Book Title: Swatantrata Sangram Me Jain
Author(s): Kapurchand Jain, Jyoti Jain
Publisher: Prachya Shraman Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020788/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina ACKSTMON prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara For Private And Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina (prathama khaNDa) amara jaina zahIdoM tathA pramukhata: madhya pradeza, uttara pradeza va rAjasthAna ke jaina svataMtratA senAniyoM kA paricaya DaoN. kapUracaMda jaina DaoN. (zrImatI) jyoti jaina prakAzaka prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara For Private And Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina preraNA : sarAkoddhAraka parama pUjya upAdhyAya 108 muni zrI jJAnasAgara jI mahArAja lekhaka : DaoN0 kapUracaMda jaina , DaoN0 (zrImatI) jyoti jaina sTApha kvArTara 6, kunda-kunda jaina (pI0jI0) kAleja khataulI -251201 (u0pra0) prastuta grantha meM prakAzita sAmagrI kA koI bhI aMza kendra yA rAjyazAsana kI peMzana yA aise hI kisI anya lAbha kI prApti hetu dAve ke rUpa meM prastuta nahIM kiyA jA sktaa| puNyArjaka zrI sumati candra jI, devendra kumAra, nirmala kumAra, manISa kumAra jaina bajAja baiTarIja, chIpITolA, AgarA (u0pra0) zrI zrIcanda jaina, zIla sepha iNDasTrIja, dehalI geTa, kizanapurI, meraTha (u0pra0) phona : 0121-2519339,2530014 (O), 2217331(R) bahmacAriNI mahAvIrI devI pATaudI, zrI kamala kumAra, azoka kumAra, dilIpa kumAra, pradIpa kumAra jI pATaudI ... sAr3ama (bokAro) jhArakhaNDa (c) : prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara prathama saMskaraNa : 1100 pratiyA~, 2003 I0 mUlya : 200/- (punaH prakAzana hetu) prApti sthAna - 1. prAcya zramaNa bhAratI 12/e, nikaTa jaina mandira, premapurI, mujaphpharanagara-251001 (u0pra0) phona : 0131-2450228, 2408901 2. zruta saMvarddhana saMsthAna prathama tala, 247, dillI ror3a, meraTha-250002, phona : 0121-2527665. 3. zrI digambara jaina tIrthakSetra jJAna sthalI bhUDabarAla, paratApura, dillI ror3a, meraTha phona : 0121-2440485 mudraka : dIpa priMTarsa 70-e, rAmA ror3a, iMDasTriyala eriyA, naI dillI-110015 phona : 011-25925099, 30923335 For Private And Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaina sAhitya meM rASTra kalyANa kI bhAvanA sampUjakAnAM pratipAlakAnAM yatIndrasAmAnyatapodhanAnAm / dezasya rASTrasya purasya rAjJaH karotu zAntiM bhagavAn jinendrH|| -AcArya pUjyapAda, zAntibhakti 999 sarvapakSapAteSu svadezapakSapAto mahAn - AcArya somadevasUri, yazastilakacampU For Private And Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org kaumeM jAga uThatI haiM, aksara inhIM aphasAnoM se For Private And Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AcArya paramparA vAla brahmAcArI, prazAnta mUrti AcArya 108 zrI zAntisAgara jI mahArAja (chANI) uttara janma tithi - kArtika vadI ekAdazI vi0saM0 - 1945 (san 1888) janma sthAna - grAma-chANI, jilA - udayapura (rAjasthAna) janma nAma zrI kedaladAsa jaina pitA kA nAma zrI bhAgacanda jaina mAtA kA nAma - zrImatI mANikabAI kSullaka dIkSA - san 1922 (vi0saM0 1979) sthAna gar3hI jilA-bAsabAr3A (rAjasthAna) muni dIkSA bhAdra zuklA 14 saMvat 1980 (san 1923) sthAna sAgavAr3A, jilA DUgarapura (rAjasthAna) AcArya pada san 1926 sthAna girIDIha (jhArakhaMDa prAnta) samAdhimaraNa - 17 maI 1944 jyeSThavadI dazamI sAgavAr3A (rAjasthAna) sthAna parama pUjya AcArya 108 zrI sUrya-sAgara jI mahArAja janma tithi . kArtika zuklA navamI vi0saM01940 (san 1883) janma sthAna - premasara, jilA - gvAliyara (mapra) janma nAma zrI hajArIlAla jaina pitA kA nAma - zrI hIrAlAla jaina gAtA kA nAma - zrImatI gaiMdAbAI ailaka dIkSA - visa- 1981 (san 1924)(A zAntisAgara jI se) sthAna indaura (madhya pradeza) muni dIkSA - margAsara badI gyArasa vi.sa. 1981 (san 1924) 51 dina pazcAt AcArya zAntisAgara jI (chANI) se sthAna hATapIpalyA,jilA-devAsa (ma.pra.) AcArya pada vi0 saM0 1985 (san 1928) koDaramA (jhArakhaNDa) samAdhimaraNa - vi0 sa0 2009(14 julAI 1952) sthAna - DAlamiyA nagara (jhArakhaNDa) sAhitya kSetra meM - 33 granthoM kI racanA kii| sthAna parama pUjya AcArya 108 zrI vijayasAgara jI mahArAja janma tithi ___ - vi0 saM0 1938 mAgha sudI 8 guruvAra janma sthAna sirolI, jilA - gvAliyara (madhya pradeza) janma nAma - zrI cokhelAla jaina pitA kA nAma zrI mAnika canda jaina mAtA kA nAma zrImatI lakSmI bAI kSullaka dIkSA iTAvA (uttara pradeza) ailaka dIkSA mathurA (uttara pradeza) muni dIkSA mAroTha (ji.nAgaura.rAjasthAna) AcArya zrI sUryasAgara jI se samAdhi tithi 20 disambara 1962 sthAna murAra, jilA - gvAliyara (madhya pradeza) For Private And Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir parama pUjya AcArya 108 zrI vimalasAgara jI mahArAja (gilDa tAle) janma tithi - pASa zuklA dvitIyA visa 18sana / janma sthAna gAma mohanA jilA - gvAliyara madhya padaza janma nAma zrI kizorIlAla jaina pitA kA nAma - zrI bhIkamavanda jana mAtA kA nAma zrImatI mathurAdevI jaina kSullaka dIkSA - vi.sa. 1993 sana 19 A. vijayasAgara jIsa sthAna grAma - pATana jilA - jhAlAvADA rAjasthAna muni dIkSA vi.sa. 2000-A-vijayagAgarajI ma. sthAna koTA (rAjasthAna AcArya pada ___ - man 1973 sthAna - hAr3AtI samAdhimaraNa 13 apraila 1973 (vi0 sa0 2030 sthAna ..sAgoda,jilA-koTA (rAjarathAna, mAsopatAsI, samAdhisamrATa parama pUjya AcArrA 108 zrI sumatisAgara jI mahArAja janmatithi - vi0 saM0 1974 Asoja zuklA caturthI (sana 1917) janma sthAna gAma - zyAmapurA, jilA - murainA (madhya pradeza) janma nAma zrI natthIlAla jaina pitA kA nAma zrI chidadUlAla jaina mAtA kA nAma - zrImatI ciraujA devI jaina ailaka dIkSA vi.sa. 2025 caitra zuklA trayodazI (sana 1969) sthAna murenA (madhya pradeza) A0 vimalasAgara jI se ailaka nAma zrI vIrasAgara jI muni dIkSA vi. sa. 2025 agahana vadI dvAdazI sana 1953) sthAna gAjiyAbAda uttara pradeza) AcArya pada - jyeSTha sudI 5 vi.sa.2030 apraila 13 sana 1973 sthAna murainA (ma.pra.) A vimalasAgara jI (bhiNDavAle) mahArAja se| samAdhimaraNa - kvAra vadI 13 di.3.10.94 sthAna - sonAgira siddhakSetra, jilA datiyA (madhya pradeza sarAkoddhAraka parama pUjya upAdhyAya 108 zrI jJAna sAgara jI mahArAja janma tithi - vaizAkha zukla dvitIyA. vi.sa. 2014, maI 1. sana 1957 janma sthAna gurainA (madhya pradeza) janma nAma zrI umeza kumAra jaina pitA kA nAma zrI zAtilAla jaina mAtA kA nAma zrImatI azarphI jaina brahmacarya vrata - sana1974 kSullaka dIkSA sonAgira jI. 5.11.1976 kSu dIkSoparAnta nAma - kSu zrI guNasAgara jI kSullaka dIkSA guru - AcArya zrI sumatisAgara jI mahArAja muni dIkSA sonAgira jI mahAvIra jayantI, caita sudI trayodasI 313.1988 muni dIkSoparAnta nAma - muni zrI jJAnasAgara jI dIkSA guru AcArya zrI sumatisAgara jI mahArAja upAdhyAya pada saradhanA. 30.11989 For Private And Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bAla brahmacArI, prazAnta mUrti AcArya 108 zrI zAntisAgara jI mahArAja (chANI) For Private And Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir parama pUjya AcArya 108 zrI sUryasAgara jI mahArAja For Private And Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir parama pUjya AcArya 108 zrI vijayasAgara jI mahArAja For Private And Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir parama pUjya AcArya 108 zrI vimalasAgara jI mahArAja . (bhiNDa vAle) For Private And Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir TUTIVE mAsopavAsI samAdhisamrATa parama pUjya AcArya _108 zrI sumatisAgara jI mahArAja For Private And Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hamAre preraNA srota santa ziromaNi AcAryazrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja For Private And Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 118 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hamAre preraNA srota jinake AzIrvAda se yaha gurutara kArya sampanna huA sarAkoddhAraka parama pUjya upAdhyAya 108 zrI jJAnasAgara jI mahArAja For Private And Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xvii svataMtratA saMgrAma meM jaina AcArya zAntisAgara (chANI) aura unakI paramparA bIsavIM sadI meM digambara jaina muni paramparA kucha avarUddha sI ho gaI thI, vizeSataH uttara bhArata meN| zAstroM meM muni-mahArAjoM ke jisa svarUpa kA adhyayana karate the, usakA darzana asambhava sA thaa| isa asambhava ko do mahAna AcAryoM ne sambhava banAyA, donoM sUryoM kA udaya lagabhaga samakAlika huA, jinakI paramparA se Aja hama munirAjoM ke darzana kA saubhAgya prApta karate haiM aura apane manuSya janma ko dhya mAnate haiN| ye do AcArya haiM cAritracakravartI AcArya 108 zrI zAntisAgara mahArAja (dakSiNa) aura prazAntamUrti AcArya 108 zrI zAntisAgara jI mahArAja (chaannii)| kaisA saMyoga hai ki donoM hI zAnti ke sAgara haiN| donoM hI AcAryoM ne bhAratabhara meM muni dharma va muni paramparA ko vRddhigata kiyaa| donoM AcAryoM meM paraspara meM atyadhika mela thA, yahA~ taka ki byAvara (rAjasthAna) meM donoM kA sasaMgha eka sAtha cAturmAsa huA thaa| prazAntamUrti AcArya zAnti sAgara jI kA janma kArtika badI ekAdazI vi*sa* 1945 (san 1888) ko grAma chANI jilA udayapura (rAjasthAna) meM huA thA, para sampUrNa bhArata meM paribhramaNa kara bhavya jIvoM ko upadeza dete hue sampUrNa bhAratavarSa, vizeSataH uttara bhArata ko inhoMne apanA bhramaNa kSetra bnaayaa| unake bacapana kA nAma kevaladAsa thA, jise unhoMne vAstava meM anvayArthaka (kevala advitIya, anokhA, akelA) banA diyaa| vi*sa* 1979 (san 1922) meM gar3hI, jilA bA~savAr3A (rAjasthAna) meM kSullaka dIkSA evaM bhAdra zuklA 14 saMvata 1980 (san 1923) sAgavAr3A (rAjasthAna) meM muni dIkSA taduparAnta vi*sa* 1983 (san 1926) meM girIDIha (bihAra prAnta) meM AcArya pada prApta kiyaa| dIkSoparAnta AcArya mahArAja ne anekata bihAra kiyaa| ve prabhAvazAlI vyaktitva ke dhanI the| unhoMne samAja meM phailI kurItiyoM ko dUra karane meM koI kasara nahIM uThA rakhI thii| mRtyu ke bAda chAtI pITane kI prathA, daheja prathA, bali prathA Adi kA unhoMne DaTakara virodha kiyaa| chANI ke jamIMdAra ne to unake ahiMsA vyAkhyAna se prabhAvita hokara apane rAjya meM sadaiva ke lie hiMsA kA niSedha karA diyA thA aura ahiMsA dharma aMgIkAra kara liyA thaa| AcArya para ghora upasarga hue, jinheM unhoMne samatAbhAva se shaa| unhoMne 'mUlArAdhanA', 'AgamadarpaNa', 'zAntizataka', 'zAntI sudhasAgara' Adi granthoM kA saMkalana/praNayana kiyA, jinheM samAja ne prakAzita karAyA, jisase Aja hamArI zruta paramparA surakSita aura vRddhigata hai| jyeSTha badI dazamI vi.sa. 2001 (17 maI san 1944) sAgavAr3A (rAjasthAna) meM AcArya zrI zAntisAgara jI mahArAja (chANI) kA samAdhimaraNa huaa| inake aneka ziSya hue, jinameM AcArya sUryasAgara jI bahuzruta vidvAna the| AcArya sUryasAgara jI kA janma kArtika zuklA navamI vi.sa. 1940 (san 1883) meM premasara, jilA gvAliyara (ma0pra0) meM huA thaa| vi*sa* 1981 (san 1924) meM ailaka dIkSA indaura meM, tatpazcAta 51 dina bAda muni dIkSA hATa For Private And Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xviii svataMtratA saMgrAma meM jaina pipalyA jilA mAlavA ( ma0pra0) meM AcArya zAntisAgara jI mahArAja ( chANI) se prApta kI / digambara jaina paramparA se jaina sAhitya ko sudRr3ha evaM sthAyI banA sake haiN| AcArya sUryasAgara jI unameM se eka the / unhoMne lagabhaga 35 granthoM kA saMkalana / praNayana kiyA aura samAja ne unheM prakAzita kraayaa| 'saMyamaprakAza' unakA advitIya vRhata grantha hai, jisake do bhAgoM (dasa kiraNoM) meM zramaNa aura zrAvaka ke kartavyoM kA vistAra se vivecana hai / saMyamaprakAza sacamuca meM saMyama kA prakAza karane vAlA hai, cAhe zrAvaka kA saMyama ho cAhe zramaNa kA / vi0sa0 2001 (14 julAI 1952) meM DAlamiyA nagara ( bihAra ) meM unakA samAdhimaraNa huA / paramparA ke tIsare AcArya 108 zrI vijayasAgara jI mahArAja kA janma vi0sa0 1938 mAgha sudI 8 gurUvAra (san 1881) meM sirolI ( ma0pra0) meM huA thA / inhoMne iTAvA (u0pra0) meM kSullaka dIkSA evaM mathurA (u0pra0) meM ailaka dIkSA grahaNa kI thI tathA mAroTha (rAjasthAna) meM AcArya zrI sUryasAgara jI se muni dIkSA lI thii| AcArya sUryasAgara jI kA AcArya pada pUjya muni zrI vijayasAgara mahArAja ko lazkara meM diyA gayA thaa| AcArya vijayasAgara jI mahArAja parama tapasvI vacanasiddha AcArya | kahA jAtA hai ki eka gAMva meM khAre pAnI kA kuMA thA, logoM ne AcArya zrI se kahA ki hama sabhI grAmavAsiyoM ko khArA pAnI pInA par3atA hai, AcArya zrI ne sahaja rUpa se kahA, "dekho pAnI khArA nahIM mIThA hai", usI samaya kucha loga kueM para gaye aura Azcarya pAnI khArA nahIM mIThA thaa| Apake Upara upasarga Aye, jinheM Apane zAntIbhAva se sahA, ApakA samAdhi maraNa vi0sa0 2019 (20 disambara 1962) meM murAra (gvAliyara) meM huA / AcArya vijayasAgara jI ke ziSyoM meM AcArya vimalasAgara jI suyogya ziSya hue| AcArya vimala sAgara jI kA janma pauSa badI zuklA dvitIyA vi0sa0 1948 ( san 1891 ) meM grAma mohanA, jilA gvAliyara (ma0pra0) meM huA thaa| Apane kSullaka dIkSA evaM muni dIkSA (vi.sa. 2000 meM) AcArya zrI vijayasAgara jI mahArAja se grahaNa kii| Apa pratibhAzAlI AcArya the| Apake sadupadeza se anekoM jinAlayoM kA nirmANa aura jinabimboM kI pratiSThA huii| Apake sAnnidhya meM aneka paMcakalyANaka pratiSThAeM va gajaratha mahotsava sampanna hue / bhiNDa nagara ko ApakI vizeSa dena hai| ApakA janma mohanA ( ma0pra0) meM tathA pAlana-poSaNa pIroTha meM huA, ataH Apa 'pIroThavAle mahArAja' sAtha hI bhiNDa nagara meM aneka jinabimboM kI sthApanA karAne ke kAraNa bhiNDa vAle mahArAja' ke nAma se vikhyAta rahe haiN| AcArya vijayasAgara jI ne apanA AcArya pada vimalasAgara jI mahArAja (bhiNDa) ko san 1973 meM hAr3autI jile meM diyA / AcArya vimalasAgara jI ne aneka dIkSAeM dI unake ziSyoM meM AcArya sumatisAgara jI, AcArya nirmala sAgara jI, AcArya kunthusAgara jI muni jJAnasAgara jI Adi atiprasiddha haiM / AcArya vimalasAgara jI mahArAja ne apanA AcArya pada bra0 IzvaralAla jI ke hAtha patrA dvArA sumatisAgara jI ko diyA thaa| AcArya vimalasAgara jI mahArAja kA samAdhimaraNa 13 apraila 1973 ( vi0sa0 2030 ) meM sAMgoda, jilA koTA (rAjasthAna) meM huA thA / For Private And Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xix svataMtratA saMgrAma meM jaina AcArya zAntisAgara jI mahArAja (chANI) paramparA ke pAMcave AcArya zrI sumati sAgara jI mahArAja kA janma vi.sa. 1974 (san 1917) Asoja zuklA caturthI ko grAma zyAmapurA jilA murainA (ma.pra.) meM huA thaa| Apane ailaka dIkSA vi*sa* 2025 caitra zuklA trayodazI ko revADI (hariyANA) meM muni dIkSA vi*sa* 2025 agahana badI dvAdazI (san 1968) meM gAjiyAbAda (u0pra0) meM grahaNa kii| AcArya sumatisAgara jI kaThora tapasvI aura ArSamArgAnuyAyI the| Apane aneka kaSToM aura ApadAyoM ko sahane ke bAda digambarI dIkSA dharaNa kI thii| Apake jIvana meM aneka upasarga aura camatkAra hue| paMDita makkhanalAla jI murainA jaise adbhuta vidvAnoM kA saMsarga Apako milaa| Apa mAsopavAsI kahe jAte the| Apake upadeza se aneka ArSamArgAnuyAyI granthoM kA prakAzana huaa| sonAgira sthita tyAgI vratI Azrama Apako kIrtipatAkA paphaharA rahA hai| Apane zatAdhika dIkSAeM aba taka pradAna kI thii| Apake prasiddha ziSyoM meM upAdhyAya zrI jJAnasAgara jI mahArAja pramukha hai| aise AcAryoM, upAdhyAyoM, munivaroM, guruvaroM ko zat-zat namana, zat-zat vndn| san 1957 I. meM madhya pradeza ke murainA zahara meM upAdhyAya jI kA janma huA thaa| inake pitA kA nAma zrI zAntilAla jI evaM mAtA kA nAma zrImatI azarphI hai| inake bacapana kA nAma umeza kumAra thaa| inake do bhAI aura bahane haiN| bhAiyoM kA nAma zrI rAkeza kumAra evaM pradIpa kumAra hai tathA bahanoM ke nAma suzrI mInA evaM anitA hai| Apane 5.11.1976 ko siddhakSetra sonAgira jI meM AcArya zrI sumatisAgara jI mahArAja se kSullaka dIkSA grahaNa kI thI tathA Apako kSullaka guNasAgara nAma milA thaa| 12 varSoM taka nirdoSa kSullaka kI caryA pAlane ke bAda Apako AcArya zrI sumatisAgara jI mahArAja ne 31.3.88 ko sonAgira siddhakSetra meM muni dIkSA dekara zrI jJAnasAgara jI mahArAja nAma se alaMkRta kiyaa| saradhanA meM 30-1-89 ko Apako upAdhyAya pada pradAna kiyA gyaa| upAdhyAyazrI ke caraNa-kamala jahAM par3ate haiM vahAM jaMgala meM maMgala caritArtha ho jAtA hai| For Private And Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina umeza se upAdhyAya zrI jJAnasAgarajI mahArAja sapharanAmA eka anekAntika sAdhaka kA ekAnta, ekAgra aura sayaMmI jIvana kI vilakSaNa mAnavIya pratIti bana kara eka saMkalpazIla ke rUpa meM upAdhyAya zrI 108 jJAnasAgara jI mahArAja jaba loka jIvana meM avatarita hue to yaha dharatI udbhAsita ho gayI unakI tapasyA kI prabhA aura tyAga kI krAMti se| tyAga, titikSA aura vairAgya kI sAMskRtika dharohara ke dhanI tIrthaMkaroM kI zrRMkhalA ko pallavita aura puSpita karatI digambara mani paramparA kI eka atyanta mahattvapUrNa aura prabhAvazA zAlI kaDI ke rUpa meM pajya upAdhyAya zrI ne apane AbhAmaNDala se samagra mAnavIya cetanA ko eka abhinava saMdRSTi dI hai aura saMvAda kI naI varNamAlA kI racanA karate hue una mAnavIya AkhyoM kI saMsthApanA kI hai jinameM eka tapasvI ke viveka, eka yogI ke saMyama aura yugacetanA kI krAntidarzI dRSTi kI triveNI kAsamavA hai| gurudeva kI upadeza-vANI pratyeka manuSya kA jhaMkRta karasahI hai kyoMki vaha anta:sphUrta hai aura hai sahaja tathA sAmAnya - UhApoha se mukta, sahajagrAhya aura bodhagamya jo manuSya ko jJAna aura pANDitya ke ahaMkAra se mukta kara mAnavIya sadbhAva kA paryAya banAne meM satat pravRtta hai| yaha vANI vargodaya ke virUddha eka aisI vaicArika krAnti hai jahA~ sabhI ke vikAsa ke pUrNa avasara haiM, bandhanoM se mukti kA ahvAna hai, jIvana samabhAva hai, jAti-samabhAva hai jo nirantara dIpita ho rahI haiunakI jagakalyANI aura janakalyANI dIpti se| cambala ke pAradarzI nIra aura usakI gaharAI ne murainA meM vi.saM 2014 vaizAkha sudI doyaja ko janme bAlaka umeza ko picchi kamaNDalu kI maitrI ke sAtha apane bacapana kI usa buniyAda ko majabUta karAyA jisane use nivRtti mArga kA sahaja, para samarpita pathika banA diyaa| zahara meM Ane vAle hara sAdhu-sAdhvI ke prati bacapana se vikasita hue anurAga ne mAtA azarphI bAI aura pitA zAntilAla ko to hara pala sazaMkita kiyA para bAlaka umeza kA AdhyAtmika anurAga pratikSaNa pallavita evaM puSpita hotA gayA aura isakI pariNati huI san 1974 meM usa pratIkSita phaisale se jaba kizora umeza ne AjIvana brahmacarya vrata aMgIkAra kiyA, do varSoM bAda pAMca navambara unnIsa sau chihattara ko brahmacArI umeza ne kSullaka dIkSA grahaNa kI A. zrI sumatisAgara jI se| umeza se rUpAntarita hae kSalalaka gaNasAgara ne bAraha varSoM taka paM. pannAlAla jI sAhityAcArya paM. lakSmIkAnta jI jhA, paM. balabhadra jI pAThaka, paM. jIvanalAla jI agnihotrI Adi vidvAnoM kI sAnnidhi meM nyAya, vyAkaraNa evaM siddhAnta ke aneka granthoM kA cintana-manana bhI saphalatApUrvaka kiyaa| kSullaka guNasAgara jI kI sAdhanA yAtrA lalitapura, sAgara tathA jabalapura meM isa yuga ke mahAna santa pUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI kI pAvana sAnnidhi ke madhya dhavalA kI tattva sampadA ke sAgara meM avagAhana karane meM samarpita huii| dArzanika avadhAraNoM kI paurvAtya pRSThabhUmi kI gaharI samajha ke sAtha-sAtha kSullaka jI ne pAzcAtya cintakoM ke vicAroM ko bhI AtmasAt kiyA evaM bhASA tathA sAhitya ke granthoM kA bhI adhyayana kiyA tAki apane cintana kA navanIta janamAnasa ke sammukha AsAna aura bodhagamya bhASA meM vastuparakatA ke sAtha pahu~cAyA jA ske| kSullaka jI kA nispRhI, vidyAnurAgI mana jaina darzana ke gUDha rahasyoM ke sandhAna meM rata rahA For Private And Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina xxi aura prArambha huA saMvAda kA eka nayA crnn| cAhe caMderI kI siddhAnta-vAcanA ho yA lalitapura kI nyAya-vidyA-vAcanA yA muMgAvalI kI vidvatsaMgoSThI yA phira khaniyAMdhAnA kI siddhAnta-vAcanA, prAcIna avadhAraNAoM ke naye aura sarala artha pratipAdita hae. paribhASita hae aura hae saMpreSita bhI jana-jana tk| yaha to prajJAna kA prabhASita hotA vaha pakSa thA, jisakI rozanI se dig-diganta Alokita ho rahA thaa| para dUsarA-tIsarA....cauthA.... na jAne aura kitane patha/AyAma, sAtha-sAtha cetanA kI UrdhvagAmitA ke sAtha jur3a rahe the, sAdhaka kI prayoga dharmitA ko UrjasvitA kara rahe the - zAyada sAdhaka bhI anajAna thA apane Atma-purUSArthI prakrama se| cAhe saMghastha muniyoM, kSullakoM, ailakoM kI vaiyAvRtti kA vAtsalya pakSa ho yA tapazcaraNa kI kaThina aura bahuAyAmI sAdhanA, kSullaka guNasAgara kI Atma-zodhana-yAtrA apanI pUrNa tejasvitA ke sAtha agrasara rahI, apane utkarSa kI talAza meN| ___ mahAvIra jayantI ke pAvana prasaMga para ikattIsa mArca unnIsa sau aThAsI ko kSullaka zrI ne AcArya zrI sumatisAgara jI mahArAja se sonAgira siddhakSetra (datiyA ma.pra.) meM muni dharma kI dIkSA grahaNa kI aura taba AvirbhAva huA usa yuvA, krAntidRSTA tapasvI kA jise muni jJAnAsAgara ke rUpa meM yuga ne pahacAnA aura unakA guNAnuvAda kiyaa| sAdhanA ke nirgrantha rUpa meM pratiSThita isa digambara muni ne jahA~ Atma-zodhana ke aneka prayoga kie, sAdhanA ke naye mAnadaNDa saMsthApita kie, udAtta cintana kI UrjasvI dhArA ko pravAha mAnakara tatvajJAna ko nUtana vyAkhyAoM se samRddha kiyA vahIM para apanI karUNA, AtmIyatA aura saMvegazIlatA ko jana-jana taka vistIrNa kara bhagavAna mahAvIra kI "satveSu maitrI" kI avadhAraNA ko puSpita, pallavita aura saMvarddhita bhI kiyaa| madhyapradeza kI prajJAna-sthalI sAgara meM munirAja kA prathama cAturmAsa, tapazcaryA kI karmasthalI banA aura yahIM se zurU huA AdhyAtmika antaryAtrA kA vaha artha jisane pratyeka kAlakhaNDa meM naye-naye artha gar3he aura saMvedanAoM kI samajha ko sAdhanA kI zailI meM antarlIna kara tAtvika pariSkAra ke nava-bimboM ke sataraMgI indradhanuSa ko AdhyAtmika kSitija para pratiSThita kiyaa| AgAmI varSoM meM muni jJAnasAgara jI ne jinavANI ke ArAdhakoM se sthApita kiyA eka sArthaka saMvAda tAki Agama-granthoM meM nibaddha rahasyoM ko sAmAnya janoM taka bodhagamya bhASA aura zailI meM sampreSita kiyA jA ske| saradhanA, zAhapura, khekar3A, gayA, rAMcI, ambikApura, bar3AgAMva, dillI, meraTha, alavara, tijArA, mathurA Adi sthAnoM para vidvat-saMgoSThiyoM ke AyojanoM ne bahuta se anuttarita praznoM ke jahAM eka ora uttara khoje vahIM dUsarI aura zodha evaM samIkSA ke lie naye sandarbha bhI paribhASita kiye| anupalabdha granthoM ke punarprakAzana kI samasyA ko isa jJAna-pipAsu ne samajhA parakhA aura sraahaa| isa kSetra meM gahana abhirUci ke kAraNa sarvaprathama bahuzruta zramaNa paramparA ke anupalabdha prAmANika zodha-grantha sva. DaoN. nemicandra zAstrI dvArA sarjita sAhitya sampadA, "tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA" (cAroM bhAga) ke punarprakAzana kI preraNA kI, jise sudhI zrAvakoM ne atyalpa samayAvadhi meM paripUrNa bhI kiyaa| punarprakAzana yaha anuSThAna zramaNa-paramparA para kAla ke prabhAva se par3I dhUla ko haTA kara una ratnoM ko jinavANI ke sAdhakoM ke sammukha lA rahA hai jo vismRta se ho rahe the| pUjya gurUdeva kI maMgala preraNA se prAcya For Private And Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xxii svataMtratA saMgrAma meM jaina zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara (u.pra.) ke avadhAna meM pAcAsa se adhika granthoM kA prakAzana/punarprakAzana, lagabhaga cAra varSoM kI alpAvadhi meM huA hai, jisameM tiloyapaNNatI, jainazAsana, jainadharma Adi atyanta mahatvapUrNa hai| isa krama ko gati dete hue pUjya upAdhyAya zrI ne Adhunika kAlakhaNDa meM bhulA diye gaye saMtoM evaM vidvAnoM ke kRtitva se samAja ko paricita karAne kA bhI gurUkArya kiyA hai, jisakI pariNati svarUpa AcArya zAntisAgara chANI smRti grantha hai, jisake prakAzana se eka ora vismRta se ho rahe usa atyanta purAtana sAdhaka se samAja kA paricaya huA, jisane sampUrNa bhArata meM digambara zramaNa paramparA ko unnIsavIM sadI ke uttarArddha meM abhivRddhi karane kA gurU-kArya kiyA thA, to dUsarI ora unakI samRddha evaM TaizasvI ziSya paramparA se bhI samAja ko rU-barU kraayaa| suprasiddha jainadarzana-vida sva. paM. mahendra kumAra jaina nyAyAcArya kI smRti meM eka vizAla smRti-grantha ke prakAzana kI preraNA kara mAtra eka jinavANI-ArAdhaka kA guNAnuvAda hI nahIM huA, pratyuta nayI pIr3hI ko usa mahAna sAdhaka ke avadAnoM se paricita bhI karAne kA anuSThAna pUrNa huaa| isa zrRMkhalA meM sva. DaoN. hIrAlAla jI jaina, sva. DaoN. e.ena. upAdhye Adi vizruta vidvAnoM ke vyaktitva evaM kRtitva para zodhaparaka saMgoSThiyoM kI AyojanA ke prastAvoM ko pUjya zrI ne eka ora apanA maMgala AzIrvAda diyA hai dUsarI ora jaina purAtatva ke gauravazAlI pannoM para prAcIna bhAratIya itihAsavettAoM evaM purAtattvavidoM ko kaMkAlI TIle, mathurA aura kutubamInAra ke anabUjha rahasyoM kI paratoM ko kuredane aura usakI vaibhava sampadA se vartamAna kA paricaya karAne jaisA aitihAsika kArya bhI pUjya guruvara ke maMgala AzIrvAda se hI saMbhava ho sakA hai| isa tapa:pUta ne vaicArika krAnti kA udghoSa kiyA hai isa AzA aura vizvAsa ke sAtha ki Ama AdamI ke samIpa pahu~cane ke lie use usakI pratidina kI samasyAoM se mukti dilAne ke upAya bhI saMstuti karane hoNge| tanAvoM se mukti kaise ho, vyasana mukta jIvana kaise jieM, pArivArika sambandhoM meM sauhArda kaise sthApita ho tathA zAkAhAra ko jIvana-zailI ke rUpa meM kaise pratiSThApita kiyA jAya, Adi yakSa praznoM ko buddhijIviyoM, prazAsakoM, patrakAroM, adhivaktAoM, zAsakIya, arddha-zAsakIya evaM nijI kSetroM ke karmacAriyoM va adhikAriyoM, vyavasAyiyoM, chAtroM-chAtrAoM Adi ke sAtha paricarcAoM, kAryazAlAoM, goSThiyoM ke mAdhyama se uttarita karAne ke lie eka ora eka racanAtmaka saMvAda sthApita kiyA to dUsarI ora zramaNa saMskRti ke niyAmaka tatvoM evaM asmitA ke mAnadaNDoM se jana-jana ko dIkSita kara unheM jainatva kI usa jIvana zailI se bhI paricita karAyA jo unake jIvana kI prAmANikatA ko sarvasAdhAraNa ke madhya saMsthApita karatI hai| jIvana ke pratyeka kSetra kI anubhava sampanna prajJAna sampadA ko, guruvara ne Apadamastaka jhiMjhor3A hai, jisakI adyatana prastuti atizaya kSetra tijArA meM Ayojita jaina cikitsakoM kI vizAla saMgoSThI thI jisameM bhArata ke sudUravartI pradezoM se Aye sAdharmI cikitsaka bandhuoM ne ahiMsaka cikitsA paddhati ke liye eka kAragara kAryayojanA ko Thosa rUpa diyA aura sampUrNa mAnavatA kI premapUNa sevA ke liye pUjya zrI kI sannidhi meM apanI vacanabaddhatA ko rekhAMkita kiyA, jo zlAghya hai stutya hai| pUjya zrI ne samAja ko eka yugAntara bodha karAyA-bhUle bisare sarAka bhAiyoM ko samAja kI mukhya dhArA meM jor3akara sarAka bhAiyoM ke bIca araNyoM meM cAturmAsa kara unake sAtha saMvAda sthApita kiyA, unakI samasyAoM ko samajhA-parakhA aura samAja kA AhvAna kiyA, unako apanAne ke liye| pUjya zrI kI preraNA se sarAkotthAna For Private And Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina kA eka nayA yuga prArambha huA hai jisake kucha pratIka hai usa kSetra meM nirmita ho rahe naye jinAlaya tathA sarAka kendra evaM auSAdhAlaya Adi jahA~ dhArmika tathA laukika zikSaNa kI vyavasthA kI jA rahI hai| xxiii isa Adarza tapasvI aura mahAna vicAraka ke dvArA dharma ke vAstavika svarUpa kI pratiSThA evaM rUr3hiyoM ke samApana meM sannaddha satya kI zAzvatatA ke anusaMdhitsuoM / jijJAsuoM ke prati anurAga ke prati sabhI natamastaka haiN| jinavANI ke ArAdhakoM ko unake kRtitva ke AdhAra para prativarSa zruta saMvarddhana saMsthAna ke avadhAna meM sammAnita karane kI yojanA kA kriyAnvayana pUjya upAdhyAya zrI ke maMgala ArzIvAda evaM preraNA se sambhava ho sakA hai| yaha saMsthAna prativarSa zramaNa paramparA ke vibhinna AyAmoM meM kiye gaye utkRSTa kAryoM ke liye pAMca variSTha jaina vidvAnoM ko ikatIsa hajAra rUpayoM kI rAzi se sammAnita kara rahA hai| saMsthAna ke ukta prayAsoM kI bhUri-bhUri sarAhanA karate hue bihAra ke tatkAlIna rAjyapAla mahAmahima zrI sundarasiMha jI bhaNDArI ne tijArA meM puraskAra samAroha ke mukhya atithi ke rUpa meM apane udgAra vyakta karate hue kahA thA ki vilupta ho rahI zramaNa paramparA ke sAdhakoM ke prajJAna guNAnuvAda kI AvazyakatA ko isa taponiSTha sAdhaka pahacAna kara tIrthaMkara mahAvIra kI dezanA ko gauravamaNDita karane meM mahAyajJa meM jo apanI samidhA arpita kI hai vaha isa deza ke sAMskRtika itihAsa kA eka atyanta mahattvapUrNa evaM preraka prasaMga hai, jisake prati yugoM-yugoM taka isa deza kI bauddhika paramparA RNI rhegii| guNAnuvAda ke pratiSThApana ke isa prakrama ko adhika sAmayika banAne ke uddezya se zramaNa paramparA ke caturdika vikAsa meM sampUrNatA meM kiye gaye avadAnoM ke rASTrIya stara para kiya gaye AMkalana ke AdhAra para eka lAkha rUpayoM kI rAzi ke puraskAra kA Ayojana ikkIsavIM sadI kI sambhavata: pahalI racanAtmaka zramaNa ghaTanA hogii| pUjya gurUdeva kA mAnanA hai ki pratibhA aura saMskAra ke bIjoM ko prArambha se hI pahacAna kara saMvarddhita kiyA jAnA isa yuga kI AvazyakatA hai| isa suvicAra ko rA~cI se pratibhA sammAna samAroha ke mAdhyama se vikasita kiyA gayA jisameM pratyeka vaya ke samasta pratibhAzAlI chAtra - chAtrAoM kA sammAna, binA kisI jAti / dharma ke bheda-bhAva ke kiyA gyaa| guNAnuvAda kI yaha yAtrA gurudeva ke bihAra se vihAra ke sAtha pratyeka grAma, janapada aura nagarameM vihAra kara rahI hai aura nayI pIr3hI ko vidyAlayoM se vizvavidhAlayoM taka prerita kara rahI hai, sphUrta kara rahI hai| For Private And Personal Use Only parama pUjya upAdhyAya 108 zrI jJAnasAgara jI mahArAja vartamAna yuga ke eka aise yuvA dRSTA, krAntikArI vicAraka, jIvana- sarjaka aura AcAraniSTha digambara saMta haiM jinake janakalyANI vicAra jIvana kI AtyAMtika gaharAiyoM, anubhUtiyoM evaM sAdhanA kI ananta UMcAiyoM tathA Agama prAmANya udbhUta ho mAnavIya cintana ke sahaja pariSkAra meM sannaddha haiN| pUjya gurUdeva ke upadeza hamezA jIvana samasyAoM / sandarbhoM kI gahanatama gutthiyoM ke marma kA saMsparza karate haiM, jIvana ko unakI samagratA meM jAnane aura samajhane kI kalA se paricita karAte haiN| unake sAdhanAmaya tejasvI jIvana ko zabdoM kI paridhi meM bA~dhanA sambhava nahIM hai, hA~ usameM avagAhana karane kI komala anubhUtiyA~ avazya zabdatIta haiN| unakA cintana phalaka deza, kAla, sampradAya, jAti, dharma - sabase dUra, prANimAtra ko samAhita karatA hai, eka yuga bodha detA hai, naitika jIvana jIne kI preraNA detA hai, vaizvika mAnava kI avadhAraNA ko Thosa AdhAra detA hai jahA~ dUra-dUra taka kahIM bhI durUhatA nahIM hai, jo hai, vaha hai, bhAva-pravaNatA, sampreSaNIyatA aura ratnatrayoM ke utkarSa se vikasita huA unakA prakhara tejomaya vyaktitva, jo bana gayA hai karUNA, samatA aura anekAnta kA eka jIvanta dastAveja | Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xxiv svataMtratA saMgrAma meM jaina pUjya upAdhyAya zrI kA jIvana, krAnti kA zloka hai, sAdhanA aura mukti kA divya chanda hai tathA hai mAnavIya mUlyoM kI vandanA evaM jana-cetanA ke sarjanAtmaka pariSkAra evaM unake mAnasika saundarya evaM aizvarya ke vikAsa kA vaha bhAgIratha prayatna jo stutya hai, vaMdanIya hai aura hai jAti, varga, sampradAya bheda se pare pUrI insAnI jamAta kI behatarI evaM usake bIca "satveSu maitrI" kI saMsthApanA ko samarpita eka choTA, para bahuta sthira aura majabUtI bharA kdm| gurUdeva to vItarAga sAdhanA patha ke pathika haiM, nirAmaya haiM, nirgrantha haiM, darzana, jJAna aura AcAra kI triveNI haiN| ve krAntidRSTA haiM aura pariSkRta cintana ke vicAroM ke praNetA haiN| mahAvratoM kI sAdhanA meM race-base upAdhyAya zrI kI saMvedanAeM mAnava mana kI gutthiyoM ko kholatI haiM aura tandrA meM DUbe manuja ko ApAda-mastaka jhiMjhor3ane kI tAkata rakhatI haiN| parama pUjya upAdhyAya zrI ke sandeza yugoM-yugoM taka sampUrNa mAnavatA kA mArgadarzana kareM, hamArI pramAda-mUrchA ko tor3eM, hameM andhakAra se dUra prakAza ke utsa ke bIca jAne ko mArga batAte raheM, hamArI jar3atA kI iti kara hameM gatizIla banAeM, sabhya, zAlIna evaM susaMskRta banAte raheM, yahI hamAre maMgalabhAva haiM, hamAre citta kI abhivyakti hai, hamArI prArthanA hai| For Private And Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra svataMtratA saMgrAma meM jaina www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir XXV AzIrvacana tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva ne isa karmabhUmi rUpa yuga kA prArambha karate hue asi, maSi, kRSi, vANijya, vidyA aura zilpa ina chaha karmoM kA upadeza diyA thaa| unhoMne hI kAzI, kosala, kaliMga, vaMga, karahATaka, karnATaka, cola, kerala, mAlava, mahArASTra, saurASTra vanavAsa, draviDa, Andhra kAmboja, kekaya, zUrasena, vidarbha magadha, dazArNa Adi janapadoM kI vyavasthA kara hA ! mA ! aura dhik ! ina tIna daNDoM kA vidhAna kiyA thaa| brAhmI ko sarvaprathama lipi kA jJAna dene ke kAraNa Aja bhI 'vizva kI mUla lipi brAhmI hai' aisA bhASA vaijJAnika bhI svIkAra karate haiN| bhagavAn RSabhadeva kA mArkaNDeya, kUrma, vArAha, brahmANDa, viSNu, skandha Adi purANoM ke sAtha zrImad bhAgavata ke paMcama skandha meM vistAra se varNana huA hai| kahA gayA hai ki -' nAbhirAya aura marudevI ke putra mahAyogI RSabhadeva hue| unake sau putra the, jinameM bharata sabase jyeSTha the, unhIM bharata ke nAma para yaha deza bhAratavarSa kahalAtA hai| ' bAhubalI dvArA apane rAjya kI svataMtratA ke lie bharata se lar3A gayA yuddha isa yuga kA prathama yuddha kahA jAtA hai parantu yaha yuddha ahiMsaka thA / ahiMsaka yuddha, jisakI avadhAraNA anekAntavAdI jainadharma kI dena hai usakI Aja bhI mahatI AvazyakatA hai| Aja hamAre deza meM jo gaNataMtra /lokataMtra - vyavasthA hai, vaha bhagavAn mahAvIra ke kAla meM bhI thii| aneka jaina rAjA, maMtrI, dIvAna, senApati, koSAdhyakSa Adi hue, jinhoMne bhArata ke rAjanaitika vikAsa meM apanA mahAn yogadAna diyA thaa| hamArA deza prAcIna kAla se hI sone kI cir3iyA kahA jAtA rahA hai, jo hamArI samRddhi aura vipula prAkRtika sampadA kA sUcaka hai| isI samRddhi ke kAraNa videzI AkrAntA yahA~ Aye aura unhoMne hamAre deza ko khUba lUTA - khasoTA | 'IsTa iNDiyA kampanI' ne to apanA aisA vistAra kiyA ki adhikAMza bhArata ko apane adhIna kara liyaa| AjAdI ke lie aneka choTe-moTe prayAsa hote rahe kintu 1857 meM eka saMgaThita krAnti huI, jisakI aguA jhaoNsI kI rAnI lakSmIbAI bnii| 'khUba lar3I mardAnI vaha to jhA~sI vAlI rAnI thii| ' ke rUpa meM unakI yazogAthA Aja bhI jana-jana meM gAI jAtI hai| mahArAnI lakSmIbAI ko to Aja sabhI jAnate haiM, kintu Arthika saMgharSa se bhI jUjha rahI lakSmIbAI ko khajAnA kholakara sahAyatA karane vAle gvAliyara nareza ke khajAMcI amara zahIda amara caMda bAMThiyA ko zAyada hI koI jAnatA ho / itihAsa ke panne gavAha haiM ki kisa prakAra phAMsI dene ke bAda tIna dina taka unakA zava gvAliyara ke sarrAphA bAjAra ke nIma para laTakAye rakhA gayA thaa| 1857 kI hI krAnti meM bahAdura zAha japhara ke mitra lAlA hukumacaMda jaina, hAMsI va unake bhatIje phakIracaMda jaina ko unhIM kI koThI ke Age phAMsI para laTakA diyA gayA thaa| For Private And Personal Use Only jaina dharma ahiMsA pradhAna dharma hai / kintu rASTra ke sammAna para jaba bhI AMca AI jaina-dharmAvalambI kabhI pIche nahIM rhe| bhArata kI AjAdI ke Andolana meM lagabhaga 20 jaina zahIdoM ne apanA balidAna dekara AjAdI ke Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir XXVI svataMtratA saMgrAma meM jaina mArga ko prazasta kiyA thaa| prastuta pustaka meM inakA paricaya diyA gayA hai| inake atirikta bhI aura zahIda ho sakate haiM, jinakI khoja jArI rahanI caahie| mahAtmA gAMdhI ne apanI AtmakathA 'satya ke prayoga' meM likhA hai ki - 'jaba maiM videza jAne lagA to merI mAtA mujhe bhejane ko taiyAra nahIM huI kyoMki unheM Dara thA ki videza meM jAkara yaha (maiM) mAMsabhakSaNa, madirApAna, parastrI sevana karane lgegaa| sabhI mA~ ko samajhAkara hAra gye| bar3I vikaTa samasyA thii| taba eka jaina muni Aye aura unhoMne mujhe ina tInoM cIjoM ke tyAga kI pratijJA dilavAI, taba mA~ ne mujhe jAne kI AjJA dii|' itanA prabhAva thA jaina muniyoM kaa| gAMdhI jI ke anusAra unake jIvana para jina tIna vyaktiyoM kA prabhAva par3A unameM zrImad rAjacandra pramukha haiN| zrImad rAjacandra jaina the, ve zatAvadhAnI the tathA bambaI meM hIre-javAharAta kA vyApAra karate the| jaba gAMdhI jI kA jhukAva IsAI dharma kI ora huA taba zrImad rAjacandra se unhoMne 33 prazna puuNche| zrImad rAjacandra ke uttaroM se santuSTa hokara gAMdhIjI apane svadharma meM dRr3ha ho gye| bhArata varSa kI AjAdI meM amara zahIda bhagatasiMha, candrazekhara, Udhama siMha Adi zahIdoM tathA gaNeza zaMkara vidyArthI, vinAyaka dAmodara jaise krAntikAriyoM ko to sabhI jAnate haiM kintu motI candra zAha, udayacaMda jaina, sAbUlAla jaina jaise zahIdoM aura arjuna lAla seThI jaise sahasroM krAntikAriyoM ko kama hI loga jAnate haiN| inakA susambaddha itihAsa likhA jAnA Aja bhI bAkI hai| paMjAba kesarI lAla lAjapatarAya kI dAdI jaina thIM aura ve kisI sAdhu ko bhojana karAye binA bhojana nahIM karatI thiiN| gAMdhI jI kI dANDI yAtrA ke samaya mahilAoM kA netRtva saralA devI sArAbhAI ne kiyA thaa| jaina patrakAritA ke pitAmaha bAbU jyoti prasAda jaina, devabanda ne 1930 meM jaba 'bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA gAMdhI' lekha urdU bhASA meM 'jaina pradIpa' meM chApA to unakI jamAnata jabta ho gaI, jaina pradIpa kI pratiyAM jabta kara lI gaIM aura patra kA prakAzana banda kara diyA gyaa| isI prakAra zrI zyAma lAla pANDavIya kI patrikA aura zrI kalyANa kumAra 'zazi' kI pustaka bhI aMgrejoM dvArA jabta kara lI gaI thii| aneka jaina patra-patrikAoM ne AjAdI ke viSaya meM nirbhIka hokara samAcAra diye tathA kucha ne to svadezI ke viSaya meM vijJApana taka nikAle the| jaina sandeza, mathurA ne janavarI 1947 meM svataMtratA viSayaka lagabhaga 100 pRSThIya eka vizeSAMka nikAlA thA jo Aja mahattvapUrNa dastAveja hai| paM. vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya, paM. phUlacaMda jI siddhAnta zAstrI, paM. khuzAlacaMda jI gorAvAlA jaise jaina viddhAnoM ne jela kI dAruNa yAtanAeM sahI thiiN| kahA jAtA hai ki 1942 meM vArANasI ke syAdvAda mahAvidyAlaya ke sabhI chAtra bAgI ho gaye the| bhAratavarSa kA saMvidhAna banAne vAlI saMvidhAna nirmAtR sabhA meM zrI ratanalAla mAlavIya (jaina), zrI ajita prasAda jaina, zrI bhavAnI arjuna khImajI, zrI balavanta siMha mehatA aura zrI kusumakAnta jaina ye pA~ca jaina sadasya the| hamAre saMvidhAna meM 'jIva mAtra ke prati dayA bhAva' ko bhAratIya nAgarikoM kA mUla karttavya batAyA gayA hai| jaina mahilAoM ne bhI AjAdI ke Andolana meM mahatI bhUmikA nibhAI thii| isa viSaya meM DaoN0 jyoti jaina kI 'svarAjya aura jaina mahilAyeM' pustaka kAphI pahale prakAzita ho cukI hai| lekhaka dampati ke anusAra lagabhaga pA~ca hajAra jaina