છે! હે હૃદયમાં હું આશારહિત ! કે નપુંપક ! તું હવે શામાટે ખેદ કરે છે ! પણ બ
છે. આવી નકામી છે. (પિને પિતાના હૃદયને ઠપ આપે છે. , તારું વહાલાં રહી જતા કેમ દીધે? અને હવે, ગયા પછી રેયે શું થાય ? પાણી
જ્યારે જોઈતું હતું, ત્યારે પાળ બાંધીને કાં રેકી ન લીધું ?' તથા જેના ઘરમાં મેત શાય; તે પોતે મર્યાદાથી ભ્રષ્ટ થાય છે. એટલે શરીર, અને મનનાં દુઃખોથી પીડાય છે. તથા તેજ પ્રમાણે, ઘણું વહાલું સગું ગુજરી ગયું હોય, તે કેટલાંક લેકે પશ્ચાતાપ કરે છે કે-હે, વહાલા પુત્ર ! હે; વહાલી સ્ત્રી! તું મને મુકીને કેમ જતી રહી ? ઇત્યાદિ.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૪)
અથવા કાઈ જગ્યાએ કાપ કરીને ગયેલ હોય. અર્થાત્ નાશી ગયેલે હોય; અને અંતેના વિયોગ થાય તે પછીથી, કહે કે—મે તારૂ કહેવુ' ગુસ્સામાં ન માન્યું; તેથી તુ રીસાઈને ચાલ્યાગયા. ઇત્યાદિ વ્યર્થ દુઃખ ભોગવે છે.
આ બધાં દુઃખા શાક વિગેરે જે કહ્યાં છે, તે બધાંએ જે મનુષ્ય વિષય-વિષના આશ્રયમાં અતઃકરણને રાખે છે, તેમની દુઃખની અવસ્થા સૂચવે છે. ( કેટલીક સ્ત્રીએ રડી રડીને આંધળી થાય છે, ઢાઈ છાતી કુટીને પોતાનાં નાનાં બાળકાને અથવા, પેાતાના ગર્ભાશયને અથવા, ગર્ભમાં રહેલાં બાળકને દુઃખ આપે છે, કેટલીક અજ્ઞાન સ્ત્રીઓ માથાં કુટીને પીડાય છે.) અથવા શાક કરે છે. એટલે ચાવન, ધન, મદ વિગેરેના માહથી ઘેરાયલા મનવાળા વિરૂદ્ધ કૃત્ય કરીને જ્યારે મુદ્રાિ થાય; ત્યારે, માતના સમય આવતાં માહ દુર થતાં પસ્તાય છે. કે, મેં દુર્ભાગીએ પૂર્વમાં બધા શ્રેષ્ઠ પુરૂષોએ આચરેલા સુગતિમાં જવાના એક હેતુરૂપ અને દુર્ગતિદ્વાર અટકાવવાને બારણાંની પાછલી ભુંગળસમાન ધમ ન કર્યો. કહ્યું છે કેઃ — 'भवित्रीं भूतानां परिणति मनालोच्य नियतां, पुरा यद्यत् किञ्चिद्विहितमशुभं यौवनमदात् । पुनः प्रत्यासन्ने महति परलोकैक गमने, तदैवैकं पुंसां व्यथयति जरा जीर्णवपुषाम् ॥ १ ॥”
1
નિશ્ચય કરીને જીવાને ભવિષ્યમાં થનારી અવસ્થાને
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૫)
વિચાર્યો વિના મેં જુવાનીમાં જે જે અશુદ્ધ કૃત્ય કર્યાં છે, તે પરલેાકમાં જવાના વખતે બુઢ્ઢાપાથી જીર્ણ થયેલા શરીરવાળા પુરૂષને ખેદ પમાડે છે. ( કે, મેં ધર્મ ન કર્યાં. હવે, મારી શી દશા થશે ! તથા હવે પસ્તાયે શું લાભ ?) તથા તેજ પ્રમાણે કડવાં ફળ અહી ભાગવતાં, પાપી પણ ઝરે છે, વિગેરે ઉપર બતાવ્યા માફક લપટાને દુખ પડે છે, તે બુદ્ધિમાન વાંચકે વિચારી લેવું, કહ્યું છે કે—. "सगुणमपगुणं वा कुर्वता कार्यजातं, परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन । अतिरभसकृतानां कर्म्मणामाविपत्ते, भवति हृदयदाही शल्य तुल्यो विपाकः ॥ १॥"
ગુણવાલું કે અવગુણુવાલું કાર્ય કરતાં પહેલાં બુદ્ધિમાને પ્રયાસથી વિચારવું કે એનું પરિણામ શુ' આવશે. કારણ કે ઉતાવળમાં કરેલા કાર્યનું ફળ ભોગવતાં તે સમયે હૃદયને અળનારા શલ્ય સમાન પશ્ચાતાપ વિપત્તિના માટે થાય છે— આવું કોણ ન શોચે તે બતાવે છે. કહ્યું છે કે
आययचक्खू लोगविपस्सी लोगस्स अहो भागं जाणइ उट्टं भागं जाणइ, तिरियं भागं जाणइ, गड्डिए लोए अणुपरियमाणे संधिं वित्ता इह मच्चिएहि, एस धीरे पसलिए जे बजे पडिमोयए
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૬) जहा अंतो तहा वाहिं जहा बाहिं तहा अंतो अंतो अंतो पूह देहं तराणि पासइ, पुढोवि सवंताइ पंडिए પક્ષિાણ I (રૂ. ૬૩),
જેને આ લેક અને પરલેકના પરિણામનાં દુઃખ જેવામાં (વિચારવામાં) વિશાળ દષ્ટિ (જ્ઞાન) છે તે વિશાળ ચક્ષુવાળ બને છે. તે ઉપર કહેલા ભેગેને ઘણુ અનર્થોનું મૂળ સમજીને તેને છેડીને “શમ સુખ (વીતરાગ દશા ને અનુભવે છે. તથા સંસારી લેકે જે વિષય રસમાં પડતાં અતિશય દુઃખી થએલા છે. (એટલે કુમાર્ગે જતાં ગુપ્ત ઇદ્રિ સડતાં વિસટિકને રોગ થતાં કે ક્ષયથી મરતાં જોઈને) પિતે તેવા કુમાગને ઇચ્છતું નથી. તેથી પ્રશમ સુખને અનેક પ્રકારે જુએ છે. તેથી તે લેકવિદશ છે. અથવા લેક એટલે ઉદ્ધ અધર તથા તિર્યફ (સ્વર્ગ પાતાળ અને મૃત્યુ) એ ત્રણ લેકમાં ચાર ગતિમાં થતાં દુઃખે સુખના કારણેને તથા ત્યાં ભગવાતા આયુષ્ય વિગેરે ને જુએ છે. તે બતાવે છે.. - લોકના અધ ભાગમાં શું છે તે જાણે છે. એટલે ધર્મ અધર્મ અસ્તિકાયથી વ્યાપ્ત આકાશ ખંડને નીચલે ભાગ જાણે છે. તેને સાર આ છે કે છે જે કર્યો વડે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. તથા ત્યાં સુખ દુઃખને વિપાક કેવે છે. તેને જાણે છે. નારના છને થતું દુખ પિતે જાણે છે. તથા ભૂવનપતિ યંતરના દેવેનું સુખ પણ જાણે છે).
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૭) તેજ પ્રમાણે ઉદ્ધ તથા તિર્થ લેકને પણ જાણે છે. (૧દ્ધ લેકમાં વિમાનીક દેવ તથા મેક્ષનું સુખ છે. તે જાણે છે. તથા તિર્યક લેકમાં જ્યોતિશના દેવતાનું સુખ તથા ધમી મનુષ્યનું સુખ તથા પાપી તથા તિર્યંચ પ્રાણીનું દુઃખ જાણે છે.) અથવા લેક વિદર્શી તે કામ મેળવવા પૈસે પેદા કરવા એક ધ્યાન રાખનારા પુન્ય પાપને ભૂલી ગએલા અન્ય લોકોને પિતે જુએ છે. તે બતાવે છે. જે કામ વિગેરેમાં અથવા તેને પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાયમાં લાગેલા છે. તેને વારંવાર આચરવાથી બંધાતા તથા અશભ કર્મ વડે સંસાર ચકમાં ભમતા જોઈને પિતે વિશે વાત અભિલાષથી દૂર થવા કેમ સમર્થ ન જાય? (ભાવાનું તો માણસ દુઃખ વિચારી પાપથી દૂર ભાગે)
ગુરૂ શિષ્યને કહે છે–હે શિષ્ય! સંસારના ભાગમાં રાચતા અને તેથી દુઃખી થતા જીવેને તું જે, વળી આ મનુષ્ય લેકમાં જે જ્ઞાનાદિક ભાવ સંધિ છે. તે મનુષ્ય લેકમાંજ સંપુર્ણ પ્રાપ્ત થાય છે, (કેવળ જ્ઞાન યથાખ્યાત ચારિત્ર જે મોક્ષના હેતુઓ છે, તે મનુષ્યને જ છે. માટે મર્ચે લેકને લીધે છે, અને જે ડાહ્યા છે તે પિતે ઉપર બતાવેલ તત્વને સમજીને વિષય કષાય વિગેરેને છેડે છે, તેજ વીર પુરૂષ છે. તે સૂત્રકાર બતાવે છે એટલે જે આયત ચલુવાલે છે. તથા લેકના વિભાગના સ્વભાવને યથાવસ્થિત
.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮). પણે જાણે છે. તે ભાવ સંધિને જાણ છે, અને વિષય તૃણાને છેડનાર છે. તે વીર પુરૂષ કર્મને વિદારણ કરવાશે વખાણ છે. અથૉત્ તત્વ જાણનારા પુરૂએ તેની પ્રશંસા કરી છે.
તે આ પ્રમાણે તત્વજ્ઞાની બનીને બીજું શું કરે છે તે
એટલે દ્રવ્ય ભાવ બંધન વડે બંધાએલા છે. તેમને પિતે મુક્ત બની બીજાને સુકાવનાર છે. તેજ દ્રવ્ય ભાવ બંધને રિક્ષક (મુક્તિ અપાવનાર) છે. તે વાચાની યુક્તિ વડે બતાવે છે. જેવી રીતે તે અત્યંતરથી મુકાએલે છે, તેવી રીતે બહારથી પણ મુક્ત છે, એટલે અંદર આઠ પ્રકારની કમની બેડી છે, તે છેડાવે છે. તથા પુત્ર, સ્ત્રી, વિગેરેને પણ છેડાવે છે, એટલે જેમ આઠ પ્રકારની કર્મની બેડી છે. તેમ બહારનું સગાંનું બંધન છે, તે બંને મોક્ષ ગમનમાં વિલનું કારણ છે, તે બનેથી સુકાવે છે–
અથવા આ કેવી રીતે મુકાવે છે. તે કહે છે. પિતે પોતાના વિશાળ જ્ઞાન વડે તત્વને પ્રકાશ કરી બોધ આપવા વડે મુકાવે છે.