jela gye| sahasrAdhika puruSa aise bhI haiM, jo jela nahIM jA sake kintu unhoMne Arthika For Private And Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina xxvii Adi sahAyatA kara svataMtratA Andolana ko gatimAn banAyA thaa| jaina samAja kA itanA yogadAna hone para bhI ina sabakI koI prAmANika jAnakArI upalabdha nahIM thii| hamArI bahuta icchA thI ki aisA koI kAma ho, jisase deza kI AjAdI ke Andolana tathA rAjanaitika kSetra meM jaina samAja ke yogadAna ko rekhAMkita kiyA jA ske| DA. kapUracaMda jaina aura DA. jyoti jaina hamAre pAsa dillI Aye aura batAyA ki hama 'svataMtratA saMgrAma meM jaina' viSaya para kAma kara rahe haiM tathA usakA eka khaNDa taiyAra hai, jisameM uttara pradeza, madhya pradeza aura rAjasthAna ke jaina svataMtratA senAniyoM ke paricaya haiN| aise do khaNDa aura taiyAra karane haiN| lekhaka dampati ne jaina svataMtratA saMgrAma senAniyoM kI smRti sampUrNa rAjanaitika, AdhyAtmika, dhArmika evaM sAmAjika pariprekSya meM Ayojita kara eka abhUtapUrva kArya kiyA hai| isa duruha kArya meM inakA vigata daza varSIya athaka zrama prazaMsanIya hai| isa prakAra ke zodhakArya se jaina samAja kA itihAsa sudRr3ha hotA hai ata: isa kArya ko karane vAle isa dampati ko merA AzIrvAda hai, yaha saMskRti aura samAja ke abhyutthAna meM satata samarpita rahakara sAhitya saparyA karate hae apanA kalyANa kreN| upAdhyAya jJAnasAgara 18.11.02 chIpITolA, AgarA For Private And Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra xxviii prakAzakIya paramapUjya sarAkoddhAraka upAdhyAyaratna 108 zrI jJAnasAgara jI mahArAja kI preraNA evaM AzIrvAda se sthApita prAcya zramaNa bhAratI ne apanI gyAraha varSa kI alpavaya meM hI jaina sAhitya-saMskRtiitihAsa - darzana - purAtattva - kathA sambandhI lagabhaga assI pustakoM kA prakAzana kara jaina sAhitya ke vikAsa meM mahanIya yogadAna diyA hai| Aja kampyUTara aura inTaraneTa ke yuga meM bhI pustakoM kI mahattA kama karake nahIM AMkI jAnI caahie| pUjya upAdhyAya zrI kI sadaiva preraNA rahatI hai ki prAcya zramaNa bhAratI ko jaina Agama ke gambhIra viSayoM ke sAtha-sAtha lokopayogI sarala sAhitya kA bhI prakAzana karanA caahie| itanA hI nahIM bAla sAhitya ke prakAzana kI bhI unakI preraNA rahatI hai| hama isa kasauTI para kitane khare utare haiM, isakA nirNaya Apa jaise guNAnurAgI pAThakoM para chor3ate haiN| www.kobatirth.org vidvadanurAgI aura sAhitya pArakhI pUjya upAdhyAya zrI ke pAsa jaba hama 'svataMtratA saMgrAma meM jaina' pustaka kI pANDulipi lekara gaye to unhoMne isake prakAzana hetu apanA varad AzIrvAda hameM diyA, tadanurUpa yaha pustaka Apake kara-kamaloM meM dete hue hameM asIma Ananda kI anubhUti ho rahI hai| yogeza kumAra jaina bhAratIya sAhitya aura saMskRti ke vikAsa meM jaina samAja ne apanA analpa yogadAna diyA hai| deza kI samRddhi meM hamArA samAja sadaiva agrima pAMkteya rahA hai| yaha bAta alaga hai ki usakA jitanA mUlyAMkana honA cAhie thA, utanA huA nhiiN| rASTrIya cetanA meM yaha samAja sadaiva agraNI rahA hai| rASTrIya Andolana meM bhI hamAre samAja ne bar3ha-car3hakara hissA liyA thaa| kucha phAMsI ke phaMde para jhUle to kucha ko goliyoM kA zikAra honA pdd'aa| kucha ne jela kI kaThora yAtanAyeM sahIM to kucha parivAra- vihIna ho gye| kucha kI likhI kavitAyeM yA pustakeM jabta kara lI gaIM to kucha patrikAoM kI jamAnateM jabta ho giiN| mahilAyeM bhI isa kAma meM pIche nahIM rhiiN| aneka logoM ne bAhara se Andolana ko gatimAna banAye rkhaa| isa viSaya para aneka samAjoM ke itihAsa to sAmane Aye kintu jaina samAja kI svataMtratA Andolana meM kyA bhUmikA rahI isa viSaya para koI prAmANika pustaka nahIM AI thii| DaoN. kapUracaMda aura DaoN0 jyoti jaina ne zrama - samaya aura bahu artha sAdhya prastuta pustaka likhakara isa kamI ko pUrA kiyA hai| DAkTaradvaya kI yojanAnusAra pustaka tIna khaNDoM meM likhI jAnI hai, jisakA yaha prathama khaNDa hai, hama AzA karate haiM ki zeSa do khaNDa bhI zIghra prakAzita hoNge| adhyakSa lekhaka dampati ke hama AbhArI haiM, jinhoMne hamArI saMsthA ko apanI pustaka ke prakAzana kI svIkRti pradAna kI hai| zrImAn sumata prasAda jaina, bajAja baiTarI, AgarA, zrI zrIcaMda jaina, zIla sepha iNDasTrIz2a, meraTha evaM bra0 mahAvIrI devI pATaudI, sADhama (bokAro) ne Arthika sahayoga dekara isa kArya ko sugama banAyA hai| hama AzA karate haiM ki inakA aisA hI sahayoga prAcya zramaNa bhAratI ko sadaiva milatA rhegaa| manohara lAla jI ne bar3e hI manoyoga pUrvaka isakA mudraNa kiyA hai| saMsthA ke sabhI padAdhikAriyoM kA AbhAra vyakta karatA hU~, jinakA amUlya sahayoga hameM sadaiva milatA rahatA hai| - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prAcya zramaNa bhAratI svataMtratA saMgrAma meM jaina For Private And Personal Use Only ravindra kumAra jaina (nAvale vAle ) maMtrI prAcya zramaNa bhAratI - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina xxix upakrama bhAratIya svataMtratA saMgrAma kA prArambha 1857 I0 kI janakrAnti se mAnA jAtA hai| 1857 se 1947 I0 ke madhya ke 90 varSoM meM na jAne kitane zahIdoM ne apanI zahAdata dekara AjAdI ke vRkSa ko sIMcA, na jAne kitane krAntikAriyoM ne apane rakta se krAntijvAlA ko prajvalita rakhA aura na jAne kitane svAtaMtrya-premiyoM ne jeloM kI sIkhacoM meM banda rahakara dAruNa yAtanAyeM shiiN| aise vyaktiyoM ke avadAna ko bhI kama karake nahIM AMkA jAnA cAhie jinhoMne jela se bAhara rahakara bhI svataMtratA ke vRkSa kI jar3oM ko majabUtI pradAna kii| AjAdI ke bAda kucha kA hI itihAsa likhA jA skaa| bahusaMkhya dezapremI aise haiM, jinake sandarbha meM kahIM koI carcA taka nahIM hai| AjAdI ke Andolana meM bhAga lene vAle pratyeka dezapremI kI apanI alaga kahAnI hai, alaga gAthA hai| purAnI smRtiyAM haiM, du:khada anubhava haiN| parivAra kI barbAdI hai aura zarIra para AjAdI kI ibArateM haiN| kinhIM ke cehare para, kinhIM kI pITha para, kinhIM ke peTa para to kinhIM ke pairoM para ina ibAratoM ke nizAna haiN| koI parivAra se chUTA to koI zikSA se| kitane hI dezapremI kitane hI dina bhUkhe peTa rahe, jela meM kaMkara-patthara milI roTiyAM khAIM vaha bhI ashuddh| kisI ne khAIM to bImAra par3a gayA, koI binA khAye hI do-do dina bhUkhA rhaa| kisI ne prativAda kiyA to kor3e khAye, kisI ko gunahakhAne meM DAla diyA gyaa| para AjAdI ke ye dIvAne jhuke nhiiN| AjAdI ke Andolana meM na jAti-pAMti kA bheda thA na choTe bar3e kaa| na garIba-amIra kI bhAvanA thI na U~ca-nIca kA bhAva thaa| sabhI kA eka hI lakSya thA-'hameM deza ko AjAda karAnA hai, hameM AjAdI cAhie, mara jAyeMge, miTa jAyeMge para AjAdI lekara hI rheNge|' phAMsI ke phande aura goliyoM kI bauchAra unheM bhayabhIta nahIM kara sakI, jela kI dIvAreM unheM roka nahIM sakI, jaMjIreM bAMdha nahIM sakI, DaMDe kucala nahIM sake aura parivAra kI barbAdI unheM apane gantavya se vicalita nahIM kara skii| svataMtratA prApti ke bAda svataMtratA Andolana tathA zahIdoM/senAniyoM para bahuta kucha likhA gyaa| svataMtratA saMgrAma meM vibhinna jAtiyoM ke yogadAna para pRthak-pRthak pustakeM bhI likhI gaIM, parantu jaina samAja ke yogadAna para koI pustaka nahIM likhI gii| svataMtratA saMgrAma meM jaina dharmAvalambiyoM ne bar3ha-car3ha kara hissA liyA thaa| aneka jaina zahIdoM ne apanA balidAna dekara AjAdI ke mArga ko prazasta kiyA to anekoM ne jela kI dAruNa yAtanAyeM shiiN| aneka mAtAoM kI godeM sUnI ho gaIM to aneka bahinoM ke mAthe kA sindUra puMcha gyaa| aise logoM kA bhI bahuta yogadAna rahA jinhoMne bAhara se Andolana ko sazakta banAyA, jela gaye vyaktiyoM ke parivAroM ke bharaNa-poSaNa kI vyavasthA kii| jaina samAja dhanika samAja rahA hai, ata: jitanA Arthika avadAna isa samAja ne diyA, zAyada hI kisI samAja ne diyA ho| bhArata ke saMvidhAna nirmANa aura AjAda hinda phauja meM bhI jainoM ne mahatI bhUmikA nibhAI thii| jaina patra-patrikAoM ne bhI isa Andolana meM mahattvapUrNa yogadAna diyA thaa| kucha patroM ne apane AjAdI sambandhI vizeSAMka nikAle to kucha ne svadezI bhAvanA sambandhI vijJApana bhI prakAzita kiye the| aneka patroM meM prakAzita For Private And Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org XXX svataMtratA saMgrAma meM jaina lekhoM ke kAraNa unakI jamAnateM jabta ho gaI thiiN| svadezI kA pracAra karane ke liye jaina bandhuoM ne apane maMdiroM meM svadezI, hAtha se katI dhotI / sAr3I pahanakara hI pUjA-arcanA karane kA pracAra kiyA thA aura maMdiroM meM dhotI/sAr3I kI vyavasthA bhI kI thii| jaina samAja meM itihAsa-lekhana ke prati udAsInatA hI rahI hai| jaina AcAryoM, samrAToM, senAnAyakoM, koSAdhyakSoM, maMtriyoM, sAhityakAroM aura kaviyoM taka kA prAmANika itihAsa hamAre pAsa nahIM hai / yahA~ taka ki jo hamAre sAmane hAla hI meM ghaTA hai usake lekhana kI ora bhI hama gambhIra nahIM haiN| jo vartamAna meM ho rahA hai usakA taka itihAsa hama nahIM likha rahe haiN| yaha atyanta cintA kA viSaya hai| kauna jAnatA hai ki AjAdI ke bAda ke pacAsa varSoM meM lagabhaga 35 sAMsada, 4 rAjyapAla, 8 mukhyamaMtrI, 4 rAjadUta, aneka vaijJAnika aura ucca padoM para jaina samAja ke vyakti AsIna ho cuke haiN| madhyapradeza vidhAnasabhA meM lagabhaga 50 jaina vidhAyaka aba taka nirvAcita hue haiN| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM bhAga lene vAle jaina vIroM kA itihAsa AjAdI ke tatkAla bAda likhA jAnA cAhie thaa| para hamAre anveSakoM, vidvAnoM, paMDitoM, zrImAnoM kA dhyAna isa ora kyoM nahIM gayA? yaha vicAraNIya viSaya hai| yadyapi jaina samAja kI zIrSa saMsthAoM meM lagabhaga 10 bAra aise prastAva pAsa hue ki aisA kAma honA cAhie para ve prastAva prastAva hI rahe / jaba ki jabalapura, sAgara, damoha, lalitapura, TIkamagar3ha, jayapura Adi aise jile haiM jahA~ ke jaina senAniyoM para svataMtra grantha likhe jA sakate haiN| lagabhaga dasa varSa pUrva hama dampatI ne 'svataMtratA saMgrAma meM jaina' jaise achUte viSaya para likhane kA vicAra kara sAmagrI kA saMkalana prArambha kiyA thaa| vicAra thA ki 100-125 pRSTha kI eka pustaka isa viSaya para taiyAra kara prakAzita kI jaaye| pUjya AcArya vidyAsAgara jI mahArAja kI preraNA aura AzIrvAda kA hI pratiphala hai ki grantha ko tIna khaNDoM meM prakAzita karane kI yojanA banAnI pdd'ii| prathama khaNDa meM amara jaina zahIdoM ke paricaya ke sAtha hI vizeSata: madhyapredaza, uttarapradeza va rAjasthAna ke jaina svataMtratA senAniyoM kA paricaya diyA jA rahA hai| dUsare khaNDa meM anya pradezoM ke senAniyoM ke sAtha hI uttarapradeza, madhyapradeza va rAjasthAna ke avaziSTa senAniyoM ke paricaya dene kI tathA tIsare khaNDa meM svataMtra cintana ke sAtha hI jelayAtrA na kara anya prakAra se sahayoga dene vAle jaina dezapremiyoM kA paricaya dene kI yojanA hai| prastuta khaNDa meM 'bolate zabda citra' nAma se eka vistRta bhUmikA dI jA rahI hai jisameM bhagavAn RSabhadeva se lekara 1857 I0 taka ke jaina rAjAoM, maMtriyoM, senApatiyoM, koSAdhyakSoM, dIvAnoM, durgapAloM Adi kA paricaya diyA gayA hai sAtha hI kucha viziSTa jaina rAjanaitika vyaktiyoM kA bhI isameM paricaya diyA gayA hai / vistAra bhaya se atyanta mahattvapUrNa vyaktiyoM kA hI ullekha isa upakrama meM kiyA gayA hai| 'svataMtratA Andolana : eka siMhAvalokana' meM 1857 se 1947 taka kI pramukha ghaTanAoM ko darzAyA gayA hai| sAtha hI svataMtratA Andolana kI pramukha ghaTanAoM ko varSavAra eka alaga upakrama meM bhI dikhAyA gayA hai| 'amara jaina zahIda' upakrama meM lagabhaga 20 jaina zahIdoM kA sapramANa paricaya diyA gayA hai| jitane upalabdha ho sake haiM utane citra bhI diye gaye haiN| kucha aura jaina zahIdoM ke paricaya aura citra hetu prayAsa jArI hai| 'jaina svataMtratA senAnI' upakrama meM uttara pradeza madhya pradeza va rAjasthAna ke jaina svataMtratA senAniyoM kA paricaya diyA gayA hai| uttarAMcala va chattIsagar3ha kramazaH uttara pradeza va madhya pradeza meM samAhita haiN| inameM For Private And Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina Xxxi adhikAMza jelayAtrI haiN| madhya pradeza sarakAra ne bhUmigata rahane vAloM ko bhI svataMtratA senAnI kA darjA diyA hai, ata: unakA paricaya bhI isI adhyAya meM samAviSTa hai| pariziSToM meM kucha lekha hamane yathAvat diye haiN| syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI eka aisA mahAvidyAlaya hai, jahA~ ke lagabhaga sabhI chAtra 1942 ke Andolana meM krAntikArI ho gaye the| ina chAtroM kA lekhA-jokhA vahIM ke chAtra rahe zrI devendra jaina ne 'jaina sandeza', rASTrIya aMka (janavarI, 1947) meM prastuta kiyA thA, jise hamane yathAvat diyA hai| 'rASTrIyatA kyA hai?' zIrSaka lekha paM0 cainasukhadAsa nyAyatIrtha ne likhA thA jo 'jaina sandeza' ke ukta aMka meM chapA thA, use bhI yathAvat de diyA gayA hai| eka jabtazudA lekha ke antargata devabanda ke bAbU jyoti prasAda jaina kA 'bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA gAMdhI' lekha diyA gayA hai jo devabanda se prakAzita 'jaina pradIpa' (urdU) meM apraila evaM maI-jUna 1930 ke aMkoM meM chapA thaa| isa lekha ke kAraNa patra kI jamAnata jabta ho gaI thI aura patra bhI banda ho gayA thaa| 'striyAM rAjanaitika krAnti meM bhAga leM yA nahIM?' zIrSaka lekha 'jaina mahilAdarza' ke agasta 1946 ke aMka meM chapA thA, jise bhI yathAvat diyA jA rahA hai| bhArata ke saMvidhAna nirmANa meM jainoM ne bhI mahattvapUrNa yogadAna diyA thaa| saMvidhAna sabhA ke pA~ca jaina sadasyoM kI prAmANika jAnakArI hameM milI hai jinameM zrI kusumakAnta jaina sabhA ke sambhavataH sabase kama umra ke sadasya the| zrI kusumakAnta jaina aura zrI balavanta siMha mehatA abhI hamAre bIca haiM, yaha jaina samAja ke lie parama saubhAgya kI bAta hai| zrI mehatA 8 pharavarI 2000 ko zatAyu hokara eka sau eka veM varSa meM praveza kara cuke haiN| rAjasthAna ke DaoN0 rAjamala kAsalIvAla, netAjI subhASacandra bosa ke nijI cikitsaka rahe the| zrImatI ramAbena Adi mahilAyeM AjAda hinda phauja kI sadasyAyeM rahI thiiN| 'AjAda hinda phauja meM jaina' zIrSaka lekha meM hamane unake isI avadAna ko rekhAMkita karane kA prayAsa kiyA hai| 'rASTrIya Andolana meM jaina patra-patrikAoM kA yogadAna' lekha meM jaina patra-patrikAoM ke avadAna ko rekhAMkita kiyA gayA hai, ki kisa prakAra jaina patrakAra binA kisI bhaya ke Andolana ke sandarbha meM samAcAra/lekha Adi dete rhe| isa viSaya meM anya bhI bahuta sAmagrI hamAre pAsa upalabdha hai, jise vistAra bhaya se nahIM diyA gayA hai| anta meM AdhArabhUta granthoM kI sUcI dI gaI hai| isameM adhikAMzataH ve hI grantha ullikhita haiM jinakA upayoga huA hai| aise aneka grantha haiM jinakA adhyayana to kiyA gayA para jinameM koI sAmagrI nahIM milii| sAmAnyataH aise granthoM kA ullekha nahIM kiyA gayA hai| aneka grantha kaI dazakoM pUrva prakAzita hue the jinakI pratiyAM nahIM mila sakI, aisI dazA meM pUre ke pUre grantha kI phoTosTeTa karAnI par3I, jo hamAre pAsa surakSita haiN| jina granthoM kA aneka bAra ullekha kiyA gayA hai unake lie kucha saMkSipta saMketa banAye haiM, jinheM granthArambha meM de diyA gayA hai| sAmagrI kA lekhana karate samaya isa bAta kA vizeSa dhyAna rakhA gayA hai ki jo kucha saMkalita huA hai use yathAsambhava surakSita rakhA jAye aura utanI hI kATa-chAMTa kI jAye jo spaSTatA aura subodhatA ke lie Avazyaka ho| apanI tarapha se kucha bhI nayA hamane nahIM jor3A hai kyoMki yaha hamAre kAryakSetra se bAhara hai| kisI itihAsa lekhaka ko yaha karanA bhI nahIM caahie| hama una ghaTanAoM ke pratyakSadarzI nahIM haiN| hameM to jo likhita aura vyaktiyoM ke zrImukha se milA use hI prastuta kiyA hai| yaha samasyA thI ki kisakI smRtiyoM ko chor3A jAye, kisake anubhavoM ko na likheN| eka-eka paricaya ko antima rUpa dete samaya ghaMToM kA samaya isI bahasa meM nikalA hai| sAmagrI bar3hane kI cintA thI para For Private And Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xxxii svataMtratA saMgrAma meM jaina andara eka lobha baiThA thA ki AjAdI kI AdhI zatAbdI bIta jAne para yaha kArya ho rahA hai bAda meM koI karegA? yaha nizcita nhiiN| svataMtratA kI ina sAkSAt mUrtiyoM kI paramparA bhI samAptaprAya: hai, phira zAyada ye smRtiyAM, ye anubhava, ye ghaTanAyeM, yaha itihAsa na mile, ata: sarala bhASA meM jitanA jarUrI aura Avazyaka thA, vaha hamane likhA hai| svataMtratA senAniyoM ke ye paricaya alaga-alaga samaya, alaga-alaga tithi tathA alaga-alaga AdhAra para likhe gaye haiM ataH inakI bhASA-zailI meM antara honA svAbhAvika hai| nivedana hai ki pratyeka paricaya ko eka svataMtra ikAI mAnakara par3hA jaaye| prAmANikatA prastuta grantha meM jo bhI sAmagrI dI hai, usakI prAmANikatA kA vizeSa dhyAna rakhA hai| svAdhInatA Andolana meM jaina hI nahIM pratyeka senAnI ne kisI lAbha ke vazIbhUta hokara nahIM, apitu bhArata mAtA ko AjAda karAne kI kartavya-bhAvanA se bhAga liyA thaa| AjAdI ke bAda isako bhunAne kA jaina samAja ke logoM ne kabhI prayatna nahIM kiyA, na hI apane nAma svAdhInatA senAniyoM kI sUcI meM jur3avAne ke prayatna kiye, aneka ne to sarakAra dvArA dI gaI jamIna Adi ko lene se bhI inkAra kara diyA, phalataH aneka jaina senAniyoM ke nAma sarakArI peMzana yA anya suvidhA prApta sUciyoM meM nahIM A paaye| aisI dazA meM unakI pahacAna karanA aura kaThina ho gyaa| ___ isa kArya ko karane ke lie hamane jaina samAja tathA usake upasampradAyoM ke itihAsa grantha dekhe haiM, sAtha hI vibhinna sarakArI sUciyoM, pustakoM, sandarbho kA Azraya liyA hai| vibhinna patra-patrikAoM se bhI pracara sAmagrI prApta huI hai| madhyapradeza zAsana dvArA pAMca khaNDoM meM prakAzita 'madhyapradeza ke svataMtratA saMgrAma sainika' mahattvapUrNa grantha hai| madhyapradeza ke vibhinna jiloM kI aneka sUciyAM bhI hameM milI haiN| ___23 janavarI 1947 ko prakAzita 'jaina sandeza' kA lagabhaga 100 pRSThIya rASTrIya aMka isa viSaya kA eka mahattvapUrNa dastAveja hai| isa aMka meM usa samaya vartamAna aura divaMgata ho cuke lagabhaga pUre bhArata, vizeSataH hindIbhASI kSetroM ke aneka jaina svataMtratA senAniyoM ke paricaya haiN| jaba deza AjAda bhI nahIM huA thA taba isa prakAra ke aMka kA prakAzana sacamuca sAhasapUrNa kArya thaa| usa samaya Aja kI taraha peMzanAdi ke lie jhUThe nAmoM ko jur3avAnA bhI sambhava nahIM thaa| isa aMka se hameM pracura sAmagrI prApta huI hai| 'uttara pradeza aura jainadharma' meM uttarapradeza ke jaina senAniyoM kI eka prAmANika sUcI DaoN0 jyoti prasAda jaina ne 1974 meM prakAzita kI thii| sUcI ke anta meM likhA hai-'jo vizeSa rUpa se ullekhanIya the aura jinake viSaya meM nizcita rUpa se jJAta ho sakA unhIM kA ullekha Upara kiyA gayA hai|' zrI sumaneza jozI kA 'rAjasthAna meM svataMtratA saMgrAma ke senAnI' grantha rAjasthAna ke sandarbha meM mahattvapUrNa dastAveja hai| 850 pRSThIya isa grantha meM aneka jaina senAniyoM kA bhI paricaya hai| aneka jaina zahIdoM/senAniyoM para svataMtra pustakeM/abhinandana grantha/smRti grantha/smArikAyeM Adi prakAzita huI haiN| dainika-pAkSika-mAsika patra-patrikAoM meM bhI senAniyoM para kAphI kucha likhA gayA hai| unakA saMkalana kara upayoga kiyA hai| For Private And Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina xxxiil jitane senAniyoM ke pate prApta ho sake unheM patra diye, jinameM adhikAMza vApisa A gye| lagabhaga tIna hajAra patroM kA AdAna-pradAna hameM isa kArya ke lie karanA par3A hai| sAmagrI kI prAmANikatA banAye rakhane ke lie jisa pustaka/lekha/patra-patrikA Adi se AdhArabhUta sAmagrI grahaNa kI gaI hai, usakA ullekha kara diyA gayA hai evaM unhIM kA ullekha sandarbha grantha sUcI meM kiyA gayA hai| jahA~ eka nizcita pRSTha se sAmagrI kA saMcayana kiyA gayA hai, vahA~ pRSTha saMkhyA de dI gaI hai| jahA~ eka hI pustaka/patra-patrikA Adi ke aneka sthAnoM se sAmagrI kA saMcayana kiyA gayA hai vahAM pRSTha saMkhyA na dekara usakA nAmollekha kiyA gayA hai| paramparAnusAra aneka Alocaka bandhu kaha sakate haiM ki isa viSaya meM amuka-amuka sAmagrI aura honI cAhie thI tathA amuka nahIM honI cAhie thii| unakA kahanA saca bhI hai| vastutaH itihAsa apanA avaguNThana eka sAtha nahIM kholtaa| parata-dara-parata itihAsa kI taheM nikalatI rahatI haiN| anveSaka naye tathyoM kA anveSaNa kara naI-naI sthApanAyeM karate rahate haiN| hama AzA karate haiM ki anya bandhu bhI apane anveSaNoM se isa kArya ko Age bar3hAkara jaina samAja ke gaurava meM abhivRddhi kreNge| jina senAniyoM kA paricaya kama hai unheM laga sakatA hai ki adhika honA cAhie thaa| para hama unheM vizvAsa dilAnA cAhate haiM ki hamane rAga-dveSa se pare rahakara, jo kucha hamAre sAmane thA usI ke AdhAra para prastuta sAmagrI prastuta kI hai| hA~ yahA~ senAniyoM ke rAjanaitika aura dhArmika kriyAkalApoM ko hI mukhya AdhAra banAyA hai| __ hama una senAniyoM se kSamAprArthI haiM jinase yahA~ pramANa hetu pramANapatra maMgAne pdd'e| kyoMki yahA~ jo likhA hai, sAdhAra hI likhA hai| isa hetu lAkhoM pRSThoM kI sAmagrI kA adhyayana karanA par3A hai| lagabhaga dasa hajAra pRSThoM kI phoTokApI bhI karAnI par3I hai| madhya pradeza, uttara pradeza aura rAjasthAna ke hI aneka jaina senAniyoM ke paricaya hamAre pAsa haiM parantu koI pramANa nahIM hai ata: unake paricaya isa khaNDa meM nahIM diye gaye haiN| pramANa milate hI agale khaNDa meM unheM diyA jaayegaa| sAtha hI aise aneka nAma bhI haiM, jinake pramANa to haiM para paricaya prApta nahIM ho sake haiM, unakA paricaya bhI agale khaNDa meM dene kI yojanA hai| hamAre pAsa aise aneka lekha saMgRhIta haiM, jo svataMtratA saMgrAma meM jainoM ke avadAna ko rekhAMkita karane vAle haiM, inakA prakAzana bhI AgAmI khaNDoM meM karane kI yojanA hai| pAThakoM se pustaka ke sandarbha meM kucha nivedana Apase karanA hai| yadi kisI jaina zahIda yA svataMtratA senAnI ke sandarbha meM koI jAnakArI Apake pAsa hai to sapramANa hameM bhejakara anugrahIta kiijiyegaa| sAtha hI isa pustaka meM ullikhita zahIdoM/senAniyoM ke sandarbha meM koI jAnakArI ho to use bhI bhejakara anugrahIta kreN| upanAma ke kAraNa lekhana kArya meM bar3I samasyA huI hai| aneka jaina bandhu apane nAma ke Age jaina na likhakara upanAma-siMghaI, seThI, kAsalIvAla, vaida, mAlavIya, malaiyA, pATanI, caudharI, poravAla, zAha, mehatA, paTavA, labeMcU Adi likhate haiN| kucha bandhu nAma ke Age kucha likhate hI nhiiN| aisI dazA meM senAnI kA paricaya tabhI diyA gayA hai jaba unake jaina hone kA pUrNa patA kara liyA gyaa| For Private And Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir XXXIV svataMtratA saMgrAma meM jaina videzI evaM hindItara vyaktiyoM ke nAmoM ke hindI rUpAntaraNa sabhI sthAnoM para eka se upalabdha nahIM hote, ataH aise rUpAntaraNoM meM lipi sambandhI antara ho sakate haiN| isI prakAra senAniyoM ke nAmoM tathA unake janmasthAna Adi ke nAmoM meM bhI lipi sambandhI antara ho sakate haiN| __ hameM zahIdoM/senAniyoM/pramukha vyaktiyoM ke janma-mRtyu, jela-yAtrA Adi kI jo tithiyA~ milIM, ve IsvI san/vikrama saMvat/vIra nirvANa saMvat Adi meM milI haiN| ekarUpatA lAne ke lie yahA~ yathAsambhava IsvI san kA prayoga kiyA hai ataH gaNanA meM mahInoM kA antara ho sakatA hai| kucha ghaTanAoM kI tithiyA~ alaga-alaga pustakoM meM alaga-alaga haiM, yadyapi ekarUpatA kA pUrA prayAsa kiyA gayA hai, phira bhI kahIM-kahIM antara ho sakatA hai| senAniyoM kA paricaya dete samaya hamane do bAtoM kA vizeSataH ullekha kiyA hai| prathama svataMtratA saMgrAma meM unakI bhAgIdArI tathA dvitIya jaina dharma/darzana/sAhitya/saMskRti ke prati unakI AsthA aura usake vikAsa ke lie kRta kaary| bAkI paricaya saMkSepa meM diyA hai| aneka svataMtratA senAniyoM ke darzana aura unase sAkSAtkAra kA saubhAgya hameM milA hai| apanI jela yAtrAoM kI dardabharI kahAniyAM tathA tAtkAlika paristhitiyoM ke sandarbha meM unhoMne jAnakArI pradAna kI thii| aise sthAnoM para AdhAra hetu sAkSAtkAra (sA0) kA prayoga kiyA hai| aneka senAniyoM ne hamAre Agraha karane para apanA paricaya va citra bheje haiM unake lie AdhAra meM yahA~ svapreSita paricaya (sva0 pa0) kA prayoga kiyA hai| pahale senAniyoM kA paricaya pradezavAra de rahe the, para eka senAnI bAda meM dUsare pradeza meM calA gayA yA do bAra alaga-alaga pradezoM kI jeloM meM rahA to use kisa pradeza kA mAnA jAye? aisI aneka samasyAyeM hamAre sAmane thIM, ata: akArAdi krama se senAniyoM kA paricaya diyA jA rahA hai| svargIya (sva0) zabda unhIM senAniyoM ke lie prayukta kiyA hai jinake nidhana kI nizcita jAnakArI hameM prApta ho gaI hai| yadyapi inameM aneka aise haiM jinakA nidhana ho gayA hai para nizcita sUcanA ke abhAva meM unheM svargIya nahIM likhA hai| madhya pradeza meM 1949 meM 'bhopAla rAjya vilInIkaraNa Andolana' claa| zAsana ne usameM bhAga lene vAloM ko svataMtratA senAnI mAnA hai ata: unakA ullekha hamane bhI isa grantha meM kiyA hai| sAtha hI 'govA mukti Andolana' meM jela jAne vAloM kA ullekha bhI isa grantha meM kiyA gayA hai| kucha senAniyoM ke nivAsa sthAna kA spaSTa ullekha na mila pAne ke kAraNa unake jile ke nAma se unakA ullekha kiyA gayA hai| yAtrAyeM isa kArya ko karane ke lie hameM jabalapura, damoha, sAgara, chindavAr3A, rAmaTeka, kuNDalapura, jhAMsI, lalitapura, vArANasI, jayapura, udayapura, byAvara, alavara, sahAranapura, rur3akI, meraTha, AgarA, bhopAla, satanA, mumbaI, devabanda, nemAvara, kAnapura koTA, TIkamagar3ha, sivanI, nainapura, kevalArI, DiNDorI, dillI Adi ardhazatAdhika sthAnoM kI yAtrAyeM karanA par3I haiN| dillI to aneka bAra jAnA huaa| ina yAtrAoM meM bar3e khaTTe-mIThe anubhava hue| kucha sthAnoM para to hameM logoM ne 'caMdA ugAhane vAlA paMDita' samajhA aura sau-do sau rupaye dene kI pezakaza kara TAlanA caahaa| apanA prayojana batAne para unheM bar3A Azcarya huA ki kyA koI For Private And Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org svataMtratA saMgrAma meM jaina vyakti aisI khoja karane meM bhI parizrama kara sakatA hai| astu, adhikAMza sthAnoM para logoM ne bharapUra sahayoga diyaa| sabhI kI carcA vistAramaya se karanA sambhava nahIM hai, phira bhI kucha ke nAma dene kA lobha saMvaraNa nahIM kara pA rahe haiN| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 11-12 disambara 1994 ko sahAranapura meM prasiddha sAhityakAra zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ke jaba darzana kiye to ve jisa AtmIyatA se mile vaha zabdAtIta hai| unake ye zabda Aja bhI kAnoM meM gUMja rahe haiM, 'Apa jo zrAddha jaina senAniyoM kA kara rahe haiM vaha anUThA hai|' sahAranapura meM prAcArya DaoN0 rUpacaMda jaina, bAbU vizAla caMda jaina, DaoN0 rAmazabda siMha, zrI akhilekha mizra Adi kA vizeSa sahayoga rhaa| lauTate hue rur3akI meM DaoN0 azoka jaina kA Atithya bhI hamane svIkAra kiyaa| chaha maI 1995 ko punaH zrI ayodhyAprasAda goyalIya kI pustakoM ke anveSaNa hetu gye| pustakeM to milIM para jamAnata ke baad| devabanda ke zrI kulabhUSaNa jaina ne apane dAdA sva0 jyoti prasAda ke jabtazudA lekha kI mUla urdU kApI kI phoTo sTeTa saralatA se hameM pradAna kara dii| chindavAr3A aura DiNDorI pravAsa ke daurAna zrI prabodhacaMda, eDavokeTa aura zrI rAjU bhaiyyA ke pArivArika janoM ne jo Avabhagata kI vaha hamArI smRti-maMjUSA ke amUlya ratna bana gaye haiN| AbhAra XXXV jabalapura meM 'madhyapradeza svataMtratA saMgrAma senAnI saMgha' ke saMsthApaka- maMtrI zrI ratanacaMda jaina ne apanI saMcita sAmagrI kA avalokana jisa saralatA se kraayaa| usase lagA ki duniyA meM Aja bhI sarala aura sahRdaya loga haiN| phira to patroM kA silasilA nirantara calatA rhaa| ve kArya ke prati utsAhita karate rhe| kheda hai ki isa grantha ko dekhe binA hI ve svarga sidhAra gye| unheM hamArI vinamra shrddhaaNjli| rASTrIya abhilekhAgAra tathA rASTrIya saMgrahAlaya, dillI bhI aneka bAra jAnA huA, vahA~ ke adhikAriyoM va karmacAriyoM ne jo sahRdayatA dikhAI usake lie AbhArI haiN| udayapura meM zrI nAthUrAma jaina, eDavokeTa ne saMvidhAna kI mUla prati se bha0 mahAvIra ke citra kA phoTogrApha karavAne meM anupama sahayoga diyaa| damoha ke zrI siMghaI saMtoSa kumAra ne kuNDalapura pravAsa meM AvAsAdi kI uttama vyavasthA kii| dillI pravAsa meM prasiddha gAMdhIvAdI zrI phUlacaMda jaina ne dillI jela ke svataMtratA senAniyoM kI jAnakArI dii| prasannatA kA viSaya hai ki zrI phUlacaMda jaina kI pustaka 'bandInAmA' ke tIna khaNDa prakAzita ho gaye haiN| 'laukikAnAM hi sAdhUnAmarthaM vAganuvartate / RSINAM punarAdyAnAM vAcamartho'nudhAvati // ' santaziromaNi paramapUjya digambara jainAcArya AcArya vidyAsAgara jI mahArAja kI preraNA aura AzIrvAda na milA hotA to yaha kArya itane vizAla aura prAmANika rUpa meM na ho paataa| hamane lagabhaga 100-125 pRSThoM meM senAniyoM kI eka sUcI mAtra chApane kA vicAra kiyA thA, kintu 1993 meM zravaNabelagola se lauTate hue hama acAnaka AcAryazrI ke darzanArtha rAmaTeka utara gye| carcA ke daurAna hamane apanI yojanA batAI aura kahA ki 'hama kucha samaya se sAmagrI kA saMkalana kara rahe haiN|' taba AcAryazrI ne AzIrvAda dete hue kahA ki 'grantha kI vizAlatA kI cintA mata karo, do yA tIna khaNDa bhI nikAlanA par3eM to koI bAta nahIM, para sabhI sAmagrI prAmANika honA cAhie' saca hai, laukika satpuruSoM kI vANI ardha ke pIche calatI hai parantu Adya arthAt mahARSiyoM kI vANI ke pIche-pIche artha svayaM calatA hai For Private And Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xxxvi svataMtratA saMgrAma meM jaina sacamuca aisA hI huaa| itanI sAmagrI saMkalita ho gaI hai ki ise tIna khaNDoM meM prakAzita karane kI yojanA hai| pUjya AcAryazrI ke caraNoM meM bArambAra koTizaH nmo'stu| AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ke saMghastha pujya ailaka abhayasAgara jI mahArAja (samprati-mani zrI abhaya sAgara jI mahArAja) ke hamane darzana bhI nahIM kiye the, taba unhoMne vibhinna logoM ko preraNA dekara etadviSayaka sAmagrI bhijavAnA prArambha kara diyA thaa| itanI adhika sAmagrI kA saMkalana honA unhIM kI preraNA kA pratiphala hai| pUjya munizrI ke caraNoM meM koTizaH nmo'stu| __ pUjya AcArya vidyAnanda jI mahArAja ne jaba hamArI pustaka 'amara jaina zahIda' kA dillI ke pareDa grAuNDa meM lokArpaNa kiyA thA, taba asIma prasannatA vyakta kI thI aura kArya kI tvarA ke prati prerita kiyA thaa| unake zrIcaraNoM meM punaH punaH nmo'stu| grantha kI pANDulipi lagabhaga 3-4 varSa pUrva taiyAra ho gaI thI aura kisI prakAzaka kI rAha dekha rahI thii| paramapUjya sarAkoddhAraka upAdhyAyaratna zrI jJAnasAgara jI mahArAja kI dRSTi isa ora pdd'ii| unhIM ke AzIrvAda se isakA prakAzana sambhava huA hai| pUjya upAdhyAyazrI jaina vidyA aura vidvAnoM ke saMrakSaNa kA jo kArya kara rahe haiM, vaha yugoM-yugoM taka smaraNa kiyA jAyegA, unake zrIcaraNoM meM anantaza: nmo'stu| ya mani zrI kSamAsAgara jI mahArAja, mani zrI sadhAsAgara jI mahArAja, mani zrI pramANasAgara jI mahArAja, muni zrI vinItasAgara jI mahArAja, muni zrI candrasAgara jI mahArAja, pUjya kSullaka zrI dhairyasAgara jI mahArAja, kSullaka zrI gambhIrasAgara jI mahArAja kA AzIrvAda hameM sadaiva milatA rahA hai, unake zrIcaraNoM meM anekazaH nmo'stu-icchaami| jina pustakoM/patra-patrikAoM/AlekhoM se yaha pustaka taiyAra huI hai, unake lekhakoM ke hama AbhArI haiN| vastutaH to yaha kArya unhIM kA hai| una riztedAroM/mitroM/paricitoM/aparicitoM kA AbhAra na mAneM to kRtaghnatA hogI, jinhoMne apane vyasta samaya meM se samaya nikAlakara hamAre patroM ke uttara diye haiN| jisa sthAna ke senAnI kA patA calA vahIM ke apane riztedAra/paricita/mitra ko tatkAla patra likha ddaalaa| kucha ne jabAba diyA, kucha ne jhuMjhalAkara likhA ki-'Apako kyA jarUrata Ana par3I hai, yaha kAma karane kii| Aja svataMtratA senAnI apanI dezasevA kA nagadIkaraNa karA rahe haiM, unake putra taka dezasevA ke badale sukha-suvidhAyeM bhoga rahe haiM kyA yaha ucita hai?' aadi-aadi| kucha ne likhA ki 'usa samaya jo bhI jela gaye the, vaha Aja senAnI bane hae haiN|' kucha ne hamAre patra binA apanI koI TippaNI kiye vApisa bheja diye aura kucha ne to kucha likhanA hI ucita nahIM smjhaa| zatAdhika patra aise bhI haiM jo patA galata hone/parivartita hone se vApisa A gye| para yA svayaM apane Apa hI patrAdi dekara sahayoga karane vAloM tathA senAniyoM ke putra-putriyoM/riztedAroM Adi kA ullekha yathA sthAna kara diyA gayA hai| aMgrejI, urdU, marAThI Adi bhASAoM se hindI meM anuvAda kara sahayoga karane vAle mahAnubhAvoM ke bhI yathAsthAna ullekha kara diye haiN| hama unase upakRta hue haiN| hamAre sAmane samasyA yaha hai ki kisakA nAma pahale deM, kisakA bAda meM? ataH hama akArAdi krama se sabhI bandhuoM ke prati hArdika kRtajJatA jJApita karate haiN| zrI aruNa kumAra zAstrI, byAvara, zrI abhaya kumAra jaina, akonA, zrI abhinandana sAMdhelIya, pATana, zrI Ananda goyala, bhiNDa, zrI Aloka kumAra jaina, narasiMhapura, zrI mau0 umara, khataulI, DaoN) kamaleza kumAra jaina, vArANasI, zrI kamaleza bI0 gAMdhI, sUrata, zrI kubera caMda jaina, maNDalA, zrI kusumakAnta jaina, sadasya For Private And Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir XXXVII svataMtratA saMgrAma meM jaina saMvidhAna sabhA, indaura, DaoN0 kailAza nArada, jabalapura, zrI khemacaMda svadezI, teMdUkher3A sagaunI, zrI gordhanadAsa jaina, AgarA, zrI jamanAlAla jaina, sAranAtha, DaoN0 jayakumAra jaina, mujaphpharanagara, bra0 jayanizAnta jaina, TIkamagar3ha, zrI DAlacaMda jaina, pUrva sAsaMda, sAgara, zrI dalIcaMda jaina, ratalAma, zrI dineza kumAra jaina, meraTha, zrI dilIpa kumAra jaina, zrI dIpacaMda jaina, bhopAla, DaoN0 (zrImatI) durgA jaina, jabalapura, zrI dulIcaMda jaina, devarI, zrI dezadIpaka jaina, kurAvalI, zrI dhanyakumAra jaina, vArANasI, DaoN0 nandalAla jaina, rIvAM, prAcArya narendra prakAza, phirojAbAda, eDa0 narendra bhaNDArI, sAgara, zrI nareza divAkara, vidhAyaka, sivanI, zrI nareza kumAra jaina, paTanA, zrI nirmala kumAra yA, zrI padama kumAra jaina, sAgara, eDa0 padama kumAra jaina, ajamera, DaoN0 padmajA pATIla, kolhApura, vaidya pannAlAla 'sarala' phirojAbAda, zrI pI0 jI0 umAThe, rAyapura, eDa0 pI0 sI0 caudharI, garoTha, DaoN0 prakAzacaMda jaina, sAgara, DaoN0 pramoda zaMkara jhA, khataulI, zrI pravINa jaina 'vidyA' meraTha, zrI prema kumAra jaina, vidizA, zrI phUlacaMda bhadaurA, TIkamagar3ha, zrI phUlacaMda 'madhura' sAgara, paM0 baccU lAla zAstrI, kAnapura, zrI bAgamala bAMThiyA, koTA, DaoN0 bAhubalI jaina, lalitapura, zrI bhIkamacaMda siMghavI, goTegAMva, zrI manoja kumAra 'nirlipta' alIgar3ha, zrI mahAvIra prasAda jaina, alavara, zrI mahendra kumAra kaTharayA, lalitapura, i0 mahendra kumAra jaina, meraTha, zrI mahendra kumAra jaina, haradA, zrI maheza kumAra 'baramuNDA', bra0 mANika candra caMvare, kAraMjA, zrI mukeza kumAra jaina, narasiMhapura, zrI mulAyama caMda jaina, TaDA, zrI yazavanta kumAra zAstrI, damoha, DaoN0 ratanacaMda jaina, bhopAla, DaoN0 ratnalAla jaina, hAMsI, zrI ravIndra mAlava, gvAliyara, zrI rAkeza bajAja, khataulI, zrI rAkeza kumAra jaina, zahapurA, eDa0 rAmajIta jaina, gvAliyara, zrI rAmasvarUpa jaina, khairagar3ha, mA0 rikhava caMda jaina, AgarA, zrI rUpakizora jaina, indaura, zrI Ara) esa0 koThArI, kAraMjA, sva0 paM0 vaMzIdhara zAstrI, bInA, zrI vijayakumAra jaina, khuraI, zrI vipina jaina, narasiMhapura, zrI vinoda jaina, sahAranapura, zrI vinoda jaina, sI0 e0, goMdiyA, zrI vinoda saugAnI, jayapura, zrI vibhava kumAra jaina, bInA, zrI vimala coraDiyA, pUrva sAMsada, mandasaura, sau0 vimalA jaina, nAgapura, zrI vIrendra kumAra jaina, gvAliyara, DaoN0 vRSabha prasAda jaina, lakhanaU, zrI zikhara caMda jaina, AgarA, zrI zarata jaina, bhopAla, DaoN0 zazikAnta jaina, lakhanaU, DaoN0 zrIraMjana sUrideva, paTanA, DaoN0 zrI mohana kaMsala, khataulI, zrI zailendra jaina, chatarapura, sva0 zrI esa0 ke0 jaina, sAhU jaina TrasTa, dillI, zrI saMjaya jaina, lodhIkher3A, zrI saMjaya jaina 'maiksa', indaura, DaoN0 satyaprakAza jaina, dillI, sau0 sarayU daphtarI, mumbaI, zrI sugana caMda jaina, goTegAMva, zrI sunIla kumAra jaina, chindavAr3A, zrI subhASa jaina, sumata meDIkala, sAgara, zrI sumata kumAra jaina, sI0 e0, jhA~sI, zrI surendra kumAra jaina, jainA vAca, khataulI, zrI surendra kumAra jaina, narasiMhapura, sva0 zrI surendra kumAra jaina, chatarapura, DaoN. sureza caMda jaina, vArANasI, zrI sureza jaina, AI0 e0 esa0, bhopAla, i0 sureza caMda jaina, chindavAr3A, eDa0 zrImatI snehalatA jaina, jodhapura, zrI hajArImala bAMThiyA, kAnapura, zrI jJAnacaMda khindUkA, jayapura, zrI jJAnasiMha loDhA, indaur| zrI manoja kumAra guptA, ku0 vaizAlI jaina, ku0 pUnama jaina, ku0 monikA kaMsala Adi ne puna:-puna: pANDulipi taiyAra karane meM sahayoga diyA hai| hamAre putra ci0 kArtika aura aniketa ne idhara-udhara bikhare kArDoM ko krama se lagAte hue samaya-asamaya lekhana kArya meM sahAyatA kI hai| ina sabhI ke maMgalamaya bhaviSya ke prati shubhaassiiH| prastuta grantha kI sAmagrI kA saMkalana 'zrI kailAzacaMda jaina smRti nyAsa' dvArA kiyA gayA aura prakAzana prAcya zramaNa bhAratI dvArA kiyA jA rahA hai| prAcya zramaNa bhAratI jaina vidyAoM ke prakAzana - kSetra meM ubharatI huI For Private And Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Xxxviii www.kobatirth.org svataMtratA saMgrAma meM jaina saMsthA hai, jisane aneka mahattvapUrNa granthoM kA prakAzana kiyA hai| saMsthA ke adhyakSa zrI yogeza kumAra jaina, khataulI, maMtrI zrI ravIndra kumAra jaina (nAvale vAle) tathA koSAdhyakSa zrI manISa jaina ( zAhapura vAle), mujaphpharanagara badhAI ke pAtra haiN| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI anila kumAra jaina, bAmbe - sAgara roDaveja, nAgapura ne kampyUTara kArya hetu artha - sAhAyya pradAna kara isa kArya ko sugama banAyA hai unake isa sAhitya- prema ke AbhArI haiN| zrI kamaleza kapila ne bar3e hI manoyoga pUrvaka zabda - saMyojana kA kArya kiyA hai| mudraNa meM zrI manoharalAla jaina ne jo tatparatA dikhAI hai usake lie ina donoM mahAnubhAvoM ke prati AbhAra vyakta karate haiN| anta meM Apase yahI anurodha karanA hai ki isa pustaka meM jo kucha vareNya phUla haiM ve saba apane pUjya AcAryoM, gurujanoM, mahAnubhAvoM, mitroM aura sahayogiyoM ke AzIrvAda aura zubhakAmanAoM ke phala haiM aura jo kucha avareNya zUla haiM ve saba hamAre apane haiN| AzA hai hamArI vastu hameM lauTAne kI sadAzayatA Apa dikhaayeNge| 'gacchantaH skhalanaM kvApi bhavatyeva pramAdataH / hasanti durjanAH tatra samAdadhati sajjanAH / / ' For Private And Personal Use Only kapUra caMda jaina zrImatI jyoti jaina rASTrIyatA pratyeka deza ko svAdhIna rahane kA janmasiddha adhikAra hai| usa adhikAra ko jo chInanA cAhe, usakA sampUrNa zakti lagAkara sAmanA karanA hI rASTrIyatA hai| pa0 cainasukhadAsa nyAyatIrtha Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra svataMtratA saMgrAma meM jaina 1. 2. 3 4. saMketa sUcI upakrama : eka bolate zabda citra upakrama : do upakrama : tIna svataMtratA Andolana : eka siMhAvalokana www.kobatirth.org upakrama : cAra anukramaNikA svataMtratA saMgrAma kI kucha pramukha ghaTanAyeM amara jaina zahIda (1) amara zahIda lAlA hukumacaMda jaina (2) amara zahIda phakIracaMda jaina (3) amara zahIda amaracaMda bAMThiyA (4) amara zahIda motIcaMda zAha (5) amara zahIda siMghaI premacaMda jaina (6) amara zahIda vIra sAtAppA TopaNNAvara (7) amara zahIda vIra udayacaMda jaina ( 8 ) amara zahIda sAbUlAla jaina baisAkhiyA ( 9 ) amara zahIda kumArI jayAvatI saMghavI ( 10 ) amara zahIda nAthAlAla zAha (11) amara zahIda aNNA patrAvale ( 12 ) amara zahIda maganalAla osavAla ( 13 ) amara zahIda bhUpAla aNaskure ( 14 ) amara zahIda kandhIlAla jaina (15) amara zahIda mulAyamacaMda jaina ( 16 ) amara zahIda caudharI bhaiyAlAla (17) amara zahIda cauthamala bhaNDArI (18) amara zahIda bhUpAla paMDita ( 19 ) amara zahIda bhAramala ( 20 ) amara zahIda harizcandra dagaDobA jaina For Private And Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xxxix 22 37 2 O 2 N NKF = = = 42 45 46 50 56 59 62 66 68 69 70 72 73 75 77 78 80 81 82 83 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina 116 116 116 117 117 117 117 118 118 118 118 119 119 119 119 5. upakrama : pA~ca jaina svataMtratA senAnI zrImatI aMgUrI devI jaina zrI akSayakumAra jaina seTha acala siMha zrI ajita kumAra jaina bAbU ajita prasAda jaina zrI abIracaMda jaina zrI abhayakumAra jaina zrI abhayakumAra jaina zrI abhayakumAra jaina zrI abhayamala jaina zrI abhinandana kumAra TaDaiyA zrI amIracaMda jaina zrI amIracaMda jaina zrI amIracaMda jaina zrI amRtalAla caMcala zrI amRtalAla zAstrI zrI amolakacaMda jaina zrI amolakacaMda jaina zrI amolakacaMda jaina zrI ayodhyAprasAda goyalIya zrI ayodhyAprasAda jaina zrI arjunalAla seThI zrI avantIlAla jaina zrI azoka siMghaI zrI AnandarAva jaina zrI AnaMdI lAla jaina zrI indramala bAphanA zrI Izvara caMda jaina zrI ugamarAja mohanota zrI uttamacaMda jaina zrI uttamacaMda jaina zrI uttamacaMda jaina kaTharayA bAbU uttamacaMda vakIla zrI uttamacaMda vAsala zrI umarAva siMha DhAvariyA zrI ummedIlAla jaina zrI ena. kumAra jaina zrI kaMcanalAla jaina zrI kajjUlAla poravAla zrI kanchedIlAla DeriyA zrI siMghaI kanchedIlAla jaina zrI kanchedIlAla jaina zrI kanhaiyAlAla kaTalAnA zrI kanhaiyAlAla jaina zrI kanhaiyAlAla jaina zrI kanhaiyAlAla nAgorI zrI kanhaiyAlAla paramahaMsa zrI kanhaiyAlAla jaina zrI vaidya kanhaiyAlAla jaina zrI kanhaiyAlAla urpha mathurAlAla zrI kapUracaMda chAbar3A zrI kapUracaMda jaina zrI kapUracaMda jaina zrI DA. kapUracaMda jaina zrI kapUracaMda jaina zrI kapUracaMda jaina caudharI zrI kapUracaMda pATanI zrI kamalacaMda jaina zrI kamalAkAnta jaina zrImatI kamalA jaina zrImatI kamalA devI kavivara kalyANakamAra 'zazi' zrI kalyANadAsa jaina zrI kalyANamala jaina zrI kastUracaMda jaina zrI kastUracaMda jaina zrI kAmatAprasAda zAstrI zrI kAlUrAma jaina 120 120 120 120 100 121 121 103 121 121 103 112 114 114 114 114 114 115 115 115 115 122 124 124 124 124 126 126 127 127 127 116 116 128 For Private And Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . xli 142 143 143 143 144 145 145 145 133 146 146 147 147 147 147 147 147 147 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI siMghaI kAlUrAma jaina 128 zrI bAbU kizanalAla jaina 129 zrI kizanalAla zAha 129 zrI siMghaI kunjIlAla jaina 129 zrI kundanalAla jaina 129 zrI kundanalAla jaina nAyaka 129 zrI kundanalAla malaiyA 130 zrI kundanalAla samaiyA (jaina) 130 zrI kusumakAnta jaina 130 zrI kevalacaMda jaina zrI kevalacaMda jaina 133 zrImatI kezarabAI 134 zrI kezarImala jaina 134 zrI kailAzacaMda jaina 134 zrI komalacaMda jaina 134 zrI komalacaMda jaina 134 zrI komalacaMda jaina zrI komalacaMda jaina zrI siMghaI komalacaMda jaina zrI komalacaMda jaina zrI komalacaMda jaina 'AjAda' 135 zrI khumAna jaina 136 pro0 khuzAlacaMda gorAvAlA 136 zrI siMghaI (dAdA) khUbacaMda jI khAdI vAle 138 zrI khUbacaMda jaina 'puSpa' 139 zrI khUbacaMda baisAkhiyA 140 zrI khemacaMda jaina 140 zrI khemacaMda jaina 140 zrI khemacaMda jaina 'svadezI' 140 zrI gaMgAdhara jaina 141 zrImatI gaMgAbAI jaina 141 zrI gajAdhara jaina urpha zrI nAthUrAma 141 zrI gaTolelAla bhAyajI 141 zrI ganezIlAla jI 'bAbA' 142 zrI gappUlAla urpha umarAvamala AjAda 142 zrI guNadharalAla jaina 'nirbhaya' 142 148 zrI gulajhArIlAla jagAtI zrI gulajArIlAla jaina zrI vaidya gulajhArIlAla jaina zrI gulAbacaMda kAsalIvAla zrI gulAbacaMda jaina zrI gulAbacaMda jaina zrI gulAbacaMda jaina zrI gulAbacaMda jaina 'vaidya' zrI gulAbacaMda jaina 'halavAI' zrI gulAbacaMda siMghaI zrI gulAbacaMda seTha zrI geMdamala dezalaharA zrI geMdamala pokharanA zrI geMdAlAla chAbaDA zrI geMdAlAla jaina zrI geMdAlAla jaina zrI gokalacaMda jaina zrI gokulacaMda jaina zrI gokulacaMda jaina zrI gokulacaMda jaina zrI gokulacaMda siMghaI zrI gopAladAsa jaina zrI gopAlalAla koTiyA zrI gopIcaMda jaina zrI gopIlAla jaina zrI gordhanadAsa jaina zrI govindadAsa jaina zrI govindadAsa siMghaI zrImatI govindadevI paTuA zrI govindarAma jaina zrI gautamaprasAda gillA zrI candanamala jaina zrI candanamala kUmaTha zrI candrabhUSaNa puruSottama bAnAIta zrI candrasena jaina 'netAjI' zrI campAlAla phUlaphagara 135 135 148 148 148 148 148 150 150 150 154 155 155 For Private And Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xlii svataMtratA saMgrAma meM jaina 155 169 156 156 170 171 171 171 156 156 157 157 172 172 173 157 157 zrI cA~damala coraDiyA zrI cA~damala jaina zrI cA~damala mehatA zrI citaraMjana kumAra zrI cintAmana jaina zrI cintAmana jaina bAbU cimmanalAla jaina 'netAjI' zrI ciraMjIlAla vaidya zrI cunnAlAla jaina zrI cunIlAla jaina zrI cunnIlAla jaina zrI cunnIlAla jaina bAbU cetarAma jaina zrI cainadAsa lor3hA zrI chakkIlAla jaina zrI chakkIlAla jaina loDuvA zrI chItaramala jaina zrI choTelAla jaina zrI choTelAla jaina zrI choTelAla 'bhAskara' zrI choTelAla urpha ratanacanda malaiyA zrI jar3AvacaMda jaina zrI jar3AvacaMda jaina zrI jayakumAra jaina siMghaI javAharalAla jaina zrI jinedrakumAra malaiyA zrI jItamala lUNiyA zrI jIvanacaMda jaina zrI jugamaMdira dAsa jaina zrI jugalakizora jaina zrI jorAvara siMha jaina zrI jauharIlAla jhAMjhariyA zrI jJAnacaMda jaina zrI jJAnacaMda jaina zrI jJAna caMda jaina zrI jJAnacaMda jaina zrI jJAnacaMda jaina 'jJAnendra' zrI jJAnaprakAza kAlA zrI jJAnIcaMda maoNDala zrI jhabbUlAla jaina zrI bAbU jhUmanalAla jaina zrI TIkamacaMda jaina pahADiyA zrI TIkArAma jaina zrI TIkArAma 'vinodI' zrI TekacaMda jaina zrI DADamacaMda DoSI zrI DAlacaMda jaina zrI DAlacaMda jaina zrI DAlacaMda jaina zrImaMta seTha zrI DAlacaMda jaina zrI DAlimacaMda seThiyA zrI tAjabahAdura mahanota zrI tArAcaMda jaina zrI tArAcaMda jaina zrI tArAcaMda jaina zrI tArAcaMda jaina zrI tArAcaMda jaina kAsalIvAla DaoN. tArAcaMda pAMDyA zrImatI tArAbAI jaina kAsalIvAla zrI tilakacandra tirapaMkhiyA zrI thAnamala jaina zrI dayAcaMda jaina zrI dayAcaMda jaina (bAgaDI) zrI dayAlacaMda jaina seTha darabArIlAla zrI dalIcaMda jaina zrI dalIpacaMda jaina zrI dAlacaMda jaina zrI dAlacaMda jaina yA DAlacaMda jaina zrI dAlacaMda jaina zrI dAlacaMda jaina zrI dAlacaMda siMghaI 174 174 174 175 175 175 177 177 177 177 177 160 161 162 178 162 179 179 180 180 164 164 165 180 180 180 167 182 182 167 167 167 184 168 184 184 184 185 168 168 169 185 For Private And Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 185 186 186 186 186 187 187 187 187 197 197 197 198 198 200 200 203 203 203 203 187 188. 188 204 188 189 189 190 205 205 205 205 206 191 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI digambararAva jaina, khar3ake zrI dIpacaMda goThI zrI dIpacaMda jaina zrI dIpacaMda jaina zrI dIpacaMda bakhzI zrI dIpacaMda malaiyA zrI dulIcaMda osavAla zrI dulIcaMda jaina zrI dulIcaMda jaina zrI dulIcaMda jaina zrI dulIcaMda bhAI mehatA zrI dUnIcaMda jaina zrI devarAja siMghI bAbU devendrakumAra jaina zrI dezadIpaka jaina zrI daulatarAma bhaMDArI zrI dhanavanta siMha jaina zrI dhannAlAla gur3hA zrI dhannAlAla jaina zrI dhannAlAla jaina zrI dhannAlAla jaina zrI dhannAlAla jaina zrI dhannAlAla zAha zrI dhanyakumAra jaina zrI dharmacaMda jaina zrI dharmacaMda jaina savAI siMghaI zrI dharmacaMda jaina zrI dhIrajamala ke turakhiyA zrI nagInamala jaina zrI natthU jaina zrI natthUlAla nArada zrI nathamala coraDiyA zrI nathamala lor3hA zrI nandalAla pArakha zrImatI nanhIbAI jaina zrI nanhelAla jaina 206 191 191 192 192 192 192 zrI nanhelAla jaina zrI nanhelAla jaina zrI nanhelAla bukhAriyA zrI narahara koThArI zrI narendrakumAra jaina zrI narendra goyala DaoN. narendra vidyArthI zrI nAthamala mehatA zrI nAthUrAma zrI nAthUrAma pujArI zrI nAthUlAla jaina zrI nAthUsAva jaina sighaI nAnakacaMdra jaina zrI nArAyaNadAsa zrI nArAyaNadAsa jaina zrI nArAyaNadAsa jaina zrI nArAyaNadAsa jaina zrI nirmalakumAra jaina zrI nirmalakumAra jaina zrI nirmalacaMda jaina zrI nemacaMda jaina zrI 108 AcArya nemisAgara jI mahArAja zrI nemIcaMda AMcaliyA zrI nemIcaMda jaina zrI nemIcaMda jaina zrI nemIcaMda jaina zrI nemIcaMda jaina zrI nemIcaMda jaina zrI nemIcaMda jaina zrI nemIcaMda jaina siMghaI nemIcaMda jaina zrI nemIcaMda jaina zrI nemIcaMda jaina zrI nemIcaMda jaina kAsalIvAla lAlA nemIcaMda mItala zrI paMcamalAla jaina 206 206 207 207 207 208 208 192 193 193 194 209 209 209 194 209 209 209 195 195 195 195 196 197 197 197 210 211 211 212 212 For Private And Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra xliv zrI paMcamalAla jaina zrI paMcamalAla baisAkhiyA zrI paMcamasiMha jaina zrI padamakumAra jaina zrI padamacaMda jaina kSullaka padamasAgara jI mahArAja zrI pannAlAla jaina zrI pannAlAla jaina zrI pannAlAla jaina zrI pannAlAla jaina (seTha) vaidya pannAlAla jaina 'sarala' zrI pannAlAla DeriyA zrI pannAlAla pAIyA zrI pannAlAla bAsala zrI paramAnanda siMghaI paM0 parameSThIdAsa jaina zrI pAMDuraMga gajAnanda rAva umAThe zrI pItamacaMda jaina zrI pukharAja siMghI zrI pukharAja urpha puSpendrakumAra zrImatI puSpAdevI koTecA zrI pUnamacaMda nAhara zrI pUnamacaMda paTavA bra. pUraNacaMda luhAr3iyA zrI pUranacaMda jaina zrI. pUranacaMda jaina zrI pUranacaMda jaina zrI prakAzacaMda jaina zrI prakAzacaMda jaina zrI pratApasiMha lUNiyA zrI prabhAcaMda jaina zrI prabhASacaMda jaina www.kobatirth.org zrI premacaMda 'ustAda' zrI premacaMda kApar3iyA zrI premacaMda jaina zrI premacaMda jaina 212 213 213 213 215 215 215 215 216 216 216 217 217 218 218 218 221 221 221 222 222 222 222 222 223 223 223 223 224 224 224 224 224 225 226 226 svataMtratA saMgrAma meM jaina 226 227 227 227 227 228 228 228 zrImatI phUlaku~arabAI corar3iyA 228 zrI phUlacaMda (goyala) agravAla jaina 229 zrI phUlacaMda jaina 230 zrI phUlacaMda jaina 231 231 231 233 233 233 234 234 236 236 237 239 239 241 241 243 243 243 243 243 245 246 246 247 247 zrI premacaMda jaina zrI premacaMda jaina zrI premacaMda jaina zrI premacaMda jaina zrI premacaMda jaina Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI premasukha jhAMjhariyA zrI pyAracaMda kAsalIvAla zrI phakIracaMda jaina zrI phUlacaMda jaina zrI phUlacaMda jaina 'madhura' zrI phUlacaMda poravAla zrI phUlacaMda bAphanA DaoN0 phUlacaMda bhadaurA zrI phUlacaMda morahA paM0 phUlacaMda siddhAntAcArya zrI baMgAlImala jaina zrI baMzIdhara vaisAkhiyA paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya zrI baMzIlAla jaina zrI baradIcaMda jaina baMzIlAla luhADiyA zrI balavaMtasiMha mehatA zrI balIrAma jaina zrI basantalAla jaina zrI basantIlAla jaina zrI bAgamala jaina zrI bAgamala bAMThiyA zrI bApUlAla caudharI zrI bAbU bhAI For Private And Personal Use Only zrI bAbUrAma jaina zrI bAbUrAma jaina 'kAgajI ' zrI bAbUlAla ghI vAle Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina xlv 247 248 261 262 262 248 262 248 248 263 264 264 248 248 264 249 249 265 265 266 249 266 266 249 249 249 249 266 249 266 267 267 250 268 zrI bAbUlAla jaina DeriyA zrI bAbUlAla jaina zrI bAbUlAla jaina zrI bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina bAbUlAla jaina (pathariyA vAle) zrI bAbUlAla jaina (modI) bAbUlAla jaina zrI bAbUlAla jaina 'ratna' zrI bAbUlAla jhAjhariyA zrI bAbUlAla palandI 'padmazrI' bAbUlAla pATodI zrI bAbUlAla malaiyA zrI bAbUlAla saMghI zrI bAbUlAla siMghaI DaoN bAlacaMda jaina zrI bAlacaMda jaina zrI bAlacaMda jaina DaoN. bAhubalakumAra jaina paMDita becaradAsa jIvarAja DosI zrI bhaMvaramala siMghI zrI bhaMvaralAla jaina zrI bhaMvaralAla jaina zrI bhaMvaralAla jaina zrI bhAgacaMda jaina zrI bhAgacaMda jaina 250 251 zrI bhAgacaMda jaina zrI bhAgacaMda jaina vaidya zrI bhAnukumAra jaina zrI bhIkamacaMda jaina zrI bhIkamacaMda siMghavI zrI paM0 bhuvanendrakumAra zAstrI zrI bhUrelAla bayA zrI bherUlAla vedamUthA zrI bhaiyAlAla gaNapati dezakara zrI bhaiyAlAla jaina zrI bhaiyAlAla jaina 'netAjI' zrI bhaiyAlAla paravAra zrI bholAnAtha jaina zrI maMgalacaMda jaina zrI maMgalacaMda siMghavI zrI maganalAla koThArI zrI maganalAla goila zrI mathurAprasAda vaidya vidyArthI mathurAlAla zrI madanalAla jaina zrI mannAlAla jaina paMcoliyA zrI mayAcaMda jaTAle zrI mahAvIraprasAda jaina zrI mahAvIraprasAda jaina zrI mahendrakumAra mAnava zrI mahendra jI zrI mahezacaMda jaina AyurvedAcArya zrI mAMgIlAla urpha mahendrakumAra zrI mAMgIlAla jaina zrI mAMgIlAla sadAsukha pATanI zrI mAkhanalAla jaina 'bandI' zrI mANakalAla jaina zrI mANakalAla jaina zrI mANakalAla jaina zrI mANikacaMda jaina pATanI zrI mAdhavasiMha jaina 'saMta' 268 268 269 269 252 255 255 270 272 272 275 255 257 277 278 278 258 258 259 278 278 278 279 261 279 261 261 279 279 For Private And Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xlvi 280 281 281 282 282 298 282 282 282 283 283 300 283 283 302 288 288 289 289 289 289 zrI mAnakacaMda 'mullA' jaina zrI mAnamala jaina zrI mAnamala jaina zrI mAnamala mArtaNDa hakIma mAnikacaMda jaina bAbU mAnikacaMda jaina zrI mAmacaMda jaina zrI miThUlAla jaina zrI miThUlAla jaina zrI miThUlAla jaina zrI miThUlAla nAyaka zrI mizrIlAla gaMgavAla zrI mizrIlAla jaina zrI mukundIlAla bagheravAla zrI mutrAlAla jaina zrI munnAlAla jaina zrI mulAyamacaMda jaina zrI mulAmacaMda jaina zrI mulAyamacaMda jaina zrI mulAyamacaMda jaina zrI mulAyamacaMda jaina zrI mulAyamacaMda jaina zrI mulAyamacaMda jaina 'halavAI' sAva mUlacaMda jaina zrI mUlacaMda siMghaI zrI megharAja jaina zrI merulAla jaina mAsTara motIlAla zrI motIlAla jaina zrI motIlAla jaina zrI motIlAla jaina zrI motIlAla jaina zrI motIlAla jaina zrI motIlAla jaina paM0 motIlAla jaina zAstrI seTha zrI motIlAla jaina svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI motIlAla TaDaiyA 296 zrI motIlAla tejAvata 296 zrI mohanalAla jaina zrI mohanalAla bAkalIvAla 298 zrI maujIvAla jaina 298 'zrI yAdavacaMda jaina 298 zrI raMgalAla jaina (bokADiyA) 298 zrI raghuvara dayAla jaina 298 zrI raghuvara prasAda modI 299 zrI raghuvIrasiMha jaina zrI ratanacaMda kASThiyA 301 zrI ratanacaMda goTiyA (jaina) 302 siMghaI ratanacaMda jaina 302 seTha ratanacaMda jaina zrI ratanacaMda jaina 303 zrI ratanacaMda jaina 303 zrI ratanacaMda jaina 'caMderA' 306 savAI siMghaI zrI ratanacaMda jaina 307 vaidya ratanacaMda jaina zrI ratanacaMda jaina 309 zrI ratanacaMda jaina 309 zrI ratanacaMda jaina 309 zrI ratanalAla karNAvaTa jaina 310 seTha ratanalAla jaina 310 zrI ratanalAla jaina 310 bAbU ratanalAla jaina 310 zrI ratanalAla baMsala zrI ratanalAla mAlavIya 312 zrI ramezacaMda jaina zrI ramezacaMda jaina ghoDAvata zrI ravIndranAtha jaina zrI rAjakumAra jaina zrI rAjadhara jaina 317 zrI rAjadhara jaina bhAI rAjadharalAla jaina DaoN. rAjamala kAsalIvAla 289 307 290 291 291 291 292 292 292 293 293 293 293 293 312 316 316 316 317 293 294 317 294 294 294 317 317 For Private And Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI rAjamala koTharI 318 zrI rAjamala koThArI 318 zrI rAjamala jAlorI 318 zrI rAjamala jaina 319 zrI rAjamala jaina 319 zrI rAjArAma urpha rAjendrakumAra jaina 319 zrI rAjArAma bajAja 319 320 320 320 321 321 321 322 322 322 323 323 324 325 325 325 328 328 328 328 329 329 330 331 331 332 332 332 332 332 zrI rAjendrakumAra mahanota zrI rAmacaMda jaina karnAvaTa zrI rAmacaMda bhAI zAha zrI rAmacaMda siMgala zrI rAmacaraNa jaina zrI rAmacaraNa lAla jaina kulaitha zrI rAmajIlAla jaina zrI rAmabAbU jaina zrI rAmarAva jaina zrI rAmalAla nAyaka zrI rAmalAla pokharanA zAha zrI rAmalAla mAsTara zrI rAmasvarUpa jaina zrI rAmasvarUpa 'bhAratIya' zrI rAyacaMda nAgar3A zrI rUpacaMda jaina www.kobatirth.org zrI rUpacaMda jaina seTha zrI rUpacaMda jaina zrI rUpacaMda jaina zrI rUpacaMda jaina zrI rUpacaMda pATaNI (jaina) zrI rUpacaMda bajAja zrI rUpacaMda saugAnI, eDavokeTa zrI rozanalAla bordiyA zrI lakSmaNa jaina zrI lakSmIcaMda jaina zrI lakSmIcaMda jaina zrI lakSmIcaMda jaina zrI lakSmIcaMda jaina Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI lakSmIcaMda jaina zrI lakSmIcaMda nArada zrI lakSmIcaMda samaiyA zrI lakSmIcaMda sodhiyA zrImatI lakSmIdevI jaina zrI lakSmIlAla jaina zrI lAjapatarAya jaina zrI bAbU lAbhacaMda chajalAnI zrI lAlacaMda corar3iyA nagara seTha zrI lAlacaMda jaina zrI lAlacaMda sonI zrI lIlAdhara sarApha paDita lokamaNi jaina zrI vRndAvana imaliyA zrI vAmanarAva jaina ( khar3ake) zrI vijayakumAra jaina zrI vijayacaMda jaina zrI vimalakumAra corar3iyA zrI viradhIcaMda goyala zrI vizvarAma jaina zrI vIracaMda jaina zrI zaMkaralAla karalAnA zrI zaMkaralAla jaina zrI zaMkaralAla urpha jJAnacaMda jaina zrI zaMkaralAla jaina zrI zaMkaralAla jaina zrI zAMtilAla AjAda zrI zAMtilAla jaina zrI zAMtilAla jaina ( javherI) zrI zAMtilAla jaina zrI zAMtilAla jaina zrI zAMtisvarUpa 'kusuma' siMghaI zikharacaMda jaina zrI zikharacaMda jaina zrI zikharacaMda jaina siMghaI zikharacaMda jaina For Private And Personal Use Only xlvii 332 333 333 333 333 334 334 334 335 339 339 340 340 341 341 342 342 343 344 344 345 345 345 346 346 346 346 347 347 347 347 347 348 349 349 349 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xlviii 350 366 366 351 351 353 353 368 368 369 369 371 354 372 356 zrI zikharacaMda jaina 349 zrI zikharacaMda jaina miThayA 349 zrI zikharacaMda barDiyA 350 zrI zivaprasAda jaina zrI zivaprasAda siMghaI 350 zrI zItalaprasAda jaina zrI paM0 zIlacaMda jaina zAstrI zrImatI zIlavatI mittala zrI zubhacaMda jaina zrI zekharacaMda jaina zrI zobhAlAla jaina zrI zyAma bihArI lAla jaina zrI zyAmalAla jaina 355 zrI zyAmalAla jaina 355 zrI zyAmalAla jaina 355 zrI zyAmalAla jaina 'satyArthI' 356 zrI zyAmalAla pANDavIya zrI zrIcaMda jaina zrI saMpatalAla lUMkaDa caudharI sagunacaMda jaina zrImatI sajjana devI mahanota 360 lAlA santakamAra jaina zrI santalAla jaina zrImatI saradAra kuMvara bAI lUNiyA / 360 zrI saradAra siMha mahanota 361 samAdhistha AryikA sarvatI bAI zrI savAImala jaina 362 zrI sAgaracaMda jaina zrI sAgaracaMda jaina zrI sAgaramala jaina zrI sAdhUlAla jaina 363 zrI sAbUlAla kAmarer3a 363 zrI sAbUlAla jaina 364 zrI siddharAja DhaDhDhA 364 zrI sukhalAla imaliyA 365 zrI sukhalAla jaina 365 372 373 svataMtratA saMgrAma meM jaina siMghaI sugamacaMda jaina 365 zrI sujAnamala jaina 366 zrI sundaralAla caudharI 366 zrI sundaralAla chajalAnI zrI sundaralAla jaina zrI sundaralAla jaina zrI sumatacaMda sauMdhiyA zrI sumaticaMda jaina zrI sumeracaMda jaina 369 zrI surendrakumAra jaina zrI surezacaMda siMghaI zrI suhAgamala jaina 371 zrI sUrajacaMda jaina 371 zrI sUrajamala gaMgavAla zrI sUrajamala jaina 372 zrI sUrajamala lukkar3a 372 zrI sejamala jaina zrI sohanalAla jaina zrI sohanalAla jaina 373 zrI saubhAgyamala jaina 373 zrI saubhAgyamala jaina 373 zrI saubhAgyamala jaina 373 zrI saubhAgamala poravAla jaina zrI saubhAgya siMha corar3iyA zrI svarUpacaMda jaina 374 zrI svarUpacaMda siMghaI 375 bhAI haMsakumAra jaina 375 zrI haMsarAja koThArI zrI hajArIlAla jaina 375 zrI hajArIlAla jaina 'maste' 375 bhAsTara haradayAla jaina 376 zrI harizcandra jaina zrI harizcandra mAlU (jaina) 376 DaoN. harIndrabhUSaNa jaina zrI harIbhAU koThArI 377 zrI hIrAlAla koThArI 358 358 358 360 360 374 374 361 375 363 363 363 376 376 377 For Private And Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina xlix 377 381 378 379 381 381 381 383 385 380 381 386 zrI hIrAlAla jaina zrI hukumacaMda jaina zrI hIrAlAla jaina zrI hukumacaMda jaina zrI hIrAlAla jaina zrI hukumacaMda bar3aghariyA zrI hIrAlAla jaina 380 zrI hIrAlAla jaina zrI hukumacaMda bukhAriyA 'tanmaya' 380 zrI hIrAlAla jaina 380 zrI hukmacaMda nArada zrI hukumacaMda jaina zrI hukmIcaMda poravAla zrI hukumacaMda jaina zrI lAlA hulAzacaMda jaina 6. pariziSTa-eka : saMvidhAna sabhA aura jaina 7. pariziSTa-do : AjAda hinda phauja aura jaina 8. pariziSTa-tIna : svataMtratA saMgrAma aura jaina patrakAritA 9. pariziSTa cAra : viziSTa-lekha-rASTrIyatA kyA hai 10. pariziSTa-pAMca : viziSTa lekha-agasta Andolana aura syAdvAda vidyAlaya, kAzI 11. pariziSTa-chaha : viziSTa lekha-striyAM krAnti meM bhAga leM yA nahIM 12. pariziSTa-sAta : jabtazudA lekha-bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA gAMdhI 13. sandarbha grantha sUcI 387 390 393 399 401 404 407 415 For Private And Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina saMketa-sUcI A) u0 pra0 tI0 di) pR0 bha0 ma0 pra0 AdhAra (ve grantha, pustakeM, patra-patrikAoM meM prakAzita Alekha, samAcAra, sAkSAtkAra, sAmAnapatra, tAmrapatra, pramANapatra, vyaktigata patra Adi, jinake AdhAra para vaha itivRtta likhA gayA hai|) IsvI san uttara pradeza tIrthakara digambara (vizeSata: bhUmikA meM prayukta) pRSTha bhagavAn madhya pradeza rAjasthAna rASTrIya Andolana vikrama saMvat vIra nirvANa saMvat sAkSAtkAra svargIya svapreSita paricaya (hamAre vizeSa anurodha para svayaM mAnanIya svataMtratA senAnI athavA unake sambandhI/mitroM/hitaiSiyoM dvArA preSita paricaya) svataMtratA saMgrAma senAnI rAja) rA) AO vi) saM) vI0 ni0 saM0 sA0 sva0 sva0 pa0 sva) saM0 se) a) vA0 A0 dI0 i) a) o0 u0 pra0 jai0 dha) kha) i) kha) jai0 i0 go0 a0 gra0 pustakoM ke lie prayukta saMketa-sUcI ajamera vArSikI evaM vyakti paricaya, 1976-77 AjAdI ke dIvAne, sAgara ke svataMtratA senAnI itihAsa kI amarabela osavAla, bhAga/pRSTha uttara pradeza aura jaina dharma zrI di0 jaina kharauA samAja kA itihAsa khaNDelavAla jaina samAja kA vRhad itihAsa gordhanadAsa abhinandana grantha For Private And Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra go) jai) i0 jai0 i0 jai0 ga jai0jA0 a0 jai) jai0 yu0 jai0 sa0 rA0 a0 jai0 sa0 vR0 i0 jai0 se0 nA0 a0 pa0 i0 pa) jai) i) bha) ma0 smR ma0pra0 sva0 sai0 ma0 sa0 ra nI rA0 sva0 se0 ru (0) ku0 DA0 la0 sa0 va) sa0) i(0) vi0) a) vi0 sva0 sa0 i0 sa0 sa0 sva) A) za sva) sa) ja) sva) sa) pA sva0 sa0 ma0 sva) sa) ho) www.kobatirth.org rajata- nIrAjanA rAjasthAna meM svataMtratA saMgrAma ke senAnI ruhelakhaNDa kumAU~ jaina DAyarekTarI labeMcU samAja kA itihAsa varaiyA jaina samAja itihAsa Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir golAlAre jaina jAti kA itihAsa jaisavAla jaina itihAsa jaina gajaTa jaina jAgaraNa agradUta jaisavAla jaina : eka yuga eka pratIka jaina sandeza, rASTrIya aMka (23 janavarI, 1947) jaina samAja kA vRhad itihAsa jaina senAniyoM kA nAgarika abhinandana (pustikA), phirojAbAda (u0pra0) pallIvAla jaina jAti kA itihAsa paravAra jaina samAja kA itihAsa bhagavAn mahAvIra smRti grantha madhyapradeza ke svataMtratA saMgrAma sainika, bhAga / pRSTha madhyapradeza sandeza (svAdhInatA Andolana vizeSAMka ), 15 agasta 1987 svataMtratA saMgrAma meM jaina vidvat abhinandana grantha vindhya pradeza ke rAjyoM kA svataMtratA saMgrAma kA itihAsa sahAranapura sandarbha, bhAga / pRSTha svAdhInatA Andolana meM zahaDola kA yogadAna svataMtratA saMgrAma aura jabalapura nagara svAdhInatA saMgrAma aura hamAre senAnI, pATana tahasIla mandasaura jile meM svataMtratA saMgrAma hozaMgAbAda jile kA svataMtratA saMgrAma kA itihAsa For Private And Personal Use Only hai| anya noTa : prastuta saMketa sUcI meM unhIM pustakoM ke nAma diye haiM, jinakA aneka bAra ullekha huA pustakoM ke nAma tat tat sthAnoM para diye gaye haiN| pustakoM ke lekhaka, prakAzaka, saMskaraNa Adi kI jAnakArI hetu kRpayA 'sandarbha grantha sUcI' dekheN| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa upakrama : eka bolate zabda-citra sRSTi anAdi aura ananta hai| isa dRzyamAn jagat meM kAla kA cakra sadA ghUmatA rahatA hai usake chaha bhAga haiM |-- ati sukharUpa, 2- sukharUpa, 3-sukha-du:kharUpa, 4- du:kha-sukharUpa, 5- du:kharUpa aura 6- ati duHkhruup| jisa prakAra calatI huI gAr3I ke pahiye kA pratyeka bhAga nIce se Upara aura Upara se nIce AtA-jAtA rahatA hai, vaise hI ye chaha bhAga bhI kramavAra sadA ghUmate rahate haiM, arthAt eka bAra jagat sukha se du:kha kI ora jAtA hai to dUsarI bAra du:kha se sukha kI ora bar3hatA hai| sukha se du:kha kI ora jAne ko avasarpiNI kAla avanati (hAsa) kA kAla kahate haiM aura da:kha se sakha kI ora jAne ko utsarpiNI kAla yA utthAna (vikAsa) kA kAla kahate haiN| ina donoM kAloM kI avadhi lAkhoM-karor3oM varSoM se bhI adhika hai| vartamAna meM avasarpiNI kAla cala rahA hai, jisake prArambha ke cAra bhAga bIta gaye haiN| aba hama usake pA~caveM bhAga 'du:kharUpa' (duSamA) se gujara rahe haiN| prathama tIna bhAgoM meM bhogabhUmi thii| manuSya jIvana kI vaha prakRtyAzrita Adima avasthA thii| sArI icchAyeM kalpavRkSoM se pUrNa ho jAtI thiiN| tIsare bhAga ke anta meM bhogabhUmi kA avasAna hone lgaa| kAlacakra ke ina parivartanoM ko dekhakara loga zaMkita aura bhayabhIta hone lge| ataeva unhoMne svayaM janasamUhoM meM rahanA prArambha kiyaa| mAnava jIvana meM sAmAjika vaidhAnikatA kA aMkuraNa huaa| sAmAjika jIvana kI nIMva yahIM se par3I mAnanI caahie| aise samaya meM apanI buddhi evaM bala ke mAdhyama se jinhoMne samAja kA netRtva kiyA, ve 'kulakara' khlaaye| aise caudaha kulakara hue jinameM prathama pratizruti aura antima nAbhirAya the| bhagavAn RSabhadeva nAbhirAya aura marudevI ke putra RSabhadeva hue, jo isa yuga meM jainadharma ke pravartaka the| vaidika paramparAnusAra RSabhadeva bhagavAn viSNu ke eka avatAra haiN| jainetara sAhitya meM zrImadbhAgavat kA nAma ullekhanIya hai, isake pA~cave skandha meM RSabhadeva kA caritra vistAra se citrita hai| yaha varNana jaina sAhitya ke varNana se kucha-kucha milatA huA hai| usameM likhA hai ki 'jaba brahmA ne dekhA ki manuSya saMkhyA nahIM bar3hI to unhoMne manu aura satyarUpA ko utpanna kiyaa| unake priyavrata nAma kA lar3akA huaa| priyavrata kA putra AgnIdhra huaa| AgnIdhra ke ghara nAbhi ne janma liyaa| nAbhi ne marudevI se vivAha kiyA aura unase RSabhadeva utpanna hue| RSabheva ne jayantI nAma kI bhAryA se sau putra utpanna kiye aura bar3e putra bharata kA rAjyAbhiSeka karake saMnyAsa le liyaa| ve digambara veSa meM nagna vicaraNa karate the| unakA kAmadeva ke samAna sundara zarIra malina ho gayA thaa| unhoMne Ajagara vrata le liyA thA' aadi| isa adhyAya kA mUla AdhAra pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAyeM', 'purudeva campU kA AlocanAtmaka parizIlana', 'jaina sAhitya aura itihAsa : pUrva pIThikA', 'jaina dharma', 'rAjapUtAne ke jaina vIra', 'maurya sAmrAjya ke jaina vIra', 'saMkSipta jaina itihAsa', 'bhAratIya itihAsa : eka dRSTi', 'jaina saMskRti aura rAjasthAna', 'History of Jainism', Adi pustakeM haiN| parantu samaya kA nirdhAraNa 'pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAyeM' ke AdhAra para kiyA gayA hai| vizeSa adhyayana aura sandarbha ke icchuka pAThakoM ko ukta pustakeM dekhanA caahie| For Private And Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina vedoM me bhI RSabhadeva kI upAsanA kI gaI hai, unheM agni, kezI, vAtarazanA Adi ke rUpa meM stuta kiyA gayA hai| 'Rgveda' ke eka maMtra meM kahA gayA hai- 'miSTabhASI, jJAnI, stuti yogya vRSabha ko sAdhaka mantroM dvArA vardhita kro| ve stotA ko nahIM chodd'te|' digambara jaina paramparA se sambandhita Rgveda kA mahattvapUrNa sUkta kezI (10/136) sUkta hai, jisameM vAtarazanA muniyoM kA ullekha hai| vAtarazanA kA artha hai, 'vAyu jinakI mekhalA hai|' digambara kA artha hai 'dizAyeM jinakA ambara-vastra haiN|' isa prakAra donoM zabda eka hI bhAva ke sUcaka haiN| vAtarazanA muniyoM ko 'maladhArI' sUcita kiyA gayA hai 'munayo vAtarazanA pizAMgA: vasate mlaa:|' jaina paramparA meM muniyoM kA snAna varjita hai| jJAta hotA hai ki snAna na karane ke kAraNa tathA kezoM ke bar3ha jAne ke kAraNa unheM maladhArI kahA gayA hai| DaoN0 maMgaladeva zAstrI ne 'bhAratIya saMskRti kA vikAsa' (aupaniSad dhArA) pRSTha 180 para likhA hai- "Rgveda ke sUkta 10/136 meM muniyoM kA anokhA varNana milatA hai, unako mRttikA ko dhAraNa karate hue piMgala varNa aura kezI='prakIrNa-keza' ityAdi kahA gayA hai| yaha varNana zrImadbhAgavat (paMcama skandha) meM diye hue jainiyoM ke Adi tIrthaGkara RSabhadeva ke varNana se atyanta samAnatA rakhatA hai| vahA~ spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki 'RSabhadeva ne vAtarazanA muniyoM ke dharmoM ko prakaTa karane kI icchA se avatAra liyA thaa|" bharata se bhArata purANoM meM bhI RSabhadeva kA varNana huA hai| purANoM ke anusAra svAyaMbhuva manu ke putra priyavrata yA AgnIdhra hue unake putra nAbhi hue aura unake putra RSabhadeva hue| RSabhadeva ke putra bharata hue, jinake nAma para ise bhAratavarSa kahate haiN| liMgapurANa (adhyAya 47) meM kahA gayA hai 'nAbhenisarga vakSyAmi himaaNko'sminnibodht| nAbhistvajanayat putraM marudevyAM mhaamtiH|| RSabhaM pArthiva zreSThaM sarvakSatrasya puujitm| RSabhAd bharato jajJe vIraH putraH shtaagrjH|| so'bhiSicyAtha RSabho bharataM putrvtslH|' himAdrerdakSiNaM varSa bharatAya nyvedyt| tasmAttu bhArataM varSaM tasya nAmnA vidurbudhaaH||' aisA hI varNana kucha zabdoM ke hera-phera ke sAtha mArkaNDeya purANa, kUrma purANa, brahmANDa purANa, vArAha purANa, viSNu purANa, skanda purANa, zrImadbhAgavat Adi meM AyA hai| isa prakAra spaSTa hai ki RSabhadeva ke putra bharata ke nAma para hI hamAre deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| sindhu ghATI se prApta devI-devatAoM kI mUrtiyoM ke AdhAra para yaha kahane ke paryApta AdhAra haiM ki una dinoM RSabhadeva kI pUjA hotI thii| har3appA aura mohana-jodar3oM meM kucha mUrtiyA~ 'yogI', 'vRSabha' aura 'nagna' For Private And Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa kiyA milI haiN| prasiddha itihAsavid zrI rAmaprasAda candA ne mADarnarivyU, jUna 1932 meM prakAzita lekha meM kahA hai'sindhu ghATI se prApta moharoM para baiThI avasthA meM aMkita devatAoM kI mUrtiyAM hI yoga kI mudrA meM nahIM haiM kintu khar3I avasthA meM aMkita mUrtiyAM bhI yoga kI kAyotsarga mudrA ko batalAtI haiN| mathurA myUjiyama meM dUsarI zatI kI kAyotsarga meM sthita eka RSabhadeva jina kI mUrti hai| isa mUrti kI zailI se sindhu se prApta moharoM para aMkita khar3I huI devamUrtiyoM kI zailI bilkula milatI hai| ...RSabha yA vRSabha kA artha hotA hai baila aura RSabhadeva tIrthaMkara kA cihna baila hai| mohara naM0 3 se 5 taka ke Upara aMkita devamUrtiyoM ke sAtha baila bhI aMkita hai jo RSabha kA pUrNa rUpa ho sakatA hai|' itihAsakAra DaoN0 rAdhA kumuda mukharjI ne bhI zrI rAmaprasAda candA ke ukta mata ko mAnya kiyA hai| Rgveda meM 'ziznadevAH' pada AyA hai| indradeva se prArthanA kI gaI hai ki 'ziznadeva' hamAre yajJa meM vighna na DAleM aadi| prAyaH vidvAnoM ne 'ziznadevAH' kA artha zizna ko devatA mAnane vAle arthAta liMgapajaka hai| kintu sva) paM) kailAzacaMdra zAstrI ne 'jainadharma', pRSTha 21 para isakA dUsarA artha-'ziznayukta devatA ko mAnane vAle arthAt nagna devatAoM ko pUjane vAle' bhI kiyA hai| yaha artha samIcIna jAna par3atA hai| ina sabhI tathyoM se spaSTa hai ki vaidika va sindhu ghATI yuga meM RSabhadeva kI pUjA hotI thii| yaha saba likhane kA Azaya yaha hai ki RSabhadeva vedollikhita hone ke sAtha hI veda pUrva bhI haiM aura ve hI bhAratIya sAhitya-vidyA-kalA-rAjanIti ke prathama upadeSTA haiM, unhoMne hI rAjya-vyavasthA kA bar3A saphala sUtrapAta kiyA thaa| unhoMne vibhinna janapada, grAma, kheTa, karvaTa tathA sAma, dAna, daNDa, bheda Adi nItiyoM kI sthApanA kI thii| dharma ke anusAra manuSya jAti eka hai, ataH kisI prakAra kI uccatA-nIcatA kA prazna hI nahIM, mAtra vRtti yA AjIvikA ko vyavasthita rUpa dene ke lie RSabhadeva ne kSatriya, vaizya aura zUdra ina tIna varNoM kI vyavasthA kI thii| brAhmaNa varNa kI sthApanA Age calakara cakravartI bharata ne kii| yaha sArI vyavasthA karma se hI thii| RSabhadeva ne asi (talavAra), masi (lekhanakalA), kRSi (khetI), vANijya (vyApAra) vidyA (lipi va aMka jJAna) aura zilpa (vibhinna kalAyeM) ina chaha karmoM kA upadeza dekara manuSya ko karma karane kI preraNA dI thii| yahIM se mAnava jIvana meM rAjya, samAja, dharma aura artha saMsthAoM kA vaidhAnika vikAsa tIvratA se huaa| ina sabakA dhyeya samAja ko susaMskRta aura sukha-sampanna banAnA thaa| vizva kI mUla lipi brAhmI RSabhadeva kA mAnava samAja ko jo avadAna hai usameM lipi aura aMka kA jJAna pramukha hai| 'tiloyapaNNatti', 'mahApurANa' Adi mahattvapUrNa granthoM meM ullekha hai ki RSabhadeva ke sau putra tathA brAhmI aura sundarI do kanyAyeM thiiN| eka samaya brAhmI unakI dAhinI ora aura sundarI bAyIM ora baiThI thii| RSabhadeva ne brAhmI ko varNamAlA kA bodha karAyA, ata: lipi bAyoM se dAyIM ora likhI jAtI hai| sundarI ko unhoMne aMka vidyA sikhAyI, ata: aMka dAyoM se bAyIM ora ikAI, dahAI... ke rUpa meM likhe jAte haiN| bAhmI ko sarvaprathama lipi kA jJAna dene ke kAraNa vizva kI mUla lipi brAhmI kahalAtI hai| bharatAdi putroM ko unhoMne nATyazAstra Adi viSayoM kI zikSA dI thii| (vistRta adhyayana ke lie mahApurANa dekheN)| For Private And Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 4 eka ahiMsaka yuddha yuddha aura ahiMsaka, bar3I virodhI bAta hai yaha, para itihAsa meM eka aisA yuddha bhI huA jo pUrNata: ahiMsaka thaa| RSabhadeva jaba vairAgya dhAraNa kara tapasyArtha vana cale gaye, taba unake do putroM bharata aura bAhubalI ke madhya zaktiparIkSaNa huaa| bharata cakravartI hone ke kAraNa digvijaya kara lauTe to unakA cakra ayodhyA ke bAhara hI ruka gayA / purohitoM ne batAyA ki abhI Apane apane bhAiyoM ko nahIM jItA hai| taba bharata ne bhAiyoM ke pAsa sandeza bhejaa| bhAiyoM ne bhAI ke zAsana meM rahanA svIkAra nahIM kiyA aura vairAgya dhAraNa kara liyaa| bharata ke eka bhAI bAhubalI usa samaya podanapura ke rAjA the| ve yuddha ke lie taiyAra ho gye| donoM ora kI senAyeM yuddhabhUmi meM pahuMca gii| raNabherI baja utthii| bhayAnaka yuddha kI vibhISikA sAmane khar3I thI, para eka kSaNa meM dRzya badala gayA / svataMtratA saMgrAma meM jaina donoM pakSoM ke maMtriyoM ne vicAra-vimarza kara prastAva rakhA ki Apa donoM caramazarIrI ( isI bhava se mokSa jAne vAle) haiM, ata: ApakA kucha nahIM bigar3egA, vyartha hI isa yuddha meM senA mArI jaayegii| acchA yaha hogA ki Apa donoM bhAI jalayuddha, dRSTiyuddha aura bAhuyuddha karake hAra-jIta kA nirNaya kara leN| anta meM donoM pakSoM kI sahamati se bharata aura bAhubalI ke bIca meM yuddha hue| cUMki bAhubalI baliSTha aura U~ce the, ataH tInoM meM unakI hI vijaya huii| isa para bharata apanA cakra bAhubalI para calA diyA, kintu cakra bAhubalI kI pradakSiNA kara lauTa aayaa| bhAI ke isa vyavahAra ko dekhakara bAhubalI ko vairAgya ho gyaa| ve samasta rAja-pATa tyAgakara tapasyA karane vana cale gye| unhoMne khar3e-khar3e eka varSa taka kaThora tapasyA kii| unake pairoM va hAthoM para latAyeM lipaTa gaIM aura pairoM meM dImakoM ne vAmiyA~ banA liiN| isa prakAra binA kisI hiMsA ke isa yuddha meM hAra-jIta kA nirNaya ho gyaa| bAhubalI dvArA jItakara bhI rAjya kA tyAga kara tapasyArtha cale jAnA apane Apa meM tyAga aura svAtantrya-priyatA kA anupama udAharaNa hai| anya tIrthaMkara RSabhadeva ke bAda isa paramparA meM teIsa tIrthaGkara aura hue| rAmAyaNa yA bhagavAn rAma kI ghaTanAyeM bIsaveM tIrthaGkara munisuvratanAtha ke kAla meM huiiN| jaina paramparA meM rAma ke sthAna para unake dUsare nAma padma kA adhika prayoga huA hai| padma (rAma) ko AdhAra banAkara padmapurANa, padmacarita Adi aneka purANoM / kAvyoM kI racanAyeM huiiN| For Private And Personal Use Only mahAbhArata meM varNita prasiddha kaurava - pANDava yuddha bAisaveM tIrthaMkara neminAtha ke samaya huA / zrIkRSNa inhIM neminAtha ke cacere bhAI the| neminAtha ke dUsare nAma 'ariSTanemi' kA prayoga vaidika sAhitya meM bahudhA huA hai| kaurava - pANDavoM ko bhI AdhAra banAkara jaina paramparA meM pracura sAhitya kA nirmANa huA / teisaveM tIrthaGkara pArzvanAtha kA samaya 877-777 IsA pUrva lagabhaga nizcita hai| pArzvanAtha aitihAsika mahApuruSa haiN| pArzvanAtha ke nirvANa ke 250 varSa bAda mahAvIra kA nirvANa huA thaa| bhagavAn mahAvIra aura bhArata ke gaNatantra bhAratavarSa meM Aja jo gaNatantra paramparA hai vaha bhagavAn mahAvIra ke kAla meM bhI thii| mahAvIra kA janma Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa kuNDalapura (kuNDapura, kuNDanagara, kuNDagrAma, vasukuNDa yA kSatriyakuNDa) meM lagabhaga 600 I0pU0 meM huA thaa| kuNDalapura yA kuNDagrAma vaizAlI ke samIpa thaa| usa samaya vaizAlI atyanta jana-dhana sampanna nagarI thI aura tatkAlIna sarvAdhika zaktisampanna vajjigaNa-saMgha (jisameM licchavi, jJAtRka, videha, malla Adi aneka svAdhInatA premI gaNa sammilita the) kI rAjadhAnI thii| jJAtRkavaMzI vrAtya kSatriyoM ke gaNa kA kendra kuNDagrAma thA, jisake svAmI aura gaNapati rAjA sarvArtha the, unakI patnI kA nAma zrImatI thaa| yaha dampati zramaNoM kA upAsaka aura tIrthaGkara pArzvanAtha kI paramparA kA anuyAyI thaa| inake putra aura uttarAdhikArI rAjA siddhArtha the| inakA jJAtRka vaMza evaM gaNa usa samaya itanA pratiSThita evaM zaktisampanna thA ki vajjigaNa saMgha ke pradhAna, vaizAlI ke adhipati licchavi ziromaNi mahArAja ceTaka ne apanI patrI priyakAriNI trizala siddhArtha ke sAtha kara diyA thA jinase varddhamAna kA janma huA, vIra, ativIra, sanmati evaM mahAvIra unake aparanAma haiN| loka pracalana meM Ajakala varddhamAna ke lie mahAvIra hI adhika pracalita hai| 12 varSa kI kaThora sAdhanA ke bAda bha) mahAvIra ko kevalajJAna kI prApti huii| apane amRtamayI upadezoM se unhoMne jana-jana ko kalyANa kA mArga dikhaayaa| unhoMne candanabAlA ke hAtha se AhAra (bhojana) grahaNa kara striyoM ko gauravAnvita kiyA thaa| mahAvIra ke svajana parijana mahArAja ceTaka, senApati siMhabhadra Adi | kisI rUpa meM tatkAlIna gaNatantroM se sambaddha the| mahAvIra kA nirvANa 527 I0 pU0 meM huaa| bhagavAn mahAvIra ke ananya bhaktoM meM magadha nareza zreNika bimbasAra kA sthAna sarvopari hai| mahAvIra kI