બોધ આપતાં પિતે કહે છે કે આ કાયા, વિષ્ટા, પિશાબ, માંસ, લેહી, પરૂ, વિગેરે ગડી વતુથી ભરેલી
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૯). અસાર છે. એટલે વિષ્ટાનું ભરેલું માટલું અંદર પણ ગંદુ છે. અને બહારથી પણ તેવું જ છે. તે પ્રમાણે આ કાયા, અંદરથી ગંદી છે અને બહારથી લગાડેલા સારા પદાર્થને પણ ગંદા બનાવે છે. કહ્યું છે કે"यदि नामास्य कायस्य यदन्तस्तबहिर्भवेत्। दण्डमादाय लोकोऽयं, शुनः काकांश्च वारयेत् ॥
- આ કાયાની જેવી અંદરની ગંદકી છે, તેવી સાક્ષાત બહાર જણાતી હેત તે લેકે હાથમાં દંડ લઈને કુતરાને અને કાગડાને વારતા &ાત બહારથી માંસના લેચા જોઈને કાગડા ચુંથત, અને વિષ્ટાને જોઈને કુતરા બાઝત, તેથી લાકડી લઈને હાંકવા પડત.)
આ પ્રમાણે જેમ બહાર અસારતા છે. (પરસેવાની ગંધ બહાર દેખાય છે. તે અનુમાને) અંદર પણ કાયા ગંદી છે, તે જાણે છે. વલી જેમ જેમ શરીરમાં ઉંડાણમાં તપાસે તેમ તેમ વિશેષ ગંદી એટલે માંસ રૂધિર મેદ મજ્યા વિગેરે જણાય છે. તથા કોઢ રકતપીત વિગેરે રે આવતાં ઉપર કહેલી અધીએ મલીનતા સાથે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે,
અથવા શરીરમાં નવે દ્વારેથી ઝરતી ગંદકી છે, કાનને એલ આંખના પીયા બળને લાલ પિશાબ ઝાડા વિગેરે છે. તે સીવાય બીજી વ્યાધિથી ગુમડાં પાકતાં લેહી, પણ તથા રસીવાળા પદાર્થો વિગેરેથી ગંદકી છે—
?
..
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૦)
આ પ્રમાણે બધુ જોઈને પતિ પુરૂષ વિચારે છે કે દ્વારા વહે છે, ગુમડાં રામે શમે પીડા કરે છે. તે તા સમજનારા તેનું સ્વરૂપ જાણે તેજ કહે છે—
'
'
“मंसट्टि, रुहिरण्हारुषणद्ध कलम लयमेव मज्जासु । griणि चम्मको दुग्गंधे असुइबीभच्छे ||१|| ”
માંસ, હાડકાં, લાહી, સ્નાયુ, વિગેરેથી ખંધાએલા તથા મલીન મેદ મળ્યા વિગેરેથી ભરેલા અને અસુચિથી બીભત્સ એવા દુર્ગંધીવાલા ચામડાના કોથળા રૂપે કાયામાં. संचारिमजंत गलंत व चमुत्तं तसे अपुष्णंमि । देहे हुजा किं रागकारणं असुइहेउम्मि ? ॥२॥
તથા વિષ્ટા વિશાખ ઝરનારાં ચત્રવાળા પરસેવાથી ભરેલા શરીરમાં જ્યાં જ્યાં અશુચિના હેતુ છે. તેમાં રાગનુ’ કારણ કેવી રીતે થાય? આ પ્રમાણે દેહની અંદરની ગંદકી જાણીને તથા બહાર પણ ઝરતુ' છે, તે જોઈને ડાહ્યા માણુસે શુ કરવું તે કહે છે.
से महम परिन्नाय मा य हु लालं पच्चासी, मा तेसु तिरिच्छमप्पा णमावायए, कासंकासे खलु अयं पुरिसे, बहुमाई कडेण मूढे, पुणो तं करेह लोहं वेरं बढेइ अप्पणो, जमिणं परिकहिज्बइ इमस्स
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૧) चेच पडि.व्हणयाए, अमरा य महासड्डी अमेयं तु पिहाए अपरिणाए कंदह । (सु. ९४)
પૂર્વે કહે બુદ્ધિમાન સાધુ જેની સિદ્ધાંત ભણવાથી સંસ્કારવાલી બુદ્ધિ થએલી છે, તે દેહના સ્વરૂપને તથ. કામના સ્વરૂપને બે પ્રકારની પ્રતિજ્ઞા વડે શું કરે તે કહે છે–
હે સાધુ–તું “લાળ ઝરતા' અને બળખા વારંવાર પડતા મેંઢાને અભિલાષિ ન થઈશ. એટલે જેમ બાળક પિતાની પડતી લાળને વિવેકના અભાવે ચાટે છે. તેમ તું તજેલ ભેગેને પાછા સ્વીકારતે નહી અર્થાત અને પાછા ન ભાગવતે.
વલી. તે સંસારમાં ભ્રમણ કરાવનાર અજ્ઞાન અવિરતિ મિશ્યા દર્શન વિગેરેને તિરસ્ક્રીન (તિરછિ ગતિ ) અથવા પ્રતિકુળ ઉપાય વડે, ઉલંઘી જા, અને નિર્વાણના ઝરણરૂપ જ્ઞાન દર્શન વિગેરેમાં તું અનુકુળતા કર, એટલે તું અજ્ઞાન વિગેરેમાં આત્માને ડુબાવીશ નહી, અને જ્ઞાનાદિ કાર્યમાં પ્રતિકુળતા ન કરીશ તેથી સાવચેત રહેવું.
જે પ્રમાદી છે, તે અહીં પણ શાંતિ નથી પામતે, એટલે, જે જ્ઞાનથી વિમુખ થઈને ભેગને અભિલાષિ થઈને તિરછી ગતિમાં પડે છે, તે પુરુષ કર્તવ્યતામાં મૂઢ બને. છે. તે માને છે કે, આ મેં એમ કર્યું અને હવે એમ કરીશ; એવી ભેગના અભિવાષની તૃષ્ણામાં વ્યાકુળ બનેલે
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) ચિત્તની શાંતિને નિશ્ચ ભોગવત નથી. (સૂત્રમાં ભૂત ભવિષ્ય લીધે પણ વર્તમાનકાળ અતિ સૂક્ષમ હેવાથી ન લેતાં, અતીત અનાગત ભૂત ભવિષ્ય લીધા છે.)
આ પ્રમાણે મેં કર્યું અને કરીશ; એમ વિચારનારા કામાતુરને શાંતિ નથી થતી. કહ્યું છે કે – "इदं तावत् करोम्यद्य, श्वः कर्ताऽस्मीति चापरम् । જિનાજ્ઞાત્રિદ વાળ, છેલ્લા રાજપુતે ”
આ કમણ કરું છું. અને બીજું સવારમાં કરીશ; એનવને વિચારતાં તેને, અહીં પરલોકને માટે કંઈ ધર્મ ધૃત્ય સૂઝતું નથી.
અહીં દહીંના ઘડાવાળા ભીખારીનું દષ્ટાંત કહે છે. કેઈ રકને કઈ જગ્યાએ ભેંસને ચારતાં દુધ મળેલું, તેનું દહીં કરીને વિચારવા લાગ્યું કે, આનું ઘી બનાવી, અને તેથી, પૈસા પેદા કરી, વેપાર કરીને બૈરી પરણીશ; અને પુત્ર ઉત્પન્ન થઈને મોટે થતાં, ખાવા બેલાવવા આવશે, ત્યારે લાત મારીશ. વિગેરે તુરંગમાંજ પગ અફળતાં, માથું ધુણાવતાં દહને ઘડે પડે; અને ઘડે ફુટી ગયે; તેથી બધા તુરંગ દુર થયા. ન ખાધું, ન કેઈને પુન્ય માટે આપ્યું. એ પ્રમાણે બીજા પણ જી કરવા કરાવવાના સંસારી-કર્તવ્યમાં મૂઢ બનીને પિતાને આરભ નિષ્ફળ કરે છે. , અથવા જેમાં કષાય તે “કાસ” સંસાર છે. તેને
છે
,
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) કસે; એટલે સન્મુખ જાય તે જ્ઞાન વિગેરેમાં પ્રમાદ કરનારે છેતે કહે છે. એટલે, સંસારભ્રમણ કષાયથી છે, એટલે તેમાં માયા લીધી; એટલે જે બહુમાયી છે, તે ક્રોધી માની અને લોભી પણ જાણ; અને અશુભકૃત્ય કરવાથી મૂઢ બનેલે સુખ વાંચ્છતે છતાં દુઃખજ ભેગવે છે. કહ્યું છે"सोउं सोवणकाले मजणकाले य मजिउं लोलो। जेमेउं च वराओ जेमण काले न चाएइ ॥१॥"
જે સ્વાર્થી છે, તે રાતના સુવાનું, અને દિવસમાં નાવાની વખતે, નાવાનું તથા જમવા વખતે, જમવાનું. તે સુખેથી કરી શક્તા નથી. આના સંબંધમાં મમ્મણ શેઠનું દષ્ટાંત પૂર્વે કહેલું છે, તેના જેવો કાસષ એટલે, બહુ કપટી. તેણે કરેલાં કપટથી બનેલ મૂઢ, જે જે કરે, તેના વડે વેરને પ્રસંગ થાય; તે કહે છે–તે કપટી બીજાને ઠગવા લેભનું કૃત્ય કરે છે, જેથી વેર વધે છે, અથવા લેભ કરીને નવાં કર્મ બાંધીને, સેંકડો નવા ભવ કરે છે, અને નવાં વેર વધે છે. તે કહે છે – “હુવા તે મા, તાતે કુવા यदि ते न प्रियं दुःखं, प्रसङ्गास्तेषु न क्षमः ॥१॥"
દુખથી પીડાયલે કામ ભેગને સેવે છે, અને પરિણામે તે દુઃખ આપે છે, તેથી ગુરુ શિષ્યને કહે છે—હે
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૪) મુનિ ! તને જે, દુઃખ પ્રિય ન લાગતું હોય તે, તે ભાગને સ્વાદ છેડ. : પ્રશ્ન –જીવ, એવાં શું કૃત્ય કરે છે કે, પિતાને વેર વધે છે?
ઉત્તર–આ નાશવંત શરીરની પુષ્ટિ માટે જીવહિંસા વિગેરે પાપક્રિયાઓ કરે છે, તે ક્રિયામાં હણાયેલા સેંકડે પ્રાણુંઓ નાશ પામે છે, તેથી મરેલા જી સાથે વેર બંધાય છે. જે ઉપર કહી ગયા કે, ભવભ્રમણમાં કપટ, શરવાથી વેર વધે છે, અથવા ગુરુ કહે છે–આ વારંવાર હું જે ઉપદેશ આપું છું, તેનું કારણ એ છે કે, સંસારમાં વેર વધે છે, તેથી સંયમનીજ પુષ્ટિ કરવી તે સારું છે. - હવે બીજું કહે છે. જે દેવતા નહીં છતાં, દેવતા માફક દ્રવ્ય-જુવાની સ્વામીપણું, સુંદર રૂપ, વિગેરેથી યુક્ત હૈયઃ તે મનુષ્ય અમર ( દેવતા ) માફક આચરે તે અમરાય (દેવતાઈ) પુરુષ કહેવાય; તે મહાશ્રદ્ધી એટલે, જેને ભેગમાં, અને તેને મેળવવાના ઉપાયમાં ઘણી લાલસા (શ્રદ્ધા) હેય; તે, મહાશ્રદ્ધી (પાપારી) છે, તેનું દષ્ટાંત કહે છે–રાજગૃહ-નગરમાં મગધસેના નામની ગણિકા (વેશ્યા) રહેતી હતી. તેજ નગરમાં ધનશેઠ નામને સાર્થવાહ હતે. તે કઈ વખતે ઘણું ધન આપીને, તે વેશ્યાનાં ઘરમાં પેઠો. તેના રૂપવન-ગુણેને
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૫)
સમૂહ, દ્રવ્ય વિગેરેની લાલચથી વેશ્યાએ તેને સ્વીકાર્યો; પણ તે શેઠનું આવક, ખર્ચના હિસાબની જંજાળમાં મન
કાયાથી તે વખતે, વેશ્યાને નજરે પણ જોઈ શક્યું નહીં. (મતલબ કે, વેપારની ધુનમાં, વેશ્યા સાથે વાત પણ કરી નહીં.) આ વેશ્યા પિતાના રૂપવન-સુંદરતાના અહંકારથી દુઃખી થઈ. તેને અતિ દુઃખી જોઈને જરાસંધ રાજાએ કહેવડાવ્યું કે, તારું દુઃખનું કારણ શું છે? અથવા તે કેની સાથે રહે છે ! વેશ્યાએ કહ્યું કે હું અમર સાથે રહું છું, રાજાએ પૂછયું કે કેવી રીતે? તેણે કહ્યું કે મને રાખનાર શેઠ આ પ્રમાણે પસાદાર છે, અને ભેગના અભિલાષીઓ ધનમાં આસક્ત બનેલા દેવતા માફક કિયામાં વતે છે, ખાવા પીવામાં તથા બીજી ક્રિયામાં દેવતા માફક વિલાસ ભગવે છે, પણ કામને અભિલાષિ શરીર અને મનની પીડામાં પીડાએલે બહારથી સુખી અને અંદરથી દુઃખી ભેગની ઈચ્છાવા છતાં ભવિષ્યના વેપારની ચિન્તામાં પડેલું અને તે પણ નથી, તેથી મારાં બધાએ સુખે એક સુખ વિના રદ છે, તેથી ગુરૂ શિષ્યને કહે છે, સંસારી કામી જીવોનાં દુઃખ જોઈને તેમને સુખી ન માનતાં ભેગોની ઈચ્છા ન કરવી.
વલી સંસારી ભેગ વાંચ્છકનું સ્વરૂપ કહે છે. પિતે કામના સ્વરૂપને અથવા તેના કડવા વિપાકને ન જાણુને
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૩૬)
તેમાં ચિત્ત રાખેલે બીજાની સુંદર સ્ત્રીઓ જોઈને તે ન મળવાથી અથવા પિતાની વહાલી પ્રિયા મરી જવાથી તેની આકાંક્ષામાં રાત દિવસ શેક કરે છે; કહ્યું છે કે"चिन्ता गते भवति साध्व समन्ति कस्थे, मुक्ते तु तृमिरधिका, रमितेऽप्य तृप्तिः। द्वेषोऽन्यभाजि वश वर्तिनि दग्धमानः કાતિ સુવા શિક્તિ જ શશિરાતિ શા
નાશ પામે તે ચિન્તા થાય, પાસે હોય તે તેના ધાકથી ગભરામણ થાય, ત્યાગ કરે તે તેની ઈચ્છા થાય, ભેગવતાં અતૃપ્તિ થાય, અથવા પતિ કે પત્ની બીજા સાથે સંબંધ કરે, તે દ્વેષ થાય, વશ કરે તે પતિ બળેલા જે થાય, તેથી કરીને સુખની પ્રાપ્તિ પતિથી સ્ત્રીને કદાપી પણ નથી, આ પ્રમાણે ધન વિગેરેમાં પણ સમજવું કે કેઈપણ પ્રકારે કામ વિપાકમાં સુખ નથી, પણ પરિણામે દુઃખ જ છે, એવું બતાવીને સમાપ્ત કરવા કહે છે. - से तं जाणह जमहं मि, ते इच्छं पंडिए पवयमाणे से हत्ता, छित्ता भित्ता लुपहत्ता, विलुपइत्ता उद्दवइत्ता, अकडं करिस्सामिति मन्नमाणे, जस्सवि यणं करेइ, अलं बालस्स संगणं, जे वा से कारह बाले, न एवं अणगारस्स जायइ (सू. ९५) तिबेमि।
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૩૭) જેથી કામના અભિલાષે દુઃખનાજ હેતુઓ છે, તેવું તમે જાણે તેથી હું કહું છું, મારે ઉપદેશ ચિત્તમાં રાખવા માટે કાનેથી સાંભળે અને બેટી વાસનાને છોડી દે. - શંકા–અહી કામવાસનાને નિગ્રહ બતાવ્યું, તે બીજા ઉપદેશથી પણ કાર્ય સિદ્ધિ થાત તેથી આચાર્ય કહે છે. “તે ” કામ ચિકિત્સામાં પણ પંડિત અભિમાની પિતે તેવા વચન બેલતે અથવા વ્યાધિની ચિકિત્સાને ઉપદેશ કરતે અન્ય દર્શનીસાધુ જીવના ઉપમનમાં વર્તે છે. એટલે જે ભવિષ્યના કડવા વિપાકને ભૂલે છે, તે બીજાને સંસાર ભેગવવાના (કેકશાસ્ત્ર) ગ્રંથને ઉપદેશ કરે છે, જેના વડે અજ્ઞાની જી વિષય સુખ લેવા શરીર શક્તિ વધારવા અનેક પાપ કરે છે, તેનું મૂળ કારણે તેવા ઉપદેશને કહેવાથી બીજા ને લાકડી વિશેરેથી મારનારે તથા શૂળ વિગેરેથી કાન વિગેરેને ભેદનારે તથા ગાંઠ છોડવી, વિગેરેથી ધન ચેરનાર, તથા લુંટ કે ખાતર પાડીને ધન લેનારે તથા જીવ લેનારે બને છે. * કારણ કે કામ ચિકિત્સા કે શરીરની પુષ્ટિ, કે રેગનું નિવારણ તત્વ દૃષ્ટિથી વિમુખ પુરૂષને જીવ હિંસા સિવાય થતું નથી. વલી કેટલાક પંડિત માની પુરૂષે એમ ગર્વ કરે છે કે તેણે કામ ચિકિત્સા વિગેરે ન કરી પણ હું તે
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૮) કરીશજ! એમ માનીને પોતે હણવા વિગેરેની ક્રિયા કરે છે, તેથી કર્મ બંધ થાય છે, તેથી જે કુવાસના અથવા જીવ હિંસાના ઔષધનાં શાસ્ત્ર બનાવે છે તે પરિણામે દુર્ગતિને આપનાર શા હેવાથી તે અકાર્ય છે.
વલી કહે છે કે, જે પોતે ચિકિત્સા કરે છે. તે કરની અને કરાવનાર બંને પાપ ક્વિાઓના ભાગી છે, તેથી તેવી દુર્ગતિમાં જનારા અજ્ઞાની જીવની સંગત પણ ન કરવી, કારણ કે તેથી કર્મ બંધ થાય છે, અને જીવ હિંસાથી ઓષધ કરાવે, તેની પણ સેબત ન કરવી.
ઉત્તમ સાધુઓને ઉપર કહેલ પ્રાણીઓની હિંસાવાનું કામ વાસનાનું અથવા વૈદક શાસ્ત્રનું ભણવ ભણાવવાનું હેય નહીં. એટલે જેમ બાળ છ કરે, તેમ સાધુઓને કરવું કલ્પ નહીં, તેઓનું વચન પણ સાધુઓએ સાંભળવું નહીં, આવું સુધર્માસ્વામી જબુસ્વામીને કહે છે, પાંચમ ઉદેશે સમાપ્ત થયે.
*
- હવે છઠે ઉદેશે કહે છે. - પાંચમા સાથે છઠ્ઠા ઉદ્દેશાને આ સંબંધ છે, કે સંયમ દેહના નિર્વાહ માટે લેકમાં જવું, પણ તેમની સાથે પ્રેમ - ન બાંધવે એવું કહ્યું તે હવે સિદ્ધ કરે છે.
આ સૂત્રને પૂર્વના સૂત્ર સાથે સંબંધ કહે છે-એટલે,
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૯)
*t
“ ૯૫ મા ” સૂત્રની છેવટે કહ્યું કેઃ—ઉત્તમ સાધુને ચિકિસા વિગેરે ન હાય. અહીંયાં “” સૂત્રમાં પણ તેજ કહે છે. से तं सं बुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय तम्हा पावकम्मं नेव कुज्जा न कारवेज्जा । (सू. ९६ )
જેને ચિકિત્સા નહાય; તે અનગાર કહેવાય; અને જે જીવાને દુઃખ આપનાર ચિકિત્સાના ઊપદેશ આપવા; અથવા તેવું કૃત્ય કરવું તે પાપ છે, એમ જાણીતા ( ગીતાથ ) સાધુ જ્ઞ-પરિજ્ઞાવર્ડ તથા, પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાવર્ડ જાણીને તથા, પાપ છેડીને આદાનીય ( ગ્રહેણુ કરવા ચેાગ્ય ) પરમાથી ભાવ આદાનીય જ્ઞાનદર્શન-ચાસ્ત્રિ છે, તેને ગ્રહણ કરીને પાપકર્મ કોઈપણુ વખતે ન કરે તેમ ન કરાવે; અને કરનારને અનુમાદના પણ ન આપે.
અથવા, તે સાધુ જ્ઞાન વિગેરે, માનું સાચું કારણ છે, એમ જાણીને, સંયમ–અનુષ્ઠાનમાં સાવધ થઈને સ સાવદ્ય ( પાપનાં ) કૃત્ય મારે ન કરવાં; એવી પ્રતિજ્ઞારૂપપવ ત ઉપર ચીને શું કરેઢુછે ? તે કહે છેઃ—
`આ સાવદ્યના આરંભની નિવૃત્તિરૂપ-સયમ લીધે છે, તેથી, મુનિએ પાપકમની ક્રિયા ન કરવી, મનથી પણ ઈચ્છવી નહી'; 'પેાતે બીજા પાસે પણ કરાવવી નહી; એટલે, નેાકર વિગેરેને પાપકમાં પ્રેરવાં નહીં; તથા, “ ૧૮ - પ્રકારનું પાપજીવ–હિંસા, જીરું, ચારી, કુંચાલ, પરિગ્રહ
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) મમતા, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, રાગદ્વેષ, કજીએ, અભ્યાખ્યાન, પિશૂન્ય, રતિ અરતિ, પરનિંદા, માયા મૃષાવાદ, (કપટનું જુઠ,) મિથ્યાદર્શન-શલ્યને પિતે ન કરે; તેમ, ન બીજા પાસે ન કરાવે; તથા, પાપ કરનારી પ્રશંસા ન કરે, એમ, મન, વચન, કાયાથી ત્યાગ કરે.