tapasyA aura sAdhanA kA sthAna adhikAMza samaya meM magadha hI rhaa| zreNika bimbasAra ke suzAsana aura uttama rAjya vyavasthA kA zreya maMtrIzvara abhaya kumAra ko hai| nanda-maurya yuga (lagabhaga 500-200 I0 pU0) nandamaurya yuga (lagabhaga 500-200 I0 pU0) meM jainadharma ko pUrA rAjyAzraya prApta rhaa| isa yuga ke aneka rAjA jaina the| isa vaMza meM nandivardhana (lagabhaga 449-407 I0 pU0) bar3A pratApI rAjA huaa| mahAvIra nirvANa saMvat 103 (I0pU0 424) meM usane kaliMga deza para vijaya prApta kI thI aura usa rASTra ke iSTadevatA 'kaliMga jina' (yA agrajina arthAt Adi tIrthaGkara RSabhadeva) kI pratimA ko vahAM se le AyA thA tathA use apanI rAjadhAnI pATaliputra (vartamAna paTanA) meM sthApita kiyA thaa| nandivardhana kA putra evaM uttarAdhikArI 'mahAnandina' bhI bar3A pratApI evaM zaktizAlI rAjA thA, usane lagabhaga 44 varSa rAjya kiyA, kula paramparAnusAra vaha svayaM jainadharma kA anuyAyI thA tathA usake aneka maMtrI aura karmacArI bhI jaina the| mahAnandina ke uparAnta magadha meM ghaTita gharelU rAjya krAnti kA lAbha uThAkara eka sAhasI evaM catura yuvaka mahApadma ne rAjya siMhAsana para apanA adhikAra kara liyaa| mahApadma evaM usake putra/parijana bhI jainadharma ke anuyAyI the| isa kAla kI sarvAdhika mahattvapUrNa ghaTanA yUnAnI samrATa sikandara mahAn kA pazcimottara bhArata para AkramaNa thA. jisake aneka acche-bare pariNAma he| ina yanAniyoM ko sImAnta ke gAndhAra, takSazilA Adi nagaroM ke nikaTavartI anya pradezoM meM hI nahIM apita samparNa paMjAba aura sindha meM yatra-tatra aneka nagna (digambara) nirgrantha sAdhu mile the, jinakA unhoMne 'jimnosophisTa', 'jimneTAijenoi' Adi nAmoM se ullekha kiyA hai| ye zabda tatkAlIna evaM tat pradezIya digambara jaina muniyoM ke lie prayukta hote the| kahA jAtA hai ki samrAT sikandara kalyANa muni' ko apane sAtha le gaye the, vahIM unakA samAdhimaraNa huA thaa| For Private And Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina I0 pU0 cauthI zatAbdI ke antima pAda ke prArambha meM eka mahAn rAjyakrAnti huI, jisameM nandavaMza kA nAza kara mauryavaMza kI sthApanA hii| isakA zreya cANakya ko diyA jAtA hai, jisane vIra candragupta ke sahayoga se yuddhanIti kA Azraya lekara sabala aura sudRr3ha rAjya sthApita kiyA thaa| kahA jAtA hai ki samrATa candragupta maurya kA apanA kula 'moriya' AcArya bhadrabAhu zrutakevalI kA bhakta thaa| jaina granthoM meM candragupta ko una mukuTabaddha mANDalika samrAToM meM antima kahA gayA hai, jinhoMne dIkSA lekara jIvana kA antima bhAga jaina muni ke rUpa meM vyatIta kiyA thaa| zravaNabelagola meM candragupta vasadi meM unakA antima samaya vyatIta huA thaa| candragupta ke bAda rAjya kA uttarAdhikArI usakA putra bindusAra huaa| bindusAra ke bAda usakA putra azoka rAjya kA uttarAdhikArI bnaa| 'priyadarzI', 'devAnAM priya' Adi usakI upAdhiyA~ thiiN| pitA ke zAsana kAla meM vaha ujjayinI kA zAsaka rahA thA, usa samaya usane samIpavartI vidizA ke eka jaina zreSThI kI rUpaguNa sampanna 'asandhyamitrA' nAmnI kanyA se vivAha kara liyA thA, jisase kuNAla nAma kA putra utpanna huA thaa| I0 pU0 262 ke lagabhaga apane rAjya ke AThaveM varSa meM eka vizAla senA lekara azoka ne kaliMga rAjya para AkramaNa kara diyaa| bhISaNa yuddha huaa| lAkhoM sainika mRtyu ke ghATa utAra diye gye| kaliMga rAjya parAjita huaa| azoka kI vijaya kIrti sarvatra phaila gii| parantu isa bhayaMkara narasaMhAra ko dekhakara ahiMsAmUlaka jainadharma ke saMskAroM meM pale azoka kI AtmA tilamilA uThI, usane pratijJA kI ki 'bhaviSya meM vaha raktapAtapUrNa yuddhoM se sarvathA virata rhegaa|' sAmAnyataH yaha mAnA jAtA hai ki azoka bauddhadharma kA anuyAyI thA aura usane bauddhadharma ke pracAra prasAra evaM unnati ke lie aneka kArya kiye| isakA AdhAra azoka ke ve zilAlekha haiM, jo usake nAma se prasiddha haiN| parantu aise bhI kaI vidvAn haiM, jo ina saba zilAlekhoM ko kevala azoka dvArA likhAyA gayA nahIM mAnate apitu unameM se kucha kA zreya usake pautra samprati ko dete haiN| kucha vidvAnoM kA mata hai ki ina zilAlekhoM kA bhAva aura tadgata vicAra bauddhadharma kI apekSA jainadharma ke adhika nikaTa haiN| azoka yadi pUre jIvana bhara nahIM to kama se kama apane jIvana ke pUrvArddha meM avazya jaina thaa| usake dharmacakra meM 24 Are 24 tIrthaGkaroM ke pratIka haiN| isI taraha azoka cakra meM banA siMha bhagavAn mahAvIra ke cihna kA dyotaka hai| azoka kA putra kuNAla huaa| kuNAla kI mahArAnI kaMcanamAlA se samrAT samprati kA janma huA, jo I0pU0 230 ke lagabhaga siMhAsanArUr3ha huA thaa| visenTa smitha ke anusAra samprati ne araba, IrAna Adi yavana dezoM meM bhI jaina saMskRti ke kendra yA saMsthAna sthApita kiye the| usane aneka dezoM meM jaina sAdhuoM ko dharma pracAra ke lie bhI bhejA thaa| khAravela vikrama yuga (lagabhaga I0 pU0 200 se san 200 taka) samrAT aila khAravela ke samaya jainadharma phlaa-phuulaa| dUsarI zatI I0 pU0 kA yaha sarvAdhika pratApI aura zaktizAlI rAjA thaa| kaliMga deza (vartamAna ur3IsA) ke sAtha jaina dharma kA sambandha atyanta prAcIna rahA hai| bhagavAn RSabhadeva kA samavasaraNa yahA~ AyA thA, tIrthaMkara arahanAtha kI prathama pAraNA yahA~ huii| bhagavAn mahAvIra kA padArpaNa bhI yahAM huA thaa| khAravela kA prasiddha zilAlekha khaNDagiri-udayagiri parvata para kRtrima guhAmandira ke mukha evaM chata para satraha paMktiyoM meM lagabhaga caurAsI vargaphITa ke vistAra meM utkIrNa hai| lekha kI lipi For Private And Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 7 brAhmI aura bhASA jaina prAkRta hai| isameM sarvaprathama arahantoM aura siddhoM ko namaskAra kiyA gayA hai, jo prathama aura dvitIya parameSThI haiN| isa zilAlekha meM mahAvIra nirvANa saMvat ke sAtha ullekha hai ki khArakhela ne bArahaveM varSa meM magadha para AkramaNa kiyA aura nandarAja dvArA kaliMga se le jAyI gaI kaliMga jina pratimA evaM bahumUlya ratnoM ko lekara apanI rAjadhAnI praveza kiyaa| yathA - 'namo arahaMtAnaM (1) namo savasiddhAnaM.. nandarAjanItaM ca kaliMgajinaM saMnivesa.. .vArasame ca vase.. gaharatanAna paDihArehiM aMgamAgadha vasuM ca neyAti' (paMkti 12 ) / terahaveM varSa meM khAravela ne aneka arhanmandira banavAye aura zramaNoM ke lie eka vizAla sabhA maNDapa bnvaayaa| isameM koI sandeha nahIM ki isa lekha ko aMkita karAne vAlA khAravela jainadharma kA anuyAyI aura parama jinabhakta thaa| isakA pUrA parivAra, aneka rAjapuruSa tathA pratiSThita prajAjana bhI jaina bhakta the| gaMga-kadamba-pallava- cAlukya vartamAna karnATaka (maisUra) para lagabhaga eka hajAra varSa paryanta avicchinna zAsana karane vAlA vaMza gaMgavaMza thaa| isa vaMza kA jainadharma se ghaniSTha sambandha rhaa| isa vaMza meM aneka pratApI jaina rAjA bhI hue / yaha unakI nIti - parAyaNatA aura dhArmikatA kA hI pariNAma thA ki yaha rAjavaMza itanA dIrghajIvI rhaa| anuzrutiyoM ke anusAra bha0 RSabhadeva ke ikSvAku vaMza meM ayodhyA ke eka rAjA harizcandra the, jinake putra bharata kI patnI vijaya mahAdevI se gaMgadatta kA janma huA, usI ke nAma para yaha vaMza gaMgavaMza, gAMgeya yA jAhnaveya khlaayaa| gaMga kA eka vaMzaja viSNugupta ahicchatrA kA rAjA huA / usakA vaMzaja zrIdatta, zrIdatta kA vaMzaja kampa aura kampa kA putra padmanAbha huaa| usake rAjya para jaba ujjayinI ke rAjA ne AkramaNa kiyA to padmanAbha ne apane do putroM daddiga aura mAdhava ko kucha rAjacihnoM sahita videza bheja diyaa| ye bAlaka ghUmate-ghAmate karnATaka ke perUra nAmaka sthAna para pahu~ce jahA~ eka jinAlaya meM munirAja siMhanandi ke darzana kiye| siMhanandi ke AzIrvAda se daddiga aura mAdhava ne lagabhaga 188 I0 meM bANamaNDala meM ukta rAjavaMza kI nIMva ddaaliiN| eka zilAlekha meM siMhanandi ko 'dakSiNadezavAsIgaMgamahImaNDalIkakulasamuddharaNaH zrImUlasaMghanAtho' kahA gayA hai| eka dUsarI anuzruti ke anusAra gaMgarAjakumAroM ne nandagiri ko apanA durga banAyA thaa| For Private And Personal Use Only mAdhava kA putra aura uttarAdhikArI kiriyamAdhava dvitIya huA / usakA uttarAdhikArI harivarmana pRthvIgaMga taMdagala mAdhava-avinIta gaMga huaa| yaha rAjA bar3A parAkramI aura dharmAtmA thA, kahA jAtA hai ki kizora vaya meM hI eka bAra usane jinendra kI pratimA ko zira para dhAraNa karake bhayaMkara bAr3ha se bipharatI kAberI nadI ko akele pAra kiyA thaa| suprasiddha digambarAcArya devanandi pUjyapAda ko isa rAjA ne apane putra yuvarAja durvinIta kA zikSaka niyukta kiyA thaa| abhilekhoM meM avinIta ko vidvajjanoM meM pramukha kahA gayA hai| likhA gayA hai 'isa nareza ke hRdaya meM mahAn jinendra ke caraNa acala meru ke samAna sthira the|' durvinIta apane guru pUjyapAda kA padAnusaraNa karane meM apane Apako dhanya mAnatA thA / durvinIta ke uparAnta usakA prathama putra polavIra taduparAnta dvitIya putra muSkara rAjA huA, jisake samaya meM jainadharma gaMgavADI kA rAjadharma thaa| usakA putra zrIvikrama bhUvikrama ke pazcAt zivakumAra prathama rAjA banA, jisane 670 I0 meM aneka jaina mandiroM kA nirmANa karAyA thaa| isake bAda usakA putra rAcamalla Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina eregaMga- zrIpuruSa rAjasiMhAsana para baitthaa| lagabhaga 50 varSa zAsana karane ke bAda usane apane putra zivamAra dvitIya saigota ko rAjya kA uttarAdhikArI bnaayaa| yaha bar3A vIra, parAkramI, aura jainadharma kA mahAn saMrakSaka aura bhakta rAjA thaa| zivamAra ke putra yuvarAja mArasiMha kI mRtyu zivamAra ke jIvanakAla meM hI ho gii| ataH zivamAra kA bhAI vijayAditya aura vijayAditya kI mRtyu ke bAda usakA putra satyavAkya rAjagaddI para baitthaa| idhara zivamAra ke choTe putra pRthvIpati prathama ne bhI rAjya ke eka bhAga para apanA adhikAra kara liyA thaa| ata: gaMgarAjya do zAkhAoM meM vibhakta ho gayA / gaMgavaMza ke rAcamalla satyavAkya prathama (815-853 I0), rAcamalla satyavAkya dvitIya (870-890 I0), rAcamalla satyavAkya tRtIya (lagabhaga 920 I0) Adi pratApI rAjA hue| isI vaMza ke eka rAjA gaMgarAja maruladeva (953-961 I0) ko zilAlekhoM meM 'jinacaraNakamala caJcarIka' kahA gayA hai| maruladeva kA sautelA bhAI mArasiMha (961-974 I0) bhI bar3A pratApI rAjA thaa| eka abhilekha meM use 'bhuvanaikamaMgala-jinendra-nityAbhiSeka-ratnakalaza' batAyA gayA hai| gaMgavaMza ke sandhyAkAla meM satyavAkya caturtha kA advitIya maMtrI evaM mahAsenApati cAmuNDarAya ) apanI vIratA, satyaniSThA evaM jinendra bhakti ke kAraNa amara ho gayA hai| cAmuNDarAya mahAn rAjanItijJa, kavi, granthakAra, siddhAntajJa evaM saMskRta-prAkRta bhASAoM kA azeSa jJAtA thA, inhIM kI preraNA se AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ne gommaTasAra jaise mahAn siddhAnta grantha kI racanA kI thii| cAmuNDarAya ne aneka mUrtiyoM evaM mandiroM ke nirmANa ke sAtha hI zravaNabelagola meM candragiri parvata para cAmuNDarAya vasati meM indranIlamaNi kI tIrthaMkara neminAtha kI pratimA pratiSThita kI thii| cAmuNDarAya ne apanI mAtA kAlaladevI kI icchA pUrI karane ke lie zravaNabelagola meM bhagavAn bAhubalI kI vizva prasiddha lagabhaga 57 phITa U~cI pratimA kI sthApanA kI thii| dakSiNa bhArata ke kadamba aura pallava vaMza ke rAjAoM ke rAjyakAla meM bhI jainadharma ko prazraya prApta rhaa| pallavoM kA rAjyacihna vRSabha thA, isI kAraNa ve vRSabhadhvaja kahalAte the| isase isa anumAna ko paryApta AdhAra milatA hai ki pallavavaMzI rAjA RSabhadeva ke upAsaka rahe hoNge| isa vaMza meM bAda ke aneka rAjA zaiva ho gaye the, jinhoMne aneka jaina mandiroM ko zaiva mandiroM meM parivartita karA diyA thaa| samrAT pulakezin dvitIya satyAzraya pRthvIvallabha (608-642 I0) cAlukya vaMza kA sabase mahAn samrAT thaa| prAya: pUre dakSiNa bhArata para usakA adhikAra thaa| yaha rAjA jainadharma kA prabala poSaka thaa| apanI digvijaya ke uparAnta rAjadhAnI vAtApI meM praveza karane para usane apane guru paNDita ravikIrti ko udAra dAna dekara sammAnita kiyA thA, jisake upalakSya meM ravikIrti ne aihola kI 'megutI' pahAr3I para sthita jaina mandira kI dIvAra para utkIrNa kalApUrNa saMskRta prazasti racI thI, isa prazasti meM kAlidAsa, bhAravi kA nAma AyA hai| yathA yenAyoji nave'zma sthiramartha vidhau vivekinA jinveshm| saH vijayatAM ravikIrtiH kavitAzrita kaalidaasbhaarvikiirtiH|| rASTrakUTa-cola- uttaravartI cAlukya-kalacuri rASTrakUTavaMzIya rAjAoM meM samrAT amoghavarSa prathama mahAn rAjA huaa| 821 I0 meM mAnyakheTa meM inakA For Private And Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa rAjyAbhiSeka huA thaa| itihAsakAroM kA mata hai ki rASTrakUTa narezoM meM amoghavarSa jainadharma kA mahAn saMrakSaka thA aura sambhavataH usane svayaM jainadharma dhAraNa kiyA thaa| AcArya jinasena svAmI samrAT ke dharmaguru aura rAjaguru the| prasiddha jainAcArya guNabhadra ne likhA hai ki - 'svaguru bhagavajjinasenAcArya ke caraNakamaloM meM praNAma karake amoghavarSa nRpati svayaM ko pavitra aura dhanya mAnatA thaa|' yathA 9 'saMsmartA svamamoghavarSanRpatiH puuto'hmdyetylm|' isake zAsanakAla meM aneka jaina granthoM kA praNayana huaa| kahA to yahA~ taka jAtA hai ki isake rAjya meM jainadharma hI rASTradharma thaa| amoghavarSa kA senApati vIra baMkeyarasa jaina thA aura usane konnUra meM eka bhavya jinAlaya banavAyA thA. jisakI vyavasthA ke lie rAjA ne talepUra nAma kA pUrA grAma va anya grAmoM kI bhUmi pradAna kI thii| rASTrakUTa vaMza ke hI indra tRtIya (914-922 I0 ) ke senApati narasiMha aura zrIvijaya donoM jaina the| zrIvijaya to jIvana ke antima bhAga meM saMsAra kA parityAga karake jaina muni bana gaye the| rASTrakUTa vaMzIya kRSNa tRtIya ke mahAmAtya bharata jaina dharmAvalambI brAhmaNa the| bharata ke putra nanna isI samrAT ke gRhamaMtrI the| 'nAgakumAra carita' nAmaka grantha kI racanA mahAkavi puSpadanta ne nanna ke mandira (mahala) meM rahate hue hI kii| rASTrakUTa vaMza ke antima rAjA kRSNa tRtIya kA pautra indracaturtha thA hemAvatI tathA zravaNabelagola kI candragiri kI gandhavAraNa basadi ke zilAlekhoM se jJAta hotA hai ki yaha rAjA bar3A vIra aura yuddha - vijetA thaa| 982 I0 meM caitra zukla aSTamI, somavAra ke dina isane samAdhimaraNa kiyA thaa| isa prakAra rASTrakUTa yuga meM jainadharma, vizeSata: digambara jainadharma sampUrNa dakSiNApatha meM pradhAna dharma thaa| 9 vIM zatAbdI I0 meM vijayAlama cola ne taMjaura ko rAjadhAnI banAkara apane vaMza kI sthApanA kI aura cola rAjya kA punarutthAna kiyaa| isa vaMza ke koluttuMga cola (1074-1123 I0 ) ke prazraya aneka jaina dhArmika aura sAhityika kArya hue the| uttaravartI cAlukya nareza tailapadeva Ahavamalla ke mahAdaNDanAyaka vIra nAgadeva kI dharmapatnI mahAsatI attimabbe kA nAma Aja bhI dakSiNa bhArata meM sammAna ke sAtha liyA jAtA hai| mahAsatI ne apane satItva ke prabhAva se kucha samaya ke lie uphanatI godAvarI ko sthira kara diyA thaa| attimabbe ne svarNa evaM ratnoM kI pandraha sau jinapratimAyeM banavAkara vibhinna maMdiroM meM pratiSThApita kI thIM aura zAntipurANa (kannaDI ) kI eka hajAra pratiyAM likhAkara vibhinna zAstrabhaMDAroM meM vitarita kI thiiN| isa vaMza ke jayasiMha dvitIya AcArya vAdirAjasUri ke parama bhakta the| jayasiMha ke putra somezvara prathama ko eka zilAlekha meM syAdvAda mata kA anuyAyI kahA gayA hai| isake uttarAdhikArI somezvara dvitIya bhuvanaikamalla ne zAntinAtha jinAlaya kA nirmANa karAyA thaa| bhuvanaikamalla ke daNDAdhipa zAntinAtha ko parama jinabhakta kahA gayA hai| isI prakAra kuntala deza ke rAjA kIrtideva kI mahArAnI mAlaladevI purujinapati RSabhadeva kI parama bhakta thIM / For Private And Personal Use Only kalacuri rAjAoM ke samaya meM bhI jainadharma ko kAphI prazraya prApta rhaa| kahA jAtA hai ki isa vaMza kA Adi puruSa kIrtivIrya thA, jisane jainamuni ke rUpa meM tapasyA karake karmoM ko naSTa kiyA thaa| 'kala' zabda kA artha 'karma' bhI hai aura 'deha' bhI, ataeva deha damana dvArA karmoM ko cUra karane vAle vyakti ke vaMzaja kalacuri khlaaye| isa vaMza kA mahAzaktizAlI samrAT bijjala ( 1167 I0) huaa| kulapravRtti ke anusAra - Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10 svataMtratA saMgrAma meM jaina vaha jaina dharmAnuyAyI thaa| isa rAjA ke eka sAle bAsava ne 'ligAMyata' aparanAma 'vIra zaiva mata' kI sthApanA kI thii| bAsava kI bahina padmAvatI rAjA ko jainadharma se cyuta to na kara sakI para rAjakArya se use asAvadhAna banA diyaa| antataH bAsava dvArA rAjA kI hatyA ho gii| eka mata ke anusAra bijjala ne virakta hokara apane putra somezvara ko rAjya sauMpa diyA aura zeSa jIvana dharmasAdhanA meM bitaayaa| bijjala kA senApati racimayya bhI jaina thaa| usakA dhvajacihna vRSabha thaa| ataH yaha 'vRSabhadhvaja' bhI kahalAtA thaa| isane arasiyakere nagara meM eka sahasrakUTa caityAlaya kA nirmANa karAyA thaa| hoyasala rAjavaMza dakSiNa bhArata ke hI eka prasiddha aura zaktizAlI hoyasala vaMza kI sthApanA jainAcArya sudatta vardhamAna ke AzIrvAda se huI thii| isa vaMza kA saMsthApaka 'sala' karNATaka kI parvatIya jAti kA eka AbhijAtya kintu vipanna kula meM utpanna vIra yuvaka thaa| saubhAgyavaza sala sudatta vardhamAna ke pAsa pahu~ca gayA aura ziSya bana gyaa| eka dina eka 'zArdUla' guru ke Upara jhpttaa| vIra sala ne siMha ko mAra girAyA, prasanna ho guru ne use svatantra rAjya kI sthApanA kA AzIrvAda diyaa| yaha ghaTanA 1006 I0 ke lagabhaga kI hai, tabhI se sala 'poyasala' kahalAne lagA, jo kAlAntara meM parivartita hokara 'hoyasala' ho gyaa| isa prakAra sala dvArA sthApita rAjya/deza hoyasala khlaayaa| isa vaMza meM viSNuvardhana 'hoyasala' nAma kA pratApI rAjA parama vaiSNava thA kintu usakI paTTamahiSI mahArAnI zAntalA devI apanI sundaratA evaM saMgIta, vAdya, nRtya Adi kalAoM ke lie prakhyAta thIM sAtha hI parama jinabhakta aura dharmaparAyaNa thiiN| inakI mAtA mAcikabbe bhI parama jinabhakta aura dharmaparAyaNa thiiN| unhoMne zAntalA devI ke nidhana se virakta hokara zravaNabelagola meM jAkara apane guruoM prabhAcaMdra Adi kI upasthiti meM eka mAha ke anazana pUrvaka samAdhimaraNa kiyA thaa| viSNuvardhana hoyasala ke senApati gaMgarAja yuddhavijetA, parama svAmibhakta aura jinabhakta the| aneka upAdhiyoM ke sAtha zrIjainadharmAmRtAmbudhi-pravardhana-sudhAkara' aura 'samyaktva-ratnAkara' jaisI unakI upAdhiyA~ thiiN| zilAlekhoM meM gaMgarAja kI tulanA gommaTa pratiSThApaka mahArAja cAmuNDarAya se kI gaI hai| gaMgarAja ne gommaTezvara kA parakoTA aura zravaNabelagola ke nikaTa 'jinanAthapura' nAmaka jaina nagara basAyA thaa| unheM viSNuvardhana hoyasala mahArAja kA 'rAjyotkarSakartA' kahA gayA hai| viSNuvardhana ke dAna-daNDAdhIza puNisamayya daNDanAyaka evaM maMtrI mariyAne aura bharata, daNDAdhinAtha immar3i biTTimayya Adi bhI dharmAtmA jaina vIra the| uttara bhArata (lagabhaga 200 I0 se 1250 I0) uttara bhArata ke mathurA, ahicchatrA, hastinApura Adi jaina saMskRti ke kendra rahe haiN| cauthIM zatAbdI I0 se chaThI zatAbdI ke madhya taka uttara bhArata meM gupta sAmrAjya sarvopari rAjya zakti thaa| gupta nareza vaiSNava dharmAnuyAyI the para jaina dharma ke prati bhI ve asahiSNu nahIM the, usa samaya jaina dharma ko rAjyAzraya prApta nahIM thaa| candragupta vikramAditya ke navaratnoM meM kSapaNaka kA nAma AyA hai jo sambhavataH digambara jaina muni the| yathA dhnvntri-ksspnnkaamrsiNhshNkuvetaalbhttttghttkprkaalidaasaa:| khyAto varAhamihiro nRpateH sabhAyAM ratnAni vai vararucirnava vikrmsy|| -jyotirvidAbharaNa, 22/10 For Private And Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa jaina paramparAnusAra AcArya siddhasena (prathama) hI guptakAlIna kSapaNaka the| kahA jAtA hai ki amarakoSakAra amarasiMha bhI jaina the aura jyotiSAcArya varAhamihiri niyuktiyoM ke racayitA jainAcArya bhadrabAhu ke bar3e bhAI the| dillI ke tomara vaMza meM anaMgapAla tRtIya (1132 I0) kA rAjyamaMtrI naTTalasAhu bar3A dharmAtmA thA, jisane dillI meM bha0 AdinAtha kA kalApUrNa mandira banavAyA thaa| isI mandira aura usake AsapAsa ke jaina va hindU mandiroM ko dhvasta karake kutubuddIna aibaka ne kubbatula islAma masjida, vartamAna kutubamInAra ke pAsa banavAI thii| naTTalasAhu ke Azraya meM zrIdhara ne pArzvanAthacaritra (apabhraMza) kI racanA kI thii| upendra aparanAma kRSNarAja yA gajarAja ne 9vIM zatI ke uttarArdha meM mAlavA deza kI dhArAnagarI meM paramAra rAjya kI sthApanA kI thii| usakA uttarAdhikArI sIyaka dvitIya upanAma harSa, pratApI nareza aura svatantra rAjya kA svAmI thaa| apane poSita putra muMja ko rAjya dekara 974 I0 ke lagabhaga sIyaka paramAra ne eka jainAcArya se munidIkSA lekara zeSa jIvana eka jaina sAdhu ke rUpa meM vyatIta kiyA thaa| prabandhacintAmaNi Adi granthoM meM muMja ke sambandha meM aneka kathAyeM milatI haiN| aneka saMskRta kaviyoM kA vaha prazraya dAtA thA, jinameM jaina kavi dhanapAla bhI the| isase yaha spaSTa hai ki muMja jaina nahIM to jainadharma kA poSaka avazya thaa| muMja ke putra evaM uttarAdhikArI bhojadeva paramAra (1010-1053 I0) ke samaya dhArAnagarI di0 jainadharma kA pramukha kendra thii| amitagati, mANikyanandI, nayanandi, prabhAcandra Adi diggaja jainAcAryoM ne bhoja se Azraya aura sammAna prApta kiyA thaa| isI samaya dhArA ke pAsa nalakacchapura (nAlachA) meM prasiddha vidvAn paNDita pravara AzAdhara ne eka vizAla vidyApITha kI sthApanA kI thI aura 1225 se 1245 ke bIca aneka jaina granthoM kI racanA kI thii| gvAliyara ke kacchapaghAta yA kacchapaghaTavaMzI rAjAoM meM samrATa mahicandra ne 956 I0 meM suhoniyA meM eka jinamandira banavAyA thaa| 12vIM zatAbdI ke madhya ke lagabhaga taka kacchapaghAta rAjAoM kA zAsana gvAliyara pradeza meM calatA rhaa| svayaM gvAliyara durga (gopAcala) meM unake dvArA pratiSThita usa kAla kI tIrthaGkara pArzvanAtha kI vizAla pratimA Aja bhI vidyamAna hai jo vizva kI eka patthara se nirmita sabase vizAla padmAsana mUrti hai| rAjasthAna ke mevAr3a kI rAjadhAnI citrakUTapura (vartamAna cittaur3a) ke rAjAoM kA kuladharma zaiva thA kintu jaina dharma ke prati ve bar3e sahiSNu the| unake aneka maMtrI, dIvAna, bhaNDArI, sAmanta, saradAra Adi jaina the| kahA jAtA hai ki mevAr3a rAjya meM durga kI vRddhi ke lie jaba-jaba usakI nIMva rakhI jAtI thI to sAtha hI eka jaina mandira banavAne kI prathA thii| dazavIM zatAbdI meM rAjA zakti kumAra ke samaya meM cittaur3a kA prasiddha jaina jayastambha sambhavataH mUla rUpa meM banA thaa| mevAr3a ke prasiddha jaina tIrtha kesariyAnAtha (RSabhadeva) ko jaina hI nahIM zaiva, vaiSNava aura bhIla loga Aja bhI pUjate haiN| baMgAla aura kaliMga (ur3IsA) bhI prAcIna kAla se jainadharma ke gar3ha rahe haiN| baMgAla, bihAra, ur3IsA ke aneka bhAgoM meM prAcIna jaina zrAvakoM ke vaMzaja Aja bhI haiM, inheM Ajakala 'sarAka' kahA jAtA hai aura For Private And Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina ye aba puna: jainadharma meM lauTa Aye haiN| ye loga pArzvanAtha ke pUjaka haiN| inake gotroM ke nAma tIrthaGkaroM ke nAma para haiN| ye mAMsa madirA kA sevana nahIM karate va kucha-kucha rAtri bhojana ke bhI tyAgI haiN| ur3IsA meM aila khAravela ke bAda do tIna zatAbdiyoM taka usake vaMzajoM kA rAjya calatA rhaa| kaliMga jina kI pratimA ko lekara ur3IsA aura magadha kA dvandva prasiddha hI hai| jainAcArya akalaMkadeva ke samaya (7vIM zatI lagabhaga) kaliMganareza himazItala mahAyAnI bauddha thA para usakI rAjamahiSI madanAvatI parama jinabhakta thiiN| kArtikI aSTAhnikA ke samaya prathama ratha nikAlane ko lekara jaba vivAda huA to bhaTTAkalaMkadeva saubhAgya se vahA~ pahu~ca gye| jainoM va bauddhoM kA zAstrArtha huA, jisameM jainoM kI vijaya huii| kalacuriyoM ke zAsanakAla meM mahAkauzala pradeza meM jaina zilpa aura sthApatya kalA kA abhUtapUrva vikAsa huA thaa| candela kAla meM khajurAho meM 84 vizAla mandira bane the, jinameM aba lagabhaga Adhe zeSa haiN| inameM 32 jaina mandira bhI bane the| candela rAjA yadyapi zivabhakta the tathApi ve sarvadharma sahiSNu the| inake zAsana kAla meM devagar3ha, khajurAho, ahAra, bAnapura, papaurA, canderI Adi nagaroM meM samRddha jaina bastiyA~ thIM, aura aneka tIrtho, mandiroM, zAstroM kA nirmANa bhI huA thaa| 12-13vIM zatAbdI meM bundelakhaNDa meM eka dAnI dharmAtmA huA, jisane saikar3oM jinamandira banavAye the| aneka kuoM, tAlAboM evaM bAvaDiyoM kA bhI usane nirmANa karAyA thaa| tatkAlIna rAjAoM kA pUrA-pUrA Azraya use prApta thaa| isakA sahI nAma kyA thA ? koI nahIM jAnatA, para kiMvadantiyoM ke anusAra vaha bhaiMse para tela ke kuppe lAdakara vyApAra karatA thaa| eka dina vaha jaMgala meM baiThA thaa| usane dekhA ki usake bhaiMse ke khura kI lohe kI nAla sone kI ho gayI hai| Azcaryacakita hokara usane idhara-udhara khoja kI to use pArasa-patharI mila gaI, jisase vaha zIghra dhanakubera ho gyaa| apane bhAgya vidhAtA bhaiMsA yA pAr3A ke kAraNa vaha bhaiMsAzAha yA pAr3AzAha nAma se hI vikhyAta ho gyaa| usane vipula dAna diyaa| kahA jAtA hai ki anta meM apane samApta se vaha itanA Uba gayA ki pArasa-patharI ko gahare tAlAba meM pheMkakara santoSa kI saoNsa lii| __pazcima bhArata (vartamAna gujarAta) kA giranAra mahAbhAratakAlIna bAisaveM tIrthaGkara ariSTanemi yA neminAtha, jinakA vedoM meM aneka bAra ullekha hai, kI nirvANa sthalI hai| zaiva, vaiSNava, jaina, bauddha sabhI dharma yahA~ phle-phuule| 8vIM zatI ke Arambha se lekara 10vIM zatI ke prathama pAda taka rASTrakUTa govinda tRtIya ke vaMzaja mAnyakheTa ke samrAToM ke pratinidhiyoM ke rUpa meM gujarAta ke bahubhAga ke svatantra zAsaka rhe| gujarAta ke jaina samrAT amoghavarSa kA cacerAbhAI lATAdhipa karkarAja suvarNavarSa jaina dharma kA bhakta thaa| apane eka tAmrazAsana dvArA usane 821 I0 meM navasArI kI jaina vidyApITha ko bhUmi Adi kA prabhUta dAna diyA thaa| anya bhI aneka jaina rAjA yahAM hue| saurASTra, bhar3auMca, Adi zahara Aja bhI jainiyoM ke gar3ha haiN| gujarAta meM tatkAlIna jo sthAnIya rAjyavaMza udaya meM Aye unameM jainadharma kI dRSTi se cAbar3A, cApotkaTa Adi vaMza mahattvapUrNa haiN| cAvar3A vaMza ke saMsthApaka vanarAja ne apane guru jainAcArya zIlaguNa sUri ke AzIrvAda se maitrakoM kA uccheda karake 745 I0 meM apane rAjya kI sthApanA kI thii| gurudakSiNA meM jaba usane pUrA rAjya denA cAhA to guru ne eka sundara jina mandira mAtra banavAne ke lie khaa| taba vanarAja ne 'paMcAsAra pArzvanAtha jinAlaya' kA nirmANa karAyA thaa| For Private And Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa gujarAta ke pratApI solaMkI rAjA bhImadeva prathama ( 1010-1062 I0) kA kRpApAtra evaM svAmibhakta amAtya poravAr3avaMzI jaina zreSThi vimalazAha thA, jisane apane rAjA ke lie aneka yuddha kiye the| isane hI AbU parvata para vizvavikhyAta bhagavAn AdinAtha kA mandira banavAyA thaa| 13 ukta bhIma prathama kA pautra caulukya nareza jayasiMha siddharAja (1094 1143 I0) bar3A udAra rAjA thaa| vaha mahAdeva kA upAsaka thA to mahAvIra kA bhI bhakta thaa| jaina tIrtha zatruJjaya kI yAtrA kara usane AdinAtha jinAlaya ko bAraha grAma samarpita kiye the / hemacandrAcArya ne isa rAjA ke lie hI 'siddhahemazabdAnuzAsana' nAmaka prasiddha vyAkaraNa grantha racA thaa| isI rAjA ne unheM 'kalikAlasarvajJa' kI upAdhi pradAna kI thii| jayasiMha ke bAda kumArapAla solaMkI 1143 I0 meM gujarAta ke siMhAsana para baiThA usake guru AcArya hemacandra the| kumArapAla kI 1150 I0 kI cittaur3a prazasti ke racayitA digambarAcArya jayakIrti ke ziSya rAmakIrti muni the| kumArapAla pahale zaiva thA / kintu hemacandra ke upadeza se usane 1154 I0 meM jainadharma svIkAra kara liyA gayA thaa| usane zatruJjaya aura giranAra kI yAtrA kI thI / itihAsakAroM ne isakI bar3I prazaMsA kI haiM aura azoka mahAn se isakI tulanA kI hai| AcArya hemacandra ke akasmAt svargavAsa hone para viyoga meM 6 mAha bAda hI kumArapAla kI mRtyu ho gaI thii| eka mata ke anusAra AcArya kI mRtyu ke 32 dina bAda svayaM usake bhatIje ajayapAla ne viSa dekara usakI hatyA kara dii| ajayapAla jainadharma kA bar3A vidveSI thaa| usake eka jaina maMtrI yazapAla ne 'mohaparAjaya nATaka' likhA hai| gujarAta ke dholakA (dhavalapurI) ke sAmanta vIradhavala evaM usake uttarAdhikArI bIsaladeva baghele ke maMtrI bhrAtRdvaya vastupAla aura tejapAla kA nAma apanI dhArmika pravRtti ke kAraNa amara ho gayA hai| maMtrIzvara vastupAla ne gujarAta ke svarAjya ko naSTa hone se bacAne ke lie apane jIvana meM tresaTha bAra yuddhabhUmi meM gurjara - sainya kA saMcAlana kiyA thaa| AbU (delavAr3A) ke vizvavikhyAta kalAdhAma neminAtha kA advitIya mandira usane 1232 I0 meM karor3oM rupaye vyaya karake banavAyA thaa| usane aneka mandiroM aura masjidoM ko bhI dAna diyA thaa| 'purAtanaprabandhasaMgraha' se vidita hotA hai ki bIsaladeva baghele ke zAsanakAla 1257 I0 meM bhISaNa durbhikSa par3ane para jagaDUzAha ne duSkAla kI sahAyatArtha lAkhoM mUr3a (rupayA) tatkAlIna zAsakoM ko diye the| madhyakAla pUrvArdha (lagabhaga 1200 - 1550 I0) alAuddIna khilajI ke zAsana kAla (1296 1316 I0 ) meM rAjadhAnI dillI ke seTha pUraNacanda kA sultAna ke darabAra meM pratiSThita sthAna thA / 'sukRtasAgara' grantha meM unake lie 'alAuddInazAkhanimAnyaH ' pada kA prayoga kiyA gayA hai| pUraNacanda ke nivedana para bhaTTAraka mAdhavasena ne dillI darabAra meM zAstrArtha bhI kiyA thaa| dillI meM isI samaya meM seTha divArAya, ratnaparIkSaka Thakkara pheru, pATana ke seTha samarAzAha Adi hue, jo rAjamAnya the| For Private And Personal Use Only mAlavA kI rAjadhAnI ina dinoM ( 1387 1564 I0 ) mANDU thii| mAlavA ke rAjamantriyoM ke prasiddhavaMza meM utpanna maMtrIzvara maNDana, sultAna hozaMgazAha gorI (1405 - 32 ) kA mahApradhAna thaa| vaha sarvavidyAvizArada thA aura usane zrRMgAra maNDana' Adi kaI granthoM kI racanA kI thii| maNDana tathA usake cacere Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina bhAI dhanadarAja, bhatIje puMjarAja Adi kA tatkAlIna jaina dhArmika vyaktiyoM meM ullekha AcArya zrutakIrti ne apane 'dharmaparIkSA' nAmaka grantha meM kiyA hai| AgarA ke nikaTa candravAr3a (candrapATha) ko candrapAla cauhAna ne apanI rAjadhAnI banAyA thaa| isake rAjya meM rAyabaDDiya, raparI, hathikanta, zaurIpura, AgarA Adi kaI anya nagara yA durga the| candrapAla svayaM jainI thA aura usakA dIvAna rAmasiMha hArula bhI jaina thaa| candrapAla ke uttarAdhikArI bharatapAla-abhayapAla jAhar3a kA pradhAnamaMtrI amRtapAla thA, jo jinabhakta, sapta vyasana virakta, dayAlu aura paropakArI thaa| amRtapAla kA putra sAhu soDa, usakA putra ratnapAla (ralhaNa) rAjya ke nagaraseTha the| ratnapAla kA anuja kRSNAditya (kaNha) pradhAnamaMtrI evaM senApati thaa| dillI ke gulAma sultAnoM ke viruddha isa jaina vIra ne kaI saphala yuddha kiye the, aneka jina mandiroM kA nirmANa karAyA thA va kavi lakSmaNa (lAkha) se apabhraMza bhASA meM 'aNavrata ratnapradIpa' nAmaka dharmagrantha kI racanA 1256 I0 meM karAyI thii| yaha vaMza aneka varSoM taka rAjyamAnya aura rAjamantriyoM kA vaMza rhaa| kahA jAtA hai ki candravAr3a meM 51 jaina pratiSThAyeM huI thiiN| iTAvA (vartamAna mainapurI) jile ke karahala nagara meM bhI cauhAna sAmanta rAjA bhojarAja kA rAjya thA, jisake maMtrI yaduvaMzI amarasiMha jainadharma ke pAlaka the| unhoMne 1414 I0 meM vahA~ ratnamayI jinabimba kA nirmANa karAkara vizAla pratiSThA mahotsava karAyA thaa| phIroja tugalaka ke zAsana ke antima varSoM meM uddharaNadeva tomara ne gvAliyara para adhikAra karake apanA rAjya sthApita kiyA thaa| usake pratApI putra vIramadeva yA vIrasiMha tomara (1395-1422) ne rAjya ko susaMgaThita karake svataMtra aura zaktizAlI bnaayaa| bAda meM gaNapati deva, DUMgarasiMha, kIrtisiMha yA karaNasiMha, mAnasiMha (1479-1518 I0) aura vikramAditya kramazaH rAjA hue| vIramadeva ke mahAmAtya jaisavAla kulabhUSaNa jainadharmAnuyAyI kuzarAja the, jinhoMne gvAliyara meM candraprabhu jinendra kA bhavya mandira banavAyA thaa| inhIM ne padmanAbha kAyastha se 'yazodharacaritra' aparanAma 'dayAsundara vidhAna' nAmaka sundara kAvya kI racanA karavAyI thii| gvAliyara meM vidyamAna vizAlakAya jina pratimAoM ke nirmANa kA zreya DUMgarasiMha va kIrtisiMha tomara rAjAoM ko jAtA hai| AdinAtha kI pratimA bAvanagajA kahalAtI hai, jo lagabhaga 50 phITa U~cI hai| lagabhaga 33 varSa inake nirmANa meM lge| saMghapati kAlA ne DUMgarasiMha ke rAjya (1440 I0) meM svaguru bhaTTAraka yaza:kIrtideva ke upadeza se bha0 AdinAtha kI pratiSThA pratiSThAcArya paM0 raidhU se karAyI thii| raidhU mahAn sAhityakAra aura apabhraMza ke lagabhaga 30 graMthoM ke racayitA the| rAjasthAna meM mevAr3a ke prasiddha nagara cittaur3a ke zAsaka tejasiMha (1206 I0) kI rAnI jayatalladevI parama jinabhakta thiiN| unhoMne cittaur3a durga ke bhItara 1265 I0 ke lagabhaga pArzvanAtha kA sundara jinAlaya banavAyA thaa| rAnI ke dharmAtmA putra vIrakesarI rAvala samarasiMha ne muni amitasiMha ke upadeza se apane rAjya meM jIvahiMsA baMda karA dI thii| For Private And Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa raNathambhaura kA rANA hammIradeva, jaina vidvAnoM dvArA racita 'hamIra mahAkAvya', 'hammIra rAso' jaise jaina kAvyoM kA nAyaka hai| 14vIM sadI ke uttarArdha meM sAhajIjA bagheravAla ne cittaur3a ke advitIya kIrti stambha (jaina jayastambha) kA jIrNoddhAra karAyA thaa| kucha vidvAnoM kA mata hai ki yaha stambha sAhajIjA ne hI banavAyA thaa| yaha stambha patthara se nirmita hai aura isameM sAta khAne (maMjileM) haiN| kahA jAtA hai ki isI se preraNA lekara lagabhaga 100 varSa pazcAt rANAkumbhA ne apanA jayastambha banavAyA thaa| rANA ke aneka rAjapuruSa jaina the| mahArANA kumbhA ke samaya kI sarvazreSTha kalA upalabdhi raNakapura meM AdinAtha kA mandira hai, jisameM 1444 stambha, 44 mor3a, 24 maNDapa aura 54 devakulikAyeM haiN| isake banAne meM 65 varSa lge| isake nirmAtA rANA kumbhA ke kRpApAtra seTha dhannAzAha poravAla the, jinhoMne 1433 meM mahArANA se hI isakA zilAnyAsa karAyA thaa| rANA ne taba 22 lAkha rupaye dAna meM diye the| lagabhaga isI samaya muNDAsA (rAjasthAna) ke rAva zivasiMha ke rAjyazreSThI zAha jIvarAja pApar3IvAla ne aneka pratiSThAyeM karAkara lAkhoM kI saMkhyA meM jaina pratimAeM sarvatra bhejI thiiN| rANAsAMgA ke putra ratna siMha ke maMtrI karmAzAha ne, jinheM eka zilAlekha meM- zrIratnasiMharAjye rAjyavyApArabhAra-dhaureya' kahA gayA hai, zatruJjaya kA jIrNoddhAra karAyA thaa| mevAr3a ke itihAsa meM AzAzAha aura usakI vIra mAtA kA nAma amara ho gayA hai| mahArANA ratnasiMha kI mRtyu ke bAda usakA choTA bhAI vikramAjIta gaddI para baiThA, kintu vaha ayogya thA aura usakA choTA bhAI udayasiMha nanhA bAlaka thaa| ata: saradAroM ne vikramAjIta ko gaddI se utArakara dAsIputra banavIra ko rANA banA diyaa| banavIra ne vikramAjIta kI hatyA kara jaba udayasiMha kI hatyA karanI cAhI to pannA dhAya apane putra kA balidAna dekara udayasiMha ko bAhara le aayii| pannA Azraya kI khoja meM aneka sAmanta-saradAroM ke pAsa bhaTakI para atyAcArI banavIra ke bhaya se koI taiyAra nahIM haa| antataH vaha kambhalamera pahaMcI jahA~ kA dargapAla AzAzAha (jaina) thaa| AzAzAha bhI jaba apanI asamarthatA jAhira karane lagA to usakI vIra mAtA kupita hokara bhUkhI siMhanI kI bhA~ti AzAzAha kA prANAnta karane usa para jhapaTI aura kahA -'tU kaisA putra hai jo vipatti meM kisI ke kAma nahIM AtA, tujhe jIne kA adhikAra nhiiN|' AzAzAha gadgada hokara vIra jananI ke caraNoM meM gira pdd'aa| AzAzAha ne kumAra ko apanA bhatIjA kahakara prasiddha kiyaa| kucha samaya bAda anya sAmantoM kI sahAyatA se udayasiMha ne cittaur3a kA siMhAsana prApta kara liyaa| maNDaura ke rAva ridhamala tathA rAva jodhA kA dIvAna baccharAja bar3A catura, sAhasI aura mahattvAkAMkSI thaa| 1488 I0 meM bIkAnera ke saMsthApaka rAva bIkA kA bhI yaha dIvAna rhaa| baccharAja ne jainadharma kI prabhAvanA ke aneka kArya kiye the| baccharAja ke vaMzaja hI bacchAvata khlaaye| baccharAja ke putra karamasiMha, varasiMha, pautra nagarAja, prapautra saMgrAma Adi bIkA ke uttarAdhikAriyoM ke dIvAna rhe| mAravAr3a ke mohanota bhaNDArI Adi kaI prasiddha jaina vaMzoM kA udaya isI samaya huA aura unhoMne rAjya ke pratiSThita padoM para kArya karake usake utkarSa meM bhArI yogadAna diyaa| madhyakAla meM hI vijayapura rAjya ke rAjAoM kA kuladharma hindU thA para prajA kA bahubhAga jaina thaa| bukkArAya prathama (1365-1377 I0) ke samakSa jaba bhavyoM (jainoM) va bhaktoM (vaiSNavoM) meM hue saMgharSa ko lAyA gayA to unhoMne sabhI pramukhoM ko ekatra karake jainiyoM kA hAtha vaiSNavoM ke hAtha meM diyA aura ghoSaNA kI For Private And Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16 svataMtratA saMgrAma meM jaina 'hamAre rAjya meM jainadarzana aura vaiSNavadarzana ke bIca kisI prakAra kA bheda nahIM hai| jaina darzana pUrvavat paMcamahAzabda aura kalaza kA adhikArI hai aura rhegaa| aise bukkArAya kA pradhAnamaMtrI aura senApati jaina vIra baicapa thaa| vaha aura usake tIna vIra putra hI rAjya ke pramukha sainya saMcAlaka the| harihara dvitIya (1377--1404) kA rAjyakAla baicapa va usake putroM/pautroM ke laukika tathA jaina dhArmika kriyA-kalApoM se bharA hai| samrAT kI mahArAnI bukkave jinabhakta thiiN| devarAya dvitIya (1419-1446 I)) ke uparAjA kArkala nareza vIra pANDya ne 1432 meM bAhubalI kI pratimA nirmita karAyI thI, jisake pratiSThA mahotsava samAroha meM svayaM devarAya sammilita hue the| usa kAla ke pratiSThita jaina guru zrutamuni kI kAvyamaya prazasti zravaNabelagola kI siddhara-basadi ke eka stambha para 1433 meM utkIrNa kI gaI thii| harihara dvitIya ke sAmanta evaM uparAjA kulazekhara Alupendradeva ne 1385 meM pArzvanAtha kA mandira mUDabidrI meM banavAyA thaa| taulava deza kI rAjakumArI devamati ne zrutapaMcamI vrata ke udyApana meM dhavala, jayadhavala, mahAdhavala (mahAdhavala) kI tAr3apatrIya pratiyAM likhAkara mUDabidrI kI siddhAnta-basadi meM sthApita kI thiiN| samrAT kRSNadeva rAya (1509--1539) vijayapura narezoM meM sarvAdhika pratApI samrAT the| unhoMne aneka jinAlayoM ko dAna diyA thaa| dakSiNa bhArata meM anya rAjAoM ke Azraya meM bhI jainadharma phlaa-phuulaa| jinameM maMtrI padmanAbha, senApati maMgarasa, rAnI kAlaladevI, vIrayya nAyaka Adi ke nAma ullekhanIya haiN| madhyakAla uttarArdha (lagabhaga 1556-1755 I0) mugala sAmrAjyakAla meM jainadharma kA hrAsa aura vikAsa donoM hue| pAnIpata ke yuddha meM lodI sultAnoM ko samApta karake dillI evaM AgarA para adhikAra kara bAbara ne mugalarAjya kI nIMva DAlI thii| bAbara ke bAda humAyUM usakA uttarAdhikArI bnaa| usakA putra akabara (1556-1605) mugala sAmrAjya kA vAstavika saMsthApaka thaa| raNakArAva, bhAramalla, ToDarasAhU, hIrAnanda, karmacanda bacchAvata Adi aneka pratiSThita jaina vyakti akabara ke kRpApAtra the| AcArya 'hIravijaya' kI prasiddhi sunakara samrATa ne 1581 I0 meM unheM Amantrita karake 'jagadguru' kI upAdhi se vibhUSita kiyA thaa| akabara ke samaya aneka jaina prabhAvaka santa hue, aneka mandiroM kA nirmANa huA aura lagabhaga do darjana jaina sAhityakAroM