પ્રશ્ન–એક પાપ કરે તેને બીજા પાપ લાગે કે નહીં? * ઉત્તર–તે શાસ્ત્રકાર બતાવે છે. - सिया तस्थ एगयरं विप्परामुसइ छसु अन्नय. रंमि कप्पइ सुहही लालप्पमाणे, सएण दुक्खेण मुंढे विप्परिया समुवेई, सएण, विप्पमाएण पुढो वयं, पकुव्वह, जसिमे पाणा पव्वहिया पडिलेहाए नो निकरणयाए, एस परिना पवुच्चा कम्मो वसंती। . કોઈ પાપઆરંભમાં પૃથ્વીકાય વિગેરેને સમારભ કરે છે, તે એક પ્રકારનું આશ્રદ્વાર પ્રારંભે છે, તે છ કાયના આરંભમાં વતે છે, તે જાણવું. જોકે, પિતે એકને હણ વાનો વિચાર કરે છે, છતાં સંબંધને લીધે સર્વ હણાય છે.
પ્રશ્ન-જ્યારે કેઈપણ એકકાયને હણવા આરંભ કરે ત્યારે બીજી કાયના સમારંભનું પાપ અથવા સર્વ પાપમાં વર્તે છે તેવું કેમ મનાય ? . ઉતર–કુંભારની શાળામાં પાણીને અડકવાની દષ્ટાંત વડે જાણવું. એટલે પાણીને અડકતાં પાણી સાથે રહેલી
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૧)
માટીને સ્પર્શ થાય તેથી બીજી પૃથ્વીકાયને આરંભ થયે અને પાણીમાં રહેલી વનસ્પતિને આરંભ થયે, તે હાલતાં વાયુને સમારંભ થાય, ત્યાં રહેલી અની પ્રદીપ્ત થાય. એ પ્રમાણે અગ્નિ બળતાં ત્રસ જીને આરંભ થાય. ( માટે સાધુએ દરેક જગ્યાએ વિચારીને પગ મૂકવે ) અથવા પ્રાણાતિપાત આશ્રદ્વારમાં વર્તવાથી, અથવા એક જીવના અતિપાત ( હિંસા ) અથવા એક કાયાના આરંભથી બીજા ને પણ ઘાતક સમજ, તથા પ્રતિજ્ઞા લેપવાથી તે બીજું પાપ બાંધે છે. કારણ કે જીવ હિંસાની આજ્ઞા જીનેશ્વરે આપી નથી, તથા પ્રાણીઓના પ્રાણ લેવાની આજ્ઞા પ્રાણુઓ આપતા નથી, માટે ચોરીને દોષ છે, તથા સાવઘના ગ્રહણ કરવાથી પરિગ્રહવાળે પણ છે, અને પરિગ્રહમાં મૈથુન તથા રાત્રી ભેજન પણ આવે, કારણ કે ગ્રહ કાર્ય, વિના સ્ત્રી ભેગવાય નહીં. એથી એકના આરંભમાં બધી કાયાને આરંભ છે, અથવા ચાર આશ્રદ્વારને રે કયા વિના ચાર મહાવ્રતમાં તથા તથા છઠ્ઠા રાત્રી જન વિરમણવ્રત કેવી રીતે થાય? એથી બધાને આરંભે લાગે અથવા એક પાપ આરંભ કરે, તે અકર્તવ્યમાં પ્રવર્તવાથી છએ કાયના આરંભને દેષિત છે, અથવા જે એક પણ પાપ કરે, તે આઠે પ્રકારના કર્મને ગ્રહણ કરી વારંવાર તેમાં પ્રવર્તે છે. - પ્રશ્ન–શા માટે તે પાપ કરે છે.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪)
ઉત્તર–સુખને અથિ તે વારંવાર અયુક્ત બેલે છે, અને કાયાથી દડવા-કુદવાની ક્રિયા કરે છે, અને પૈસે પેદા કરવા ઉપાયને મનથી ચિતવે છે, તે કહે છે. ખેતી વિગેરે કરીને પૃથ્વીને આરંભ કરે છે, સ્નાન માટે પાણીને, તાપવા માટે અગ્નિને, ગરમી દૂર કરવા હવાને (પંખાવડ) તથા ખાવાને માટે વનસ્પતિ અથવા પશુ હત્યા વિગેરેને આરંભ કરે છે, આ પાપ કરનાર ગૃહસ્થ અથવા વેષધારી સાધુ રસને રસીઓ બનીને સચિત્ત લવણ વનસ્પતિ ફળ વિગેરેને ગ્રહણ કરે છે, તથા બીજી વસ્તુ પણ વાપરે છે, તે સમજી લેવું.
આ પ્રમાણે જે વધારે બેલના હેય, તે પાપ કમથી બીજા નવા જન્મના દુખ રૂપી ઝાડનું કર્મ બીજ પણ વાવે છે, અને તેથી દુઃખના ઝાડનું કાર્ય પ્રકટ થશે, તે તેણે અહીં કર્યું. માટે આત્મીય (પિતાનું) કર્યું. અને તે પાપ કર્મના વિપાકને ઉદય થતાં મૂઢ માણસ પરમાર્થને " ન જાણવાથી, ધર્મ કરવાને બદલે સુખને મેળવવા પ્રાણુને દુખ આપવાનાં કૃત્ય કરે છે, અર્થાત્ સુખને બદલે ભવિષ્યમાં પણ દુઃખજ પામશે. કહ્યું છે કે“दुःखद्विट् सुखलिप्सु, मोहान्यत्वाद दृष्ट गुणदोषः यां यां करोति चेष्टां तया तथा दुःखमादत्ते ॥१॥" - દુઃખને દ્વેષી, સુખને ચાહક, માહથી આંધળા થવાથી
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૩) ગુણ દેષને ન જાણનારે જે જે ચેષ્ટાઓ કરે છે, તેનાથી પતે ખજ પામે છે. અથવા તે મૂઢ હિત મેળવવા, અહિત છેડવાના વિવેકથી શૂન્ય ઉલટે ચાલે છે, એટલે હિતને અહિત માને છે. તથા અહિતને હિત માને છે, તથા કાર્યને અકાર્ય, પથ્યને અપચ્ચ વિગેરેમાં પણ સન્મ જવું એટલે એમ બતાવ્યું કે, મોહ તે અજ્ઞાન છે, અથવા મિહનીયને ભેદ છે, તે બંને પ્રકારના મેહથી મૂઢ બનેલે અલપ સુખના માટે તેને તે આરંભ કરે છે કે, જેનાવડે શરીરના અને મનના દુઃખના વ્યસનેને પામીને અનંત કાળના સંસાર ભ્રમણુની પાત્રતાને પામે છે. વલી મૂહની બીજી અનર્થની પરંપરા બતાવે છે, એટલે પિતાના આત્મા વડે મધ વિગેરેના પ્રમાદથી એટલે ઈદ્રિયોને રસ લે, કષા કરવા, વિથા કરવી, અથવા ઘણી નિદ્રા કરવાથી જુદું જુદું વૃત ( પાપના ચાળા ) કરે છે. અથવા વચ એટલે પોતાનાં કર્મ વડે જેમાં જીવે ભ્રમણ કરે છે તે વય સંસાર જાણ, એટલે એક એક કાયમાં ઘણે કાળ - વાથી તેને અનકાળ દુખમાં વીતે છે.
અથવા કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીએ તે, પિતાના જુદી જુદી રીતે કરેલા પ્રમાદથી બંધાયેલાં કર્મ વડે વય એટલે, કોઇપણ અવા ભગતે એકતિય વિગેરેમાં કલલ, અર્ણદ વિગેરેથી લઈને, એક દિવસના મેલા બાળક
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
એથી
ભગવેલ છે. (એટલે
(૨૪૪) પણ વિગેરેની અવસ્થામાં વ્યાધિથી પીડાયેલા, અથવા દારિદ્ર તથા દુર્ભાગ્ય વિગેરેનાં દુઃખથી પ્રાપ્ત થયેલ તે પ્રકર્ષ કરીને બાંધે છે. (એટલે પૂર્વે કર્મ બાંધે, અને પછીથી ભગવે; તે આશ્રયી વયઃ શબ્દ લીધે છે. * તે સંસારમાં અથવા, ઉપર કહેલી અવસ્થામાં પ્રાણીઓ પીડાય છે તે બતાવે છે. જે તિ છે. એટલે, આ પિતાના કરેલા પ્રમાદના કારણે અશુભકર્મનાં ફળ ભોગવતાં ચારગતિવાળા આ સંસારમાં અથવા, એકે ક્રિયાદિ અવસ્થામાં પ્રાણીઓ દુઃખેથી પીડાય છે, (એવું ગુરૂ શિષ્યને કહે છે કે તું જે.) * તેઓ સુખને માટે આરંભમાં રાચને મેહથી ધર્મને અદલે અધમ કરીને ગૃહસ્થ તથા સાધુ વેષધારી તથા, પાખંડીઓ પીડાય છે. (જે બ્રહ્મચર્યને બદલે કુશીલ સેવે, તેને ઈદ્રિય સડતાં સંસારમાંજ નરકવાસ ભોગવવું પડે. વૈદની ગુલામી કરવી પડે અને વધારે રોગ ન વધે તે માટે, બધી ઈદ્રિયે વશમાં રાખવી પડે; એ કુમાર્ગે ચાલ્યાનું ફળ છે.)
જે, એવી રીતે પ્રાણુઓ પિતાનાં પાપથી અહીં પીડાતાં દેખાય, તે શું કરવું? તે કહે છે–આ સંસાર-બ્રમણમાં પિતાનાં કૃત્યનું ફળ ભેગાવવામાં સમર્થ છનું સ્વરૂપ જાણીને અથવા, ગૃહસ્થ વડે માર ખાતાં અથવા, પરસ્પર લઢતાં અથવા ગાદીની પીડાઓ ભેગવતાં, તેમનાં કર્મનાં કળ ભોગવતાં જાણીને પંડિત સાધુએ નિશ્ચયથી તેને ત્યાગ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૫) કર એટલે, સર્વથા અથવા, નિશ્ચયથી પ્રાણીઓને જુદા જુદા દુઃખની અવસ્થા જેમાં થાય તે “નિકરણ” અથવા
નિકારક છે, અને તેજ અશુભકર્મ શરીર મનનું દુઃખ ઉત્પાદક છે, તે કમને સાધુ ન કરે, એટલે જેથી પ્રાણી-ઓને પીડા થાય તેવું કૃત્ય સાધુ ન કરે, (સાધુએ કઈ પણ જાતને પાપારંભ ન કરી તેથી શું થાય તે કહે છે.
આ જે સાવદ્ય વેપારની નિવૃત્તિરૂપ-પરિણા છે, તેજ તત્વથી પ્રકર્ષથી “પરિજ્ઞાન કહેવાય છે, પણ શિશુષ (ઠગની) માફક મેક્ષ ફળ રહિત જ્ઞાન નથી.
આ પ્રમાણે જ્ઞ–પરિજ્ઞા, તથા પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાવડે પ્રાણને નિકાર ( હિંસા ) છોડવાવડે સાધુને મોક્ષ મળે છે, એટલે કર્મો શાન્ત પામે છે, સંપૂર્ણ જેડલાં રાગ દ્વેષ વિગેરેનાં છે, તે બધાં સંસાર ઝાડનાં બીજ રૂપ કર્મ છે, તેને ક્ષય થાય છે, તે જીવ હિંસાની ક્રિયા દૂર કરનારને થાય છે.