ne apanI sAhityika kRtiyoM kA sRjana kiyaa| akabara ke mitra aura pramukha amAtya abula phajala ne 'Aine akabarI' meM jainoM aura jainadha rma kA vivaraNa diyA hai| 'Aine akabarI' meM akabara kI kucha uktiyAM saMkalita hai yathA- 'yaha ucita nahIM hai ki manuSya apane udara ko pazaoM kI kabra banAyeM' aadi| __ akabara ke putra evaM uttarAdhikArI jahA~gIra (1605-1627 I)) jinasiMhasUri (yati mAnasiMha) Adi jaina guruoM ke sAtha carcA kiyA karate the| inako usane 'yugapradhAna' kI upAdhi bhI pradAna kI thii| isI samaya paNDita banArasI dAsa ne AgarA meM vidvadgoSThI prArambha kI thii| zAhajahA~ (1628-1658 I0) ke kAla meM dillI meM lAlakile ke sAmane lAlamandira kA nirmANa huA thA, jo urdU (senA kI chAvanI) mandira yA lazkarI mandira bhI kahalAtA thA, kyoMki vaha zAhI senA ke jaina sainikoM evaM anya rAjyakarmiyoM kI prArthanA para samrATa ke prazraya meM usakI anumati-pUrvaka banA thaa| auraMgajeba (1658-1707 I0) ke zAsana meM mathurA, vArANasI, dillI Adi ke aneka jaina mandiroM ko tor3akara masjideM banavA dI gayIM thiiN| For Private And Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa uttara madhyakAla ke rAjapUta rAjya uttara madhyakAla meM mevAr3a (udayapura), jodhapura, bIkAnera, jayapura, bUMdI Adi meM rAjapUta rAjAoM kA zAsana thaa| unake dvArA zAsita kSetroM meM jainiyoM kI sthiti apekSAkRta acchI thii| rAjAgaNa jaina muniyoM, yatiyoM aura vidvAnoM kA Adara karate the| ina rAjyoM meM bhI dIvAna, bhaNDArI, koThArI Adi ucca padoM para jainI niyukta hote the| mevAr3a rAjya meM rANAsAMgA kA mitra bhAramala kAvar3iyA thA, jise rAjA ne alavara se bulAkara raNathambhaura kA durgapAla niyukta kiyA thaa| bAda meM rANAsAMgA ke putra udayasiMha ke zAsanArambha meM vaha pradhAnamaMtrI ke pada para pratiSThita huaa| 1567 I0 meM jaba samrATa akabara ne cittaur3a para adhikAra kara liyA taba rAjA udayasiMha ne udayapura nagara basAkara use apanI rAjadhAnI banAyA thaa| dAnavIra bhAmAzAha ke nAma se kauna paricita nahIM hogaa| bhAmAzAha bhAramala ke putra the| unhoMne mevAr3a hI nahIM deza kI svAdhInatA meM mahatI bhUmikA nibhAI thii| 'mevAr3oddhAraka' unakI upAdhi thii| bhAmAzAha udayasiMha ke samaya se hI rAjya ke dIvAna evaM pradhAnamaMtrI the| jaba haldI ghATI ke yuddha meM rANApratApa parAjita ho gaye aura jaMgala va pahAr3oM meM bhaTakakara svadeza parityAga kA saMkalpa kiyA taba svadezabhakta aura svAmibhakta bhAmAzAha rAjA kA rAstA rokakara khar3A ho gaye aura dezoddhAra ke lie unheM utsAhita karane lge| rANA ne kahA 'na mere pAsa dhana hai, na sainika aura na saathii| kisa balabUte para maiM dezoddhAra kA prayatna karU~', bhAmAzAha ne tatkAla vipula dravya unake caraNoM meM samarpita kara diyA, itanA ki jisase 25000 sainikoM kA 12 varSa taka nirvAha ho sakatA thaa| yaha saba dhana bhAmAzAha kA apanA paitRka evaM svayaM upArjita kiyA huA thaa| isa apratyAzita udAratA aura sahAyatA se harSa vibhora rAjA ne bhAmAzAha ko gale lagA liyA aura dUne utsAha se mugaloM ko bAhara karane meM juTa gyaa| usane aneka yuddha lar3e, jinameM bhAmAzAha aura usakA bhAI tArAcanda sadaiva rAjA ke sAtha rhe| isakA pariNAma yaha huA ki mugala sainikoM ke paira ukhar3ane lage aura 1586 I0 taka dazavarSa ke bhItara cittaur3a aura mAMDalagaDha ko chor3akara sampUrNa mevAr3a para rANA kA punaH adhikAra ho gyaa| bhAmAzAha kA janma 1547 I0 aura nidhana 1600 I0 ke lagabhaga haA thaa| bhAmAzAha svAmibhakta, dAnavIra hone ke sAtha-sAtha jainadharma para pragAr3ha zraddhA rakhane vAlA thaa| bhAmAzAha ke putra jIvAzAha aura pautra akSayarAja apane pitA kI bhAMti maMtrI aura dIvAna rhe| auraMgajeba kI hindU aura jaina virodhI asahiSNu nIti tathA jodhapura ke mahArAja jasavaMta siMha kI vidha vA evaM putroM ke sAtha kiye gaye anyAyapUrNa bartAva se jaba rAjapUta bhar3aka uThe, taba mevAr3a ke vIra rAjA rAjasiMha ne eka kar3A patra auraMgajeba ko likhaa| isa samaya rAjasiMha ke pradhAnamaMtrI saMghavI dayAladAsa nAmaka jaina vIra the, jo bhArI yoddhA aura kuzala sainya-saMcAlaka bhI the| saMghavI dayAladAsa ne 1677 I0 meM chANI grAma meM eka pASANamayI jinapratimA kI pratiSThA karAI thI aura udayapura meM eka jinamandira banavAyA thA, jisake nirmANa meM eka paisA kama dasa lAkha rupayA lagA thaa| jodhapura rAjya meM mehatA rAmacanda, mehatA acalojI, mehatA jayamala, mehatA naiNasI (nayanasiMha) Adi pramukha dIvAna/pradhAnamaMtrI rhe| jodhapura ke hI bhaNDArI vaMzIya jaina, kalama aura talavAra ke dhanI hone ke For Private And Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 18 svataMtratA saMgrAma meM jaina sAtha-sAtha parama jinabhakta aura rAjabhakta the| bhaNDArI rAjyabhaNDAra ke prabandhaka hone se bhaNDArI kahalAye / isa vaMza ke loga rAva jodhA (1427-1489 I0 ) ke samaya mAravAr3a meM Akara base the| jodhapura nareza ajItasiMha (1680-1725 I0) ke samaya raghunAtha bhaNDArI rAjya ke dIvAna the| vaha udAra aura dAno the / usa samaya loka- kahAvata cala par3I thI ki 'ajIta to dillI kA bAdazAha ho gayA aura raghunAtha jodhapura kA rAjA ho gyaa| jodhapura rAjagharAne meM bhaMDArI vaMza ke khimasI, vijaya, anUpasiMha, pomasiMha, sUratarAma, ratanasiMha Adi sUbedAra - senApati - dIvAna padoM para rhe| ye sabhI jainadharma ke paramabhakta the| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1727 I0 meM savAI jayasiMha ne jayapura nagara kA nirmANa kraayaa| isase pUrva Amera unakI rAjadhAnI thii| savAI jayasiMha ke vaMza kachavAhA rAjapUta ke saMsthApaka sAr3hedeva the| unake rAjamaMtrI nirbhayarAma yA abhayarAma chAbar3A gotrIya khaNDelavAla jaina the| inake samaya meM jaina dharma aura jainI khUba phale-phUle / rAjya ke maMtrI, dIvAna tathA uccapadastha karmacArI jaina hote rhe| isa rAjya ke lagabhaga pacAsa jaina maMtriyoM ke spaSTa ullekha vaMzAvaliyoM meM milate haiN| zatAdhika jaina sAhityakAroM ne jayapura rAjya ke prazraya meM prabhUta sAhitya rcaa| rAjya ke Amera, jayapura, ToDA, sAMgAnera, cAkasU, jobanera, jhuMjhanU, maujamAbAda Adi aneka nagara jainadharma ke prasiddha kendra rahe haiM, jaina tIrtha aura jaina mandira to yahAM aneka haiM hii| Amera rAjya ke mahAmaMtrI mohanadAsa bhAMvasA, rAjA jayasiMha ke dIvAna saMghI kalyANadAsa, mahArAja rAmasiMha ke dIvAna ballUzAha chAbar3A, mahArAja bizanasiMha (1689-1700) ke dIvAna vimaladAsa chAbar3A tathA unake putra rAmacandra chAbar3A, phatahacaMda chAbar3A, kizanacandra chAbar3A Adi dIvAna jaina the| 1717 se 1733 taka savAI jayasiMha ke dIvAna rAva jagarAma pANDyA, unake putra kRpArAma pANDyA, phataharAma pANDyA. bhagatarAma pANDyA (1735-1743) bhI dIvAna rhe| isI samaya ke eka dIvAna zrI vijayarAma chAbar3A yA vijayarAma totUkA bhI ullekhanIya haiM, jinake saMdarbha meM mahArAja ne eka tAmrapatra meM likhA thA 'tumheM zAbAsI hai, tumane kachavAhoM ke dharma kI rakSA kI hai, yaha rAjyavaMza tumase kabhI uRNa nahIM ho sakatA aura jo pAyegA tumhAre sAtha bAMTakara khaayegaa|' savAI jayasiMha ke hI samaya meM tArAcanda vilAlA, nainasukha, zrIcaMda chAbar3A, kanIrAma vaida ( 1750-1763), kesarI siMha kAsalIvAla (1756-1760 ) Adi jayapura ke dIvAna rhe| jaina sAhityakAra daulatarAma kAsalIvAla 1720 ke lagabhaga rAjyasevA meM niyukta hue the| ve dIvAna bhI rahe aura unhoMne hindI AdipurANa, padmapurANa, harivaMzapurANa Adi granthoM kI racanA kI hai| dakSiNa bhArata meM vijayanagara rAjya meM beMkaTa dvitIya ke mahAlekhAkAra rAya - karaNika - devarasa ne 1630 I0 meM maleyUra parvata kI pArzvanAtha vasadi meM jina muniyoM ke bimba sthApita kiye the| karNATaka meM maisUra kA oDeyara vaMza bhI prAcIna gaMgavaMza kI hI eka zAkhA thii| ye rAjA svayaM ko gommaTeza pratiSThApaka mahArAja cAmuNDarAya kA vaMzaja bhI batAte haiN| pahale yaha rAjya jainadharmAnuyAyI thA, bAda meM kucha rAjAoM dvArA zaiva-vaiSNava dharma svIkAra kara lene para bhI maisUra ke rAjA svayaM ko gommaTeza kA saMrakSaka batAte rhe| maisUra nareza devarAja oDeyara ne 1674 meM jaina sAdhuoM ke nitya AhAra dAna hetu zravaNabelagola ke bhaTTAraka jI ko madane grAma dAna meM diyA thaa| isI taraha kRSNarAja oDeyara ne bhI zravaNabelagola Akara gommaTeza ke darzana kara bharapUra dAna diyA thA, jo ina rAjAoM kI jaina dharma ke prati zraddhA ko abhivyakta karatA hai| For Private And Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa ___19 Adhunika yuga (lagabhaga 1756 se 1947 I0) Adhunika yuga ke dezI rAjyoM meM bhI pUrva kI bhA~ti jaina bhArI saMkhyA meM ucca padoM para AsIna rhe| vistAra bhaya se atyaMta saMkSepa meM hI unakA paricaya yahA~ diyA jA rahA hai| mevAr3oddhAraka bhAmAzAha ke saMbaMdhI karmacanda bacchAvata ke vaMzaja agaracaMda bacchAvata ko mevAr3a ke rANA arisiMha dvitIya ne mANDalagar3ha kA durgapAla tathA usa jile kA zAsanAdhikArI banAyA thaa| bAda meM vaha rANA ke maMtrI bhI bana gye| agaracaMda ke jyeSTha putra devIcanda jahAjapura durga ke zAsaka rhe| mehatA zerasiMha, mehatA gokulacaMda, mehatA pannAlAla, somacanda gAMdhI, zivadAsa gAMdhI, mehatA mAladAsa, mehatA nAthajI, mehatA lakSmIcaMda, mehatA jorAvara siMha Adi udayapura ke rAjAoM ke maMtrI/ kiledAra Adi rahe the| jodhapura rAjya meM bhI mehatA vaMza rAjya ke dIvAna pada para rhaa| inameM mehatA savAIrAma, saradAramala, jJAnamala, navalamala, rAmadAsa, cainasiMha ullekhanIya haiN| isI taraha jodhapura rAjya meM bhaNDArI vaMza bhI dIvAna : zAsaka koSAdhyakSa Adi padoM para rhaa| inameM gaMgArAma, lakSmIcaMda, bahAduramala, kizanamala ke nAma ullekhanIya haiN| indurAja siMghavI aura dhanarAja siMghavI senApati Adi padoM para rahe the| bIkAnera rAjya ke mahArAja anUpasiMha (1669-1698) se kharataragacchAcArya jinacandrasUri kA patrAcAra calatA thaa| yahIM ke rAjA sUratasiMha (1787-1828) ke dIvAna amara candra surAnA the| kahA jAtA hai ki unheM jhUThA Aropa lagAkara mRtyudaNDa de diyA gayA thaa| jaisalamera rAjya ke rAjA mUlarAja yA mUlasiMha ne, jo 1761 meM gaddI para baiThe, mehatA svarUpa siMha ko apanA pradhAnamaMtrI bnaayaa| eka kucakra ke tahata svarUpa siMha kI bhI hatyA kara dI gii| svarUpa siMha ke putra mehatA sAlimasiMha ko mUlarAja ne apanA mantrI banAyA thaa| sAlimasiMha ne apane pitA ke hatyAroM se cuna-cunakara badalA liyaa| rAjA mUlarAja dvArA aMgrejoM se sandhi karane kA bhI sAlimasiMha ne virodha kiyA thaa| jayapura rAjya meM bhI isa yuga meM aneka jaina dIvAna hote rhe| khaNDelavAla jaina sadArAma ke putra dIvAna ratanacanda sAha 1756 se 1768 taka dIvAna rhe| inhIM dIvAna ne jayapura meM apane bhAI badhIcaMda ke nAma se eka vizAla jinamandira banavAyA thaa| anantarAma khindUkA, bAlacaMda chAbar3A, nainasukha khindUkA, saMghI nanda lAla godhA, jayacanda sAha, saMghI motIrAma godhA, bhIvacanda chAbar3A, jayacanda chAbar3A, amaracanda sogAnI, jIvarAja saMghI, mohanarAma saMghI, zyojIlAla pATanI, bhagatarAma bagar3A, rAva bhavAnIrAma, sadAsukha chAbar3A, amaracaMda pATanI, rAmacandra yA rAjacandra chAbar3A, mannAlAla chAbar3A, kRpArAma chAbar3A, likhamIcaMda chAbar3A, nonadarAma khindUkA, saMghI hukumacanda, mAnaka lAla osavAla Adi jayapura rAjya ke dIvAna rhe| bharatapura rAjya meM rAjA sUrajamala ke kAla meM cAMduvAr3agotrIya saMghaI mayArAma rAjya ke potadAra (khajAMcI) aura mahArAja ke modI the| inake putra saMghaI phatahacanda bhI una padoM para rhe| phatahacanda ke Azrita evaM sahAyaka potadAra paNDita nathamala vilAlA ne aneka granthoM kI racanA kI thI, jinameM 1767 meM likhita 'siddhAntasAra dIpaka' pramukha hai| yaha racanA unhoMne phatahacanda ke putra jagannAtha ke prabodha ke lie kI thii| maisUra rAjya para jaba TIpU sultAna ko harAkara aMgrejoM ne adhikAra kara liyA taba purAne rAjavaMza ke rAjakumAra immaDi kRSNarAja oDeyara ko gaddI sauMpa dii| dharmasthala ke jaina pramukha komAra heggaDe kI prArthanA para rAjA ne pUrva pradatta grAmAdi de diye the| isa rAjA ne 1828 ke lagabhaga kelasUra ke jinamaMdira meM candraprabhu, For Private And Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 20 svataMtratA saMgrAma meM jaina vijayadeva (pArzvanAtha) aura jvAlAmAlinI devI kI pratimAe~ punaH pratiSThita karAI thIM, jo isakI jaina dharma ke prati zraddhA kA pramANa hai| kRSNarAja oDeyara ke pradhAna aMgarakSaka rAjA devarAja arasu rAjyasevA se avakAza prApta kara jIvana ke antima dinoM meM zravaNabelagola meM bhagavAn gommaTeza ke caraNoM meM rahane lage the| maisUra rAjya ke prasiddha vidvAn paNDita devacandra rAjya meM karaNika ke pada para pratiSThita the| 1804 meM jaba karnala mekenjI kanakagiri kA sarvekSaNa karane AyA to paNDita jI usake samparka meM aaye| karnala ne rAjA se unheM sahAyaka ke rUpa meM maaNgaa| isI kAraNa paNDita devacandra 'karnala mekenjI ke paNDita' nAma se vikhyAta hue| jaina rAjanaitika vyaktiyoM meM kaTaka ke maMju caudharI kA nAma bhI vizeSa ullekhanIya hai| jaina dharma / sAhitya / saMskRti / kalA ke lie vikhyAta bundelakhaNDa ke lalitapura jile ke naharonI tahasIla ke kumheNI grAma meM maMju caudharI kA janma eka sAdhAraNa jaina parivAra meM huaa| bAlyAvasthA meM mAtA-pitA kA nidhana ho gayA, jo thA vaha jue meM harA diyaa| antataH paidala hI eka dina ke antarAla se roTI khAte, majadUrI karate 1740-45 ke lagabhaga nAgapura phuNce| vahA~ choTA-moTA dhandhA kiyA, bhAgya aura puruSArtha ne sAtha diyA to rAjA mukundadeva ke darabAra meM paiTha banA lii| apanI buddhimattA aura sAhasa ke bala para ve marAThA saradAra raghujI bhoMsale ke modI aura itane vizvAsapAtra bana gaye ki bhoMsale ne inheM kaTaka ke rAjA ke darabAra meM caudharI niyukta kara diyaa| bAda meM unhoMne baMgAla ke navAba se yuddha kA nizcaya kiyaa| navAba Darakara bhAga gayA taba bhoMsale aura rAjA mukundadeva ne unheM dIvAna banA diyaa| rAjya kI ora se unheM kaTaka meM jAgIradArI milI tathA eka bAjAra bhI upahAra svarUpa milA jo Aja bhI caudharI bAjAra kahalAtA hai| Apane khaNDagiri para 1760 ke lagabhaga eka jaina mandira banavAyA thaa| maMju caudharI ke bAda unakA bhAnjA bhavAnIdAsa caudha rI (bhavAnI dAdU) unake pada para pratiSThita huaa| usake bAda bhavAnI kA choTA bhAI tulasI dAdU caudharI huaa| lakhanaU meM 'rAjA' padavI se vibhUSita tathA rAjamAnya rAjA baccharAja nAhaTA ne nagara meM prasiddha zvetAmbara jaina maMdira banavAyA thaa| dillI ke rAjA harasukharAya mugala bAdazAha zAhaAlama dvitIya (1759-1806) ke zAhI khajAJcI aura jauharI niyukta hue the| harasukharAya ke putra rAjA saguna canda bhI pitA kI taraha khajAJcI the| inhoMne aneka jaina maMdira banavAye, jinameM hastinApura kA prasiddha prAcIna jaina maMdira bho hai| avadha ke nabAba vAjida alI zAha ne seTha sagunacanda kA vizAla svarNajaTita citra banavAkara unheM bhaMTa kiyA thaa| rAjasthAna ke kizanagar3ha rAjya ke caudharI ratnapAla nAmaka jaina sAmanta vahA~ ke rAjA se ruSTa hokara bundelakhaNDa (vartamAna ma0pra0) ke canderI meM A base the| bAda meM vahA~ ke rAjA se inheM jAgIra va caudharAhaTa milii| inakA parivAra bahuta samaya taka caudharI hotA aayaa| isI vaMza meM caudharI hiradai sahAya hue jinakI 'savAI' aura 'rAjadhara' upAdhiyAM thiiN| siMghaI sabhAsiMha bhI canderI ke pradhAna kArakuna the, inhoMne thUvAna jI meM 35 phITa U~cI dezI pASANa kI bhagavAn AdinAtha kI pratimA pratiSThApita kI thii| inhIM sabhAsiMha ne candarI kI prasiddha caubIsI banavAI thii| inake atirikta bhI aneka rAjamAnya jaina vyakti isa kAla meM hue jinameM rAjA lakSmaNa dAsa, prasiddha hindI lekhaka rAjA zivaprasAda sitArehinda, rAya badrIdAsa, DipTI kAlerAya, paNDita prabhudAsa, seTha mUlacaMda sonI, seTha mANikacanda je0pI0, rAjA candaiyA hegar3e, sara seTha hukumacaMda, sara motIsAgara, rAjA bahAdura siMha siMghI Adi ke nAma vizeSa ullekhanIya haiN| For Private And Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 21 AjAdI ke Andolana meM apanA sarvasva samarpaNa karane vAle zahIda amaracaMda bAMThiyA ko 1857 meM gvAliyara meM tathA lAlA hukumacaMda jaina ko hAMsI meM phAMsI kI sajA dI gaI thii| amara zahIda motIcaMda ko ArA ke mahanta-hatyAkAMDa meM zUlI para laTakA diyA gayA thaa| mahAtmA gAMdhI jaba vilAyata jAne lage aura unakI mAtA ne mAMsAhAra, madirApAna Adi ke bhaya se bhaMjane se iMkAra kara diyA taba eka jaina sAdhu vecarajI svAmI ne gAMdhI jI ko madirApAna Adi na karane kI pratijJA dilAyI thii| isI prakAra gAMdhI jI ke jIvana para gaharA prabhAva DAlane vAle jo tIna puruSa the, unameM rAyacaMda bhAI (jaina) pramukha the| dhArmika, zaMkAoM kA samAdhAna gAMdhI jI rAyacaMda bhAI se hI prApta karate the| 1942 ke Andolana meM vIra udayacaMda, vIra sAbUlAla, vIra premacanda, vIra maganalAla osavAla, kura) jayAvatI saMghavI, zrI natthAlAla zAha Adi golI lagane se mAre gye| lagabhaga 5 hajAra jainoM ne svataMtratA ke Andolana meM jela kI dAruNa yAtanAyeM shiiN| isa bIca kinhIM ke pArivArika jana mAre gaye to kisI kI AjIvikA china gii| aneka jaina aise bhI haiM jinheM jela jAne kA saubhAgya nahIM mila sakA, unhoMne bhUmigata rahakara kAma kiyaa| alpavaya ke kAraNa bhI aneka svataMtratA premI jaina jela nahIM jA ske| sahasrAdhika jaina aise bhI haiM jo jela to nahIM gaye para bAhara se Andolana ko apanA naitika samarthana diyaa| jaina yA ajaina kisI ke bhI jela jAne para unake parivAra ke bharaNa-poSaNa kI vyavasthA karanA bhI anekoM kA lakSya thaa| aise vyaktiyoM kA eka lambA itihAsa hamAre sAmane hai| isa prakAra bhAratIya rAjanaitika kSitija meM jaina samAja kA yogadAna apanA udAharaNa Apa hai| 000 jela meM paryuSaNa parva jala avadhi meM do bAra paryuSaNa parva aaye| san 1942 meM jilA-jela, maMDalezvara meM mnaayaa| 10-12 jaina baMdhu the, parva ke dinoM meM binA devadarzana ke bhojana nahIM karane ke kAraNa sthAnIya maMdira jI se bhagavAn kI pratimA jI lAne kI anumati mila gaI, ataH pratidina subaha zAMti se abhiSeka pUjana hotA, dopahara meM tattvArthasUtra kA paThana aura zAma ko saamaayik| ina dinoM apane hI hAthoM banA zuddha bhojana eka bAra lete the| isI prakAra san 1943 meM kendrIya kArAgAra, iMdaura meM bhI pratimA jI lAne kI anumati mila gaI thI, vahAM zuddha bhojana zahara se A jAtA thaa| mizrIlAla jI gaMgavAla, jo bAda meM madhyabhArata ke mukhyamaMtrI rahe aura bAbUlAla jI pATaudI ke hone se parva meM bar3A AnaMda rhaa| -kamala caMda jaina, eDavokeTa sanAvad (ma0pra0) ke variSTha svataMtratA senAnI For Private And Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 22 svataMtratA saMgrAma meM jaina upakrama : do svataMtratA Andolana : eka siMhAvalokana hamArA bhAratavarSa prAcIna kAla se hI 'sone kI cir3iyA' kahA jAtA rahA hai, jo isakI samRddhi aura vipula prAkRtika sampadA kA sUcaka hai| isa samRddhi kI kahAnI sunakara yUropa meM purtagAliyoM ne sabase pahale bhArata se vyApAra sambandha bar3hAnA prArambha kiyaa| bhArata se vyApAra ke sabhI mArgoM para turkoM kA Adhipatya thA, isIlie purtagAliyoM ko naye samudrI mArga kI khoja karanI pdd'ii| 'vAsko-Di-gAmA' nAmaka purtagAlI aphrIkA mahAdvIpa ke cakkara lagAtA huA 20 maI 1498 ko kAlIkaTa pahu~cA aura vahA~ ke rAjA jamorina se eka saMdhi kii| solahavIM zatAbdI ke prArambha meM purtagAliyoM ne bhArata se jora-zora se vyApAra karanA Arambha kara diyaa| purtagAliyoM kI dekhA-dekhI hAlaiNDa, iMglaiMNDa aura phrAMsa ke vyApAriyoM ne bhArata se vyApAra karane kA nizcaya kiyaa| lArDa meyara kI adhyakSatA meM 22 disambara 1599 ko aMgreja vyApAriyoM ne isa uddezya se eka saMsthA kI sthApanA karane kA nirNaya liyaa| 31 disambara 1600 ko briTiza samrAjJI ne bhArata se vyApAra karane ke lie aMgreja vyApAriyoM ko adhikAra patra (Charter) diyA, jisake dvArA 'briTiza IsTa iMDiyA kampanI' kA nirmANa kiyA gyaa| 1664 meM luI caudahaveM ne bhArata se vyApAra karane ke lie 'phreJca IsTa iMDiyA kampanI' kI sthApanA kii| isa prakAra satrahavIM zatAbdI taka bhArata se aneka yUropIya dezoM ne apane vyApArika sambandha bar3hA liye the| phalata: unameM Apasa meM pratidvandvitA, pratispardhA aura saMgharSa hone lgaa| pahalI muThabher3a meM purtagAla aura hAlaiNDa ke vyApArI samApta ho gye| vyApArika aura rAjanaitika prabhutva ke lie lar3AI mukhyataH aMgrejoM aura phrAMsIsiyoM ke madhya huI, jisameM phrAMsIsI hAra gye| isake bAda briTiza IsTa iMDiyA kampanI ne bhAratIya nabAboM aura rAjAoM ko harAkara apanA rAjanaitika prabhutva jamAnA prArambha kara diyaa| plAsI aura baksara ke yuddhoM ke bAda, baMgAla, bihAra aura ur3IsA ke zAsana para kampanI kA Adhipatya ho gayA tathA dillI kA bAdazAha unakA peMzanara bana gyaa| 1773 se 1856 taka kampanI ne dezI riyAsatoM se choTI-bar3I laDAiyAM lar3IM aura unheM parAsta karake vistRta bhU-bhAga ko apane adhikAra meM le liyaa| tadanantara aMgreja atyanta saste dAmoM para kaccA mAla iMglaiNDa bhejane lage aura vahA~ nirmita sAmAna bhArata meM adhika mUlya para vikraya karane lge| aMgrejoM kI isa nIti se iMglaiMDa ke udyogoM kI to unnati huI, lekina bhAratIya vyApAra, vANijya aura udyoga-dhandhe pUrI taraha caupaTa ho gye| aMgrejoM kI bhU-rAjasva tathA bhUmi sambandha ii nItiyoM ke kAraNa bhAratIya kisAna vipanna ho gaye aura prazAsanika dabAva tathA anya kAraNoM se jamIMdAra bhI asaMtuSTa ho gye| 19vIM zatI ke pUrvArddha meM IsAI mizanariyoM ne bhArata meM apanA-apanA prabhAva bar3hAnA prArambha kara diyaa| cikitsA, mAnava sevA, zikSA tathA sudUra grAmINa ilAkoM meM logoM ko jIvanopayogI suvidhAyeM dene ke bahAne unhoMne IsAI dharma kA pracAra-prasAra karane kA prayAsa kiyaa| IsAI mizanariyoM dvArA azikSita tathA nirdhana grAmavAsiyoM kA vyApaka paimAne para karAyA jAne vAlA dharmAntaraNa hindU tathA islAma dharmAvalambiyoM ke lie cintA kA viSaya bana gyaa| sArvajanika sthAnoM para For Private And Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 23 bhAratIyoM ke sAtha kiye jAne vAle apamAnajanaka vyavahAra, rela DAka-tAra tathA anya vaijJAnika prayogoM kI zurUAta mandiroM kA prabandha apane hAtha meM lene, vidhavA vivAha ko kAnUnI AdhAra pradAna karane, satI prathA para roka lagAne, IsAI banane para bhI paitRka sampatti ko hissA milane kA kAnUna, sainikoM ko videza bhejane jaise kAryoM ne bhAratIya janamAnasa tathA dhArmika bhAvanAoM ko Ahata kiyaa| rAjanaitika kSetra meM DalahaujI nAmaka aMgreja gavarnara janarala kI vilaya nIti ne sarvAdhika asaMtoSa phailaayaa| DalahaujI ke zAsanakAla meM satArA, sambhalapura, udayapura, jaitapura, jhAMsI tathA nAgapura ko briTiza sAmrAjya meM milA liyA gyaa| abadha ke nabAba vAjida alI zAha, nAnA sAhaba pezavA bAjIrAva ke dvitIya putra) tathA mugala samrAT bahAdura zAha dvitIya ke prati aMgrejoM kI nIti ne bahuta se zAsakoM ko virodhI banA diyA / prazAsana meM bhAratIyoM ke sAtha bhedabhAva, nyAya praNAlI meM nihita doSa tathA bhAratIyoM kI upekSA ne asaMtoSa ko aura bhdd'kaayaa| senA meM bhAratIyoM kI sthiti bahuta kharAba thii| vetana tathA padoM ke sambandha meM bhAratIyoM ko aMgrejoM ke bahuta nIce rakhA jAtA thaa| aMgreja adhikArI sAmAnya galatiyoM para bhI bhAratIya sainikoM ko kaThora daNDa dete the| 1857 meM carbI yukta kAratUsoM ke prayoga ke Adeza ne sainika asaMtoSa kI agni meM pUrNAhuti DAla dI aura plAsI yuddha pazcAt 100 varSoM taka ekatra hue kAraNoM se visphoTa ho gayA, jise itihAsa meM prathama svAdhInatA saMgrAma kahA gayA aura jisakA Arambha bairakapura kI sainika chAvanI meM eka ghaTanA se huaa| 29 mArca 1857 ko maMgala pANDe nAmaka bhAratIya sainika ne carbIyukta kAratUsoM ke prayoga ke virodha meM pareDa ke samaya aMgreja adhikArI kI hatyA kara dii| maMgala pANDe para mukadamA calA aura antataH use phA~sI de dI gii| maMgala pANDe ke balidAna kI khabara se dezabhara meM sainika chAvaniyoM meM asaMtoSa carama sImA para pahu~ca gyaa| meraTha chAvanI meM sainikoM ne vidroha kara diyA / carbIyukta kAratUsoM kA prayoga karane se manA karane para sainikoM ko niHzastra kara bandI banA liyA gyaa| 10 maI ko sainikoM ne khulI bagAvata karake aura apane sAthiyoM ko kArAgAra se mukta karAkara dillI kI ora prasthAna kiyaa| sainikoM ne lAlakile sahita mahattvapUrNa sthAnoM para kabjA kara liyA aura vidroha kA netRtva karane ke lie bahAdurazAha japhara ko sahamata kara liyaa| 11 maI se 31 maI 1857 taka dillI, phirojapura, iTAvA, bulandazahara, murAdAbAda, jUna meM gvAliyara, jhA~sI, ilAhAbAda, . phaijAbAda, lakhanaU, rAjasthAna tathA madhya bhArata evaM julAI meM indaura, mahU, sAgara aura paMjAba meM vidroha phaila gyaa| abadha meM begama hajarata mahala, kAnapura meM nAnA sAhaba, ilAhAbAda meM maulavI liyAkata alI, jagadIzapura meM ku~ara alI tathA jhA~sI meM lakSmIbAI ne vidroha kA netRtva kiyaa| sitambara 1857 taka aMgrejoM ne dillI para punaH adhikAra kara liyA aura bahAdurazAha ko deza se nirvAsita karake barmA bheja diyaa| 19 janavarI 1858 ko bahAdura zAha japhara ke sahayogI lAlA hukumacaMda jaina, unake teraha varSIya bhatIje phakIra caMda aura mirjA munIra bega ko phA~sI para laTakA diyA gyaa| 6 disambara taka kAnapura para bhI aMgrejoM kA phira se kabjA ho gyaa| begama hajarata mahala tathA nAnA sAhaba aMgrejoM kI pakar3a meM nahIM Aye aura nepAla kI ora jAkara bhUmigata ho gaye / jhA~sI kI rAnI lakSmIbAI aMgrejoM se lar3ate hue 18 jUna 1858 ko vIragati ko prApta huiiN| lakSmIbAI ke balidAna ke cAra dina bAda hI 22 jUna 1858 ko gvAliyara ke siMdhiyA rAjA ke khajAMcI amaracaMda bAMThiyA ko lakSmIbAI kI sahAyatA karane ke Aropa meM phAMsI para car3hA diyA gyaa| tAtyA Tope ko vizvAsaghAta karake pakar3a liyA gayA aura 18 apraila 1859 ko phA~sI para laTakA diyA gyaa| For Private And Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 svataMtratA saMgrAma meM jaina dhIre-dhIre ekatA, saMgaThana, nIti aura dRr3hatA ke bala para aMgrejoM ne isa prathama svataMtratA saMgrAma ko dabA diyaa| ullekhanIya hai ki vidroha ke samaya bhAratIya senA aMgrejoM se sAta gunI adhika thii| vidrohiyoM ke sAtha nAgarikoM kI sahAnubhUti, dillI para vidrohiyoM kA adhikAra tathA yAtAyAta ke sAdhana bhaMga hone ke bAda bhI vidroha dabAne meM aMgrejoM kI saphalatA Azcaryajanaka thii| isa saMgrAma ne jahAM bhArata meM navajAgaraNa yuga kA sUtrapAta kiyA aura bhAratIya svatantratA Andolana kI aisI sudRr3ha nIMva rakhI jisa para Aja ke bhArata kI bhavya aTTAlikA khar3I huI hai| vahIM dUsarI ora aMgreja sarakAra ne bhI satarka hokara vAstavikatA aura ugra bhAratIya mAnasikatA ko pahacAnA, jisake pariNAma svarUpa iMglaiMDa kI saMsada ne eka kAnUna pAsakara bhArata kA zAsana apane hAtha meM le liyaa| isake tahata aba zAsana vyavasthA kampanI ke hAtha se sIdhe iMglaiMDa kI mahArAnI ke pAsa pahuMca gii| bhArata ke gavarnara janarala ke sthAna para vAisarAya ke pada kI ghoSaNA kI gii| isa ghoSaNA ke bAda bhArata kA netRtva 'bhArata-saciva' ke pAsa pahuMca gayA, jisake sahayoga hetu eka bhArata pariSad banAI gii| bhArata-saciva kA mukhyAlaya landana meM thA, jo sirpha briTiza pArliyAmenTa ke prati uttaradAyI thA, kintu isakA samasta kharca bhArata kI janatA uThAtI thii| isakA pratinidhi vAisarAya thA, jo briTiza saMsada dvArA nirdhArita nItiyoM ke tahata bhArata kA zAsana calAtA thaa| ukta ghoSaNA ke adhIna bhArata kA zAsana do dhArAoM meM baMTa gyaa| eka dhArA sIdhI briTiza sAmrAjya ke niyaMtraNa kI thI evaM dUsarI dhArA 562 rajavAr3oM kI thI, jinake briTiza rAjA ke sAtha saMdhigata sambandha the| inameM kucha rajavAr3e to bahuta choTe (lagabhaga / varga ki0mI0 evaM AbAdI lagabhaga 100) evaM haidarAbAda jaise, kucha bahuta bar3e the jinakA kSetraphala briTena se adhika thaa| Ama janatA kI bAta zAsana ke samakSa rakhane ke sadaiva prayatna hote rhe| 1851 meM kalakattA meM 'briTiza iMDiyana esosiezana' kI sthApanA kI gii| isI taraha 1852 meM 'bambaI presIDeMsI esosiezana', 1852 meM hI 'madrAsa neTiva esosiezana' sana 1867 meM 'pUjA sArvajanika sabhA', 1876 meM 'iNDiyana esosiezana' aura 1881 meM madrAsa meM 'mahAjana sabhA' kI sthApanA kI gii| zAsana ke sAmane janatA kA pakSa prastuta karane ke lie akhila bhAratIya stara kI saMsthA kI AvazyakatA mahasUsa hone lgii| isako kAryarUpa meM parivartita karane kA kAma eka avakAza prApta briTiza aphasara 'elena okTeviyana hyUma' ne kiyA, jisane dezabhara ke coTI ke netAoM se samparka kiyA aura unheM eka maMca para lAkara 1885 meM 'bhAratIya rASTrIya kAMgresa' kI sthApanA kii| sthApanA adhivezana gokaladAsa tejapAla saMskata kaoNleja. bambaI meM dinAMka 28 se 30 disambara 1885 ko haA. isameM deza ke 72 pratinidhiyoM ne bhAga liyaa| bhAga lene vAloM meM se kucha the| umeza candra banarjI, dAdAbhAI naurojI, kAzInAtha trayaMvaka tailaMga, phirojazAha mehatA, esa0 subrahmaNyam ayyara, pI0 AnaMda cAnU, dInazA edalajI vAcA, gopAla gaNeza Akarakara, jI0 subrahmaNyam ayyara, ema0 vIra rAghavAcArya, ena0jI0caMdrAvarakara, rahamatullA, ema0sayAnI Adi aura sarakArI adhikArI viliyama vaiDarabarna aura mahAdeva govinda raanaadde| zrI surendra nAtha banarjI, jo usa samaya ke carcita netA the, isa sammelana meM bhAga nahIM le sake, kyoMki usI samaya unhoMne kalakattA meM eka rASTrIya sammelana bulAyA thaa| adhivezana gokula For Private And Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 25 aMgrejoM ke 'damana', 'phUTa DAlo evaM rAja karo' kI nIti ke kAraNa jana-mAnasa kA naitika bala giranA prArambha ho gayA thaa| janamAnasa kI mAnasikatA dezahita meM banI rahe, isa bhAvanA se dezabhaktoM ne sAmAjika evaM dhArmika AyojanoM ko dezabhakti kA pracAra mAdhyama bnaayaa| ye svataH hI aMgrejoM kA mAdhyama bana ge| 1886 ke bAda bhAratIya svataMtratA AMdolana meM hara kSaNa rASTrIya kAMgresa kA yogadAna bar3hatA gyaa| 1886 meM kAMgresa kA dUsarA adhivezana kalakattA meM huaa| adhivezana kI adhyakSatA dAdAbhAI naurojI ne kii| deza ke karIba 450 pratinidhiyoM ne isameM bhAga liyaa| isa adhivezana meM yaha bAta jora dekara kahI gaI ki 'bhArata kA dAridrya aMgrejoM dvArA bhArata kA zoSaNa evaM bhArata ke dhana ko iMglaiNDa le jAne kA pariNAma hai|' kAMgresa ke prArambhika 20 varSa 1885-1905 'narama daura' ke varSa mAne jAte haiN| isa daurAna isa maMca se prazAsana meM bhAratIyoM ko adhikAdhika adhikAra dene, vidhAnasabhAoM meM nirvAcita pratinidhiyoM kI saMkhyA bar3hAne, bhAratIyoM kI ucca sarakArI padoM para bhartI, sivila sarvisa parIkSAyeM bhArata meM hI Ayojita karAne, senA para hone vAle bhArI kharca kA virodha, bhAratIya dhana ko videza le jAne kA virodha, bhASaNa evaM bolane kI AjAdI, loka kalyANa kI yojanAoM kA vistAra evaM zikSA-prasAra Adi kI carcA evaM mAMga kI gii| prArambha meM kAMgresa meM aMgreja aphasara bhI bhAga lete the| jArja yUle (1888) sara viliyama veDaravarna (188) ). elphreDa (1894), sara henarI kATana (1904) to kAMgresa ke adhyakSa bhI rhe| kintu aMgrejoM ko isa saMsthA ke kAryakramoM meM aMgreja-virodha najara Ane lagA, phalata: unhoMne kisI bhI adhikArI ko isa saMsthA se jur3ane (pratyakSa/apratyakSa) para roka lagA dii| ise rAjadrohI saMgaThana karAra diyA gyaa| ise alpasaMkhyakoM kA eka saMgaThana batAyA gyaa| yaha bhI kahA gayA ki 'yaha bhArata kI janatA kA na to pratinidhitva karatA hai aura na usake hita kI bAta karatA hai, phalata: Ama AdamI ko isase dUra rahanA caahie|' rASTrIya kAMgresa kI samudrapArIya ikAI briTena meM bhI samarthana pAne meM samartha hii| briTiza pArliyAmeMTa meM bhI bhArata meM sudhAra lAgU karane ke prayAsa sadasyoM dvArA kiye gaye kintu bahumata ke bala se vaha asaphala rhe| unnIsavIM sadI ke anta meM bhArata kI janatA ko bhArI kaSTa jhelanA pdd'e| deza kA bar3A bhAga akAla ke gAla meM A gayA, lAkhoM loga isase prabhAvita huye, kaI lAkha loga mara gaye, garIbI sabase pramukha savAla bana gayA, logoM ko lagA ki isa sabake liye briTiza zAsana evaM usakI nItiyAM jimmedAra haiM, isase sArvajanika maMcA para zAsana kI tIkhI AlocanA prArambha huI, rASTrIya Andolana meM eka naI vicAradhArA kA janma huaa| kAMgresa kI nItiyoM kI AlocanA 'rAjanItika bhikSAvRtti' kahakara kI gii| navodita netAoM, jinameM bAlagaMgAdha ra tilaka, lAlA lAjapatarAya evaM vipina candra pAla pramukha the, ne kahA -'sarakAra se bhalAI kI AzA karane ke bajAya janatA ko apane bala para bharosA karanA hogaa|' unhoMne kahA ki- 'prazAsana se sudhAra kI mAMga karanA paryApta nahIM hai, svarAjya aparihArya hai|' isI tAratamya meM bAlagaMgAdhara tilaka ne apanA prasiddha nArA 'svarAjya hamArA janmasiddha adhikAra hai aura maiM ise lekara rahUMgA'- diyaa| isI samaya unakA samAcAra patra 'kesarI' rASTrIya patra ke rUpa meM sthApita huaa| jana jAgaraNa ko nirantara jIvita rakhane ke lie dhArmika AyojanoM kA upayoga kiyA gyaa| mahArASTra meM ghara-ghara meM manAyA jAne vAlA 'gaNeza mahotsava' isakA AdhAra bnaa| svedazI udyogoM ko protsAhana dene ke nimitta svadezI vastuoM ke upayoga kI bAta pracArita kI gii| videzI vastuoM kA For Private And Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26 svataMtratA saMgrAma meM jaina virodha kiyA gyaa| videzI kapar3oM kI holI jalAI gii| videzI vastuoM ko becane vAlI dukAnoM para dharane Ayojita kiye gaye / deza kI mahilAoM ne sAmUhika rUpa se pahalI bAra rAjanaitika mAmaloM meM sar3akoM para apanA astitva pUrI zakti se jatAyA evaM bar3I saphalatA prApta kii| 1905 ke Ate-Ate rASTrIya Andolana jana Andolana bana gyaa| lAkhoM loga usase jur3a gaye aura svataMtratA prApta karanA unakA eka mAtra lakSya bana gyaa| 1905 meM gopAla kRSNa gokhale ne vArANasI meM kAMgresa adhivezana kI adhyakSatA kI, unhoMne 'svadezI aura bahiSkAra' Andolana kA joradAra samarthana kiyaa| isa Andolana se jana cetanA bddh'ii| pahalI bAra deza kI Arthika nIti kI dizA meM vicAra huaa| isase svadezI udyogoM kI sthApanA meM madada milii| svedazI vastueM becane vAlI dukAneM sthApita karanA 'dezabhakti kA pratIka aura briTena ke viruddha saMgharSa kA hissA' bana gyaa| isI tAratamya meM tamilanADu ke rASTravAdI netA pI0o0 cidaMbaram pillaI ne 'svadezI sTIma nevIgezana kampanI' kI sthApanA kii| 1906 meM kalakattA meM kAMgresa kA adhivezana huaa| dAdAbhAI naurojI ne usakI adhyakSatA kii| narama aura garama dala kA vicAra-saMgharSa carama sImA para thaa| isa adhivezana meM yaha bAta ubhara kara sAmane AI ki aba kAMgresa kI ruci prazAsana ke sudhAra ko Age bar3hAkara kanADA aura AsTreliyA jaise svazAsita upanivezoM kI taraha kI sarakAra meM hai| ye deza briTena ke Adhipatya meM the jabaki zAsana janatA se cune gaye pratinidhi yoM kI sarakAra ke pAsa thaa| jahA~ eka ora pradarzana aura prastAvoM se svataMtratA prApti kI bAta Age bar3ha rahI thI, vahIM deza meM eka varga aisA bhI thA jo briTiza zAsana ko bala ke jarie ukhAr3a pheMkane meM vizvAsa karatA thA / usake adhikAMza sadasya naujavAna the| aMgrejoM kI damanakArI nItiyAM unheM bhar3akAtI thiiN| ye saMgaThana mahArASTra aura baMgAla meM adhika sakriya rhe| mahArASTra meM inakA saMgaThana 'abhinava bhArata sosAyaTI' evaM baMgAla meM 'anuzIlana samiti' ke nAma se jAnA jAtA thaa| ina saMgaThanoM ne badanAma briTiza aphasaroM, pulisa aphasaroM, majisTreToM, mukhabiroM, gavarnaroM tathA vAyasarAyoM ke viruddha hiMsAtmaka kAryavAhI kI / krAMtikArI saMgaThana ke sadasya sadaiva kama rahe kintu unheM jana mAnasa kA zraddhAyukta samarthana milatA rhaa| janatA kI nigAha meM unakI ijjata maMca para bhASaNa dene vAloM se sadaiva hI adhika rhii| krAMtikArI saMgaThanoM ke khudIrAma bosa aura praphulla cAkI ne 1908 meM mujaphpharapura meM eka ghor3AgADI para isa anumAna se bama pheMke ki isameM briTiza jaja jA rahA hai, vaha jaja Andolana ke kAryakartAoM ko kar3I evaM lambI sajA dene ke lie prakhyAta thaa| bhAgya usake sAtha thA, vaha gAr3I meM nahIM thA, phalata: do aMgreja mahilAoM, jo gAr3I meM saphara kara rahI thIM, kI mRtyu ho gii| cAkI ne AtmahatyA kara lI evaM khudIrAma bosa ko phA~sI de dI gii| isa ghaTanA ke bAda krAMtikAriyoM kI jora-zora se talAza prAraMbha huii| kalakattA ke maNitallA gArDana (jisakA upayoga krAMtikArI bama banAne evaM hathiyAra prazikSaNa meM karate the ) para pulisa ne chApA mArA, aneka krAMtikArI pakar3e gaye, jinameM araviMda ghoSa evaM vArIndra kumAra ghoSa pramukha the| kucha ko AjIvana kArAvAsa huA evaM aravinda ghoSa ne rAjanaitika gatividhiyoM se sanyAsa grahaNa kara pAMDicerI meM Azrama kI sthApanA kii| krAMtikAriyoM ne DhAkA ke majisTreTa tathA nAsika evaM tinnevelI ke . kalekTaroM ko golI se mAra ddaalaa| 1912 meM vAyasarAya hArDiMga kI hatyA kA prayatna cAMdanI cauka meM unake jalUsa para bama pheMka kara kiyA gyaa| For Private And Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 27 krAMtikAriyoM ke saMgaThana bhArata ke bAhara laMdana, perisa, barlina, uttarI amerikA meM bhI sakriya rahe the| unhoMne krAMtikArI vicAroM ko pracArita karane ke lie patra-patrikAeM nikAlIM evaM krAMtikAriyoM se samparka kiyaa| isameM saMlagna rhe| kucha pramukha krAMtikArI haiM- zyAma jI varmA, maiDama kAmA, madAma bhikAjI barakata ullAha, bI0bI0esa0 AyaMgAra, lAlA haradayAla, rAsa bihArI bosa, sohanasiMha bhakanA, vinAyaka dAmodara sAvarakara, unaitullA siMdhI evaM mAnavendra nAtha rAya evaM madana lAla dhIMgar3A aadi| 1907 meM 1857 ke saMgharSa kA 50vA~ varSa par3atA thaa| kendrIya zAsana isa bAre meM AvazyakatA se adhika sAvadhAna rahA thaa| use bhaya thA ki isa samaya deza meM punaH dezavyApI dUsarA vyApaka vidroha bhar3aka sakatA hai| zAsana kAMgresa ke 'narama vicAra dhArA' ke logoM se Azvasta thA, kintu garama dala ke sabhI netAoM ko unake kAryakSetra se alaga kara diyA gyaa| bAla gaMgAdhara tilaka evaM lAlA lAjapatarAya ko giraphtAra kara barmA bheja diyA gyaa| vipina candra pAla ko bhI giraphtAra kara jela meM DAla diyA gyaa| ina saba ke bAbajUda bhI deza meM aneka jagaha pradarzana hue, pulisa ko unheM zAnta karane ke lie bala prayoga karanA pdd'aa| tinnevelI (tamilanADu) meM eka sabhA para rAjAjJA kA virodha karane ke lie pulisa ne golI claaii| cAra loga ghaTanA sthala para hI zahIda ho gye| prathama vizvayuddha (1914-1918) ke daurAna krAMtikArI daloM ne sazastra vidroha se briTiza sarakAra ko ukhAr3a pheMkane ke lie bhArata meM bhArI mAtrA meM corI chipe hathiyAra lAne kA prayatna kiyaa| bAdhA jatIna, jo videzoM se prApta hathiyAroM se sattA ko ukhAr3ane kA prayAsa kara rahe the, unheM mAra diyA gyaa| ina sabakI bhanaka sarakAra ko pUrva meM hI laga gaI thii| bahuta se pakar3e gaye, anekoM ko AjIvana kArAvAsa evaM anekoM ko phA~sI kI sajA dI gii| jinheM phA~sI huI, unameM 19 varSa kA karatAra siMha sarAMgA bhI thaa| kAbula meM krAMtikArI dala ne svataMtra bhArata kI antarima sarakAra sthApita kii| isake rASTrapati rAjA mahendra pratApa siMha evaM pradhAnamaMtrI barakata ullAha bne| yadyapi krAntikAriyoM kI gatividhiyAM kisI bar3I saphalatA ko prApta karane meM asaphala rahIM, kintu unakI nirbhayatA se bhArata kI janatA ko bala milaa| 1914 meM yUropa ke sAmrAjyavAdI dezoM ke do virodhI guToM ke bIca zatrutA ke kAraNa prathama vizvayuddha prArambha huA jo 1918 taka claa| briTena ne isa yuddha meM bhAratIya sipAhiyoM evaM sAdhanoM kA pUrA upayoga apane hita meM kiyA, yadyapi bhArata kA koI hita isase saMbaMdhita nahIM thaa| sarakAra ne 1905 meM baMgAla kA vibhAjana kiyaa| usakA eka uddezya hindU aura musalamAnoM meM phUTa DAlanA thaa| vaha apane isa uddezya meM saphala bhI huI, jisakA pariNAma thA muslima lIga kI sthaapnaa| isa saMsthA kA janma 1906 meM musalamAnoM ke eka sampradAya ke pramukha AgA khAM evaM DhAkA ke nabAba salImullA ke prayAsa se huaa| isa saMsthA ko sadaiva aMgrejoM kI zaha milatI rhii| Age calakara yahI bhArata ke baMTavAre kA kAraNa bnii| 1917 meM bhArata maMtrI eDavina mAnTegyU ne briTiza pArliyAmeMTa meM bhArata meM 'uttaradAyI sarakAra' sthApita karane ke uddezya se dhIre-dhIre 'svazAsita saMsthAoM' kI sthApanA kI bAta khii| isase prabhAvita hokara bhAratIya netAoM ne briTena ke yuddha-prayAsoM meM madada kii| briTena kI yaha ghoSaNA jaldI hI jhUThI sAbita ho gaI, jaba 1918 meM 'mAnTegyU cemsaphorDa riporTa' prakAzita huI, jisameM yaha kahA gayA ki bhAratIya janatA uttaradAyI zAsana calAne For Private And Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 svataMtratA saMgrAma meM jaina meM samartha nahIM hai|' isa riporTa meM prArambha kiye jAne vAle sudhAroM kI bhI carcA thii| ina sudhAroM para vicAra karane ke lie bambaI meM kAMgresa kA vizeSa adhivezana bulAyA gayA, jisakI adhyakSatA saiyada hasana imAma ne kii| isa adhivezana meM sudhAroM ko ghora nirAzAjanaka batAyA gyaa| 1915 meM bhArata ke rAjanaitika vAtAvaraNa meM eka naye vyakti kA praveza huA, jisane AtatAiyoM se lar3ane kA eka ahiMsaka tarIkA IjAda kiyA thA, jise 'satyAgraha' kahA gayA evaM jisakA aphrIkA meM saphala prayoga ho cukA thaa| yaha nayA vyaktitva thA mohanadAsa karamacanda gaaNdhii| gA~dhI jI apane 'satyAgraha' kA jhaMDA aphrIkA meM gAr3a cuke the| bhArata Akara unhoMne AraMbhika saMgharSa caMpAraNa (bihAra) se prAraMbha kiyaa| vaha vahAM kisAnoM ko atyAcAra se mukta karAne hetu gaye the| 1917 meM sarakAra ne unheM caMpAraNa chor3akara jAne kA Adeza diyA, para unhoMne nahIM maanaa| antataH sarakAra ne atyAcAroM kI jAMca kI evaM unakA nirAkaraNa kiyaa| yaha gA~dhI jI kI bhArata meM pahalI rAjanaitika saphalatA thii| isa saphalatA ke bAda lagabhaga rAjanaitika pariveza dhIre-dhIre unake cAroM ora ikaTThA hone lagA evaM vaha kendra bindu bana gye| gA~dhI jI ne Andolana ko naI dizA dene evaM use jana-jana se sambandhita karane ke liye aspRzyatA kI amAnavIya prathA ko samApta karane kA bIr3A utthaayaa| ucca jAtiyoM dvArA 'achUta' samajhe jAne vAle lAkhoM logoM kA jIvana uThAne, unheM sAmAjika mAnyatA pradAna karane ke kArya meM vaha juTa gye| unhoMne apane patra kA nAma bhI 'harijana' rkhaa| unhoMne apane Azrama meM apane anuyAyiyoM ko vaha saba kArya karane kI preraNA dI jo ucca jAti ke loga nahIM karate the, jisameM anya kAryoM ke sAtha zaucAlaya sApha karane kA kAma bhI thaa| sArvajanika jIvana meM jur3ane ke pUrva gAMdhI jI ne deza ke pratyeka hisse kA saghana daurA kiyA, unhoMne pAyA ki gAMva nitAnta dayanIya sthiti meM haiN| vahAM zrama kA mUlya hI nahIM hai| unake pAsa kAma bhI nahIM hai| hara hAtha ko kAma dene ke lie unhoMne khAdI kA pracAra kiyaa| gAMdhI jI ne pratyeka kAMgresI evaM rASTrabhakta ko khAdI pahanane kI preraNA dii| Age calakara khAdI. Andolana kA Avazyaka aMga bana gii| gAMdhI jI ne carakhe ko bhI itanA protsAhana diyA ki Age calakara vaha jhaMDe kA 'kendra-cihna' bana gyaa| khAdI ke pracAra se gAMvoM kI mAlI hAlata badalI, sAtha hI svatantratA aandoln| svadezI bhAvanA gAMva gAMva taka pahuMca gyii| isase svAdhInatA Andolana ko vyApakatA evaM jana-jana se jur3Ava prApta huaa| 1919 meM mAnTegyU cemsaphorDa ke sudhAroM ke antargata vidhAna maNDaloM kA nirmANa kiyA gayA kintu usake adhikAra na ke barAbara rhe| isI samaya 'rolekTa ekTa' banA, jisake anusAra binA kisI mukadame ke kisI bhI vyakti ko jela meM DAlane kA adhikAra zAsana ke pAsa sarakSita thaa| isakA virodha huaa| kaI netAoM evaM vidhAna pariSad ke sadasyoM ne istIphe diye| muhammada alI jinnA (bAda meM pAkistAna ke saMsthApaka) ne apane istIphe meM kahA 'jo sarakAra zAMtikAla meM aise kAnUna ko svIkAra karatI hai vaha apane ko sabhya sarakAra kahalAne kA haka kho detI hai|' isa kAnUna ke virodha meM 6 apraila 1919 ko 'rASTrIya apamAna divasa' manAyA gyaa| sAre deza meM vyApaka rUpa se pradarzana evaM haDatAleM Ayojita kI giiN| ___10 apraila 1919 ko do rASTravAdI netA zrI satyapAla aura DaoN) saiphuddIna kicalU giraphtAra kara liye gye| 13 apraila 1919 ko inakI giraphtArI ke virodha meM amRtasara ke pAsa eka choTe se pArka, 'jaliyAMvAlA For Private And Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 29 bAga' meM eka sabhA kA Ayojana kiyA gyaa| isa sabhA meM bhArI saMkhyA meM strI, puruSa evaM bacce upasthita the| sabhA cala hI rahI thI ki usI samaya janarala DAyara apane sainikoM ko lekara sabhA sthala para pahuMcA evaM binA kisI sUcanA ke sabhA para goliyAM calAne kA Adeza de diyaa| goliyAM 10 minaTa taka taba taka calatI rahIM jaba taka sainikoM kI goliyAM samApta nahIM ho giiN| isake bAda sainika vahAM se aise cale gaye jaise kucha huA hI nhiiN| 10 minaTa ke isa hAdase meM eka hajAra se adhika svAdhInatA premI mAre gaye evaM do hajAra se adhika ghAyala huye| isI bAga meM eka kone meM eka kuA~ hai| AdamI apanI jAna bacAne usameM kUdate gaye isa prakAra vaha kuA~ manuSyoM ko jIvita samAdhi bana gyaa| bAga kI dIvAroM para goliyoM ke nizAna Aja bhI maujUda haiN| isa kANDa kI jA~ca-samiti ke sAmane DAyara ne bar3I behUdagI se kahA thA ki 'usane yaha saba janatA ko sabaka sikhAne ke liye kiyA hai yadi sabhA cAlU rahatI to vaha sabakI hatyA kara dtaa|' jaliyAMvAlA kANDa kI tIkhI pratikriyA pUre deza meM huii| sarakAra kA damana-cakra bar3hatA gyaa| paMjAba meM sar3aka para logoM ko reMgane ke liye majabUra kiyA gyaa| sArvajanika sthAna para kor3e lagAye gaye, akhabAra banda kara diye gaye, saMpAdakoM ko giraphtAra kara liyA gyaa| nobala puraskAra vijetA 'ravIndranAtha ThAkura' ne. jinheM briTiza sarakAra ne 'sara' ko upAdhi se vibhaSita kiyA thA, vAisarAya ko patra likhakara sara kI upAdhi vApasa kara dii| agasta 1919 meM kAMgresa kA adhivezana amRtasara meM huaa| amRtasara meM hI jaliyAMvAlA bAga hai| adhivezana kI adhyakSatA motIlAla neharU ne kii| pahalI bAra adhivezana meM bhArI saMkhyA meM kisAnoM ne bhAga 'lyaa| 1920 meM nAgapura adhivezana meM gA~dhI jI kI preraNA se 15000 pratinidhiyoM kI upasthiti meM kAMgresa ke saMvidhAna meM saMzodhana kiyA gyaa| aba saMvidhAna kI prathama dhArA huI, 'sabhI nyAyocita aura zAMtimaya sAdhanoM meM bhAratIya janatA dvArA svarAja prApta krnaa|' janatA ke Andolana ko eka nayA zabda 'asahayoga Andolana dayA gyaa| yaha nAma Andolana ke tarIke ke kAraNa hI diyA gayA thaa| isa Andolana kA janamAnasa para mArgabhaka prabhAva yaha par3A ki jahAM pahale loga briTiza padaviyA~ prApta karanA apanA gaurava samajhate the vahAM aba ye padaviyAM vApisa kI jAne lgiiN| gAMdhI jI ne 'kaisare hinda' padaka lauTA diyaa| subrahmaNyam ayyara ne 'sara' kI upAdhi vApisa kara dii| ravIndranAtha ThAkura pahale hI ise vApisa kara cuke the| vidhAna pariSadoM ke cunAva meM adhikAMza logoM ne voTa nahIM ddaale| hajAroM vidyArthiyoM aura adhyApakoM ne skUla, kaoNleja chor3a diy| rASTravAdiyoM dvArA apanI saMsthAyeM prArambha kI gii| dillI meM jAmiyA miliyA aura vArANasI meM kAzI vidyApITha kI sthApanA huii| vartamAna meM donoM vizvavidyAlaya haiN| yaha Andolana kAphI saphala rhaa| 1921 ke samApta hone taka 50 hajAra se adhika loga jeloM meM baMda ho gayaM the, inameM adhikAMza deza ke netA the| kintu praNetA jela ke bAhara the| isI samaya kerala meM kisAnoM ne apanA Andolana itanA vyApaka kiyA ki use sarakAra ne vidroha ke rUpa meM maanaa| 'mopalA vidroha' ke nAma se vikhyAta isa vidroha ko senA kI madada se barbaratA pUrvaka dabAyA gyaa| 2000 se adhika loga mAre gye| karIba 15000 giraphtAra kiye gy| amAnavIyatA isa hada taka thI ki jaba kaidiyoM ko rela ke baigana se eka jagaha se dUsarI jagaha le jAyA jA rahA thA to itane adhika kaidI baigana meM lUMsa diye gaye ki 67 mopalAoM kI dama For Private And Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 30 svataMtratA saMgrAma meM jaina ghuTane se hI mRtyu ho gii| isa vidroha meM mopaloM ne bhI bhayaMkara hiMsA kI thii| unhoMne na kevala aMgrejoM ko mArA thA, apitu hajAroM hindU svadezavAsiyoM ko bhI mauta ke ghATa utAra diyA thaa| pharavarI 1922 meM uttara pradeza ke 'caurA-caurI' sthAna meM loga eka pradarzana meM bhAga le rahe the| cheDakhAnI kI koI vAradAta na hone para bhI palisa ne golI calA dii| gasse meM Akara logoM ne Tezana ko ghera liyA, jahA~ bhIr3a ke dabAva ke kAraNa golI calAne vAle pulisakarmI apanI surakSA hetu pahuMca gaye the. unhoMne praveza daravAje ko. jo lakaDI kA thA. bhItara se baMda kara liyA thaa| bhIDa ne palisa sTezana meM Aga lagA dI, phalata: 22 vyakti andara hI jalakara mara gayA isa hiMsaka kANDa ke kAraNa gAMdhIjI ne apanA Andolana vApisa le liyaa| gAMdhIjI ke isa nirNaya kI vyApaka AlocanA huii| vizva itihAsa kA yaha pahalA udAharaNa thA ki Andolana usa samaya vApisa liyA gayA jaba vaha apanI carama sImA para thaa| kintu bAda meM yaha siddha huA ki gAMdhIjI kA yaha nirNaya unake advitIya naitika sAhasa aura janamAnasa meM unake gahare prabhAva ko siddha karane meM samartha huaa| sarakAra ne isakA lAbha uThAkara mArca 1922 meM gAMdhIjI ko giraphtAra kara liyaa| unheM chaha sAla kI sajA sunAI gii| asahayoga Andolana karIba 2 varSa taka deza ko AMdolita karatA rhaa| isa Andolana se rASTrIya Andolana zaharoM kI sImA ko lAMghakara gAMva-gAMva taka phuNcaa| hara varga ke loga isameM zAmila ho gye| eka nayA nArA jo isa Andolana meM vyApaka rUpa se lokapriya huA, vaha thA -'hindU- musalamAna kI jaya', yaha nArA aMgrejoM kI pRthakatA kI nIti kA sArvajanika javAba thaa| Andolana ke vApisa lene ke bAda vidhAna pariSadoM ke saMdarbha meM do dhAraNAyeM upjiiN| eka thI unase apane ko haTAnA evaM dusarI thI vidhAna pariSadoM meM jAkara sarakAra kA prabala virodha aura sarakAra dvArA kAnUna na banA pAne kI sthiti nirmita krnaa| dUsarI dhAraNA ke logoM ne apanA lakSya prApta bhI kiyaa| unhoMne briTiza zAsakoM dvArA prastuta unakI nItiyoM tathA prastAvoM ke saMbaMdha meM pariSaT kI sammati prApta karanA lagabhaga asaMbhava kara diyaa| pharavarI 1924 meM gAMdhI jI jela se chuutte| unhoMne khAdI kA pracAra, hindU muslima ekatA majabUta karanA, aspRzyatA ko dUra karanA Adi kAryakrama prArambha kiye| unhoMne pratyaka kAMgresI ko pratimAha 2000 gaja sUta kAtane para bala diyaa| khAdI kA vikAsa grAmotthAna kAryakrama ke sAtha jaga-jAgaraNa evaM Arthika svataMtratA kA mUlAdhAra bnaa| isasa sudUra grAmINa kSetroM meM bhI svataMtratA Andolana kA sandeza pahuMcanA prArambha ho gyaa| asahayoga Andolana ko vApisa liye jAne se yuvA varga meM Akroza kA bhAva utpanna honA svAbhAvika hI thaa| sacina sAnyAla, jogeza caTarjI jaise logoM ne milakara 'hindustAna ripablika esosiezana' nAmaka saMsthA kI sthApanA kii| isakA pahalA dhamAkA haradoI se lakhanaU jA rahI rela ko kAkorI meM rokakara zAsakIya khajAnA lUTakara, pArTI ke liye dhana ikaTThA karane ke rUpa meM huaa| usa samaya rela briTiza zAsana kI pratIka thii| usameM aisI ghaTanA se usakI sattA kI zaktihInatA kA saMketa thaa| jaisA svabhAvika thA, ghaTanA ke bAda krAntikAriyoM kI jora-zora se talAza huI, kaI loga giraphtAra hue, 'kAkorI SaDyaMtra' ke tahata una para mukadamA claa| rAmaprasAda bismila, azaphAka ullA khAM, rozanasiMha aura rAjendra lAhir3I ko mRtyudaMDa diyA gyaa| eka carcita sadasya candrazekhara AjAda pakar3e nahIM jA sake, unhoMne dUsare krAntikAriyoM se milakara naye saMgaThana kI For Private And Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa nIMva ddaalii| 1928 meM sthApita isa saMgaThana kA nAma thA "hindustAna sozalisTa ripablika aarmii'| isI saMgaThana ke eka pramukha netA the, saradAra bhagata siNh| 1928 meM saradAra vallabha bhAI paTela ke netRtva meM karAMcI meM kAMgresa kA adhivezana huaa| isameM kAMgresa ne janatA se kara na dene ko khaa| isa krama kA sarvAdhika prabhAvI Andolana gujarAta meM bAraDolI meM dRaa| kisAnoM ne kara na adA karane kI ghoSaNA kii| phalataH sarakAra kara vasUlana meM asamartha rhii| ___ 30 akTUbara 1928 ko paMjAba meM sAimana kamIzana ke bahiSkAra ko lekara Ayojita julUsa kA netRtva kara raha paMjAba kesarI lAlA lAjapatarAya kA lAThI cArja ke daurAna berahamI se pITA gayA, jisase kucha samaya bAda unakI mRtyu ho gii| usa samaya pulisa dala kA netRtva briTiza aphasara 'sANDarsa' kara rahA thaa| krAntikAriyoM ne use amRtasara meM golI se ur3A diyaa| janatA kA manobala bar3hAne ke liye evaM gUMgI sarakAra ke kAna kholane ke lie, sarvAdhika surakSita jagaha kendrIya vidhAnasabhA meM 8 apraila 1928 ko do bama pheMke gye| bamoM se kisI ko mArane kA koI uddezya nahIM thA, phalataH khAlI sthAna para inheM pheMkA gyaa| bama pheMkane vAloM ne bhAgane kI bhI koI koziza nahIM kii| bhagatasiMha aura baTukezvaradatta ko giraphtAra kara liyA gyaa| unake isa prayAsa se pUre deza meM unakI bhArI prazaMsA huii| ve AkhyAna puruSa ke rUpa meM sthApita hue| bama kANDa ke bAda jo mukadamA calA usameM bhagatasiMha, rAjaguru evaM sukhadeva ko phAMsI huI evaM anya sAta ko AjIvana kArAvAsa huaa| ghaTanA ke sUtradhAra AjAda aba bhI zAsana kI pakar3a se bAhara the| bAda meM ilAhAbAda meM alphreDa pArka meM unheM pulisa ne ghera liyaa| eka ko gherane saikar3oM kI saMkhyA meM pulisa thii| mukAbalA bahAdurI se huaa| pulisa kaptAna apane kucha aMgreja sahayogiyoM ke sAtha ghAyala ho gayA, AjAda bhI zahIda ho gye| usa samaya khaupha itanA thA ki marane ke bAda bhI koI pAsa jAne ko taba taka taiyAra nahIM huA jaba taka ki AjAda ke mRta zarIra para aneka goliyAM nahIM calAI giiN| krAntikAriyoM ke itihAsa meM eka mahattvapUrNa ghaTanA 1930 meM ghttii| 18 apraila 1930 ko 'iNDiyana ripablika ArmI' ke krAMtikAriyoM ne sUryasena ke netRtva meM caTagAMva ke pulisa zastrAgAra para kabjA kara liyaa| kucha samaya taka caTagAMva briTiza zAsana se mukta rhaa| disambara 1930 meM sona krAntikAriyoM vinaya bosa, bAlada guptA aura dineza guptA ne kalakattA kI rAiTarsa bilDiMga meM praveza kara briTiza pulisa adhIkSaka kI hatyA kara dii| caTagAMva vidroha ke adhikAMza kAryakartA ghaTanA ke bAda bhAga nikale the| unameM se sUryasena aura tArakezvara ko mRtyudaNDa diyA gyaa| saMgaThana kI do mahattvapUrNa yuvA sadasthAyeM bhI thIM, inameM prItilatA baTTedAra ne Atma hatyA kara lI evaM kalpanA datta ko AjIvana kArAvAsa huaa| 12 mArca 1930 'dAMDI mArca' ke kAraNa smaraNa kiyA jAtA rahagA, usa dina mahAtmA gAMdhI 79 svayaMsevakoM ke sAtha namaka para lagAye gaye kara ko vApisa lene kI mAMga karate hue, samudra kinAre jAkara namaka banAne ke uddezya se, 'sAvaramatI Azrama' (ahamadAbAda) se paidala nikale. vaha Age bar3hate gaye evaM unake pIche kAravAM bar3hatA gyaa| ) apraila 1930 ko gAMdhI jI dAMDI phuNce| vahA~ unlAna yamadrataTa se eka muTThI namaka uThAkara 'kAnUna' todd'aa| yaha AndAlana dezavyApI bnaa| lagabhaga eka lAkha loga isa AndAlana meM giraphtAra kiye For Private And Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 32 svataMtratA saMgrAma meM jaina gye| 'dAMDI mArca' meM mahilAoM kA netRtva saralAdevI sArAbhAI ne kiyA thaa| madhyapradeza meM isI samaya 'jaMgala satyAgraha' apanI carama sImA para thaa| rASTrIya Andolana ke do camakate sitAre paM0 javAhara lAla neharU evaM subhASa candra bosa ne Ama janatA ko yaha samajhAyA ki unakI samasta parezAniyoM kA mUla kAraNa briTiza sattA hai| neharU evaM subhASa samAja ke bilkula alaga vargoM se Aye the| neharU kA pArivArika vAtAvaraNa usa samaya ke sampanna logoM se sambandhita thA jabaki subhASa kA sambandha sAmAnya varga se thaa| subhASacaMdra bosa 1920 meM 'iMDiyana sivila sarvisa' kI pratiSThita parIkSA meM cauthA sthAna prApta kara apanI pratibhA kA DaMkA bajA cuke the| usa samaya kisI par3he-likhe vyakti kA isa parIkSA meM cunA jAnA gaurava kI bAta mAnI jAtI thI, kintu netAjI ne jaliyAMvAlA bAga hatyAkANDa se dukhI hokara isa sevA se istIphA de diyaa| parataMtra bhArata kA yaha eka mAtra udAharaNa thA jaba kisI vyakti ne isa sevA meM cune jAne ke bAda use lAta mAra dI ho| unake isa kArya se vaha rASTrIya Andolana se jur3ate hI zIrSa netAoM ke bIca pahuMca gye| unakA pUrA jIvana dedIpyamAna rhaa| mahAtmA gA~dhI ke virodha ke bAbajUda unhoMne mahAtmA gA~dhI ke samarthana se khar3e pratyAzI paTTAbhisItAramaiyA ke virodha meM kAMgresa kA cunAva lar3A evaM vijayI huye| unakI adhyakSatA meM sampanna tripurI kAMgresa kA adhivezana kAMgresa kA carcita adhivezana rahA thaa| unakI kAryapaddhati evaM mahAtmA gA~dhI ke kAryakrama meM tAdAtmya nahIM baiTha sakA, phalata: vaha kAMgresa se alaga ho gye| dvitIya vizvayuddha ke daurAna unheM kalakattA meM apane nivAsa para najarabanda kara diyA gyaa| isa najarabandI se vaha saphalatA pUrvaka nikalakara deza ke bAhara cale gaye evaM briTiza virodhI kheme kA netRtva karane vAle jarmanI ke tAnAzAha se barlina meM mile| briTiza sAmrAjya meM 562 riyAsateM thIM, inake adhikAMza zAsaka acche nahIM the, prajA du:khI thI, una para doharA niyaMtraNa thaa| par3osa ke pradezoM meM jana cetanA kA saMcAra dekha unameM bhI janatAMtrika adhikAroM aura janatAMtrika sarakAra kI mAMga uThane lgii| ve rAjyoM ke zAsakoM ke bhoga-vilAsa kI khulakara nindA karane lge| ina sabake liye prajAmaNDaloM kI sthApanA huii| AraMbhika prajAmaNDala vijaya siMha pathika, mANikalAla varmA ke netRtva meM rAjasthAna kI riyAsatoM meM sthApita kiye gye| riyAsatoM ke ina sabhI saMgaThanoM kA eka akhila bhAratIya saMgaThana 'Ala iMDiyA sTeTsa pIpulsa kAMgresa' ke rUpa meM 1927 meM bnaa| bhAvanagara prajAmaNDala ke adhyakSa vallabha mehatA isake saciva bne| isa saMgaThana ke mAdhyama se mAMga kI gaI ki bhAratIya riyAsatoM ko bhAratIya rASTra kA aMga mAnA jAnA caahiye| cauthe dazaka taka riyAsatoM meM jana Andolana kAphI zaktizAlI bana gayA thaa| rAjasthAna meM jayanArAyaNa vyAsa, jamanAlAla bajAja, ur3IsA meM sAraMgadhara dAsa, trAvaNakora meM enI maskaroM tathA padmayathAna pillaI, jammU-kazmIra meM zekha abdullA, haidarAbAda meM svAmI dayAnanda tIrtha Adi ne isa Andolana kA netRtva kiyaa| rAjAoM dvArA inakA damana kiyA gyaa| paTiyAlA meM Andolana ke netA, prajAmaNDala pramukha sevAsiMha ThikIvAlA ko jela meM itanI yAtanAeM dI gaIM ki vahIM unakI mRtyu ho gyii| For Private And Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 33 kAMgresa ne prArambha meM riyAsatoM ke mAmale meM taTasthatA kA rukha akhtiyAra kiyA thA, yadyapi netA riyAsatoM meM jAte rahe tathA mAMga kA samarthana bhI karate rahe, kintu 1938 meM subhASacaMdra bosa kI adhyakSatA meM kAMgresa adhivezana meM yaha ghoSaNA kI gaI ki pUrNa svarAjya kA lakSya riyAsatoM sahita samUce deza ke lie hai| yaha bhI spaSTa kiyA gayA ki riyAsateM deza kA hissA haiM, unakI janatA ke hita aura zeSa deza kI janatA ke hita eka se haiN| sitaMbara 1939 meM hiTalara ne polaiMDa kI senA ko rauMdakara dvitIya vizvayuddha kA sUtrapAta kiyaa| isa yuddha ke kAraNa pUrA vizva do bhAgoM meM baMTa gyaa| eka tarapha mitra rASTra phrAMsa, iMglaiMDa, amerikA evaM sAviyata saMgha (rUsa) the, dUsarI tarapha dhurI rASTroM meM jarmanI, iTalI, evaM jApAna the| vastutaH isa yuddha ke eka tarapha tAnAzAhI zaktiyAM thIM to dUsarI tarapha loktaaNtrik| bhArata kA isa yuddha se kucha lenA-denA nahIM thA, phira bhI briTena kA upaniveza hone ke kAraNa briTena ne bhArata kI janatA kI salAha liye binA hI use isa yuddha meM zAmila kara liyaa| kAMgresa ne mAMga kI ki turanta rASTrIya sarakAra kA gaThana kiyA jAe evaM yuddha samApta hote hI bhArata ko pUrNa svataMtra karane kA vacana diyA jaaye| briTena ne yaha mAMga asvIkAra kara dii| usa samaya prAntoM meM cune hue maMtrimaMDala, jinake pAsa ekadama sImita adhikAra the. astitva meM the| briTena ke nirNaya ke virodha meM unhoMne istIphe de diye| bhArata ko jabarana yuddha meM zAmila karane ke viruddha mArca 1940 meM dezavyApI pradarzana kiye gye| kAMgresa ne pUrNa svataMtratA kI mAMga kii| akTUbara 1940 meM kAMgresa ne 'vyaktigata satyAgraha' Andolana prArambha kiyA, isa Andolana kA artha thA ki kAMgresa dvArA cune gaye satyAgrahI eka-eka karake sArvajanika sthAnoM para pahuMceMge, yuddha ke khilApha bhASaNa deMge, lokamata taiyAra kareMge evaM giraphtArI deNge| isa AMdolana ke cune hae pahale satyAgrahI vinobA bhAve the| thoDe hI samaya meM 25000 satyAgrahI giraphtAra hokara jela meM baMda ho gye| inameM kAMgresa ke adhikAMza pramukha netA cakravartI rAjagopAlAcArya (bAda meM bhArata ke prathama gavarnara janarala), jI0bI0 gADagila, sarojanI nAyaDU, jI0bI0mAvalaMkara, aruNA Asapha alI Adi the| 1942 ke Arambha meM yuddha meM briTena kA palar3A halkA par3ane para usakI senAoM ko bhArI kSati uThAnI par3I, phalataH usane bhAratIya netAoM se bAta karane ke lie sara sTaipharDa kripsa ko bhejaa| yaha mizana asaphala rahA kyoMki vAstava meM briTena rASTrIya sarakAra kI sthApanA ko taiyAra hI nahIM thaa| unhoMne (sara kripsa ne) saMvidhAna sabhA kI mAMga to svIkAra kI kintu sAtha hI yaha bhI kahA ki rAjAoM dvArA nAmajada vyakti hI usake pratinidhi hoNge| janatA ko saMvidhAna sabhA meM pratinidhitva nahIM milegaa| kripsa mizana kI asaphalatA ke sAtha hI bhAratIya janatA kA 'tIsarA mahAn saMgharSa' zurU huaa| isa saMgharSa ko 'bhArata chor3o Andolana' ke nAma se jAnA jAtA hai| 8 agasta 1942 ko bhAratIya kAMgresa kameTI ne eka prastAva pAsa kiyA, jisameM kahA gayA thA ki 'AjAdI evaM janataMtra kI vijaya ke lie phAsisTa dezoM tathA jApAna ke viruddha lar3a rahe mitra rASTroM ke liye yaha jarUrI hai ki bhArata ko jaldI se svAdhInatA mila jaaye|' prastAva meM yaha bhI kahA gayA thA ki 'svataMtra ho jAne para bhArata apane sampUrNa sAdhanoM se una dezoM ke sAtha mahAyuddha meM zAmila ho jAyegA, jo phAsijma aura sAmrAjyavAdI AkramaNa ke khilApha saMgharSa kara For Private And Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 34 svataMtratA saMgrAma meM jaina rahe haiN|' isa prastAva ke pAsa ho jAne para gAMdhI jI ne apane saMkSipta sAragarbhita bhASaNa meM kahA thA- 'maiM Apako eka saMkSipta maMtra detA huuN| ise hRdaya meM Apa pakkA biThA lIjie aura apanI pratyeka sAMsa ke sAtha ise vyakta hone dIjie, maMtra hai- " karo yA maro" aura " bhArata chodd'o|" isa prayAsa meM hama yA to AjAda hoMge yA mara jAyeMge / ' 9 agasta ke prAtaH kAMgresa ke adhikAMza netA giraphtAra kara lie gye| unheM deza ke vibhinna bhAgoM meM banda kara diyA gyaa| kAMgresa para pratibandha lagA diyA gyaa| deza ke hara hisse meM har3atAleM huIM, pradarzana huye, goliyAM calIM, lAThI cArja huA, azrugaisa chor3I gaI, sAre deza meM giraphtAriyAM huiiN| logoM ne sarakArI sampatti para hamale kiye, rela paTariyAM tor3I gaIM aura DAkatAra vyavasthA meM rukAvaTeM paidA kI giiN| aneka sthAnoM para janatA kI pulisa ke sAtha muThabher3a huii| Andolana ke samAcAra prakAzita karanA pratibaMdhita kara diyA gayA, phira bhI gupta samAcAra patra chapate aura baMTate rhe| varSa ke anta meM lagabhaga 60000 svAdhInatA senAnI vibhinna jeloM meM banda kara diye gye| saikar3oM kI mRtyu huii| marane vAloM meM vRddha, bacce, mahilAeM sabhI the| pradarzana meM bhAga lene ke kAraNa 73 varSIya mAtaMginI hAjarA ko tamaluka (baMgAla) meM, 13 varSa kI kanakalatA baruA ko gohapura (AsAma) meM, 19 varSIya sAbUlAla jaina ko gar3hAkoTA, sAgara (ma0pra0) meM, udayacaMda jaina ko maNDalA (ma0pra) meM golI se ur3A diyA gyaa| paTanA meM sAta taruNa vidyArthiyoM evaM anya saikar3oM kI golI lagane se mauta huii| deza ke kucha bhAga jaise uttara pradeza meM baliyA, baMgAla meM tamaluka, mahArASTra meM satArA, karnATaka meM dhArAvAda, ur3IsA meM bAlAsaura tathA thalacara Adi briTiza zAsana se mukta kara liye gaye aura vahAM janatA kI samAnAntara sarakAreM bniiN| pUre mahAyuddha ke daurAna jayaprakAza nArAyaNa, arUNA Asapha alI, ema0ema0 jozI, rAma manohara lohiyA Adi aneka netAoM dvArA krAMtikArI gatividhiyAM jArI rahIM / isI daurAna baMgAla meM bhayaMkara akAla pdd'aa| zAsana ne koI vyavasthA nahIM kii| jisa kAraNa lagabhaga 30 lAkha loga akAla hI kAla ke gAla meM samAhita ho ge| kahA jAtA hai ki yaha akAla saMsAra kA sabase bar3A mAnava kRta akAla thA / jahA~ eka ora hajAroM kI tAdAda meM strI, puruSa aura bacce bhUkha se tar3apa-tar3apa kara mara rahe the, vahIM dUsarI ora sarakArI godAmoM meM anAja sar3a rahA thaa| yaha akAla sarakAra kI damana nIti kA hI eka aMga thaa| videzI zAsana ke abhizApa kI isase adhika nRzaMsa misAla nahIM mila sa ka ta I kalakattA vizvavidyAlaya ke eka adhyayana ke anusAra 34 lAkha vyakti isa akAla meM bhUkha se mare aura lagabhaga 46 pratizata AbAdI ko bhaMyakara bImAriyAM huiiN| dUsare vizvayuddha ke prArambhika caraNa meM jApAna ko bhArI saphalatA milI, siMgApura taka usakA abAdha kabjA ho gyaa| hajAroM briTiza sainikoM ko, jinameM bhAratIya sainika hI adhika the, AtmasamarpaNa karanA pdd'aa| ina sainikoM kI madada se 'AjAda hinda phauja' kI sthApanA, janarala mohana siMha ne kii| isI bIca 1941 meM netAjI subhASacaMdra bosa jarmanI se eka panaDubbI meM yAtrA kara siMgApura phuNce| usa samaya AjAda hinda phauja meM 45000 sipAhI the| 1943 meM netAjI ne siMgApura meM svataMtra bhArata kI antarima sarakAra kI ghoSaNA kii| unakA yaha aitihAsika bhASaNa jApAna ke sahayoga se vizvabhara meM prasArita kiyA gyaa| isameM unhoMne yaha prasiddha nArA diyA 'tuma mujhe khUna do, maiM tumheM AjAdI duuNgaa|'| isake bAda sabhI ne subhASacaMdra bosa ko For Private And Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 35 'netAjI' upanAma se pukAranA prArambha kara diyaa| 1944 meM netAjI aMDamAna nikobAra gye| unhoMne vahAM rASTrIya dhvaja phhraayaa| AjAda hinda phauja ke kucha daste maNipura (imphAla) taka phuNce| ___ 'AjAda hinda phauja' kI saphalatA Age nahIM bar3ha sakI, kyoMki aNubamoM ke AkramaNa se jApAna parAsta ho gayA thA aura phauja ko rasada milanA banda ho gayA thaa| sAtha hI phauja ke sainika bhArI saMkhyA meM yA to mAra diye gaye yA giraphtAra kara liye gye| 'AjAda hinda phauja' kI saMracanA ne briTiza sarakAra para yaha manovaijJAnika dabAva DAlA ki bhAratIya sipAhiyoM ke zAsana se vimukha ho jAne para usakI hAlata dayanIya bana sakatI hai| 'AjAda hinda phauja' ke giraphtAra aphasaroM zAha nabAja khAna pI0ke0sahagala jI0esa0 Dhillo Adi para lAla kile meM mukadamA calAyA gyaa| zAsana ke isa kArya kA dezavyApI virodha huaa| pharavarI 1946 meM iNDiyana nevI ke nAvikoM ne aneka sthAnoM para vidroha kiyaa| nevI karmacAriyoM ne bhI unakA sAtha diyaa| nAvikoM, unake samarthakoM evaM pulisa ke bIca saMgharSa meM bambaI meM lagabhaga 300 vyakti mAre gye| sthiti atyadhika visphoTaka ho jAtI yadi saradAra paTela ne madhyasthatA kara mAmale ko nahIM saMbhAlA hotA, kyoMki yuddha ke vidrohI nAvika, apanI bhArI dUrI taka mAra karane vAlI topoM kA upayoga karane ko taiyAra the aura bambaI zahara kA bahuta bar3A hissA unakI mAra meM thaa| nirantara Andolana evaM use prApta bhArI samarthana ke kAraNa briTiza guptacara vibhAga isa natIje para pahuMcA ki yadi ucita samAdhAna zIghra nahIM huA to yaha Andolana hiMsaka daura meM pahuMca sakatA hai aura usa sthiti meM gorI camar3I hI khatare meM par3a sakatI hai| gAMdhI jI ke bImAra hone se unheM AgAkhAM mahala, jisameM vaha kaida the evaM jahAM 22 pharavarI 1944 ko gAMdhI jI kI patnI kastUrabA kA dehAnta ho gayA thA, se chor3a diyA gyaa| yaha gAMdhI jI kI antima jela-yAtrA thii| unhoMne apane jIvana ke lagabhaga 2388 dina jela meM bitAe the| 1945 meM lArDa vevela, jo usa samaya bhArata ke gavarnara janarala the, ne yaha ghoSaNA kI ki nikaTa bhaviSya meM bhArata ko 'svAyatta zAsana' pradAna karane ke liye zimalA meM sambandhita pakSoM kA eka sammelana bulAyA jaayegaa| usa samaya sabhI netA jela meM the| sabhI ko chor3a diyA gyaa| zimalA sammelana viphala rhaa| julAI 1945 meM briTena meM cunAva hue, jisameM sattA parivartana ho gyaa| levara sarakAra sattA meM AI, usane bhArata kI samasyA ko gambhIratA se hala karane para vicAra kiyaa| bhArata--saciva ne ghoSaNA kI 'bhArata kI svAdhInatA para vicAra karane ke lie eka saMsadIya Ayoga zIghra hI bhArata kI yAtrA kregaa|' yaha saMsadIya pratinidhi maNDala bAda meM 'kebIneTa mizana' ke rUpa meM jAnA gyaa| muslima lIga alaga rAjya kI mAMga para lagAtAra jora de rahI thii| pratinidhi maNDala bhArata AyA, usane apratyakSa rUpa se musalamAnoM ko alaga rAjya dene kI mAMga maMjUra kara lii| ata: muslima lIga ne prastAva ko svIkAra kara liyA kintu kAMgresa ne asvIkAra kara diyaa| 'kebIneTa mizana' kI yojanA ke anusAra jaba kAMgresa, lIga evaM sarakAra meM saMvidhAna kI bAta cala rahI thI, taba acAnaka lIga ne apanI raNanIti badala dii| vaha 'kebineTa mizana yojanA' kI svIkRti se mukara gaI aura 10 Asta 1947 ko 'sIdhI kAryavAhI' divasa manAne kI ghoSaNA kara dii| yaha sAmpradAyika daMgoM kA nimaMtraNa thaa| isake sAtha hI pUre deza meM daMgoM kA daura prArambha ho gyaa| For Private And Personal Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 3G svataMtratA saMgrAma meM jaina mArca 1947 meM vevela ke sthAna para lArDa mAuNTabeTana vAisarAya banakara bhArata Aye the| unhoMne bhArata-vibhAjana ghoSita kara diyaa| jina prAntoM meM musalamAnoM kA bahumata thA, unako milAkara pAkistAna banA diyA gyaa| 14-15 agasta 1947 ko madhya rAtri meM bhArata svataMtra ho gyaa| svataMtratA ke dina jaba pUrA deza sadiyoM kI gulAmI se mukta hokara khuziyAM manA rahA thA taba zAMti kA masIhA, ahiMsA kA pujArI, svataMtratA Andolana kA sUtradhAra baMgAla meM 'noAkhalI' meM daMgoM ke pIr3itoM ke gahare jakhmoM para marahama paTTI kara rahA thaa| bI0bI0sI0 ke saMvAdadAtA ne jaba deza ko sandeza dene kI bAta gAMdhI jI se kahI to unhoMne kahA- 'duniyAM se kaha do gAMdhI aMgrejI nahIM jaantaa|' 000 - rASTragAna meM jaina hamAre deza kA rASTragAna 'janagaNamana-adhinAyaka jaya he' hai| isake racayitA vizvakavi ravIndranAtha Taigora haiN| isakA sarvaprathama gAyana 27 disambara 1911 ko 'bhAratIya rASTrIya kAMgresa' ke adhivezana meM huA thaa| svataMtratA ke pazcAt 24 janavarI 1950 ko yaha rASTragAna ke rUpa meM svIkRta huaa| isa gAna meM pA~ca khaNDa haiM, kintu pahalA khaNDa hI rASTragAna ke rUpa meM svIkRta hai| isake dUsare khaNDa meM jaina zabda bhI AyA hai| sampUrNa rASTragAna isa prakAra haijanagaNamana-adhinAyaka jaya he bhaart-bhaagyvidhaataa| janagaNa-pathaparicAyaka jaya he bhaart-bhaagyvidhaataa| paMjAba sindhu gujarAta marAThA drAvir3a utkala baMga jaya he, jaya he, jaya he, jaya jaya jaya, jaya hai|| viMdhya himAcala yamunA gaMgA ucchala jaladhitaraMga ghora timiraghana nibir3a nizIthe pIr3ita mUrchita deze taba zubha nAme jAge, tava zubha AziSa mAge, jAgrata chila taba avicala maMgala natanayane animesse| gAhe tava jaya gaathaa| du:svapne AtaMke rakSA karile aMke, janagaNa-maMgaladAyaka jaya he bhaart-bhaagyvidhaataa| snehamayI tumi maataa| jaya he, jaya he, jaya he, jaya jaya jaya, jaya he|| janagaNa-du:khatrAyaka jaya he bhaart-bhaagyvidhaataa| aharaha tava AhvAna pracArita, zani tava udAra vANI jaya he,jaya he, jaya he, jaya jaya jaya, jaya he|| hiMdu bauddha sikha jaina pArasika musalamAna rivrasTAnI rAtri prabhAtila, udila ravicchavi pUrva-udayagiribhAle, paraba pazcima Ase tava siMhAsana - pAze gAhe vihaMgama, puNya samIraNa navajIvana rasa ddhaale| premahAra haya gaathaa| tava karuNAruNa-rAge nidrita bhArata jAge janagaNa-aikya-vidhAyaka jaya he bhaart-bhaagyvidhaataa| tava caraNe nata maathaa| jaya he, jaya he, jaya he, jaya jaya jaya, jaya he|| jaya jaya jaya he, jaya rAjezvara, bhaart-bhaagyvidhaataa| patana-abhyudaya-baMdhura panthA, yugayugadhAvita yAtrI, jaya he, jaya he, jaya he, jaya jaya jaya, jaya he|| he cirasArathi, tava rathacakre-makharita patha dina rAtri dAruNa-viplava- mAjhe , tava zaMkhadhvani bAje , saMkaTadu: khtraataa| 3710 - Our National Songs, Publications Division, Government of India, Patiala House, New Delhi 110001.2000 For Private And Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1857 1958 prathama khaNDa upakrama : tIna bhAratIya rASTrIya Andolana kI kucha mahattvapUrNa ghaTanAe~ prathama svAdhInatA saMgharSa / ( isa saMgharSa ke lie 31 maI tArIkha taya kI gaI thI, para senA dvArA meraTha meM carabI vAle kAratUsoM ko kholane se manA karane Adi para 10 maI ko hI sazastra vidroha prArambha ho gayA / ) (19 janavarI) amara zahIda lAlA hukumacanda jaina, mirjA munIra bega va phakIracanda jaina ko hAMsI meM phAMsI / 1858 1858 1885 1889 1898-99 1905 1906 1907 1908 1914-1918 1915 1915 www.kobatirth.org 1919 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 37 (18 jUna ) mahArAnI lakSmIbAI kA balidAna / (22 jUna) gvAliyara ke khajAMcI amaracanda bAMThiyA ko gvAliyara ke sarAphA meM nIma ke per3a para laTakAkara phAMsI / bhAratIya rASTrIya kAMgresa kI vidhivat sthApanA (yadyapi isakI nIMva 1883 meM hI rakhI jA cukI thii|) disambara 1885 meM bambaI meM isakA prathama adhivezana huA, jisameM 72 pratinidhi zAmila hue| bambaI kAMgresa adhivezana meM 'homarUla bila' yA 'homarUla skIma' paas| cAphekara bandhuoM (dAmodara hari, vAsudeva hari, bAlakRSNa hari) ko reMDa hallA meM phAMsI / baMga-bhaMga Andolana / muslima lIga kI sthApanA / sUrata meM sampanna kAMgresa ke adhivezana meM kAMgresa, udAravAdI (narama dala) tathA gravAdI (garama dala) daloM meM vibhAjita / khudIrAma bosa (Ayu 16 varSa) ko phAMsI kI sajA / prathama vizvayuddha yA mahAyuddha / amara zahIda motIcanda zAha ko ArA ke mahanta hatyAkANDa meM phAMsI ko satA For Private And Personal Use Only mahAtmA gAMdhI dakSiNa aphrIkA se vApisa aaye| prathama mahAyuddha ke bIca gAMdhI jI na yuddha prayAsoM meM aMgrejI sarakAra kI pUrI sahAyatA kI. sarakAra ne unheM 'kaMsare hinda svarNapadaka se vibhUSita kiyaa| rolekTa ekTa, jasTisTa rolara ke sabhApatitva meM bnaa| isa ekTa ke antargata deza meM Antarika zAnti banAye rakhane ke bahAne aMgreja naukarazAhI jisako cAha, jaba taka cAhe, binA koI mukadamA Adi calAye jela meM DAle rakha sakatI thii| sarakAra ko isa damana nIti ne hI gAMdhI jI ko rAjabhakta se vidrohI banA diyaa| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 38 1919 1920 1920 1920 1920 1921 1920-21 1921 svataMtratA saMgrAma meM jaina (13 apraila) jaliyAM vAlA bAga kANDa (isa kANDa meM brigeDiyara janarala rejinAlDa eDabarDa hairI DAyara ne nihatthI janatA para taba taka golI calavAI jaba taka sArA bArUda samApta nahIM ho gyaa)| lAlA lAjapatarAya kI adhyakSatA meM kalakattA meM kAMgresa kA vizeSa adhivezana, jisameM kAMgresa ne pahalI bAra bhArata meM videzI zAsana ke viruddha sIdhI kAryavAhI karane, vidhAna pariSadoM kA bahiSkAra karane tathA asahayoga aura savinaya avajJA Andolana prArambha karane kI bAta taya kii| bAda meM nAgapura meM hue vArSika adhivezana meM ukta mata kI puSTi kI gii| asahayoga Andolana ke phalasvarUpa svadezI kA pracAra aura bhAvanA bar3hI, videzI vastroM kI holI jalAI gayI, zarAba kI dukAnoM para pikeTiMga kI gyii| gA~dhI jI dvArA (aMgrejoM dvArA prathama mahAyuddha ke samaya pradatta) 'kesare hinda' khitAba vaapis| sAtha hI saikar3oM logoM dvArA briTiza sarakAra se mile khitAba vaapis| (31 julAI) lokamAnya tilaka kA bambaI meM dehaavsaan| (17 nava0) priMsa oNpha velsa kA bambaI Agamana, virodha meM bambaI meM hdd'taal| asahayoga Andolana meM lagabhaga 50 hajAra vyaktiyoM dvArA giraphtAriyA~ dI giiN| (agasta) mAlAvAra meM 'mopalA vidroha', jisameM mopaloM ne aMgrejoM ke sAtha aneka hindU svadezavAsiyoM kI hatyA kara dii| (5 pharavarI) gorakhapura jile kA 'caurA caurI kANDa', jisameM krodha se utAvalI bhIr3a ne pulisa ke 22 AdamiyoM ko thAne ke andara jalA diyaa| taba gAMdhI jI ne tatkAla Andolana banda karane kA Adeza diyaa| paM0 motIlAla neharU va citaraMjana dAsa dvArA 'svarAjya dala' kA sNgtthn| kAMgresa dvArA madrAsa adhivezana meM apanA lakSya pUrNa svarAjya' ghossit| 'kAkorI rela kANDa' meM rAjendranAtha lAhir3I, azaphAka ullA khAM, rAmaprasAda bismila tathA rozanasiMha ko kramaza: goMDA, phaijAbAda, gorakhapura tathA ilAhAbAda jela meM phaaNsii| (30 akTUbara) sAimana kamIzana ke bhArata Agamana para 'sAimana vApisa jAo' ke nAre lagAte lAlA lAjapatarAya para pulisa kI lAThiyoM kI bauchAra, unakA amara vAkya-'mere Upara jo lAThiyoM ke prahAra kiye gaye haiM, vahI eka dina briTiza sAmrAjya kI zavapeTI meM kIleM sAbita hoNge|' prasiddha huaa| (17 nava0) lAlA lAjapatarAya kA blidaan| paTela ke netRtva meM sUrata jile ke bAraDolI ke kisAnoM ko lagAna bandI satyAgraha meM AzAtIta saphalatA, tabhI se paTela 'saradAra paTela' khlaaye| (23 sita)) jatInadAsa kI rAjanaitika bandiyoM se kiye jAne vAle durvyavahAra ke virodha meM 62 dina taka bhUkha har3atAla kara 63veM dina mRtyu| 1922 1923 1927 1927 1928 1928 1928 1929 For Private And Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 39 1930 1930 1930 1930 1930 1931 1931 1931 (11 pharavarI) kAMgresa kAryakAriNI dvArA gAMdhI jI ko savinaya avajJA Andolana prArambha karane kA adhikAra diyA gyaa| (12 mArca) gAMdhI jI kA dAMDI mArca prArambhA gAMdhI jI apane sAtha cune hue 79 anuyAyiyoM ko lekara cale aura 200 mIla kI yAtrA unhoMne 24 dina meM pUrI kI, isa yAtrA meM mahilAoM kA netRtva saralA devI sArAbhAI ne kiyA thaa| mahilAyeM pahalI bAra gAMdhI jI ke AhvAna para hajAroM kI saMkhyA meM jela giiN| (6 apraila) yAtrA ke anta meM unhoMne namaka kAnUna tor3akara savinaya avajJA Andolana zurU kiyaa| sAre deza meM jagaha-jagaha namaka banAkara kAnUna tor3A gyaa| (23 apraila) pezAvara meM satyAgraha ke daurAna saikar3oM paThAnoM ko amAnavIya nRzaMsatA ke sAtha bhUna diyA gyaa| (12 navambara) landana meM prathama golameja sammelana prArambha, jo 19 janavarI 1931 taka claa| (27 pharavarI) ilAhAbAda ke alphreMDa pArka meM candrazekhara AjAda kA blidaan| (5 mArca) 'gAMdhI-irvina samajhautA', jisake anusAra sabhI ahiMsaka rAjanaitika bandI rihA kiye jAyegeM, Andolana sthgit| (23 mArca) sAMDarsa hatyAkANDa meM bhagatasiMha, sukhadeva tathA zivanArAyaNa rAjaguru ko lAhaura jela meM phaaNsii| (7 sitambara se / disambara) landana meM dUsarA golameja smmeln| gAMdhI irvina samajhautA lAgU na hone tathA bAtacIta asaphala hone se puna: savinaya avajJA Andolana praarmbh| (16 agasta) sAmpradAyika paMcATa (kamyunala evArDa) prkaashit| isameM sampradAyoM ke AdhAra para pRthak-pRthak nirvAcana kSetroM kI vyavasthA kI gayI thii| bhAratIya samAja ke jitane taraha ke vibhAjana sambhava the ve sabhI paMcATa ne karane kA prayAsa kiyaa| (nava-disa0) landana meM tIsarA golameja smmeln| (jUna) gAMdhI jI dvArA savinaya avajJA Andolana sthagita, para vyaktigata satyAgraha calAte rahane kA aadesh| (apraila) satyAgraha Andolana sthgit| (sita0) dvitIya vizvayuddha prArambha hone para bhArata ke vAyasarAya dvArA kendrIya yA prAntIya vidha na maNDaloM kI salAha ke binA hI bhArata dvArA jarmanI ke viruddha briTena ke sAtha lar3AI meM zAmila hone kI ghossnnaa| (21 jUna) UdhamasiMha ko landana meM phaaNsii| (agasta) muslima lIga dvArA apane lAhaura adhivezana meM pAkistAna-prastAva paarit| (nava0) gAMdhI jI dvArA sImita vyaktigata satyAgraha praarmbh| prathama satyAgrahI AcArya vinobA bhAve (isa satyAgraha meM lagabhaga 25 hajAra netA jela gaye) 1931 1932 1932 1933 1934 1939 1940 1940 1940 For Private And Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 40. 