અને આ કર્મ ક્ષયમાં વિન રૂપ જીવ હિંસાનું મૂળ આત્મામાં વિષય વાસનાનું મમત્વ છે, તે દુર કરવા કહે છે. __ जे ममाइयमई जहाइ से चयइ ममाइयं, से हदिपहे मुणी जस्स नत्थि ममाहयं, तं परित्नाय मेहावी विइत्ता लोग वंता लोगसन्नं से महमं परि
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) कमिजासि त्तिमि ॥ नारई सहई वीरे, वीरे न सहई रतिं । जम्मा अविमेण धीरे, तम्हा वीरे न s; II (હૃ. ૧૮)
સંસારી જડ વસ્તુમાં મારાપણાની મતિ તેને જે સાધુ પરિગ્રહના કડવાં ફળને જાણે છે, તે છેડે છે. તે પરિગ્રહ દ્રવ્યથી અને ભાવથી એમ બે પ્રકારે છે, તે બંને પ્રકારની પરિગ્રહની બુદ્ધિ છોડવાથી અંતરને ભાવ પરિગ્રહ પણ નિધિધ કર્યો, અને પરિગ્રહની બુદ્ધિ વિષયને પ્રતિષેધ કરવાથી બહાર દ્રવ્ય પરિગ્રહ પણ તજવાને કહ્યા અથવા કાકુન્યાયે લઈએ તે એમ અર્થ થાય છે, જે પરિગ્રહના વિચારતું મલિન જ્ઞાન છેડે, તેજ પરમાર્થથી બહાર અને અંદરને પરિગ્રહ છેડે છે, તેને અર્થ આ છે.
સંબંધ માત્રથી ચિત્તના પરિગ્રહની કાળાશને અભાવ છે. જેમ નગરમાં સાધુ રહે, અથવા પૃથ્વી ઉપર બેસે, છતાં જેમ જનકલ્પી મુનિને નિષ્પરિગ્રહતાજ છે, તેમ સ્થવિર કલ્પને પણ જાણવું, તેથી શું સમજવું તે કહે છે.
જે મુનિ જાણે છે કે દેશમાં મુખ્ય વિદ્ધને હેતુ તથા સંસાર ભ્રમણનું કારણ છે, તે પરિગ્રહ મમત્વથી છુટવાના વિચારવાળે છે, તેજ દેખતે છે, તેણેજ મેશને માર્ગ જ્ઞાનાદિક જેવું છે, તે દ્રણ પથ છે.
અથવા દષ્ટ ભય લઈએ તે સાતે પ્રકારને ભય જે
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૭) શરીર વિગેરેના મમત્વથી સાક્ષાત્ દેખાય છે, અથવા વિચારતાં પરંપરાએ જણાય છે, તે સાતે પ્રકારના ભયને જાણ નારે નિશ્ચયથી થાય છે, તેને વધારે ખુલાસે કરે છે.
જેમ મમત્વ ન કરે, પરિગ્રહ ન રાખે, તે દષ્ટ ભય છે, એમ સમજીને પૂર્વે બતાવેલા પરિગ્રહને તે જ્ઞ પરિજ્ઞા વડે જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાવડે ગીતાર્થ મુનિ પરિગ્રહના આગ્રહવાળા એકેદ્રિયાદિ સંસારી-જીવલેકને દુઃખી જાણુને પિતે પ્રાણીગણની દશ પ્રકારની મમત્વસંજ્ઞા (પરિગ્રહને) ત્યાગે છે, તેજ મુનિ સત્ અસના વિવેકને જાણનારે છે તેને ગુરુ કહે છે. તું સંયમ અનુષ્ઠાનમાં યોગ્ય રીતે ઉદ્યમ કર,
અથવા, આઠ પ્રકારનાં કર્મને અથવા, કર્મનું મૂળ રાગદ્વેષાદિ છે રિમુવર્ગ છે, તેને અથવા, વિષયકષાયને જીતવા પરાક્રમ કર એવું હું કહું છું.
તે મુનિ સંયમ અનુષ્ઠાનમાં પરાક્રમ કરનારે પરિગ્રહના આગ્રહને છેડનારે મુનિ કે થાય છે તે કહે છે –
(સારાં કામમાં વિન વધારે આવે તેમ) કદાચ તે સંસારને ઘર, સ્ત્રી, ધન, સેનું વિગેરે પરિગ્રહ છોડનાર અકિચન મુનિને સંયમ અનુષ્ઠાન કરતાં મેહનીયકર્મના ઉદયથી સંયમમાં અરતિ થાય, તેપણ, તે સંયમ સંબંધી અરતિને પિતે સહન કરે : તેમાં મન ન રાખે) પણું
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૮) વધારે વૈરાગ્યથી વીર બનીને આઠ પ્રકારના કર્મશત્રુને પ્રેરણા કરીને તે શક્તિમાન બનેલે વીર અસંયમમાં અથવા, વિષય-પરિગ્રહમાં રતિ ન કરે અને સંયમમાં જે અરતિ થાય, અને વિષયમાં રતિ થાય તેથી, વિમન બનીને શબ્દાદિમાં રમણતા ન કરે એટલે, રતિ અરતિ, એ બંનેને છોડવાથી બેદી મનવાળો ન થાય; તેમ, રાગ પણ ન કરે તે બતાવે છે. - જેણે રતિ, અને અરતિમાં મન ન લગાડ્યું તે વીર છે, અરે જે વીર છે, તે પાંચ ઈદ્રિયના વિષયમાં આસક્તિ ન કરે ત્યારે શું કરવું? તે કહે છે___ सद्दे फासे अहियासमाणे निधिद नंदि इह जीवियस्स । मुणी मोणं समायाय, धुणे कम्म सरी रगं ॥२॥ पंतं लूहं सेवंति वीरा संमत्त दंसिणो । एस ओहंतरे मुणी तिने मुत्ते विरए वियाहिए, ત્તિાિ (રૂ. ૧૨) " જેથી રતિ–અરતિને ત્યાગીને મને હર શબ્દ વિગેરેમાં સાધુ રાગ ન કરે, તેમ, ખરાબમાં ઠેષ પણ ન કરે. તે સ્પર્શ વિગેરેમાં પણ સારી રીતે સહન કરેએટલે, મને જ્ઞ શબ્દ સાંભળીને આનંદ ન માને, તેમ, ખરાબ સાંભળીને ખેદ ન કરે, તે પ્રમાણે શબ્દ, તથા સ્પર્શ લીધાથી બીજી ઈદ્રિયના વિષયમાં પણ જાણવું. કહ્યું છે કે –
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૯) "सद्देसु अ भद्दयपावएसु, सोयविसय मुवगए । तुट्ठेण व रुट्ठेण व समणेण सया न होअव्वं ॥ १॥
સુ'દર કે, ખરાબ શબ્દ કાનમાં આવતાં સાધુએ ખુશ અથવા નાખુશ હંમેશાં, ( કોઇપણ વખતે ) ન થવું. એજ પ્રમાણે રૂપગધ વિગેરેમાં પણ જાણવું, તેથી, શબ્દ વિંગેરેમાં પણ મધ્યસ્થતા રાખનારા શુ કરે ? તે કહે છેઃઆ ગુરૂની ઊપાસના કરનાર શિષ્ય જે વિનાય છે, તેને અથવા, મેાક્ષાભિલાષી બીજાને પણ આ ઉપદેશ છે. કે, તું સારી રીતે જાણુ કે, ઐશ્વય, વૈમન વિગેરેથી મનની જે પ્રસન્નતા છે, તેને દુર કર. આ મનુષ્ય લેાકમાં જે સયમ વિનાનુ' જીવિત છે; તેને ત્યજી દે, અથવા વૈભવ વિગેરેથી કુદરતી જે આનંદ થાય છે, કે મને આ આવી ઉત્તમ સમૃદ્ધિ મત્રી છે, મળે છે. અને મળશે. એવા જે વિકલ્પ થાય છે, તે આનંદના વિકલ્પને પણ તું નિહૈં, વિચાર કે આ1 પાપના કારણ રૂપ અસ્થિર સમૃદ્ધિવડે શું લાભ છે ! કહ્યું છે કે:विभव इति किं मदस्ते ! च्युतविभवः किं विषादमुपयासि ? करनिहितकन्दुक समाः पातोत्पाता मनुष्याणाम् ॥ १ ॥
અમારા વૈભવ છે, એવા તને મદ શુ કામ થાય છે! અને વૈભવ જતાં ખેદ કેમ કરે છે? તું જાણતા નથી કે માણસાને મળેલી રિદ્ધિ હાથમાં રમવાના દડા માફક પડે છે,
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૦)
ને ઉછળે છે! આ પ્રમાણે રૂપ વિગેરેમાં પણ જાણવુ'. તે સ...બધી સનતકુમારનું દૃષ્ટાંત જાણવું.
અથવા પાંચ અતિચારને પણ તું જે પૂર્વે કર્યાં હાય, તેને નિંદ અને થતાને શક અને આવતાને અટકાવ, કેવી રીતે ? તે કહે છે. ત્રણ કાળને જાણનાર તે મુનિ છે, અને મુનિનું સૈાન તે સયમ છે, અથવા મુનિના ભાવ તે માન અને વચનનું સત્યમ છે, અને તે પ્રમાણે કાયા અને મનનું પણ જાણવુ' તે મન વચન અને કાયાના સયમને આદરી ને કર્માં શરીર, અથવા ઔદારિક વિગેરે શરીરને આત્માથી જીદુ' કર, અર્થાત્ તેના સમત્વ મૂક, તે મમત્વ કેવી રીતે મૂકાય ? તે કહે છે. પ્રાન્ત એટલે રસ રહીત તથા શ્રી વિગેરેથી રહીત લુખ્ખું ભાજન કર, અથવા દ્રવ્યથી અને ભાવથી પ્રાન્ત એટલે વિગત ધુમ તે ગોચરી કરતાં દ્વેષ ન કરવાં, તથા રૂક્ષ ભાવ એટલે સારી ગેચરીમાં રાગ ન કરવા, તે અંગાર દોષ રહીત, વીર સાધુઓ ગોચરી કરે છે, તે સાધુએ, સમત્વ દર્શી છે. તે રાગદ્વેષ રીત છે, અથવા સમ્યકત્વ દશી છે, એટલે પરમાથ દષ્ટિવાલા છે. તેઓ જાણે છે, કે આ શરીર કૃતઘ્ન છે; નિરૂપકારી છે. એના માટે પ્રાણીએ આલેક પરલોકમાં કલેશ કરી દુઃખ ભાગવનારા છે. (અને અનેક આ દેશમાં એક આ દેશ છે) તેથી રસ રહીન લુખ્ખુ ખાનારા તથા સમી કર્માદિ
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રચન)
શરીર છોડીને ભાવથી ભવ એઘને તરે છે. તે ઉત્તમ ક્રિયા કરતાં ભાવ એઇને તરે છે. અને જે બાહ્ય અત્યંતર પરિગ્રહથી રહીત છે. તે મુક્ત છે. એટલે જે નિર્મળ ભાવથી શબ્દાદિ વિષયને શગ ત્યજે તે વિરત છે, અને મુક્તપણે તથા વિરતપણે જે વિખ્યાત છે, તેજ મુનિ ભવ ઓઘને તરે છે, અથવા તે તર્યો છે, એમ જાણવું જે મુનિ આ પ્રમાણે મુક્ત અને વિરત પણાથી વિખ્યાત ન થયે, તે કે દુઃખી થશે તે બતાવે છે.
दुव्वसुमुणी अणाणाए, तुच्छए गिलाइ वत्तए, एस वीरे पसंसिए, अबइ लायसंजोगं एस नाए ઘુઘટ્ટ (સૂત્ર. ૧૦૦)
વસુ દ્રવ્ય છે. અને ભવ્ય અર્થમાં ઉત્પન્ન કર્યું છે. તે મેક્ષ રૂપી ભગ્ય દ્રવ્ય છે. એટલે મુક્તિ ગમન સેગ્ય જે દ્રવ્ય તે વસુ છે, અને ખરાબ માગે વપરાય તે દુર્વસુ છે. એટલે દુરૂપયેગ કરનાર એ મુનિ છે. તે મોક્ષ ગમનને અગ્ય છે. (અર્થાત્ તે સંયમ રૂ૫ વસુને બેટે માર્ગ લે છે, તેથી તેને મોક્ષ ન થાય.) આમ શાથી થાય? તે કહે છે. તીર્થકરના ઉપદેશથી શૂન્ય બની સ્વેચ્છાચારી બને છે.
પ્રશ્ન-શાથી તે સ્વછંદી બને છે.?
ઉત્તર–પ્રથમ કહેલા ઉદેશામાં બતાવ્યું છે. તે સઘળું અહી જાણવું, તે આ પ્રમાણે છે. મિથ્યાત્વથી મેહત લેક છે. તેમાં તત્વ સમજવું દુર્લભ છે અને વતેમાં આત્માને
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) રેક તે કઠણ છે. અને રતિ અરતિને દાબવી તથા પાંચ ઇંદ્રિયના વિષયમાં ઈષ્ટ અનિષ્ટમાં સમભાવ ભાવ તથા પ્રાન્ત (નિરસ) તથા લુખે આહાર કરે. આવી તીર્થકરની આજ્ઞા તલવારની ધાર ઉપર ચાલવા માફક પાળવી કઠણ છે. તથા અનુકૂળ પ્રતિકૂળ જુદા જુદા ઉપસર્ગો સહેવા કઠણ છે. અને તે ન સહેવાનું કારણ અનાદિ અતીત કાળ સુખની ભાવના જીવને છે. તે સ્વભાવથી દુઃખમાં બીકણ અને સુખને પ્રિય બનીને વીતરાગની આજ્ઞાને પાળતે નથી. તેમાં દુઃખ માને છે. કારણ કે આજ્ઞા સહન કરવાની છે. સુખ કે દુઃખમાં સમભાવ રાખવાને છે, તે ભૂલી પરવશ બની તુચ્છ એટલે, પાપના ઉદયથી, દ્રવ્યથી, નિર્ધન અથવા, ઘટ અથવા જળ વિગેરેથી રહિત બને છે. (પીવાનું પાણી પણ મળતું નથી.) તથા ભાવથી રિક્ત એટલે જ્ઞાનદર્શન–ચારિત્ર તેને મળતું નથી; એટલે, તે મૂર્ખ સાધુને કેઈએ પ્રશ્ન કરતાં જવાબ આપવામાં અશક્ત હોવાથી બલવાને શરમ આવે છે, અથવા, જ્ઞાનવાળા છતાં, ચારિત્રભ્રષ્ટ હેવાથી; ખરૂં બેલતાં પિતાની પૂજા નહીં થાય, માટે શુદ્ધ માર્ગ કહેવાના અવસરે બોલતાં શરમાય છે. પિતે પરિગ્રહ રાખે ત્યારે કોઈ પૂછે કે, સાધુને ધન રાખવું કલ્પે? ત્યારે પિતે કહે કે –ધન રાખવામાં દોષ નથી, એવું છેટું પણ બેલે, જે કષાયરૂપી–મહાવિષને
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૩)
ટાળનાર ભગવાનની આજ્ઞા પાળનાર તે “સુવસુ” મુનિ છે, તે જ્ઞાનથી ભરેલે પ્રભુના કહેલા માર્ગને બતાવનાર કર્મને વિદારવાથી વીર બનેલે ઉત્તમ પુરૂષએ પ્રશસેલે છે. (જે આજ્ઞા પાળે; તે પ્રશંસા તથા સગતિને પામે; અને જે આજ્ઞા ન પાળે; તે અપમાન અને દુર્ગતિ પામે).
વળી “અ ” ભગવાનની આજ્ઞાને અનુસરનારે વીરપુરૂષ અસંયત લેકથી જે મમત્વ થાય તેને ત્યજે છે, તે લેક બે પ્રકારના છે. એટલે, બાહ્ય, ધન, સોનું, માતાપિતા વિગેરેમાં મમત્વ થાય છે, તે તથા હૃદયમાં રાગદ્વેષ વિગેરે
અથવા તેનાથી બંધાતાં આઠ પ્રકારનાં કર્મ, તે અત્યંતર લેક (મમત્વ) છે તેને સંગ ઉદ્યશે છે. અર્થાત મમત્વ ત્યાગે છે.
જે, એમ છે કે, શું કરવું? તે કહે છે–જે આ લકના મમત્વનું ઉલ્લંઘન છે, તે સારા માર્ગ એટલે, મોક્ષાભિલાશિઓને આચાર છે, તે કહે છે અથવા “પરં તે આત્મા છે, તેને મોક્ષમાં લઈ જાય છે, તે “નાય” (માગધી સૂત્ર પ્રમાણે) છે તેને અર્થ આ છે. કે જે, લેકને. સગ ત્યજે; તેજ શ્રેષ્ઠ આત્માના મેક્ષને ન્યાય છે. સદ્દઉપદેશથી મોક્ષ મેળવનારે કહેવાય છે.
એમ છે, પણ તે ઊપદેશ કે છે તે કહે છે – - जं दुक्खं पवेइयं इहमाणवाणं, तस्स दुक्खस्स
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૪) कुसला परिन्नमुदाहरंति, इइ कम्मं परिन्नाय,सब्वमो जेअणन्न दंसी, से अणन्ना रामे, जे अणण्णारामे, से अणन्नदंसि, जहा पुण्णस्स कत्थइ तहा तुच्छस्स कत्थई, जहा तुच्छस्स कत्थइ तहा पुण्णस्त कत्यह (ત્રિ. ૧૦)
જે દુખ અથવા દુઃખનું કારણ અથવા, લેકના મમત્વથી બંધાતું કર્મ તીર્થંકરેએ બતાવ્યું છે કે, આ સંસારમાં ઇને આવાં આવાં દુખે છે, તે દુઃખને અથવા તેનાં કર્મને ધર્મ કથાની લબ્ધિ પ્રાપ્ત કરેલા જૈન તથા જૈનેતર મતને જાણ ગીતા ચ વિહાર કરનારા બે લે તેવું પાળનારા, નિદ્રા જીલા ઈ વશ રાખનારા દેશકાળ, વિગેરેનું સ્વરૂપ જાણનારા, ઉત્તમ ગુણવાળા સાધુઓ વિગેરે આવી પરિક્ષા બતાવે છે કે, દુઃખનું મૂળ કારણ તથા તેનું શેકવાનું કારણ આ પ્રમાણે છે. તે જાણીને જ્ઞ-પરિઝાવડે પ્રત્યાખ્યાન પરિસાવકે પાપને ત્યાગે છે. વળી, ઉપર દુઃખ થવાને વિચાર વિગેરે મનુષ્ય તથા, બીજા છાનું કહ્યું તે દુઃખ જાણવાની તથા, દુઃખનું મૂળ પાપ ત્યાગવાની બે પ્રકારની પરિજ્ઞા ગીતાર્થ સાધુઓએ બતાવી. તે પરિજ્ઞા કરીને તથા, પાપનાં મૂળ આશ્રદ્વાર જાણીને છોડવા તે કહે છે
જ્ઞાનનું શત્રુપણું (ભણનારને વિન કરવું) વિગેરે કરવાથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાય છે. તેમ આઠે કમ
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૫)
સંબંધી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણા વડે પાપ છેને તેના આશ્રદ્વારમાં મન-વચન-કાયાથી-કરવા-કરાવવા તથા અનુંમદવા વડે પિતે ન વે, અથવા સર્વથા જાણીને કહે છે. સર્વથા પરિજ્ઞાન તે કેવળીને ગણધરને અથવા વૈદ પૂર્વિ સાધુને છે.
અથવા સર્વથા “કહે છે, એટલે આપણિ વિગેરે ચાર પ્રકારની ધર્મ કથા છે તે ટપણમાં નીચે મુજબ છે. स्थाप्यते हेतु दृष्टान्तः स्वमतं यत्र पण्डितैः । स्यादाद ध्वनिसंयुक्तं सा कथाऽऽक्षेपणी मता ॥१॥
હતુ અને દષ્ટાંત વડે પંડિત જેમાં સ્વાવાદ વાદને અનુસરી જે વચન લે, તે વચન યુક્ત જે કથા તે આક્ષેપણું છે. मिथ्या दशां मतं यत्र, पूर्वा पराविधिकृत् । तन्निराक्रियते सद्भिः सा च विक्षे पणीमना ॥२॥
મિથ્યા દષ્ટિઓના મતને તેમને પૂર્વ પર વિરોધ બતાવી ઉત્તમ પુરૂષે તેને નિષેધ કરે, તે કથા વિશે પણ છે. यस्याः श्रवण मात्रेण, भवेन्मो क्षाभिलाषिता॥ भव्यानां सा च विद्वद्भिः प्रोक्ता संवेदनी कथा ॥३॥ - જેના સાંભળવા માત્રથી ભવ્ય પુરૂષને પક્ષની અભિ
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૬)
લાષા થાય, તેવી વિદ્વાનેાની કહેલી કથાને સંવેદ્યની કથા કહે છે.
पत्र संसार भोगाङ्ग, स्थितिलक्षणवर्णनम् । वैराग्य कारणं भव्यैः सोक्ता निर्वेदनी कथा ॥४॥ જે સ*સાર ભાગના મંગાની સ્થિતિના લક્ષણનુ વર્ણન છે અને વૈરાગ્યનુ કારણ છે તેવી કથાને અન્ય પુરૂષો કહે છે તે નિવેદની કથા જાણવી.
તે કથા કેવી છે. તે કહે છે બીજી એટલે જૈન સિવાચતું જે તત્વ તેને માને તે અન્યદશી-તથા ન અન્યદર્શી તે યથા ચાગ્ય પદાર્થ જાણનારા સમ્યક્ દૃષ્ટિ જિન વચન માનનારા ગીતા સાધુ છે તે મેક્ષ સીવાય ખીજા માર્ગમાં રમતા નથી.