1941 1942 1942 1912 1942 1942 1942 svataMtratA saMgrAma meM jaina (janavarI) subhASacaMdra bosa aMgrejoM kI AMkhoM meM dhUla jhoMkakara jarmanI phuNce| (mArca) subhASacaMdra bosa dvArA barlina reDiyo se apanA pahalA sandeza prsaarit| bambaI meM 5 agasta ko kAMgresa kAryakAriNI aura 7 agasta ko mahAsamiti kI baitthk| (8 agasta. rAtri) 'bhArata chor3o' prastAva paarit| gAMdhI jI dvArA 'karo yA maro' saMgharSa kI ghossnnaa| (1) agasta ko tar3ake) gAMdhI jI evaM kAMgresa kAryakAriNI ke anya sadasya girphtaar| purAne netAoM ke giraphtAra hone para yuvakoM dvArA Andolana kA netRtv| (sarakArI AMkar3oM ke anusAra 1942 ke Andolana meM 1028 vyakti mare aura 3200 ghAyala hue| 1942 ke AkhirI pA~ca mahInoM meM 60 hajAra se adhika vyakti giraphtAra kiye gaye aura 18 hajAra ko binA koI mukadamA calAye jeloM meM bheja diyA gyaa| gaira sarakArI anumAnoM ke anusAra mRtakoM kI hI saMkhyA 10 hajAra se 40 hajAra ke bIca thI, ghAyaloM aura jela yAtriyoM kI saMkhyA lAkhoM meM thii)| (16 agasta) maNDalA (ma0pra0) meM udayacanda jaina (19 varSa) kI pulisa kI golI se shhaadt| (22 agasta) gar3hAkoTA meM sAbUlAla jaina kI pulisa kI golI se shhaadt| (10 pharavarI) gAMdhI jI dvArA AgAkhAM pailesa meM, jahA~ vaha najarabaMda the, 21 dina kA upvaas| 6 maI 1944 ko gAMdhI jI rihA hue| baMgAla kA durbhikss| isa durbhikSa ko saMsAra kA sabase bar3A mAnava kRta durbhikSa kahA gayA hai| eka tarapha anAja ke bhaNDAroM meM anAja sar3a rahA thA, dUsarI ora akAla par3A thaa| kalakattA vizvavidyAlaya ke eka adhyayana ke anusAra lagabhaga 34 lAkha vyakti isa akAla meM bhUkha se mAre gaye, lagabhaga 46 pratizata AbAdI bhayaMkara bImAriyoM kI zikAra huii| kahA jAtA hai ki mahAyuddha ke daurAna briTiza sarakAra ko AMzakA thI ki yadi baMgAla para jApAna kA hamalA haA to netAjI sabhASa canda bosa aura unakI AjAda hinda phauja ke kAraNa baMgAla kI janatA briTiza sarakAra kI sahAyatA na kara hamalAvaroM kI sahAyatA kregii| ata: usane bhISaNa akAla kI sthiti paidA kara dii| (18 pharavarI) bambaI meM nausenA ke eka bhAga dvArA aMgreja aphasaroM ke viruddha vidroh| madrAsa, karAMcI aura kalakattA meM bhI nausenA dvArA vidroh| agasta) hIrozimA aura nAgAsAkI para aNubama DAle jAne aura jApAna dvArA hathiyAra DAla dara para vizvayuddha smaapt| ( 19 sitambara ) bhArata meM Ama cunAvoM kI ghoSaNA tathA briTiza saMsada meM samrAT dvArA- 'bhAratIya janamata ke netAoM ke sahayoga se bhArata meM pUrNa svarAjya ko yathAzIghra sthApanA ke pUre prayAsa ka ashvaasn|' 1043 1043 1944 1945 1045 For Private And Personal Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private And Personal Use Only zrI zva amara zahIda lAlA hukumacaMda jaina kI smRti meM, hAMsI (hariyANA) meM nirmita lAlA hukumacaMda jaina pArka bIca meM unakA sTecyU lagA hai| 11 amara zahIda lAlA hukumacaMda jaina kI koThI kA bAhya bhAga, jisake sAmane unheM phAMsI dI gaI thii| citra saujanya - zrI ajita kumAra jaina, hAMsI (hariyANA) Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra -- For Private And Personal Use Only www.kobatirth.org zilA amara zahIda amara caMda bAMThiyA gvAliyara (ma0pra0) ke sarrAphA bAjAra kA nIma kA per3a, jisa para laTakAkara 1857 ke amara zahIda amaracaMda bAMThiyA ko phAMsI dI gaI thI unakA zava tIna dina taka laTakA rahA thA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir citra sAbhAra-'amara zahIda amara caMda bAMThiyA' pustaka se citra nagarapAlikA saMgrahAlaya, gvAliyara (ma0pa0 ) meM hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Mana For Private And Personal Use Only www.kobatirth.org Pahsaaichibasinipalaviasbaithilndian amara zahIda amara caMda bAMThiyA kA gvAliyara ke sarrAphA bAjAra (jahA~ unheM phAMsI dI gaI thI) meM sthita sTecyU citra saujanya-zrI vIrendra kumAra jaina, gvAliyara (ma0pra0) amara zahIda aNNA sAheba patrAvale kA sAMgalI (mahArASTra) sthita sTecyU citra saujanya-zrI Ara. ena. bAlola, sAMgalI (mahArASTra) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra H A2008 A PHER For Private And Personal Use Only www.kobatirth.org amara zahIda vIra bhUpAla aNNAppA aNaskure amara zahIda siMghaI premacaMda jaina damoha (ma.pra.), jinheM jela meM jahara diyA gayA thaa| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir citra mAbhAra--sanmati ( parAThI), agasta 1957 citra saujanya- zrI saMtoSa kamAra siMghaI, damoha (ma.pra.) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra For Private And Personal Use Only kIma www.kobatirth.org Dainita amara zahIda vIra udayacaMda jaina kA smAraka maNDalA (ma0pra0) amara zahIda vIra udayacaMda jaina kA eka aura smAraka, maNDalA (ma0pra0) citra saujanya-zrI kuberacaMda jaina, kubera meDIkala sTora, maNDalA ( ma0pra0 ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private And Personal Use Only lajana smAraka 164 sAgara (ma0pra0) meM nirmita amara zahIda sAbUlAla jaina smAraka kA praveza dvAra sAgara ( ma0pa0) meM nirmita amara zahIda sAbUlAla jaina smAraka Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'vIrasAvalAla jana gar3hAkoTA (sAgara) (ma0pra0) meM nirmita amara zahIda sAbUlAla jaina smAraka citra saujanya-zrI DAlacaMda jaina, sAgara ( ma0pra0) amara zahIda sAbUlAla jaina gar3hAkoTA, sAgara (ma0pra0) citra saujanya-zrI DAlacaMda jaina, sAgara ( ma0pra0) For Private And Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra sigrAma senAnI paricayapatra 'BARISHIP SIMINA NatictEES For Private And Personal Use Only THESEEntestan MATreatNMOREAKING Threats Mulants AsipMS Maratra RAHMILRAMES MAAAACAREERSES. AkasedarRICS HEReateneTAMHASE AAAPPAudy -ENT svataMtratAsagrAma senAnI parika silaur3A sihorA) jabalapurana pra.) zahIda zrI kandhIlAla maTarUThAlajI jaina sva. vanavArIlAla dAlacandra rAya // zaradA prasAdachoTelAla rAya " nandalAla kaMThalAla rAya / bAbUlAla bihArIlAla jaita phaladagaNezaprasAdasotI DoTelAla mAterAma sonI na "santarAmalallarAma sonI dAdurAmanAthUrAma tivArI " narmadAprasAda sAdhUrAma dube "saMdhIlAla babbUlAlaavasthI " ambikA prasAdasarayaprasAr3hagotyA, zrImatIsundaracAI ambikA prasAranItama zrI lakSmIdAsa nArAyanadAsa rAya " jagadIza prasAdaharadeva prasAda rAya 1 premadanakAlAsa rAya (sonelAla rAmAdhIna rAya haracaMda haradeva prasAda rAya " kuMjabihArIgajAdhara prasAda rAya " candramAna radhunAtha prasAda rAya " sAvalAla mAdhoprasAda sonI " TilalAIrAma choTelAla rajaka chadAbhIlAla javAharalAladahAyata 2 sITelAla dAdurAma barmana " rAmanAtha jagana badaI . " tIratha prasAda ambikA prasAda gautama siloMDI (jabalapura) ma0pra0 meM nirmita zahIda stambha (bagala ke citra) meM akiMta svataMtratA saMgrAma senAnI paricaya kramAGka / para zahIda kandhIlAla maTarUlAla jaina kA nAma aMkita hai| www.kobatirth.org kamaN ANrsluts MaraPPEARistraMEENA BA UNC A REET Sami siloMDI (jabalapUra) ma0pra0 meM nirmita zahIda stambha jisameM amara zahIda kandhIlAla jaina kA nAma aMkita hai| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 1946 47 1947 1947 1947 dezabhara meM bhISaNa sAmpradAyika dNge| (20 pharavarI) briTiza pradhAnamaMtrI eTanI dvArA hara hAlata meM jUna 1948 se pahale bhArata meM briTiza zAsana kA anta kara sattA jimmedAra bhAratIya hAthoM meM sauMpane kI ghossnnaa| (mArca) vAyasarAya lArDa mAuNTabeTana kA bhArata Agamana aura 15 agasta 1947 ko bhAratIya hAthoM meM sattA sauMpane kI ghossnnaa| mAuNTabeTana dvArA vibhAjana kI yojanA taiyaar| vivazatAvaza kAMgresa dvArA yojanA ko svIkArokti, para gAMdhI jI dvArA virodha karate hue ghoSaNA ki 'bhArata kA vibhAjana mere zava para hI ho skegaa|' (18 julAI) 'bhAratIya svatantratA adhiniyama' briTiza saMsada meM pAsa, jisake anusAra 15 agasta 1947 se bhArata aura pAkistAna do 'DomIniyanoM' kI sthApanA ho jAyegI, aadi| (15 agasta) bhArata svatantra rASTra ghoSita, sAre deza meM svatantratA kA jshn| 000 1947 1947 bhAratIya saMvidhAna meM prANI mAtra ke prati dayAbhAva aura / / samAna bhrAtRtva kI bhAvanA anuccheda 51-e bhAratIya nAgarikoM ke mUla kartavya (Ga) bhArata ke sabhI logoM meM samarasatA aura samAna bhrAtRtva kI bhAvanA kA nirmANa kareM jo dharma, bhASA aura pradeza yA varga para AdhArita sabhI bhedabhAva se pare ho, aisI prathAoM kA tyAga kareM jo striyoM ke sammAna ke viruddha haiN| hamArI milI-julI saMskRti kI gauravazAlI paramparA kA mahattva samajheM aura usako banAe rkheN| (cha) prAkRtika paryAvaraNa kI, jisake antargata vana, jhIla, nadI aura vanya jIva haiM, rakSA kareM aura usakA saMvardhana kareM tathA prANI mAtra ke prati dayAbhAva rkheN| vaijJAnika dRSTikoNa, mAnavatAvAda aura jJAnArjana tathA sudhAra kI bhAvanA kA vikAsa kreN| (jha) sArvajanika sampatti ko surakSita rakheM aura hiMsA se dUra rheN| (a) vyaktigata aura sAmUhika gatividhiyoM ke sabhI kSetroM meM utkarSa kI ora bar3hane kA satat prayAsa kareM jisase rASTra nirantara naI upalabdhiyA~ prApta karate hue U~cA uThatA jaae| For Private And Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 42 svataMtratA saMgrAma meM jaina upakrama: cAra amara jaina zahIda amara zahIda lAlA hukumacaMda jaina (kAnUnago) 1857 kA svAtantrya samara bhAratIya rAjanaitika itihAsa kI avismaraNIya ghaTanA hai| yadyapi itihAsa ke kucha granthoM meM isakA varNana mAtra sipAhI vidroha yA gadara ke nAma se kiyA gayA hai, kintu yaha akSarazaH satya hai ki bhAratavarSa kI svatantratA kI nIMva tabhI par3a cukI thii| videzI aMgrejI zAsana ke viruddha aisA vyApaka evaM saMgaThita vidroha abhUtapUrva thaa| isa samara meM aMgreja chAvaniyoM ke bhAratIya sainikoM kA hI nahIM, rAjacyuta athavA asantuSTa aneka rAjA-mahArAjAoM, bAdazAha-navAboM, jamIMdAroM- tAllukadAroM kA hI nahIM, sarva sAdhAraNa janatA kA bhI sakriya sahayoga rahA hai| videzI sattA ko ukhAr3a pheMkane va videzI zAsakoM ko deza se khader3ane kA yaha jabaradasta abhiyAna thaa| isa samara meM chAvaniyAM naSTa kI gaIM, jelakhAne tor3e gaye, saikar3oM choTe-bar3e khUnI saMgharSa hue, bhayaMkara raktapAta huA, anaginata sainikoM kA saMhAra huA, aneka mAtAoM ko godeM sUnI ho gaIM, abalAoM kA sindUra pucha gyaa| yadyapi aneka kAraNoM se yaha samara saphala nahIM ho sakA, para AjAdI ke lie tar3apa kA bIja-bapana isa samara meM ho gayA thaa| isa svAtantrya samara meM hindU, muslima, jaina, sikha Adi sabhI jAtiyoM va dharmoM ke dezabhaktoM ne apanA yogadAna diyaa| aMgrejI sarakAra ko jisa vyakti ke sandarbha meM thor3A sA bhI yaha jJAta huA ki isakA sambandha vidroha se hai, use sareAma phAMsI para laTakA diyA gyaa| aneka dezabhaktoM ko sareAma kor3e lagAye gaye, to aneka ke parivAra naSTa kara diye gaye, sampattiyAM lUTa lI gaIM, para ye dezabhakta jhuke nhiiN| Aja bhAratavarSa kI svatantratA kA mahala inhIM dezabhaktoM evaM amara zahIdoM ke balidAna para khar3A hai| 1857 ke isa krAnti-yajJa meM apane jIvana kI Ahuti dene vAloM meM do amara jaina zahIda bhI the| prathama lAlA hukumacaMda jaina aura dUsare the zrI amara canda baaNtthiyaa| lAlA hukumacaMda jaina kA janma 1816 meM hAMsI (hisAra) hariyANA ke prasiddha kAnUnago parivAra meM zrI dunIcaMda jaina ke ghara huaa| ApakA gotra goyala aura jAti agravAla jaina thii| ApakI Arambhika zikSA hAMsI meM huii| janmajAta pratibhA ke dhanI hukumacanda jI kI phArasI aura gaNita meM vizeSa ruci thI, ina viSayoM para Apane kaI pustakeM bhI likhiiN| apanI zikSA evaM pratibhA ke bala para Apane mugala bAdazAha bahAdurazAha japhara ke darabAra meM ucca pada prApta kara liyA aura bAdazAha ke sAtha Apake bahuta acche sambandha ho gye| 1841 meM mugala bAdazAha ne Apako hAMsI aura karanAla jile ke ilAkoM kA kAnUnago evam prabandhakartA niyukta kiyaa| Apa sAta varSa taka mugala bAdazAha ke darabAra meM rahe, phira ilAke ke prabandha ke lie hAMsI lauTa aaye| isa bIca aMgrejoM ne hariyANA prAnta ko apane adhIna kara liyaa| hukumacaMda jI briTiza zAsana meM kAnUnago bane rahe, para ApakI bhAvanAyeM sadaiva aMgrejoM ke viruddha rhiiN| For Private And Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 43 prathama khaNDa zrI jaina ucca koTi ke dAnI, udAra hRdaya aura paropakArI the, Apane gAMvoM meM mandiroM, zivAlayoM, kuoM va tAlAboM kA nirmANa karAyA tathA TUTe hue maMdiroM kA jIrNoddhAra bhI kraayaa| 1857 meM jaba prathama svataMtratA saMgrAma kA bigula bajA taba lAlA hukumacaMda kI dezaprema kI bhAvanA aMgaDAI lene lgii| dillI meM Ayojita dezabhakta netAoM ke usa sammelana meM, jisameM tAtyA Tope bhI upasthita the, hukumacaMda jI upasthita the| bahAdurazAha japhara se unake gahare sambandha pahale hI the ataH Apane aMgrejoM ke viruddha yuddha karane kI pezakaza kii| Apane upasthita netAoM aura bahAdurazAha japhara ko vizvAsa dilAyA ki 've isa svataMtratA saMgrAma meM apanA tana-mana aura dhana sarvasva balidAna karane ko taiyAra haiN|' hukumacaMda jI kI isa ghoSaNA ke uttara meM mugala bAdazAha ne lAlA hukumacaMda ko vizvAsa dilAyA ki ve apanI senA, golA-bArUda tathA hara taraha kI yuddha sAmagrI sahAyatA svarUpa phuNcaayeNge| hukumacaMda jI isa AzvAsana ko lekara hAMsI A gye| hAMsI pahuMcate hI Apane dezabhakta vIroM ko ekatrita kiyA aura jaba aMgrejoM kI senA hAMsI hokara dillI para dhAvA bolane jA rahI thI, taba usa para hamalA kiyA aura use bhArI hAni phuNcaaii| Apake aura Apake sAthiyoM ke pAsa jo yuddha sAmagrI thI vaha atyanta thor3I thI, hathiyAra bhI sAdhAraNa kisma ke the, durbhAgya se jisa bAdazAhI sahAyatA kA bharosA Apa kiye baiThe the, vaha bhI nahIM pahu~cI, phira bhI Apake netRtva meM jo vIratApUrNa saMgharSa huA vaha eka mizAla hai| isa ghaTanA se Apa hatotsAhita nahIM hue, apitu aMgrejoM ko parAsta karane ke upAya khojane lge| lAlA hukumacaMda va unake sAthI mirjA munIra bega ne gupta rUpa se eka patra phArasI bhASA meM mugala samrATa ko likhA (kahA jAtA hai ki yaha patra khUna se likhA gayA thA)*, jisameM unheM aMgrejoM ke viruddha saMgharSa meM pUrNa sahAyatA kA vizvAsa dilAyA, sAtha hI aMgrejoM ke viruddha apane ghRNA ke bhAva vyakta kiye the aura apane lie yuddha-sAmagrI kI mAMga kI thii| lAlA hukumacaMda mugala samrATa ke uttara kI pratIkSA karate hue hAMsI kA prabandha svayaM samhAlane lge| kintu dillI se patra kA uttara hI nahIM aayaa| isI bIca dillI para aMgrejoM ne adhikAra kara liyA aura mugala samrATa giraphtAra kara liye gye| ___15 navambara 1857 ko bAdazAha kI vyaktigata phAiloM kI jAMca ke daurAna lAlA hukumacaMda aura mirjA munIra bega ke hastAkSaroM vAlA vaha patra aMgrejoM ke hAtha laga gyaa| yaha patra dillI ke kamiznara zrI sI0esa0 saoNDarsa ne hisAra ke kamiznara zrI nava kArTalainDa ko bheja diyA aura likhA ki- 'inake viruddha zIghra hI kaThora kAryavAhI kI jaaye|' isa patra kI prApti ke lie hamane rASTrIya abhilekhAgAra naI dillI ke aneka cakkara lagAye, rajisTarDa patra bhI DAle, anta meM abhilekhAgAra ne apane patra di06 navambara 1995 saMkhyA mi0 saM0 9/2/1/90 pI0 e0 meM likhA ki-'isa vibhAga meM ukta viSaya saM sambandhita vistRta khoja kI gaI, parantu vAchita patra upalabdha nahIM ho skaa| Apako yaha sujhAva diyA jAtA hai ki Apa nidezaka abhilekhAgAra, hariyANA se samparka kreN| zAyada unake pAsa vAMchita sUcanA prApta ho ske|' nidezaka, abhilekhAgAra, hariyANA se samparka karane para unhoMne apane patra 20 pharavarI 1996 saMkhyA 11/6-91 abhi0 453 meM likhA ki 'kAryAlaya meM Akara yahA~ upalabdha abhilekhoM meM vAMchita patra kI khoja kara leN|' For Private And Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 44 svataMtratA saMgrAma meM jaina patra prApta hote hI kalekTara eka sainika daste ko lekara hAMsI pahuMce aura hukumacaMda tathA mirjA munIra bega ke makAnoM para chApe mAre gye| donoM ko giraphtAra kara liyA gayA, sAtha meM hukumacaMda jI ke 13 varSIya bhatIje phakIra caMda ko bhI giraphtAra kara liyA gyaa| hisAra lAkara ina para mukadamA calA, eka sarasarI aura dikhAvaTI kAryavAhI ke pazcAt 18 janavarI 1858 ko hisAra ke majisTreTa jaoNna ekiMsana ne lAlA hukumacaMda aura mirjA munIra bega ko phAMsI kI sajA sunA dii| phakIra caMda ko mukta kara diyA gyaa| 19 janavarI 1858 ko lAlA hukumacaMda aura mirjA munIra bega ko lAlA hukumacaMda ke makAna ke sAmane (jahA~ nagara pAlikA hAMsI ne 22-1-1961 ko isa zahIda kI pAvana smRti meM 'amara zahIda hukumacaMda pArka' kI sthApanA kI hai| ) phAMsI de dI gii| krUratA kI parAkASThA to taba huI jaba lAlA jI ke bhatIje phakIra caMda ko, jise adAlata ne barI kara diyA thA, jabaradastI pakar3akara phAMsI ke takhte para laTakA diyA gyaa| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratavarSa ke itihAsa kA vaha krUratama adhyAya thaa| aMgrejoM kI krodhAgni itane se bhI zAnta nahIM huii| inake riztedAroM ko inake zava antima saMskAra hetu nahIM diye gaye, apitu unakI dhArmika bhAvanAoM ko Thesa pahu~cAne ke lie lAlA hukumacaMda ke zava ko jainadharma ke viruddha bhaMgiyoM dvArA daphanAyA gayA aura mirjA munIra bega ke zava ko muslima paramparAoM ke viruddha jalA diyA gyaa| zahIda hone ke samaya hukumacaMda jI apane do putroM ko chor3a gaye the jinameM nyAmata siMha kI Ayu ATha varSa aura suganacaMda kI Ayu mAtra unnIsa dina thii| ApakI dharmapatnI donoM baccoM ko lekara Azraya ke lie gupta rUpa se kisI sambandhI ke yahA~ calIM giiN| prazAsana unheM khojatA rahA para saphala nahIM huaa| lAlA jI ke bAda unakI sampatti kaur3iyoM ke bhAva nIlAma kara dI gii| unakI sampannatA kA paricaya isI se mila jAtA hai ki lagabhaga 9000 ekar3a jamIna unake pAsa thii| anya vastuoM meM lagabhaga 400 tole sonA 3300 tolA cAMdI, 1300 cAMdI ke sikke, 107 mohareM Adi / hariyANA ke prasiddha kavi zrI udaya bhAnu 'haMsa' ne ThIka hI likhA hai 'hAMsI kI sar3aka vizAla thI, ho gaI lahU se lAla thI / yaha nara-pizAca kA kAma thA, barbaratA kA pariNAma thaa| zrI hukumacanda raNavIra thA, saMga mirjA munIra bega thA / donoM svadeza ke bhakta the, janasevA meM anurakta the| kolhu meM pisavAye gaye, TikaTI para laTakAye gye| hindU ko daphanAyA gayA, muslima zava jhulasAyA gyaa| kitane jana pakar3e gherakara, phira bar3a pIpala ke per3a para / kIloM se Ta~ke garIba the, IsA ke naye salIba the| ' lAlA hukumacanda jaina jaise amara zahIdoM para kevala jaina samAja ko hI nahIM sampUrNa bhAratIya samAja ko garva hai| lAlA hukumacaMda kI smRti meM hAMsI nagarapAlikA ne 1961 meM amara zahIda hukumacanda pArka banavAyA, jisameM lAlA jI kI Adamakada pratimA lagI hai| A0- (1) Who's who of Indian Martyrs. Volume III. Page, 56, 57 (2) san satAvana ke bhUle-bisare zahIda, bhAga 3, pRSTha 68 70 (3) DaoN0 ratnalAla jaina, hA~sI kA Alekha (4) zodhAdarza, pharavarI 1986 (5) The Martyrs, Page 10-13 (6) jaina darpaNa, disambara 1995 (7) amRtaputra, pRSTha 27 evaM 73 For Private And Personal Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa amara zahIda phakIracaMda jaina bhAratavarSa meM svAtantrya samara meM hajAroM niraparAdha mAre gaye, aura yadi saca kahA jAye to sAre niraparAdha hI mAre gaye, Akhira apanI AjAdI kI mAMga karanA koI aparAdha to nahIM hai| aise hI niraparAdhiyoM meM the 13 varSIya amara zahIda phakIracaMda jain| phakIracaMda amara zahIda lAlA hukumacaMda jaina ke bhatIje the| hukumacaMda jaina ne 1857 ke prathama svAdhInatA Andolana meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhAI thii| hukumacaMda jaina hAMsI ke kAnUnago the, bahAdurazAha japhara se unake bahuta acche sambandha the, unake darabAra meM zrI jaina sAta varSa rahe phira hAMsI (hariyANA) ke kAnUnago hokara Apa apane gRhanagara hAMsI lauTa aaye| Apane mirjA munIra bega ke sAtha eka patra bahAdurazAha japhara ko likhA, jisameM aMgrejoM ke prati ghRNA aura unake viruddha saMgharSa meM pUrNa sahAyatA kA vizvAsa bahAdurazAha japhara ko dilAyA thaa| jaba dillI para aMgrejoM ne adhikAra kara liyA taba bahAdarazAha japhara kI phAiloM meM yaha patra aMgrejoM ke hAtha laga gyaa| tatkAla hakamacaMda jI ko giraphtAra kara liyA gayA, sAtha meM unake bhatIje phakIracaMda ko bhii| 18 janavarI 1858 ko hisAra ke majisTreTa ne lAlA hukumacaMda aura mirjA munIra bega ko phAMsI kI sajA sunA dii| phakIra caMda ko mukta kara diyA gyaa| 10 janavarI 1858 ko hukumacaMda aura mirjA munIra bega ko hAMsI meM lAlA hukumacaMda ke makAna ke sAmane phAMsI de dI gii| 13 varSIya phakIracaMda isa dRzya ko bhArI janatA ke sAtha hI khar3e-khar3e dekha rahe the, para acAnaka yaha kyA huA ? gorAzAhI ne binA kisI aparAdha ke, binA kisI vAranTa ke unheM pakar3A aura vahIM phAMsI para laTakA diyaa| isa prakAra alpavaya meM hI yaha AjAdI kA dIvAnA zahIda ho gyaa| A)- (1) Who's who of Indian Martyrs, Volume III, Page, 56.57 (2) san sattAvana ke bhUle-bisare zahIda, bhAga 3, pRSTha 68-70 (3) DaoN0 ralalAla jaina, hA~sI kA Alekha (4) zodhAdarza. pharavarI 1986 (5) The Martyrs, Page 10-13 (6) jaina darpaNa, disambara 1995 (7) amRtaputra, pRSTha 27 evaM 73 000 mahAtmA gAMdhI ne jisa ahiMsA ke bala para deza ko AjAdI dilAI usakI preraNA unheM apane vaiSNava aura jaina saMskAroM se milI thii| gAMdhI jI jaba adhyayanArtha videza jAne lage aura unakI mAtA ne unheM isa bhaya se bhejane meM AnA-kAnI kI, ki videza meM jAkara yaha mA~sa-madirA bhakSaNa karegA taba jaina muni becarajI svAmI ne unheM mA~sAdi sevana na karane kI pratijJA dilAI thii| svayaM gAMdhI jI ne likhA hai'becarajI svAmI mor3ha baniyoM meM se bane hue eka jaina sAdhu the, ............unhoMne madada kii| ve bole-'maiM isa lar3ake se ina tInoM cIjoM ke vrata livaauuNgaa| phira ise jAne dene meM koI hAni nahIM hogii|' unhoMne pratijJA livAI aura maiMne mA~sa, madirA tathA strI-saMga se dUra rahane kI pratijJA kii| mAtAjI ne AjJA dii|' - satya ke prayoga, pR0 32 For Private And Personal Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 46 svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda amaracaMda bAMThiyA bhAratavarSa kA prathama sazastra svAdhInatA saMgrAma 1857 I0 meM prArambha huA thaa| ise svAdhInatA saMgrAma kI AdhArazilA kaheM to koI atizayokti nahIM hogii| isa saMgrAma meM jahA~ mahArAnI lakSmI bAI, tAtyA Tope, maMgala pAMDe Adi zahIdoM ne apanI kurbAnI dekara AjAdI kA mArga prazasta kiyA, vahIM sahasroM raIsoM aura sAhUkAroM joriyoM ke muMha kholakara saMgrAma ko dRDhatA pradAna kii| tatkAlIna gvAliyara rAjya ke koSAdhyakSa amara zahIda amaracaMda bAMThiyA aise hI dezabhakta mahApuruSoM meM se the, jinhoMne 1857 ke mahAmasara meM jUjha rahe krAntivIroM ko saMkaTa ke samaya Arthika sahAyatA dekara mukti-saMgharSa ke itihAsa meM apanA nAma amara kara liyaa| amaracaMda bAMThiyA ke pUrvaja bAMThiyA gotra ke Adi puruSa zrI jagadeva paMvAra (paramAra) kSatriya ne 9-10vIM zatAbdI 5 anya matAnasAra jagadeva ke patra yA pautra mAdhava deva/mAdhavadAsa ne 12vIM zatAbdI) meM jainAcArya bhAvadeva sUri se prabodha pAkara jaina dharma aMgIkAra kiyA thA aura osavAla jAti meM zAmila hue the| kucha itihAsakAra vikrama kI 12 vIM zatAbdI meM raNathambhaura ke rAjA lAlasiMha pa~vAra ke putroM dvArA jainAcArya vijaya ballabha sUri se pratibodha pAkara jaina dharma aMgIkAra kara lene se unake jyeSTha putra baMTha se bAMThiyA gotra kI utpatti mAnate haiN| kucha itihAsakAra mAdhavadeva dvArA dAnavIratA kI anukaraNIya paramparA kA zrIgaNeza karane ke kAraNa (dhanAdi ko bAMTane ke kAraNa) bAMTiyA bAMThiyA upanAma kI prasiddhi mAnate haiN| spaSTa hai ki amaracaMda jI ko dAnavIratA kA guNa janmajAta hI milA thaa| amaracaMda bAMThiyA kA parivAra vyApAra/vyavasAya hetu san 1835 (vi0saM0 1892) meM phalavRddhi (phalaudI) meM bhUmi se prakaTa huI cintAmaNi pArzvanAtha kI pratimA ke cala samAroha meM aneka saMghapatiyoM ke parivAra ke sAtha bIkAnera se gvAliyara AyA aura yahIM basa gyaa| pratimA kI pratiSThA gvAliyara ke hRdaya sthala sarrAphA bAjAra ke zikharabanda jinAlaya meM saMvat 1893 meM huI thii| amaracaMda ke dAdA kA nAma khuzAlacaMda evaM pitA kA nAma abIracaMda thaa| amaracaMda apane sAta bhAiyoM (zrI jAlamasiMha, sAlamasiMha, jJAnacaMda, khUbacaMda, savalasiMha, mAnasiMha, amaracaMda) meM sabase choTe the| amaracaMda bAMThiyA meM dharmaniSThA, dAnazIlatA, sevAbhAvanA, ImAnadArI, kartavyaparAyaNatA Adi guNa janmajAta the, yahI kAraNa thA ki sindhiyA rAjya ke poddAra zrI vRddhicaMda saMcetI, jo jaina samAja ke adhyakSa bhI the, ne amaracaMda ko gvAliyara rAjya ke pradhAna rAjakoSa gaMgAjalI ke koSAlaya para sadara munIma (pradhAna koSAdhyakSa) banavA diyaa| usa samaya sindhiyA nareza 'motI vAle rAjA' ke nAma se jAne jAte the| 'gaMgAjalI' meM aTUTa dhana saMcaya thA, jisakA anumAna svayaM siMdhiyA narezoM ko bhI nahIM thaa| vipula dhanarAzi se bhare isa khajAne para cAMvomoM ghaNTe sazastra pulisa bala kA kar3A paharA rahatA thaa| kahA jAtA hai ki gvAliyara rAjagharAne meM una dinoM pIDhiyoM sa yaha Ana calI A rahI thI ki na to koI rAjA apane rAjakoSa kI sampatti ko dekha hI sakatA thA aura na usameM se kucha nikAla hI sakatA thA, ata: gaMgAjalI kI sadaiva vRddhi hotI rahatI thii| isa akUta dhana saMcaya ko koSAdhyakSa ke atirikta aura koI nahIM jAnatA thaa| amaracaMda bAMThiyA isa khajAne ke rakSaka hI nahIM jJAtA bhI the, ve cAhate to apane lie manacAhI ratna rAziyA~ nikAlakara kabhI bhI dhanakubera bana sakate the| para bAMThiyA jI to jaina dharma ke pakke anuyAyI the, jo rAjakoSa kA eka paisA bhI apane upayoga meM lAnA ghora pApa samajhate the| For Private And Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 47 bAMThiyA jI kI dainika caryA bar3I niyamita thii| prAtaH uThakara jinendra deva kI arcanA aura yadi koI muni / sAdhaka virAjamAna hoM to unake upadeza sunanA, samaya para koSAlaya jAnA, sUryAsta se pUrva bhojana aura rAtri nau baje zayana unake yAntrika jIvana ke aMga the| 'gaMgAjalI' ke khajAMcI pada ko suzobhita karane ke kAraNa bAMThiyA jI kA AtmIya paricaya bar3e-bar3e rAjyAdhikAriyoM se ho jAnA svAbhAvika hI thaa| senA ke aneka adhikAriyoM kA AvAgamana koSAlaya meM prAya: hotA rahatA thaa| bAMThiyA jI ke sarala svabhAva aura sAdagI ne sabako apanI ora AkarSita kara liyA thaa| carcA- pracarcA meM aMgrejoM dvArA bhAratavAsiyoM para kiye jA rahe atyAcAroM kI bhI carcA hotI thii| eka dina eka senAdhikArI ne kahA ki 'Apako bhI bhArata mA~ ko dAsatA se mukta karAne ke lie hathiyAra uThA lenA caahie| ' bAMThiyA jI ne kahA- 'bhAI apanI zArIrika viSamatAoM ke kAraNa meM hathiyAra to nahIM uThA sakatA para samaya Ane para aisA kAma karU~gA, jisase krAMnti ke pujAriyoM ko zakti milegI aura unake hausale bulanda ho jaaveNge| ' dhyAtavya hai ki aMgrejoM ke viruddha jahA~ kahIM bhI yuddha chir3atA thA, ve bhAratIya sainikoM ko hI sarvaprathama yuddha kI Aga meM jhoMka dete the| eka vayovRddha sanyAsI ne amaracaMda bAMThiyA se carcA meM 1857 ke pUrva kI eka ghaTanA sunAte hue kahA ki - 700 baMgAlI sainikoM kI eka rejImenTa ko aMgreja aphasaroM ne isalie goliyoM se bhUna diyA thA, ki unhoMne bailoM para car3hakara jAne se manA kara diyA thaa|' jJAtavya hai ki bhAratIya saMskRti meM gAya hamArI mAtA hai aura usake putra baila para car3hakara jAnA pApa mAnA jAtA hai| sainikoM ne isI kAraNa baila kI pITha para baiThane se manA kara diyA thaa| yaha bhI dhyAtavya hai ki gAya baila kI carbI lage kAratUsa ko muMha se kholane ke lie manA karane para hajAroM niraparAdha sainikoM ko aMgreja adhikAriyoM dvArA mauta ke ghATa utAra diyA gayA thaa| aisI hI aneka ghaTanAoM ko suna-sunakara bAMThiyA jI kA hRdaya bhI deza kI AjAdI ke lie tar3aphaDAne lgaa| idhara munirAja ke pravacana meM bhI unhoMne eka dina sunA ki 'jo dUsaroM ke lie apanA sarvasva nyochAvara kara de, usI kA janma sArthaka hai, vaha maraNoparAnta amara raha sakatA hai|' yaha sunakara bAMThiyA jI kA nizcaya dRDha se dRDhatara aura dRDhatara se dRDhatama ho gyaa| unhoMne taya kiyA ki mAtRbhUmi kI rakSA ke lie mujhe jo bhI samarpita karanA par3e, kruuNgaa| yaha avasara zIghra hI unake sAmane A gyaa| 1857 kI krAnti ke samaya mahArAnI lakSmIbAI unake senA nAyaka rAva sAhaba aura tAtyA Tope Adi krAntivIra gvAliyara ke raNakSetra meM aMgrejoM ke viruddha DaTe hue the, parantu lakSmIbAI ke sainikoM aura gvAliyara ke vidrohI sainikoM ko kaI mAha se vetana nahIM milA thA, na hI rAzana- pAnI kA samucita prabandha ho sakA thaa| taba bAMThiyA jI ne apanI jAna kI paravAha na karate hue krAntikAriyoM kI madada kI aura gvAliyara kA rAjakoSa lakSmIbAI ke saMketa para vidrohiyoM ke havAle kara diyaa| gvAliyara rAjya se sambandhita 1857 ke mahattvapUrNa dastAveja rASTrIya abhilekhAgAra, naI dillI, rAjakIya abhilekhAgAra, bhopAla Adi meM upalabdha haiN| DaoN0 jagadIza prasAda zarmA, bhAratIya itihAsa anusaMdhAna pariSad, naI dillI ne ina dastAvejoM aura aneka sarakArI rikArDoM ke AdhAra para vistRta vivaraNa 'amara zahIda : amaracaMda bAMThiyA ' pustaka meM prakAzita kiyA hai, jisake anusAra- 1857 meM krAntikArI senA jo aMgrejI sattA ko deza For Private And Personal Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 48 svataMtratA saMgrAma meM jaina se ukhAr3a pheMkane hetu kaTibaddha hokara gvAliyara pahuMcI thI, rAzana pAnI ke abhAva meM usakI sthiti bar3I hI dayanIya ho rahI thii| senAoM ko mahInoM se vetana prApta nahIM huA thaa| 2 jUna 1858 ko rAva sAhaba ne amaracaMda bAMThiyA ko kahA ki unheM sainikoM kA vetana Adi bhugatAna karanA hai, kyA ve isameM sahayoga kareMge athavA nahIM ? (gvAliyara rejIDeMsI phAila, rASTrIya abhilekhAgAra, naI dillI) tatkAlIna paristhitiyoM meM rAjakIya koSAgAra ke adhyakSa amaracaMda bAMThiyA kA nirNaya eka mahattvapUrNa nirNaya thA, unhoMne vIrAMganA lakSmIbAI kI krAntikArI senAoM ke sahAyatArtha eka esA sAhasika nirNaya liyA jisakA sIdhA sA artha unake apane jIvana kI Ahuti se thaa| amaracaMda bAMThiyA ne rAva sAhaba ke sAtha svecchApUrvaka sahayoga kiyA tathA rAva sAhaba prazAsanika AvazyakatAoM kI pUrti hetu gvAliyara ke rAjakIya koSAgAra se samUcI dhanarAzi prApta karane meM saphala ho ske| senTrala iNDiyA aijeMsI Aphisa meM gvAliyara rejIDeMsI kI eka phAila meM upalabdha vivaraNa ke anusAra - '5 jUna 1858 ke dina rAva sAhaba rAjamahala gaye tathA amaracaMda bAMThiyA se gaMgAjalI' koSa kI cAbiyAM lekara usakA dRzyAvalokana kiyaa| tatpazcAt dUsare dina jaba rAva sAhaba bar3e sabere hI rAjamahala pahu~ce to amaracaMda unakI agavAnI ke lie maujUda the| gaMgAjalI koSa se dhanarAzi lekara krAntikArI sainikoM ko 5-5 mAha kA vetana vitarita kiyA gyaa|' mahArAnI baijAbAI kI senAoM ke sandarbha meM bhI aisA hI eka vivaraNa milatA hai| jaba narabara meM baijAbAI kI phauja saMkaTa kI sthiti meM thI, taba unake phaujI bhI gvAliyara Akara apane-apane ghor3e tathA 5 mahIne kI pagAra lekara lauTa gye| isa prakAra bAMThiyA jI ke sahayoga se saMkaTa grasta phaujoM ne rAhata kI sAMsa lii| amaracaMda bAMThiyA se prApta dhanarAzi se bAkI sainikoM ko bhI unakA vetana de diyA gayA (gvAliyara rejIDeMsI phAila, 126!, rASTrIya abhilekhAgAra, naI dillii)| 'hisTrI oNpha dI iNDiyA myUTinI,' bhAga-2 ke anusAra bhI amaracaMda bAMThiyA ke kAraNa hI krAntikArI netA apanI senAoM ko pagAra tathA grecyuTI ke bhugatAna ke rUpa meM puraskRta kara sake the| (DA0 jagadIza prasAda zarmA kA ukta lekh)| uparyukta vivecana se yaha spaSTa hai ki 1857 kI krAnti ke samaya yadi amaracaMda bAMThiyA ne krAntivIrAM kI isa prakAra Arthika sahAyatA na kI hotI, to una vIroM ke sAmane kaisI sthiti utpanna hotI, isakI kalpanA nahIM kI jA sktii| krAntikArI senAoM ko kAphI samaya se vetana nahIM milA thA, unake rAzana-pAnI kI bhI vyavasthA nahIM ho rahI thii| isa kAraNa nizcaya hI krAntikAriyoM ke saMgharSa meM kSamatA, sAhasa aura utsAha kI kamI AtI aura lakSmIbAI, rAva sAhaba va tAtyA Tope ko saMgharSa jArI rakhanA kaThina par3a jaataa| yadyapi bAMThiyA jI ke sAhasika nirNaya ke pIche unakI adamya dezabhakti kI bhAvanA chipI huI thI, parantu aMgrejI zabdakoSa meM to isakA artha thA "dezadroha" yA "rAjadroha" aura usakA pratiphala thA "sjaa-e-maut''| amaracaMda bAMThiyA se prApta isa sahAyatA se krAntikAriyoM ke hausale bulaMda ho gaye aura unhoMne aMgrejI senAoM ke dA~ta khaTTe kara diye aura gvAliyara para kabjA kara liyaa| baukhalAye hue hyUroja ne cAroM ora se gvAliyara para AkramaNa kI yojanA bnaaii| yojanAnusAra hyUroja ne 16 jUna ko morAra chAvanI para pUrI zakti se AkramaNa kiyaa| 17 jUna ko brigeDiyara smitha se rAva sAhaba va tAtyA Tope kA kar3A mukAbalA huaa| lakSmIbAI isa samaya AgarA kI tarapha se Aye sainikoM se morcA le rahI thiiN| dUsare dina smitha ne pUrI taiyArI se phira AkramaNa kiyaa| rAnI lakSmIbAI For Private And Personal Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa ne apanI do sahAyaka saheliyoM ke sAtha puruSoM kI veza-bhUSA meM Akara senA kI kamAna sNbhaalii| yuddha nirNAyaka huA, jisameM rAnI ko saMgIna golI evaM talavAra se ghAva lage tathA unakI sahelI kI bhI golI se mRtyu ho gyii| yadyapi AkramaNakartAoM ko bhI rAnI ke dvArA mauta ke ghATa utAra diyA gayA, kintu ghAvoM se ve mUrcchita ho giiN| sAthiyoM dvArA unheM pAsa hI bAbA gaMgAdAsa ke bagIce meM le jAyA gayA, jahA~ ve vIragati ko prApta huiiN| zIghra hI unakA tathA sahelI kA dAha-saMskAra kara diyA gyaa| lakSmIbAI ke isa gauravamaya aitihAsika balidAna ke cAra dina bAda hI 22 jUna 1858 ko gvAliyara meM hI rAjadroha ke aparAdha meM nyAya kA DhoMga racakara lazkara ke bhIr3a bhare sarrAphA bAjAra meM brigeDiyara naipiyara dvArA nIma ke per3a se laTakAkara amaracaMda bAMThiyA ko phA~sI de dI gii| bAMThiyA jI kI phAMsI kA vivaraNa gvAliyara rAjya ke hisTorikala rikArDa meM upalabdha dastAveja ke AdhAra para isa prakAra hai- 'jina logoM ko kaThora daMDa diyA gayA unameM se eka thA sindhiyA kA khajAMcI amaracaMda bAMThiyA, jisane vidrohiyoM ko khajAnA sauMpa diyA thaa| bAMThiyA ko sarrAphA bAjAra meM nIma ke per3a se TA~gakara phA~sI dI gaI aura eka kaThora cetAvanI ke rUpa meM usakA zarIra bahuta dinoM (tIna dina) taka vahIM laTakAye rakhA gyaa|' isa prakAra isa jaina zahIda ne AjAdI kI mazAla jalAye rakhane ke lie kurbAnI dI, jisakA pratiphala hama AjAdI ke rUpa meM bhoga rahe haiN| gvAliyara ke sarrAphA bAjAra meM vaha nIma Aja bhI hai| isI nIma ke nIce amaracaMda bAMThiyA kA eka sTecyU hAla hI meM sthApita kiyA gayA hai| A) - ( san satAvana ke bhUle-bisare zahIda, bhAga-2, pR0 49-51 (2)ma0 sa0, 15 agasta 1987, pRSTha a69-71 (3)amara zahIda amara caMda bAMThiyA (4) zodhAdarza, pharavarI 1987 (5) jaina pratIka, jUna 1996 (6) i0 a0 o0, prathama khaNDa, pRSTha 381 (7) The Martyrs, Page 31-33 (8) amRtaputra, pRSTha 29 evaM 75e (9) naI duniyAM, (indaura) 11-8-1997 evaM 3-9-1997, (10) cauthA saMsAra (indaura) 11-8-1997 000 bhAratIya saMvidhAna meM rASTrIya Andolana ke prati sammAna kI bhAvanA anuccheda 51 (ka) bhAratIya nAgarikoM ke mUla kartavya bhArata ke pratyeka nAgarika kA yaha kartavya hogA ki vaha - (ka) saMvidhAna kA pAlana kareM aura usake AdarzoM, saMsthAoM, rASTra dhvaja aura rASTra gAna kA Adara kareM, (kha) svataMtratA ke lie hamAre rASTrIya Andolana ko prerita karane vAle ucca AdarzoM ko hRdaya meM saMjoe rakheM aura unakA pAlana kareM, (ga) bhArata kI prabhutA, ekatA aura akhaNDatA kI rakSA kare aura use akSuNNa rakheM, (gha) deza kI rakSA kareM aura AhvAna kiye jAne para rASTra kI sevA kre| For Private And Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 50 svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda motIcaMda zAha bhAratIya svAtantrya-samara kA madhyakAla thA vaha, una dinoM aMgrejo bhArata chor3o' aura 'iMkalAba jindAbAda' jaise nAre to dUra 'vande mAtaram' jaisA sAtvika aura svadeza pUjA kI bhAvanA ke pratIka zabda kA uccAraNa bhI bar3e jIvaTa kI bAta samajhI jAtI thii| jo netA sArvajanika maMco se 'aupanivezika svarAjya' kI mA~ga rakhate the, unheM garma dala kA samajhA jAtA thA aura unase kisI prakAra kA samparka rakhanA bhI khataranAka bAta samajhI jAtI thii| aise samaya meM prasiddha krAntikArI zrI arjuna lAla seThI apanI jayapura rAjya kI pandraha sau rupaye mAsika kI naukarI chor3akara krAnti-yajJa meM kUda pdd'e| unhoMne jayapura meM vardhamAna vidyAlaya kI sthApanA kii| kahane ko to yaha dhArmika zikSA kA kendra thA kintu vahA~ krAntikArI hI paidA kiye jAte the| 'jisa vidyAlaya kA saMsthApaka svayaM krAntikArI ho usa vidyAlaya ko krAnti kI jvAlA bhar3akAne se kaise rokA jA sakatA hai|' seThI jI eka bAra 'dakSiNa mahArASTra jaina sabhA' ke adhivezana meM mukhya vaktA ke rUpa meM mahArASTra ke sAMgalI zahara gye| vahA~ unakI bheMTa do taruNoM se huii| eka the zrI devacandra, jo bAda meM digambara jaina samAja ke bahuta bar3e AcArya, AcArya samantabhadra ke nAma se vikhyAta hue aura jinhoMne mahArASTra meM aneka zikSaNa saMsthAoM kI sthApanA kii| dUsare the amara zahIda motIcaMda shaah| hutAtmA motIcaMda kA janma 1890 meM solApUra (mahArASTra) jile ke karakaMba grAma meM seTha padamasI zAha ke ghara huaa| mA~ kA nAma gaMgU bAI thaa| seTha padamasI atyanta nirdhana hote hue bhI saMtoSa-vRtti ke dhanI the| ve nyAya se AjIvikA kamAne tathA dayAlu anta:karaNa vAle sIdhe sAdhe choTe se vyavasAyI the| bAlaka kI A~khoM meM motI sI camaka dekhakara hI mAtA ne bAlaka kA nAma motIcaMda rkhaa| parivAra kI yaha khuzI adhika dina taka sthAyI nahIM raha skii| alpAvasthA meM hI motIcaMda pitacchAyA-vihIna ho gye| phalata: mAmA aura mausI ke ghara unakA lAlana-pAlana huaa| marAThI kI cauthI kakSA taka adhyayana karane ke bAda peTa bharane ke lie unheM kisI purAnI mila meM majadUrI kA kAma karanA par3A, para aisI pratikUla paristhitiyoM meM bhI jJAna kI pyAsa jAgRta rahI, kucha-kucha adhyayana ve karate hI rhe| vyAyAma, tairanA, lAThI calAnA Adi ke sAtha-sAtha dezabhaktoM ke caritroM ko par3hane kA unheM vizeSa zauka thaa| deza kI krAnti se sambandhita aneka gIta-kavitAyeM