હેતુ અને હેતુવાળા–ભાવવર્ડ સૂત્રને જોડવા કહે છે કે જે ભગવાનના ઉપદેશથી અન્ય સ્થાનમાં રમણતા ન કરનારા તે અનન્ય દર્શી છે અને જે અનન્ય દેશી છે તે ખીજે રમે નહી કહ્યુ' છે. કે—
41
शिवमस्तु कुशास्त्राणां वैशेषिकषष्टि तंत्र बौद्धा
નામ
ઘેલાં સુવિદિતવાન,વસ્થનુર થતે શ્વેત ?"" કુશાસ્ત્રો જે, “ “વૈશેષિકષષ્ટિતંત્ર ” તથા, એદ્ધનાં રચેલાં
""
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૭)
છે, તેમનું પણ ભલુ થાઓ; કારણકે, તેમનામાં વિસવાદ જોઈને જિનેશ્વરના વચનમાં અમારૂં'મન રંજીત થાય છે. આ પ્રમાણે સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ કહેલ છે, તે કહેનાર શગદ્વેષ દૂર કરનારો થાય છે તે ખતાવે છે.
નવા જુગત. વિગેરે.
--
તીર્થંકર, ગણપર, આચાર્ય વિગેરે જે પ્રકારે 'દ્ર ચક્રવર્તી માંડલીક રાજા વિગેરે પુન્યવાન-જીવને ઊપદેશ કરે છે. તેજ પ્રમાણે કઠીયારા વિગેરે તુચ્છ જીવાને પણ ઉપદેશ કરે છે. ( તેમાં તેમના સમભાવ છે,) અથવા પૂર્ણ તે જાતિ, કુળ, રૂપ, વિગેરેથી પુણ્યવાન છે, અને નીચ જાતિ કુરૂપવાળા તે તુચ્છ છે, અથવા, વિજ્ઞાનવાળા પૂછું તથા, અન્ય સામાન્ય બુદ્ધિવાળા તુચ્છ છે, તે દરેકને ઉત્તમ પુરૂષ સમાનભાવે ઉપદેશ કરે છે. કહ્યું છે કે:"ज्ञानैश्वर्यधनोपेतो, जात्यन्वय बलान्वितः । तेजस्वी मतिमान् ख्यातः पूर्णस्तुच्छो विपर्ययात् ॥ १॥ જ્ઞાન, ઐશ્વર્ય અને ધનવાળા, તથા જાતિવશ, તથા બળવાળા, તેજસ્વી, બુદ્ધિમાન પ્રખ્યાત એ ગુણવાળા પૂણુ કહેવાય; અને તેથી રહિત તે તુચ્છ કહેવાય. ાના પરસાથ આ છે કે, સાધુએ, ભીક્ષુક વિગેરેને તેના કલ્યાણુ માટે સ્વા રાખ્યા વિના ઊપદેશ કરે છે. તેજ પ્રમાણે ચક્રવર્તી વિગેરેને પણ ઊપદેશ કરે છે.
G
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૮) અથવા ચક્રવર્તી વિગેરેને સંસારથી પાર ઊતારવાના. હેતુને જેવા આદરથી કહે છે, તેજ પ્રમાણે ભીક્ષુકને પણ કહે છે. આ વાક્યથી સાધુમાં “નિરીહતા” (નિસ્પૃહતા) બતાવી
પણ એ નિયમ નથી કે, બધાને એક સરખી રીતે કહેવું; પણ જેમ જેને બેધ લાગે તેમ તેને કહેવું એટલે, બુદ્ધિમાનને સમજાવવું હોય તે, સૂક્ષમ વાત કહેવી; અને સામાન્ય બુદ્ધિગાળાને સાદી વાત કહેવી, તથા રાજાને કહેતાં તેના અભિપ્રાયને અનુસરીને કહેવું; એટલે, ઉપદેશકે વિચારવું કે, આ રાજા અન્ય દર્શનના આગ્રહવાળે છે કે, અશ્વસ્થ બુદ્ધિવાળે છે કે સંશયવાળે છે? કે, સંશયરહિત છે? તથા આગ્રહવાળ છતાં, કુથીર્થિઓએ કદાગ્રહવાળે બનાવ્યું છે કે, પિતે કદાગ્રહી છે? જે, એ હિય, તે, તેને આ પ્રમાણે કહેતે ક્રોધ થાય. જેમકે – "दशसूना समश्चक्री, दशचक्रिसमो ध्वजः दशध्व जासमो वेश्या, दशवेश्या समो नृपः ॥१॥"
દશસૂના ( ) સમાન ચકી છે, અને દશચકી સમાન ધ્વજ છે. ( ) છે, અને દશધ્વજ સમાન વેશ્યા છે. અને દશ વેશ્યા જેવો એક રાજા છે. માટે (આટે આવું ન બેસવું.) તેની ભક્તિ રૂક, વિગેરે દેવતા ઉપર હોય છે, તેનું ચરિત્ર કહેતાં તેને તેને પાપના
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૯) ઉદયથી સત્ય કહેતાં પણ, મોહ ઉત્પન્ન થતાં હેવી થાય; અને દ્વેષી થઈને શું કરે તે પણ કહે છે
अविय हणे अणायमाणे, इत्यपि जाण सेयंति नत्धि, केयं पुरिसे कं च नए ? एस वीर पसंसिए, जे बढे पडियमोयए, उड़े अहं तिरिय दिसासु से सव्वओ सच परिन्नाचारी, न लिप्पई छण पएण वीरे से मेहावी अणुग्घायण खे यन्ने जे य बन्ध पमुक्ख मन्नेसी कुसले पण नो बद्धो नो સુ I (ફૂ. ૨૦૨)
કેધાયમાન થયલે રાજા વાચથી અપમાન કરે અને તેનું ગાયું ન ગાવાથી વખતે મારવા પણ તૈયાર થાય; એટલે, લાકડ-ચાબકાથી સાધુને મારે. કહ્યું છે કે – "तत्येय य निढवणं बंधण निच्छुभण कडगमद्दो धा। निविसयं व नरिंदो करेज संघ पि सो कुरो ॥१॥"
કેવામાન થયેલ નિષ્ઠાપ-( બંધન કરે, દેશનીકાલ કરે, સેના પાસે માર મરાવે, અથવા, પિતાનાં રાજ્યમાં આવતાં બંધ કરે અથવા સંઘને પણ દુઃખ આપે; તે પ્રમાણે, તમિક (
) ઉપાસક-નંદબળની કથાથી એટલે, બુદ્ધની ઉત્પત્તિના કથાનકથી ભાગવત મતને ભક્લિચાહનાં દષ્ટાંતથી રેક
પાન કરે દેશના નિકાલ
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૦) મતને પિઢાલને પુત્ર સત્યકી ઊમાના દાંતને સાંભળવાથી
ષી થાય છે. (બીજા મતના ગુણે ન જોતાં ઈર્ષારૂપેકથાઓ જોડી કાઢેલ છે, તેવી કથા કહેતાં બીજા મતવાળાને
ધ થાય છે. માટે, બને ત્યાંસુપી ગુણાતિની જ કથા. કરવી;) અથવા- ભીખારી કાણાકુંટ ( હાથપગની એડવાળા) તેને ઉદેશીને ધર્મફળના ઉપદેશરૂપ-કથા કહેતાં તેને શોધ થાય. આ પ્રમાણે, વિધિ ન જાણનારે કથા કહે છે, તેને બધા (પીડા) થાય છે, તથા તેમાં પરલોકને પણ કંઇ લાભ નથી વિગેરે જાણવું. જોકે, સુમુક્ષુને ધર્મકથાપરના હીત માટે કહેતાં પુન્ય છે, પણ જે, કહેનાર સભાને ન ઓળખે, અને દ્વેષનું વચન બેલે, તે, તેને શાસ્ત્રકારે પુન્ય બતાવ્યું નથી.
અથવા રાજાનું અપમાન થતાં ધર્મકથા કહેનાર સાધુને હણે એટલે, રાજા પશુધને યજ્ઞ કરે; તથા, શ્રાદ્ધ, હેમ, વિગેરે કરે, તેમાં, ધર્મ માનતે હેય; તે સમયે ધમકથા કહેનાર સાધુ રાજાના સાંભળતાં કહે કે –તેમાં ધર્મ નથી, તે, રાજા ક્રોધી થઈને દુઃખ આપે.
અથવા, જે જે અવિધિએ કહે, તેમાં પણ સાધુને શ્રેય નથી. તે બતાવે છે.
સાક્ષર પંડિતની સભામાં પક્ષહેતુ દત વિગેરે છોડીને પ્રાકૃત ભાષામાં કહેવું તે અનુચિત છે, તથા મૂખની સભામાં
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) તત્વ સમજાવવા જવું; તે પણ અનુચિત છે. એ જ પ્રમાણે કંઈપણ અનુચિત કાર્ય કરતે સાધુ જૈનધર્મની હીલના જ કરે છે, અને તેને પાપનેજ બંધ છે, તેનું કલ્યાણ થવાનું નથી, માટે, તેવા વિધિ ન જાણનારા પુરૂષે મન ધારણ કરવું વધારે સારું છે. (કે બીજાને કે ઉત્પન્ન કરી અશુભકર્મ પિતે ન બાંધે.) કહ્યું છે કે – “પાવાગપાળ, વઘvitri થાપણ પિતા वुत्तुंपि तस्स न खमं, किमंग पुण देसणं काउं ॥१॥"
જેને સાવદ્ય, અને નિર્વિઘ વચનનું જાણપણું નથી, તેને બલવાને પણ અધિકાર નથી. તે તેને ઉપદેશ આપવાને અધિકાર ક્યાંથી હોય? આ પ્રમાણે છે. તે, ધનકથા કેવી રીતે કરવી તે કહે છે –જે, પિતાની પ્રક્રિયાને વશમાં રાખનારા છે, વિષય વિષને વેરી છે, સંસારથી ઉદ્વેગ મનવાળે છે, અને વૈરાગ્યથી જેનું હૃદય ખેંચાયેલું છે, તે માણસ ધમને પૂછે; તે, તે સમયે આચાર્ય વિગેરે ધર્મકથા કહેનારે વિચારવું કે, આ પુરૂષ કે છે? મિથ્યાદષ્ટિ છે કે ભદ્રક છે? અથવા, કેવા આશયથી પૂછે છે? એને ઈષ્ટદેવ કર્યો છે? એણે ક મત માન્ય છે? વિગેરે વિચારીને ઉત્તર સમય ઊચિત કહે તે બતાવે છે.
એને સાર આ છે કે ધર્મ કથાની વિધિ જાણનારે - પિતે આત્મામાં પરિપૂર્ણ હોય તે સાંભળનારને વિચાર કરે
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૨)
કે દ્રવ્યથી તે કેવા છે. તથા આક્ષેત્ર કેવુ છે ? જેમાં તવ્યનિક ( ) ભાગવત અથવા બીજા મત વાલે અથવા પતિત સાધુએ અથવા ઉત્કૃષ્ટ સાધુએ આ ક્ષેત્રને કેવા રૂપમાં બનાવ્યું છે. અને કાળ તે સુકાળ છે કે દુકાળ છે. અથવા વસ્તુ મળે તેમ છે કે નડી. અને ભાવથી જોવુ... કે પૂછનાર માણસ મધ્યસ્થ ભાવવાળા છે. કે રાગી દ્વેષી છે, વિગેરે વિચારીને જેમ તે એધ પામે, તેવી ધર્માં કથા કરવી. ઉપરના ગુણવાળા માણસ ધર્મ કથા કરવાને ચાગ્ય છે. બીજાને અધિકાર નથી. કહ્યુ` છે કે— "जो हेउवापक्खंमि, हेउओ आगमम्मि आगमिओ । सो ससमयपण्णवओ सिद्धंत विराहओ अण्णो ॥ १ ॥”
જે હેતુવાદ પક્ષમાં હેતુને બતાવનાર છે. આગમમાં આગમ બતાવનાર છે. તે સ્વસમયના પ્રજ્ઞાપક (ઉન્નતિ કરનાર) અને બીજો સિદ્ધાંતા વિરાધક છે. (જો પૂછનાર હેતુ માગે તે હેતુ ખતાવે અને યુક્તિથી સિદ્ધ કરે અને આગમ પ્રમાણ માગે તે આગમ બતાવે તે બંનેને જાણનારા બીજાને ધ કથા કહે તે ચેગ્ય છે.)
જે ઉપર પ્રમાણે ધમ થાની વિધિને જાણનારા છે. તે પ્રશસ્ત છે, અને જે પુન્યવાન અને પુન્યહિનને ધર્મ કથામાં સમદ્રષ્ટિની વિધિએ જાણે છે. તથા સાંભળનારને વિવેક કરી શકે. તેવા ગુણવાળા કર્મને વિદ્યારણુ કરનાર
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) વીર સાધુ, ઉત્તમ પુરૂષોથી વખાણાએલે છે. વળી તેનું વર્ણન કરે છે.
છે વિગેરે. તે આઠ પ્રકારના કર્મ વડે અથવા સનેહ રૂપ સાંકળ વિગેરેથી બંધાએલ પ્રાણીઓને ધર્મ કથા સંભળાવવા, વિગેરેથી મુકાવનારે થાય તેજ તીર્થકર ગણધર અથવા આચાર્ય વિગેરે ઉપર કહેલી ધર્મ કથાની વિધિ જણનારે છે.
તે કયે સ્થાને રહેલા ને મુકાવે છે? તે કહે છે. ઉચે રહેલા તિષી વિગેરેને તથા નીચે ભવન પતિ વિગેરેને તથા તિર્યંચ તથા મનુષ્યને બોધ આપે છે. (દેવતાના જ સમ્યકત્વ પામે અને તિય પદ્રિય ચારિત્રને છેડે ભાગ અને મનુષ્ય પણે ચારિત્ર પણ પામે.)
વળી તે વીર પુરુષ બીજને મુકાવનારા હમેશાં બને પરિણાએ પિતે ચાલે છે, એટલે, સર્વોત્તમ જ્ઞાને યુક્ત છે, અને સર્વ સંવર ચારિત્ર બાળનાર છે, તે પિતે જે ગુણોને મેળવે છે. તે કહે છે – - પિતે હિંસાથી થતાં પાપે લેપતે નથી, (એટલે કેઈની હિંસા કરતે નથી.) (ક્ષણને અર્થ હિંસા કર્યો છે,) તે મેધાવી ( બુદ્ધિમાન) પણ છે, એટલે, જેના વડે છ ચાર ગતિમાં ભમે તે અણ (કર્મ) છે, તેને ઘાત કરે, તે ખેદને જાણનારે નિપુણ મુનિ છે. એટલે, તે કર્મ
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષય કરવાને ઊદ્યમ કરનારા મેક્ષાભિલાષીઓને કર્મ ક્ષય કરવાની વિધિ બતાવનાર પણ છે, તે મેઘાવી, કુશળ, વર મુનિ છે, તથા જે પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ, પ્રદેશ. એમ ચાર પ્રકારનાં બંધનેથી મોક્ષ કરાવે, અથવા, તેને ઉપાય બતાવે; તે અન્વેષિ” પણ છે, (તે પુર્વનાં વાક્ય સાથે જોડવું;) એટલે, જે જીવ હત્યાને દુર કરે છેદને જાણે તે મૂળ ઉત્તર પ્રકૃતિના ભેદેવડે ભિન્ન, તથા યોગનિમિત્તે આવતી કર્મપ્રકૃતિ, તથા, કષાય-સ્થિતિવાળી કમની બંધાતી આવ
સ્થાને જાણે છે. બાંધવું; સ્પર્શ કરે; નિધત્ત કરવું નિકાચિત કરવું. આ કર્મ પરિણામને આશ્રયી બંધાય છે, અને સારા ભાવથી તેને નાશ થાય છે, એ બંનેને તે જાણે છે.
પ્રશ્ન–આ ફરીથી કેમ કહ્યું?
ઉત્તર-પુનરૂક્ત દોષ લાગતું નથી, કારણકે, એનાવડે કર્મ છોડવાનું બતાવ્યું છે.
પ્રશ્ન-ઉપર બતાવેલા ગુણવાળે સાધુ છદ્મસ્થ કહે કે, કેવળી કહે?
ઉત્તર–ઉપરનાં વિશેષણ કેવળી સાધુને ન ઘટે; માટે, છમસ્થ લે તે કેવળીની શી વાત. - પ્રશ્ન-કુશલ સાધુના કેવા ગુણ હોવા જોઈએ?
ઉત્તર–કુશળ એટલે, જેણે ઘાતિકર્મને સંપૂર્ણ શય કર્યો છે, તે તીર્થકર અથવા, સામાન્ય કેવળી છે.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૫)
'
"
અને છદ્મસ્થ--ઘાતિકમથી બધાયલા મેક્ષાર્થિ, તથા, તેના ઉપાયને શેાધનારા છે, અને કેવળી પાતે ઘાતિક ને ક્ષય થવાથી પાતે કર્મથી ધાયલેા નથી; પણ, અાતિ ચાર કર્મ જે ભવ ઊપગ્રહીક છે, તે તેને હાવાથી પાત મુક્ત પણ નથી; અથવા, તેવા ગુણીને છદ્મસ્થજ કહીએ કહીએ છીએ. કે, કુશળ ' તે, જેણે જ્ઞાનદર્શન-ચારિત્ર મેળવેલુ' છે, તથા મિથ્યાત્ત્વ, અને ખાર કષાયાને ઊપશમ કરેલા હૈાવાથી; તેને ઊયમાં ન હાવાથી તે ‘ અંધ ન કહેવાય. આ પ્રમાણે, ગુણવાન સાધુ કુશળ હોય; પછી, તે કેવળી હાય કે, છદ્મસ્થ હોય; પણ, તે સાધુના આચર્ચારને પાળતા હાવેા જોઇએ. જેમ, સાધુ માટે કહ્યું; તેમ, બીજા મેાક્ષાભિલાષીએ પણ વક્ત્તવુ તે બતાવે છે.
से जंच आरभे जं नारभे, अणारडं च न आरभे, छणं छणं परिण्णाय लोगसन्नं च सव्वसो (સ. ૨૦૩)
'
જે સંયમ અનુષ્ઠાનને સંપુર્ણ કર્મક્ષય માટે આદરે; તે મિથ્યાત્વ અવિરતિ વિગેરે સંસારનાં કારણનેન આર લે; એટલે, સાધુ પણુ' આરાધે; અને સંસારીપણુ ડે; એટલે, અઢાર પ્રકારનાં પાપે વિગેરે જે એકાંતથી દુર કરવાનાં છે, તેવાં પાપે ઘડીને સંચમ અનુષ્ઠાનને કરી ને મેક્ષ પામે; અને કેવળી, અથવા, ઉત્તમ સાધુઓએ જેને અનાચી કહ્યુ';
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૬)
તે પિતે ન કરે, અને મેક્ષ અનુષ્ઠાન કરે. વળી, જિનેશ્વરે જે ત્યાગવા ગ્ય કહ્યું તેમાં, મુખ્યત્વે હિંસા છે. તે હિંસાનાં કારણને જાણીને સાધુ તેને છેડે. જ્ઞ-પરિજ્ઞાએ જાણે; અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાએ ત્યાગે; અથવા, ક્ષણને અર્થ હિંસાને બદલે સમય લઈએ; તે, સમયને જાણીને તે કાળે તે કામ કરે.
વળી લેક જે ગૃહસ્થ છે, તેમને સુખની અભિલાષા છે, અથવા, તે કારણે તેને પરિગ્રહની સંજ્ઞા છે, તેવી સંસારી-વાસનાને સાધુ છેડે, તે મન, વચન, કાયાથી પિત ન કરે, ન કરાવે, ન અનુમોદે તેથી કહ્યું કે —-ઉપરના ગુણવાળ ધર્મકથા-વિધિ જાણનારે, બંધાયેલા ને મુકાવનાર કર્મને છેદવામાં કુશળ, અને બંધ-મેક્ષની ખેળ કરનારે સુમાર્ગે ચાલનારે, કુમાર્ગને સમજી અઢાર પાપને કિનારે, સંસારી–લેકની સ્થિતિ જાણનારે જે મુનિ છે, તેને શું થાય તે બતાવે છે.
उद्धे सो पासगस्त नस्थि, बाले पुणे निहे कोम समणुन्ने असमिय दुक्ख दुक्खी, दुक्खाणेमेव आवद्ध अणुपरियइ, (सू. १०४) त्तिमि लोक विजया ध्ययनम् ॥२॥
જે પરમાર્થથી જોનારે છે, તેને ત્રીજા ઉદેશાથી લઈને આ ઉદેશાના છેડા સુધી જે દોષ બતાવ્યાજેલાથી નાકાદિ ગતિ ભેગવવી પડે તે ઉદેશે છે, તે ગીતાર્થ સાધુને હેય
..
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૭) તથા બાળ (મૂM) સંસાર પ્રેમી હોય તે સ્નેહ કરીને કામની ઈચ્છાથી દુઃખના આવર્તમાંજ વારંવાર વર્તે છે. એવું હું કહું છું. (ટીકાના લોક ૨૫૦૦ છે.) છઠ્ઠો ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયો. સૂત્ર અનુગમ તથા સૂત્રા લાપક નિષ્પન્ન નિક્ષેપ સૂત્રને સ્પર્શ કરનારી નિર્યુક્તિ સહીત પૂરે થયે, નાનું વર્ણન બીજે સ્થળે કહ્યું છે. અહીં સંક્ષેપમાં જ્ઞાન દિનાનું પ્રધાનપણું જાણવું. તેમાં પણ પિતે જ્ઞાનવાળો જ્ઞાનને એકાંત ખેંચે અને કિયા ઉડાવે અથવા ક્રિયાવાળ ક્રિયાને પકડી રાખે તે તે મિથ્યાત્વી છે. શિષ્યને એમ કહ્યું કે તમારે બંનેને અપેક્ષા પૂર્વક સમજીને બંનેને આરાધવાં ૩ શાંતિલેક વિજય નામનું બીજું અધ્યયન સમાપ્ત થયું.
આ સૂત્રને ત્રીજો ભાગ તૈયાર થાય છે–
I
(વીલા આ
;]] વી
સમાપ્ત.
II.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
_