unheM mukhAgra th| ___ isI bIca dudhanI se par3hAI ke lie solApUra Akara raha rahe bAlaka devacandra (jo bAda meM samantabhadra mahArAja bane) se motIcaMda kI mulAkAta ho gii| mulAkAta mitratA aura mitratA pragAr3hatA meM pariNata huii| isa samaya mahArASTra meM lokamAnya tilaka dvArA prArambha kiye gaye 'svadezI Andolana' kA bahuta bolabAlA thaa| jana-sAmAnya, vizeSata: yuvA mana para usakA gaharA prabhAva par3A thaa| jagaha-jagaha sabhAyeM hotI thIM, jinameM svatantra bhArata kI ghoSaNA aura 'vande mAtaram' kA jayaghoSa hotA thaa| bAlaka motIcaMda aura devacaMda ina samArohoM meM aksara jAyA karate the| inhIM dinoM unakI mulAkAta eka tIsare sAthI zrI rAvajI devacaMda se huii| tInoM ne milakara 'jaina bAlottejaka samAja' kI sthApanA kI aura zukravAra pITha ke bar3e maMdira ke pIche dehalAna meM bAlakoM ke ikaTThA hone kA sthAna nizcita huaa| haribhAI devakaraNa aura unake bhAI jIvarAja jI bhI isameM mila gye| dhIre-dhIre cAlIsa-pacAsa vidyArthiyoM kA saMgaThana bana gyaa| For Private And Personal Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 51 Apasa meM pustakoM ke AdAna-pradAna va sAptAhika sabhAoM Adi se vidyArthiyoM kA utsAha bar3hatA gayA / motIcaMda apanI vAkpaTutA, nirbhIkatA aura gaMbhIra garjanA ke kAraNa anAyAsa hI inake netA bana gye| ve vidyArthiyoM ke bIca deza-videza meM ghaTane vAlI ghaTanAoM aura AdolanoM ke bAre meM batAte the| motIcaMda aura devacaMda akele meM baiThakara AMdolana ke bAre meM socate the| inake baiThane ke sthAna zrI kastUracaMda borAmaNIkara tathA kabhI-kabhI rAvajI devacaMda ke ghara huA karate the / videzI vastroM kA upayoga nahIM karanA, videzI zakkara nahIM khAnA Adi pratijJAyeM ye loga kiyA karate the| solApUra kI dekhA-dekhI anya sthAnoM para bhI 'jaina bAlottejaka samAja' kI sthApanA huii| 1906 ke AsapAsa lokamAnya tilaka svadezI kA pracAra karane ke lie solApUra aaye| eka svayaM sevaka ke nAte motIcaMda unase mile aura ikaTThI kI gayI kamAI svadezI pracAra ke lie tilaka jI ko samarpita kara dI, sAtha hI apane 'bAlottejaka samAja' kI sthApanA kI jAnakArI tilaka jI ko dii| isI samaya tilaka jI ke kara-kamaloM se maikenika thiyeTara meM 'bAlottejaka samAja' kI vidhivat sthApanA huii| motIcaMda, devacaMda aura unake adhikAMza sAthiyoM kA janma jainakula meM huA thA / pArivArika saMskAra jaina dharma se AplAvita the| bhogoM ke prati virakti svAbhAvika hI thii| eka dina motIcaMda ne Ajanma brahmacarya vrata lene kA vicAra apane mana meM kiyA aura apane laMgoTiyA yAra devacaMda ko btaayaa| 'jIvana kI sAdhanA ke bIca brahmacarya hI uttama sAdhanA hai|' isakA vizvAsa motIcaMda se pahale devacaMda ko ho cukA thA, ataH unhoMne motIcaMda ke vicAroM kA anta:karaNa se svAgata kiyA aura kunthalagiri jAkara bAla brahmacArI dezabhUSaNa, kulabhUSaNa bhagavAn ke caraNoM meM eka-dUsare kI sAkSI pUrvaka brahmacarya vrata le liyA / 1910 ke AsapAsa rAvajI devacaMda maiTrika parIkSA uttIrNa kara zikSA prApti hetu bambaI ke vilsana kaoNleja meM cale gye| bAda meM unhoMneM phargyusana kaoNleja, pUnA meM zikSA prApta kI / motIcaMda ne apane jJAnArjana kI havasa dina-rAta kitAbeM par3hakara hI pUrI kii| isI bIca 'dakSiNa mahArASTra jaina sabhA', sAMgalI ke adhivezana kA samAcAra motIcaMda ne par3hA aura jAnA ki pramukha vyakti ke rUpa meM jayapura ke paMDita arjuna lAla seThI A rahe haiN| sabhA kA adhivezana zolApura ke zrI hIrAcaMda amIcaMda gA~dhI kI adhyakSatA meM hone vAlA thA / seThI jI ke bAre meM una dinoM bar3I khyAti phaila cukI thI ki ve bI0e0 taka laukika zikSA prApta atyanta buddhimAn, pratibhAsampanna, ojasvI vaktA, lekhaka, patrakAra, arthasampanna, dhArmika jJAna prApta, jaina zikSA pracAra samiti nAmaka zikSaNa saMsthA tathA borDiMga calAne vAle vyakti haiN| unase milane kI abhilASA liye motIcaMda aura devacaMda sAMgalI adhivezana meM upasthita hue| seThI jI kA samAja aura rASTra sevA kI bhAvanA se ota-prota vyAkhyAna sunakara donoM taruNoM ne vicAra kiyA ki hamArI AzA-apekSAyeM inake pAsa rahakara pUrNa ho sakatI haiN| donoM ne apane vicAra seThI jI ko batAye, seThI jI ne jayapura Ane ko kahA / saba loga eka sAtha jayapura pahu~cane kI apekSA dhIre-dhIre pahu~ce, aisA vicAra kara taya huA ki pahile devacaMda aura mANikacaMda pahu~ce, bAda meM motIcaMda anya sAthiyoM ke sAtha phuNceNge| yojanAnusAra tInoM jayapura pahu~ce, sAtha meM zrI bAlacaMda zahA Adi bhI the| jayapura kI ukta saMsthA meM kucha rAjapUta vidyArthI bhI the| rAjasthAna ke prasiddha krAntikArI kezarI siMha bArahaTha ke do tejasvI bAlaka pratApa siMha evaM jorAvara siMha bhI hA~ par3hate the| For Private And Personal Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 52 svataMtratA saMgrAma meM jaina isI bIca seThI jI kI mulAkAta paM0 viSNudatta zarmA se huii| zarmA jI sthAna-sthAna para pahuMcakara sAmAjika kurItiyoM ke viruddha vyAkhyAna dene vAle eka sIdhe-sAdhe brAhmaNa upadezaka jAna par3ate the, kintu vAstava meM unakA kArya thA deza ke svAdhInatA yuddha ke lie sainikoM kI bharatI krnaa| apane isa kArya kI pUrti ke lie zarmA jI bhinna-bhinna skUloM/kAlejoM aura gurukuloM/pAThazAlAoM meM ghUmA karate the| ina sthAnoM para unheM jo bhI aisA yuvaka dikhAI detA, jisake netroM meM dIpti aura mukha para dRr3hatA hotI, usI ko ve apane paMtha meM dIkSita kara liyA karate the| isI prakAra ghUmate-ghAmate ve eka dina jayapura ke ukta vidyAlaya meM pahu~ce, seThI jI se mulAkAta huI, donoM kA rAstA eka thA, donoM ne eka dUsare ko pahicAnA, eka dUsare kI bhAvanAoM ko anubhava kiyA aura paraspara gahare mitra ho gye| zarmA jI vidyAlaya meM krAntikArI vyAkhyAna dene lage, jo vidyArthiyoM ke hRdaya meM bhArI uthala-puthala macAte the| zarmA jI aura seThI jI ke mukha se deza kI durgati kA hAla suna-suna kara ina navayuvakoM kA hRdaya kSobha aura vedanA se bharatA gyaa| unhoMne bhArata mA~ ko svatantra karAne kA bIr3A uThAyA aura krAntikArI dala meM sammilita hone kA nizcaya kiyaa| grISmAvakAza meM bArahaTa jI ke grAma meM jAkara golI calAnA, lAThI calAnA Adi kI zikSA ina navayuvakoM ne lI aura krAntikArI dala meM sammilita ho gye| usa samaya krAntikArI dala kA kAma arthAbhAva ke kAraNa Thappa hotA jA rahA thaa| ataH ina yuvakoM ne kisI dezadrohI dhanika ko mArakara dhana lAne kA nizcaya kiyaa| baMgAla meM aisI ghaTanAoM kA udAharaNa inake sAmane thA hii| taya huA ki 'nimeja' jilA-zAhAbAda (bihAra) ke mahanta kA dhana hastagata kiyA jaaye| isa kAma ke aguA the paM0 viSNudatta shrmaa| anya logoM meM the jorAvAra siMha, motIcaMda, mANikacaMda aura jycNd| jorAvara siMha ne aina mauke para svayaM na jAkara apane eka sAthI ko bheja diyaa| yadyapi yojanA yaha thI ki 'mahanta ke mu~ha meM kapar3A bharakara cAbI le lI jAye aura tijorI se mAla nikAlakara bhAga AyA jaaye|' kintu vahA~ jAkara ina logoM ne mahanta ko mAra diyA aura cAbI le lii| durbhAgya! ki tijorI kholane para vaha khAlI milii| yaha ghaTanA 20 mArca 1913 kI hai| ghaTanA ke bAda DakaitoM kI chAnabIna huI, para kucha patA nahIM cala skaa| idhara jayapura ke vidyAlaya kI hAlata khastA hone lagI thii| isa ghaTanA ke kucha dinoM bAda hI seThI jI jayapura kA vidyAlaya chor3akara indaura cale gaye aura vahA~ trilokacaMda jaina hAI skUla meM kAma karane lge| yahA~ para unake sAtha ziva nArAyaNa dvivedI nAmaka eka yuvaka bhI rahatA thaa| eka dina akasmAt hI indaura kI pulisa ne isa yuvaka kI talAzI lI to usake pAsa kucha krAntikArI parce nikle| yuvaka ko giraphtAra kara liyA gayA, usI se pulisa ko jayapura ke vidyAlaya meM saMgaThita krAntikArI dala tathA nimeja ke mahanta kI hatyA kA surAga hAtha laga gyaa| idhara motIcaMda seThI jI ke sAtha rojAnA kI taraha ghUmane nikle| motIcaMda ne seThI jI se prazna kiyA 'yadi jainoM ko prANa-daNDa mile, to ve mRtyu kA AliMgana kaise kreN|' seThI jI ne isakA uttara diyA hI thA ki pulisa ne gherA DAlakara donoM ko giraphtAra kara liyaa| aba seThI jI kI samajha meM AyA ki motIcaMda aisA prazna kyoM kara rahA thaa| bAda meM paM0 viSNudatta zarmA, mANikacaMda Adi ko bhI giraphtAra kara liyA gyaa| For Private And Personal Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa arjuna lAla seThI kA nAma dillI bama SaDyantra meM hone se ve sarakAra kI najaroM meM pahale hI car3he the, para Thosa sabUta na hone se pulisa unheM giraphtAra nahIM kara pA rahI thii| unake giraphtAra hote hI halacala maca gii| motIcaMda kI ora se kesa lar3ane ke lie unake mAmA mANika caMda ne solApUra se kucha phaNDa ikaTThA kiyaa| zrI ajita prasAda eDavokeTa se salAha lI gaI, anta meM sezana korTa ne unhe phA~sI kI sajA sunA dii| ucca nyAyAlaya meM apIla kI gaI para vahA~ bhI sajA ko barakarAra rakhA gyaa| paM0 viSNudatta zarmA ko 10 varSa ke kAlApAnI kI sajA milii| arjuna lAla seThI ko yadyapi sabUta ke abhAva meM daNDa nahIM diyA jA sakA, para unheM jayapura lAkara jela meM DAla diyA gyaa| vidhi kI viDambanA dekhiye ki jayapura sarakAra ne na to unheM mukta hI kiyA aura na hI unake aparAdha kI sUcanA hI unheM dI gii| anta meM ve belUra jela bheja diye gaye, jahA~ para unhoMne darzana aura pUjA ke lie jaina mUrti na diye jAne ke kAraNa chappana dina kA nirAhAra vrata kiyaa| motIcaMda jI ne jela se apane aMtima dinoM meM rakta se eka patra* apane mitroM ke nAma likhA thaa| phA~sI se pUrva jaba unakI aMtima icchA pUchI gaI to unhoMne kahA ki 'prathama mujhe phA~sI se pUrva jaina pratimA ke darzana karAye jAyeM, dvitIya mujhe digambara (nagna) avasthA meM phA~sI dI jaaye|' para yaha jela ke niyamoM ke pratikUla hone ke kAraNa sambhava nahIM huaa| phA~sI se pUrva unakA vajana 10-11 pauNDa bar3ha gayA thaa| motIcaMda jI ke eka sAthI solApUra nivAsI zrI bAlacaMda nAnacaMda zahA, jo phA~sI ke samaya vahA~ maujUda the, ne unheM prAtaH 4 baje se pUrva hI bha0 pArzvanAtha kI mUrti ke darzana karA diye the| sAmAyika aura tattvArthasUtra kA pATha motIcaMda jI ne kiyA aura samAdhimaraNa kA pATha bAlacaMda jI ne sunAyA thaa| Who's who of Indian Martyrs, Vol. I, Page 234' ke anusAra phA~sI kI tithi mArca 1915 hai| 1951 meM vyAbara se prakAzita 'rAjasthAnI AjAdI ke dIvAne' pustaka ke lekhaka zrI hariprasAda agravAla ne motIcaMda ke sAhasa ke sandarbha meM likhA hai- 'kevala eka hI ghaTanA se usake sAhasa kA patA cala jAtA hai, jaba vaha krAntikArI dala kA netRtva kara rahA thA, unhIM dinoM usakA oNparezana huA, DaoNkTara kI rAya thI ki oNparezana klorophArma suMghAkara kiyA jAye, tAki pIr3A na ho| kintu vaha to pIr3A kA pratyakSa anubhava karane ko prastuta rahatA thaa| usakI jida ke kAraNa oNparezana binA behoza kiye hI huA aura usane upha taka na kii| DaoNkTara bhI dA~to tale uMgalI dabAkara raha gyaa|.........phaaNsii kI rassI kA usane prasannatApUrvaka AliMgana kiyA aura mRtyu ke samaya taka balidAna kI khuzI meM usakA vajana kaI pauNDa bar3ha cukA thaa|'(pRsstth 113-114) zrI motIcaMda aura arjuna lAla seThI ke anya ziSyoM ke sandarbha meM prasiddha viplavavAdI zrI zacIndra nAtha sAnyAla ne 'bandI jIvana', dvitIya bhAga, pRSTha-137 meM likhA hai- 'jaina dharmAvalambI hote hue bhI unhoMne kartavya kI khAtira deza ke maMgala ke lie sazastra viplava kA mArga pakar3A thaa| mahanta ke khUna ke aparAdha meM ve bhI jaba phA~sI kI koTharI meM kaida the, taba unhoMne bhI jIvana-maraNa ke vaise hI sandhisthala se apane viplava ke yaha patra marAThI bhASA meM hai, jo 'sanmati', disambara 1952 ke aMka meM chapA hai| (aMka hamAre pAsa surakSita hai) sampAdakIya noTa ke anusAra yaha patra unheM motIcaMda ke mitra zrI vAnA0zahA se prApta huA thaa| 'hutAtmA motIcaMda' ke lekhaka bra0 mANikacaMda ja0 cavare ne hamAre nAma apane patra di0 27.9.95 meM bhI yahI likhA hai ki yaha patra unheM zrI bAlacaMda nAnacaMda zahA se par3hane ko milA thaa| di0 24-1-96 ke patrAnusAra cavare jI ne yaha patra svayaM par3hA hai, dekhA hai| patra ke lie cavare jI ne bahuta prayatna kiyA para prApta nahIM ho sakA hai| zrI bAlacaMda nAnacaMda zahA aura zrI cavare jI kA bhI dehAvasAna ho jAne se patra-prApti prAyaH azakya lagatI hai| For Private And Personal Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 54 svataMtratA saMgrAma meM jaina sAthiyoM ke pAsa jo patra bhejA thA, usakA sAra kucha aisA thA - bhAI marane se Dare nahIM, aura jIvana kI bhI koI sAdha nahIM hai, bhagavAn jaba, jahA~, jaisI avasthA meM rakheMge, vaisI hI avasthA meM santuSTa rheNge|' ina do yuvakoM meM se eka kA nAma thA motIcaMda aura dUsare kA nAma thA mANikacandra yA jycNd| ina sabhI viplaviyoM ke mana ke tAra aise U~ce sura meM ba~dhe the, jo prAyaH sAdhu aura phakIroM ke bIca hI pAyA jAtA hai|' (dra0-'jaina jAgaraNa ke agradUta', pRSTha 366-67) kaisA Atma-santoSa, kaisI nizcintatA aura mRtyu ke prati kaisI niSkapaTa upekSA kA bhaav| yaha kisI jaina dharmAnuyAyI meM hI sambhava hai| - seThI jI apane isa jAMbAja aura vaphAdAra ziSya ko bahuta sneha karate the, inakI mauta para unheM bahuta sadamA phuNcaa| motIcandra kI pavitra-smRti meM seThI jI ne apanI kanyA kA vivAha mahArASTra ke eka yuvaka se isa pavitra bhAvanA se kara diyA thA ki 'maiMne jisa prAnta aura jisa samAja kA sapUta deza ko bali car3hAyA hai, usa prAnta ko apanI kanyA arpaNa kara duuN| sambhava hai usase bhI koI motI jaisA putraratna utpanna hokara deza para nyochAvara ho ske|' motIcaMda ke jayapura vidyAlaya ke sahapAThI aura jela-jIvana ke sAthI, samprati bambaI pravAsI, zrI kRSNalAla varmA ne 'amara zahIda zrIyut motIcaMda zAha ke saMsmaraNa' zIrSaka se aneka saMsmaraNa likhe haiM, jo 'krAntivIra hutAtmA motIcaMda' pustaka meM pRSTha 45 se 73 taka chape haiN| 'sanmati' (marAThI) ke agasta 1957 ke aMka meM bhI ye saMsmaraNa chape haiN| unameM se kucha saMsmaraNa yahA~ prastuta haiN| motIcaMda ne vidyArthI jIvana meM, jaba ve krAntikAriyoM meM zAmila ho gaye the, paryuSaNa meM dasa upavAsa kiye the| jela meM varmA jI ne pUchA-'Apane upavAsa kyoM kiye the?' motIcaMda ne kahA-'aisA to koI niyama nahIM hai ki rASTrIya kAryakartA dharma kArya na kareM aura yadi dUsarI dRSTi se dekhA jAye to ye dhArmika vrata, upavAsa usa kaThora jIvana ke lie taiyArI hI haiM, jo rASTrIya sevaka ke lie Avazyaka haiN| rASTrasevaka ko, jo SaDyantrakArI pArTI kA sadasya ho, hara taraha kI takalIpha sahana karane kI Adata DAlanA caahie| use bhUkha, pyAsa, sardI, garmI, mAra yA aura bhI sabhI taraha ke du:kha, jinakI sambhAvanA ho sakatI hai, ha~sate-ha~sate sahane kI Adata honA caahie| jainadharma meM jo bAIsa parISaha batAye gaye haiM, una sabhI ko jo sAnanda sahatA hai aura rASTra ko AjAda karane ke kAma meM lagA rahatA hai, vahI saccA rASTra sevaka hai, vahI saccA sAdhu hai, vahI saccA tyAgI hai|' (pRSTha-60) varmA jI ke yaha pUchane para ki mahanta ke samAna nirdoSa vyaktiyoM ko mArane se kyA milatA hai? motIcaMda ne kahA-'pArTiyA~ calAne ke lie dhana kI jarUrata hai| vaha dhana aise vyaktiyoM se hI jabaradastI mArakara yA lUTa kara prApta kiyA jA sakatA hai| yaha mAnA ki aise loga sIdhe kisI aparAdha ke aparAdhI nahIM hote, parantu unakA yaha aparAdha kyA kama hai ki ve deza ke kAma ke lie dhana nahIM dete| agara koI sarakArI adhikArI inake pAsa jAtA hai to bar3I khuzI se unake lie thailI kA mu~ha khola dete haiM, parantu dezabhakta kI bAta chor3o, kisI garIba aura lAcAra AdamI ko bhI do paise nikAlakara dete inakI tyoriyoM para bala par3a jAtA hai|' ___ maiMne pUchA - 'deza meM lAkhoM dhanavAna to haiM, phira becAre mahaMta ko hI Apa logoM ne kyoM pasanda kiyA?' For Private And Personal Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 55 unhoMne kahA- bar3e kAma ko siddha karane ke lie aneka aise kAma bhI karane par3a jAte haiM, jinakA karanA sAmAnyatayA aparAdha yA anucita mAnA jAtA hai| jinhoMne rAjya sthApita kiye haiM, unhoMne saikar3oM hI nahIM hajAroM nirdoSoM kI jAne lI thiiN| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai| parantu Aja taka kyA kisI itihAsakAra ne yaha likhA ki unhoMne anucita kAma kiyA thaa| samaya AyagA taba hamAre kAma bhI uttama samajhe jaayeNge|' (pRSTha-68) (phA~sI se pUrva) maiMne (varmA jI ne) pUchA-'apane sAthiyoM ko yA dezavAsiyoM ko kucha sandeza denA cAhate haiM?' ve bole -"merA phA~sI para laTakanA hI merA sandeza hogaa| mujhe phA~sI kyoM huI? isakA kAraNa jAnakara dezabhakta loga kaheMge, 'eka nirdoSa mArA gayA', aMgreja ke gulAma kaheMge- 'jaisA kiyA vaisA paayaa'| sambhava hai kucha jainI loga kaheMge, 'jainiyoM kI nAka kaTavA diyaa|' para javAna loga, jinake khUna garama haiM aura jo apanI jananI-janmabhUmi se pyAra karate haiM, kucha na boleMge, mana hI mana saMkalpa kareMge ki, hama jaba taka isa khUna kA badalA na leMge, aMgrejoM ko bhArata se na nikAleMge, taba taka caina se na baittheNge|' unakI yaha pratijJA mujhe svarga meM bhI saMtoSa degii|" (pRSTha-72) A):- (I)Who's. who of Indian Martyrs. vol.1, Page 234 (2) jai0 sa0 rA0 a0 (3)jaina jAgaraNa ke agradUta, (4) krAntivIra hutAtmA motIcandra (5)sanmati (marAThI), disambara 1952 tathA agasta 1957 ke aMka (6) rAjasthAnI AjAdI ke dIvAne,pRSTha bI0 113-114 (7) paM0 mANika caMda jI caMvare, kArajAM ke aneka ptr| 000 ahiMsaka yuddha 'ahiMsaka yuddha' paraspara virodhI bAta lagatI hai yaha, para itihAsa meM eka aisA bhI yuddha huA jo pUrNata: ahiMsaka thaa| RSabhadeva vairAgya dhAraNa kara jaba tapasyArtha vana cale gaye taba unake do putroM bharata aura bAhubalI ke bIca rAjya vistAra kI sImA ko lekara yuddha kI taiyAriyA~ hone lgiiN| donoM ora kI senAe~ Amane-sAmane khar3I ho giiN| taba donoM pakSoM ke maMtriyoM ne paraspara vicAra kiyA ki ye donoM bhAI baliSTha haiM, ataH kyoM na Apasa meM lar3akara hAra-jIta kA nirNaya kara leM, vyartha senA kyoM mArI jaave| maMtriyoM kA prastAva mAna donoM meM malla, jala aura dRSTi yuddha hue, jinameM bAhubalI vijayI hue, para unhoMne jItakara bhI sanyAsa le liyaa| ahiMsA ke bala para svarAjya prApti se isa ghaTanA kA aucitya siddha ho jAtA hai| For Private And Personal Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 56 svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda siMghaI premacaMda jaina damoha (ma0pra0) jile ke eka choTe se grAma semarA bujurga meM usa dina prema kI barasAta hone lagI, sAre gAMva meM sukha chA gayA, jisa dina bhAratamAtA se prema karane vAle amara zahIda premacaMda kA janma siMghaI sukhalAla evaM mAtA siradAra bahU ke AMgana meM huaa| siMghaI premacaMda jaina bacapana se hI utsAhI, laganazIla, nirbhIka, pratibhAzAlI evaM honahAra yuvaka the| sukhalAla jI kI Arthika sthiti bahuta acchI nahIM thii| phira bhI bAlaka premacaMda ko unhoMne prAthamika zikSA ke bAda mAdhyamika kakSAoM meM par3hane ke lie damoha ke mahArANA pratApa hAIskUla meM bheja diyaa| disambara 1933 meM pUjya mahAtmA gAMdhI kA damoha nagara meM Agamana huaa| premacaMda 16 ki0mI0 calakara unakA bhASaNa sunane damoha Aye, kahate haiM isake bAda ve lauTakara gAMva nahIM gaye aura damoha meM hI AjAdI ke mahAyajJa meM kUda pdd'e| jaMgala satyAgraha, videzI kapar3oM kA bahiSkAra, mAdaka vastuoM ke vikraya kendroM para dharanA, namaka satyAgraha, jhaNDA phaharAnA Adi sAhasika kAryoM meM bhAga lene ke pariNAmasvarUpa siMghaI jI ko skUla se nikAla diyA gyaa| taba Apa khAdI-pracAra, achUtoddhAra aura gAMva-gAMva meM DuggI bajAkara gAMdhI jI ke sandezoM kA pracAra karane lge| dezabhakti kI aisI lagana dekhakara zrI raNachor3a zaMkara dhagaTa Apako gAMdhI Azrama, meraTha le gye| meraTha meM Apa tIna varSa rahakara 1937 meM lauTe aura zrI prema zaMkara dhagaTa, siMghaI gokala caMda, zrI raghuvara prasAda modI, zrI bAbU lAla palandI Adi ke sAtha sakriya evaM karmaTha kAMgresa kAryakartA bana gaye, jisase sthAnIya prazAsana Apake nAma se tharrAne lgaa| dvitIya vizvayuddha ke prArambha hote hI, yuddha meM bhAga lene ke lie sainikoM kI jagaha-jagaha bhartI hone lgii| damoha bhI isase achUtA nahIM rhaa| sAgara ke tatkAlIna DipTI kamiznara phArukha damoha padhAre, unhoMne TAuna hAla ke prAMgaNa meM senA meM bhartI hetu janasamudAya ko sambodhita kiyaa| isa janasamUha meM lagabhaga 6 hajAra zrotAgaNa ekatrita the| raIsa, jAgIradAra, mAlagujAra, tAlukedAra vizeSa AmantraNa dvArA bulAye gaye the aura unheM prathama zreNI kI kursiyAM prApta thiiN| abhI kamiznara kA bhASaNa cala hI rahA thA ki acAnaka bhIr3a meM se siMha-garjanA karate hue siMghaI premacaMda ne kahA -'yaha yuddha hamAre deza ke hita meM nahIM hai, hameM koI madada nahIM karanA hai, yuddha briTiza rAjya kI surakSA ke lie lar3A jA rahA hai, hama isakA bahiSkAra karate haiN|' isa lalakAra se DipTI kamiznara krodha se Aga-babUlA ho gyaa| usake Adeza se tatkAlIna pulisa iMspekTara zrI jagadIza avasthI ne premacaMda jI ko giraphtAra kara liyaa| para yaha kyA ? premacaMda jI ke giraphtAra hote hI janasamudAya ukhar3a gyaa| sabhA meM gar3abar3I utpanna ho gii| janasamudAya kI uttejanA dekha DipTI kamiznara ne tatkAla premacaMda ko maMca para bulAyA aura kahA- 'inheM giraphtAra nahIM kiyA gayA hai, inheM to maiMne apane pAsa balAyA thA, aba ye bhASaNa deNge|' premacaMda jI ne apane bhASaNa meM kahA- 'bhAiyo ! yaha yuddha briTiza sarakAra kI surakSA ke lie lar3A jA rahA hai| isameM dezavAsiyoM kA hita nahIM hai| yaha phiraMgiyoM kI cAla hai| ata: koI senA meM bhartI nahIM honA aura na inheM Arthika madada hI krnaa|' isa sambodhana ke pazcAt janasamUha ne 'siMghaI premacaMda jindAbAda', 'premacaMda kI jaya' ke nAroM ke sAtha Apako kandhoM para uThA liyA aura gAMdhI cauka meM le Aye, yahA~ janatA phira For Private And Personal Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 57 AmasabhA ke rUpa meM pariNata ho gii| DipTI kamiznara pulisa bala ke saMrakSaNa meM kisI taraha jAna bacAkara bhaagaa| mahAtmA gAMdhI dvArA calAye gaye vyaktigata Andolana meM premacaMda jI ne 14 janavarI 1941 ko haTA tahasIla ke prasiddha melA 'sarasUmA' meM, jahA~ atyadhika janasamudAya saMkrAnti ke parva ke kAraNa ekatrita hotA hai, satyAgraha kiyaa| briTiza zAsana ke virodha meM unhoMne ojasvI bhASaNa dene ke bAda yuddha virodhI nAre lagAye, pariNAmasvarUpa Apako giraphtAra kara damoha lAyA gyaa| mi) rAjana nyAyAdhIza ke nyAyAlaya meM mukadamA calA, Apako 4 mAha ke kArAvAsa kI sajA dI gaI aura sAgara jela bheja diyA gyaa| kucha dina bAda Apako nAgapura jela meM sthAnAntarita kara diyA gyaa| ise 'vidhi kI biDambanA kaheM yA siMghaI jI ko bhArata mA~ kI svAdhInatA kI balivedI para prANotsarga karane kA saubhAgya !' jisa DipTI kamiznara phArukha ko premacaMda jI ke kAraNa damoha se jAna bacAkara bhAganA par3A thA, vahI sthAnAntarita hokara nAgapura jela meM pahuMca gyaa| jela meM nirIkSaNa ke samaya usane siMghaI jI ko dekhA, pUrva smRtiyAM udbuddha ho gaIM, phArukha Aga-babUlA ho gayA, use lagA 'zikAra Aja jAla meM svayaM phaMsA par3A hai, aba dekhUMgA ise, nikAlUMgA isakA AjAdapanA, aisI mauta mArUMgA jo kisI ko patA bhI na cle| ' usa samaya premacaMda jI ke kArAvAsa kI avadhi kucha hI zeSa raha gaI thii| DipTI kamiznara ne unheM pahale hI jela se mukta kara diyaa| antima dina vizeSa Agraha pUrvaka unheM bhojana karAyA gyaa| siMghaI jI kyA samajhate ki- 'jisa bhojana ko ve premapUrvaka kara rahe haiM, usameM unakI mRtyu unheM parosI gaI hai|' unheM nAgapura se damoha jAne ke lie TikaTAdi kI vyavasthA kara Trena meM baiThA diyA gyaa| jyoM-jyoM rAstA bItatA gayA, unake zarIra meM kamajorI AtI gii| idhara damoha meM patA calA ki - 'siMghaI jI ko mukta kara diyA gayA hai, aura vaha Trena se damoha A rahe haiM', janatA svAgata ke lie sTezana kI ora daur3a pdd'ii| bhavya svAgata kI taiyAriyAM hone lgiiN| bhASaNa ke lie maMca banAyA jAne lgaa| taya samaya para Trena sTezana para rukii| para yaha kyA ? premacaMda jI ko pahacAnanA bhI bhArI ho rahA thaa| premacaMda, premacaMda nahIM laga rahe the / janatA kA sArA utsAha ThaNDA par3a gayA, svAgata - sammAna ke sAre Ayojana radda kara diye gye| jaise-taise unheM ghara pahuMcAyA gyaa| kSaNa-kSaNa unakA zarIra kRza hotA gyaa| nagara ke sabhI cikitsakoM ne muAyanA kiyA aura eka mata se nirNaya diyA ki - ' inheM diyA gayA viSa zarIra meM itanA phaila cukA hai ki ise davAiyoM dvArA haTA pAnA asambhava hai|' 9 maI 1941 ( kucha pustakoM meM unake nidhana kI tithi 6 apraila 1941 dI gaI hai) ke sAyaM 7 baje kA krUra kAla bhI A phuNcaa| saMdhyA kI raktima AbhA phailane lagI, sUrya astAcala kI ora jA rahA thA, mAno soca rahA ho, 'bhArata mA~ ke isa vIra sapUta kA avasAna maiM nahIM dekha pAUMgA, maiM bhale hI asta ho jaauuN|' bhArata mA~ kA yaha pUta sadA-sadA ke lie calA gyaa| dAvAgni kI taraha pUre zahara meM yaha samAcAra phaila gayA / damoha aura Asa-pAsa kI janatA ekatrita ho gii| sabhI ne azrupUrita netroM se unheM antima vidAI dii| dhU-dhU kara citA jalane lgii| siMghaI jI marakara bhI amara ho gaye, ve apane yazaH zarIra se Aja bhI jIvita haiN| jaina samAja hI nahIM, pUrA deza unakI zahAdata se gauravAnvita hai| madhyapradeza ke svataMtratA saMgrAma sainika, khaNDa 2, pRSTha 77 para likhA hai- 'bhArata chor3o' Andolana For Private And Personal Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 58 svataMtratA saMgrAma meM jaina ke samaya bhI damoha kI janatA ne svataMtratA ke saMgharSa meM apane do navayuvakoM kA balidAna dekara AjAdI ke dIpa ko prajvalita kiyaa| siMghaI premacaMda aura yazavaMta siMha nAmaka ve do yuvaka haiM, jo damoha meM AjAdI ke saMgharSa meM zahIda ho gye|' 25 agasta 1992 ko madhya pradeza ke AvAsa evaM paryAvaraNa rAjyamaMtrI zrI jayanta kumAra malaiyA ne damoha kI eka sabhA meM ghoSaNA kI thI ki- 'amara zahIda yazavanta siMha aura premacaMda kI mUrtiyAM isI sAla damoha meM ma0pra0zAsana ke kharce se lgeNgii|' (dekheM 'janasattA' naI dillI, 26 agasta 1992) A0 (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga 2, pRSTha 85 tathA 77 (2) zraddhA sumana, smArikA- yuvaka krAnti saMgaThana, damoha (3) zrI saMtoSa siMghaI evaM zrI premacaMda vidyArthI, damoha, dvArA preSita paricaya (4) zahIda gAthA, pRSTha 25-27 (5) pa0 jai) i), pR0 517 (6) janasattA, naI dillI, 26 agasta 1992 (7) navabhArata, indaura, 27-8-1997 000 hamArA gaurava pAThazAlA meM pharnIcara banAne kA kAma cala rahA thaa| kucha lakar3I ke Tukar3e yahAM-vahAM par3e the, unako uThAkara paM0 gopAladAsa jI baraiyA kI patnI ne eka caukI banavA lii| paM0 jI ne pUchA-'yaha caukI kahAM se AI?' patnI ne kahA 'lakar3I ke phAlatU Dhukar3e par3e the, unakI banavA lI hai|' paM0 jI ne kahA 'vaha lakar3I to pAThazalA kI thii|' itanA kahakara unhoMne majadUra kI majadUrI aura lakar3I ke dAma pAThazAlA meM jamA karA diye| chappana dina kA nirAhAra vrata zrI arjuna lAla seThI ko unake aparAdha kI sUcanA diye binA jayapura jela meM baMda kara diyA gayA, bAda meM bailUra jela bheja diyA gayA, jahAM unhoMne darzana aura pUjA ke lie jaina mUrti na diye jAne ke kAraNa chappana dina kA nirAhAra vrata kiyaa| For Private And Personal Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa ___ 59 amara zahIda vIra sAtAppA TopaNNAvara 'vijayI vizva tiraMgA pyaaraa| " jhaNDA U~cA rahe hmaaraa||' zrI zyAmalAla pArSada dvArA racita yaha gIta hamAre svataMtratA Andolana kA preraNA gIta banA thaa| isa gIta ko gAte hue na jAne kitane naujavAna AjAdI ke Andolana meM kUda par3e the| apane jhaNDe ko U~cA rakhane ke lie hI to hamAre zahIdoM ne apanI kurbAniyA~ dI thiiN| tiraMgA Aja bhI hamAre svAbhimAna kA pratIka hai| yahI tiraMgA rASTra- dhvaja hamArI kIrti ko dig-diganta vyApinI banAtA huA Aja bhI zAna se laharA rahA hai| 'isakI zAna na jAne paaye| cAhe jAna bhale hI jaaye||' yaha mUla-maMtra Aja bhI hameM rASTra-dhvaja para mara-miTane kI preraNA detA hai| isI rASTra-dhvaja ke sammAna kI rakSA ke lie amara zahIda vIra sAtAppA TopaNNAvara ne apanI jAna kI paravAha na karate hue isakI zAna ko banAye rakhA thaa| dakSiNa bhArata ke karnATaka rAjya kA eka choTA sA grAma hai 'kaDavI shivaapuur'| mAtra 1500 logoM kI AbAdI vAlA yaha grAma belagA~va jile kI muraguDa tahasIla meM AtA hai| 'hamAre svatantratA-Andolana ke nAyaka kevala zaharI hI nahIM rahe, nipaTa grAmINa kSetra ke zahIdoM / krAntikAriyoM / svatantratA senAniyoM ne bhI isa AjAdI-latA ko apane rakta se sIMcA hai' isa ukti ko caritArtha karane vAle sAtAppA kA janma isI kaDavI zivApUra meM eka sAmAnya jaina kisAna parivAra meM 1914 meM huaa| unake pitA kA nAma bharamAppA thaa| sAtAppA una dinoM mAtra 16 varSa kA thA, tabhI 1930 kA asahayoga Andolana zurU huaa| isa Andolana meM jagaha-jagaha svayaM sevaka saMgha banAye jA rahe the| bAlaka sAtAppA ne bhI apanA nAma muraguDa ke eka dala meM likhA diyA aura yahIM se zurU huI usakI krAntikArI yAtrA, jisane 1942 meM deza ke lie apanA sarvasva samarpaNa karAkara hI virAma liyaa| rASTrIya jana-jAgaraNa ke lie sAtAppA nirantara gatizIla rhe| pAsa-par3osa ke grAmoM meM jana-jAgaraNa kA sandeza pahu~cAne kA kAma unheM sadaiva sauMpA jAtA rhaa| dhIre-dhIre apane gA~va kaDavI zivApUra ke logoM ko taiyAra kara unhoMne eka 'svayaM sevaka paMtha' banA liyaa| yaha paMtha roja koI na koI kAryakrama karatA : jAgRta rhe| roja rAtri meM baiThakara kAryakramoM kI rUparekhA banAI jAtI thii| sarakArI adhikAriyoM ko isakI khabara laganA svAbhAvika thaa| sAtAppA ko aneka bAra aneka taraha kI dhamakiyAM dI gaIM, taraha-taraha se DarAyA gayA, para ve ruke nhiiN| 1940 meM ve do bAra jela meM banda kara diye gaye, para isase bhI unake utsAha meM koI kamI nahIM AI, apitu dina-pratidina unakI deza-prema kI bhAvanA ugra aura dRr3ha hotI gii| sanmati (marAThI), agasta 1957 likhatA hai -'sumAre aTThAbIsa varSAcA bharadAra chAtIcA U~cA purA utsAhI ni pANIdAra sAtAppA kaDavI zivApUracaMca navhe tara muraguDa mahAlAca bhUSaNa va sphUrti-sthAna banalA hotaa|' arthAt karIba 28 sAla kA caur3e sIne kA U~cA-pUrA utsAhI va pAnIdAra (teja yA ugra svabhAvI) sAtAppA kevala kaDavI zivApUra kA hI nahIM muraguDa kA bhI bhUSaNa thaa| ___ agasta 1942 ke 'bhArata chor3o Andolana' meM 9 agasta ko bApU ne 'karo yA maro' kI ghoSaNA kI aura ve bandI banA liye gaye, sAtha hI sabhI rASTrIya stara ke netA bhI bandI banA liye gaye, to janatA apane viveka For Private And Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 60 svataMtratA saMgrAma meM jaina ke anusAra Andolana calAne lgii| jagaha-jagaha julUsa, giraphtAriyA~, dharanA Ama bAta ho gii| isa Andolana kI yaha vizeSatA thI ki yaha choTe se choTe gA~voM taka meM phaila gayA thaa| taba kaDavI zivApUra isase achUtA kaise rhtaa| 12 agasta 1942 ko gA~va ke logoM ne sAtAppA ke netRtva meM eka julUsa nikaalaa| nipaTa dehAtI bhI aba 'svarAjya' jaise sammAnaparNa zabdoM kA artha jAnane lage the. ve jAnate the ki svarAjya kA artha hai. grAma kI svatantratA. pradeza kI svatantratA, deza kI svatantratA aura svayaM hamArI svtntrtaa| julUsa ne sthAnIya grAma-paMcAyata (marAThI bhASA meM cAvaDI) para pahu~ca kara eka sabhA kA rUpa le liyA, sabhA ke anta meM 'grAma-svAtantrya' kI ghoSaNA kI gaI aura grAma paMcAyata ke Upara tiraMgA dhavaja phaharA diyA gyaa| grAma-paMcAyata meM jitane bhI dastAveja the, una para kabjA kara liyA gayA aura vahA~ niyukta sarakArI kArindoM ko paMcAyata chor3ane para vivaza kara diyA gyaa| becAre karmacArI jAna bacAkara bhaage| sarakArI karmacAriyoM ne muraguDa jAkara ghaTanA kI sArI jAnakArI pulisa-prazAsana ko dii| 15 agasta 1942 ko pulisa-prazAsana ne lagabhaga 50 bandUkadhArI aura 10-15 lAThIdhArI pulisavAloM kA dala bar3e sabere zivApUra bhejaa| idhara 50-60 yuvakoM kI TolI sabere hI gA~va meM sAtAppA ke netRtva meM prabhAta pherI nikAla rahI thii| gIta gAte aura nAre lagAte yuvakoM kA dala zAntipUrvaka grAma-paMcAyata kI ora calA jA rahA thaa| dala ke Age sAtAppA rASTrIya dhvaja lekara cala rahe the| bandUkadhArI pulisa dala ne yuvakoM ko ghera liyaa| yuvaka dala ne apane Upara saMkaTa AyA jAnakara jora se jayakArA lagAyA - 'bhArata mAtA kI jy'| yuvaka jAna rahe the ki sAkSAt mRtyu unake sAmane khar3I hai, phira bhI unakA utsAha ThaNDA nahIM par3A, apitu hRdaya Ananda se bhara gyaa| zivApUra kI janatA ina yuvakoM kA sAtha de rahI thii| pASANa hRdaya sazastra pulisa-dAnavoM ne svAtantryotsuka ni:zastra mAnavoM para krUra hAsya kiyaa| bar3A hI hRdaya-drAvaka dRzya thA vh| eka pulisa adhikArI garajA-- 'tumhArA jhaNDA nIce karo nahIM to nAhaka golI khAoge' para sAtAppA jhuke nahIM, unhoMne AvezapUrNa zabdoM meM kahA'cAhe jAna bhale hI calI jAve, jhaNDA nIcA nahIM kareMge' aMgreja adhikArI isa uttara se aura adhika cir3ha gyaa| usane majisTreTa kA hukma dikhAyA aura garaja kara kahA 'phira kahatA hU~, nAhaka mAre jAoge, jhaNDA nIcA karo' vIra sAtAppA ne kar3akakara pratyuttara diyA'prANa gelAtarI behettara, paNa jheMDA khAlI gheNAra nAhI, gheU~ deNAra nAhI' idhara sAre yuvaka garjanA karane lage'tiraMgI jheMDyAcA vijaya aso| svataMtra bhAratAcA vijaya aso||' yaha sunakara aphasara Aga-babUlA ho gyaa| sAtAppA ne dhvaja ko apane se alaga nahIM kiyA, na hI nIce kI ora jhukaayaa| baukhalA kara aMgreja aphasara ne golI calAne kA Adeza de diyaa| dhAMya.....dhAya....do tIna goliyAM For Private And Personal Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 61 prathama khaNDa calIM, jo Age khar3e sAtAppA ko lgiiN| unakI chAtI se rakta kI dhAra phUTa par3I aura mu~ha se 'vande maatrm'| sAtAppA nIce gira pdd'e| bAlAppA ADina, guMDAppA paTaguMdI, sAvaMta joDahI, rudrAppA maMgalI, gaMgAppA araballI, mahAdeva TopaNNAvara Adi aneka yuvaka giraphtAra kara liye gye| aMgreja aphasara ne grAma-paMcAyata para kabjA kara liyaa| khuna se lathapatha sAtAppA ko ghara lAyA gyaa| para ve to isa nazvara deha ko tyAgakara aMgrejoM se lar3ane ke lie punarjanma dhAraNa karane hetu prayANa kara cuke the| ve marakara bhI amara ho gye| kaDavI zivApUra meM jisa sthAna para unheM zahAdata prApta huI thI, usa sthAna para unakI smRti meM khar3A smAraka Aja bhI unakI kIrti kathA kaha rahA hai| 'sanmati' (marAThI) likhatA hai ___-kra kAlAnaM tyAcaM phulataM jIvana hirAvalaM hotaM, paNa tyAlA hutAtmyAnaM tejasvI maraNa deuun| kaDavI zivApUracyAva navhe tara bhAratIya svAtaMtryAcyA itihAsAMta amara kelaM yAta zaMkA naahii|' A)-(1) sanmati (marAThI), agasta 1957 (2) bhAratIya svAtantryalaDhyAtIla jainAMce yogadAna (marAThI), pRSTha-39 bhagavAn mahAvIra ne hameM ahiMsA kA upadeza diyA, jo Aja bhI vizva ke lie utanA hI mahattvapUrNa hai, jitanA 2500 varSa pUrva thaa| vizva meM mAnavatA ke lie isase bar3A siddhAMta nahIM ho sktaa| ahiMsA ka Andolana kI zakti bnaa| gAMdhI jI, paM0 javAhara lAla neharU aura indirA jI ne bhI apanI nItiyAM banAte samaya jaina siddhAMtoM kI ora dekhA thaa| hamArI videza nIti bhI mahAvIra ke siddhAMtoM para hI AdhArita hai| cAhe ni:zastrIkaraNa kI bAta kareM yA guTa nirapekSatA kI athavA paryAvaraNa sudhAra kI, yahI siddhAMta hamAre sAmane rahatA hai| jaba hama cunautiyoM ko dekhate haiM, to hamAre sAmane eka hI rAstA raha jAtA hai aura vaha hai ahiMsA kaa| Aja videzI zaktiyA~ bhI mahasasa karatI haiM ki mAnavatA ko bacAne ke lie ahiMsA hI ekamAtra rAstA hai| - pradhAnamaMtrI zrI rAjIva gAMdhI 18 apraila 1989 ko mahAvIra vanasthalI ke udghATana para pradatta bhASaNa kA aMza For Private And Personal Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 62 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda vIra udayacaMda jaina bhArata varSa kI AjAdI ke lie 1857 I0 se prArambha hue 1947 taka ke 90 varSa ke saMgharSa meM na jAne kitane vIroM ne apanI kurbAniyAM dIM, kitane dezabhaktoM ne jela kI dAruNa yAtanAyeM bhogiiN| isa bIca aneka Andolana, satyAgraha, ahiMsaka saMgharSa hue, kintu 1942 kA 'karo yA maro' Andolana nirNAyaka siddha huaa| isI Andolana ke amara zahIda haiM vIra udaya caMda jaina / prAcIna mahAkauzala aura Aja ke madhya pradeza kA prAcIna aura prasiddha nagara hai maNDalA | narmadA maiyA kala-kala ninAda karatI huI yahA~ se gujaratI haiN| yaha vahI maNDalA hai, jahA~ zaMkarAcArya ne maNDana mizra ko zAstrArtha meM parAjita kiyA thA, para Aja loga maNDalA ko amara zahIda vIra udayacaMda kI zahAdata ke kAraNa jAnate haiN| maNDalA nagara ke pAsa hI narmadA maiyA ke dUsare taTa para basA hai mahArAjapura grAma / isI grAma ke nivAsI the vIra udayacaMda jaina, jinhoMne mAtra 19 varSa kI alpavaya meM sIne para golI khAkara deza kI AjAdI kA mArga prazasta kiyA thaa| udayacaMda jaina kA janma 10 navambara 1922 ko huaa| Apake pitA kA nAma seTha trilokacaMda evaM mAtA kA nAma zrImatI khilaunA bAI thaa| udaya caMda kI prArambhika zikSA mahArAjapura meM huii| 1936-37 meM Age adhyayana ke lie ve jagannAtha hAI skUla (vartamAna nAma- jagannAtha zAsakIya bahuddezIya Adarza uccatara mAdhyamika zAlA ) maNDalA meM praviSTa hue / udayacaMda medhAvI chAtra to the hI, apanI netRtva kSamatA ke kAraNa ve chAtra saMgha ke adhyakSa cune gye| taba ve hAI skUla ke chAtra the| udaya caMda baliSTha aura UMce the, hAkI unakA priya khela thA / vijJAna aura gaNita meM unakI atyadhika abhiruci thii| apanA kAma svayaM karane kI pravRtti bacapana se hI thii| ve atyanta mitavyayI, ojasvI vaktA aura prAyaH mauna rahane vAle the| maNDalA nagara meM AjAdI kI lar3AI 1933 meM hI ugra rUpa dhAraNa kara cukI thI, jaba pUjya bApU kI caraNa-raja isa nagara meM par3I thii| 1939 meM netAjI subhASa caMda bosa ke Ane se AMdolana ko aura adhika bala milaa| For Private And Personal Use Only 1942 ke Andolana ne sAre deza ko jhakajhora diyaa| 'karo yA maro' kA nArA bulanda huaa| maNDalA nagara bhI pIche nahIM rhaa| yahA~ ke zIrSastha netA paMDita girijA zaMkara agnihotrI anya netAoM ke sAtha jela meM banda kiye jA cuke the| aisI dazA meM kAryakartAoM ko apane viveka se nirNaya lenA thaa| 14 agasta 1942 ko zrI mannUlAla modI aura zrI mathurA prasAda yAdava ke AhvAna para jagannAtha hAI skUla ke chAtroM ne har3atAla kara dii| unhoMne kakSAoM kA bahiSkAra kiyaa| udaya caMda maiTrika ke chAtra the| udaya caMda ke cacere bhAI kAlUrAma jI bhI unake sAtha par3hate the| zAma ko kAlUrAma jI ghara lauTa gaye para udaya caMda ghara vApisa nahIM gaye, ve apane sAthiyoM se salAha mazavirA karate rhe| unhoMne zrI hanumAna prasAda agravAla, zrI jIvana lAla ghoSa ke nivAsa sthAnoM para salAha kii| pulisa ko sambhavataH ina naujavAnoM kI gatividhiyoM kI bhanaka par3a cukI thii| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 63 14 agasta 1942 kI zAma kI gatividhiyoM ke sandarbha meM udayacaMda ke eka sAthI- pro0 citrabhUSaNa zrIvAstava, zAsakIya zikSA mahAvidyAlaya, jabalapura (ma0pra0), ne apane saMsmaraNa 'eka antaraMga prasaGga : amara zahIda vIra udaya caMda ke saMga' meM likhA hai- "14 agasta 1942 kI zAma ko maiM aura udaya caMda navajIvana klaba se nikle| hama ghUmane jA rahe the| zAma ke karIba 6 baje hoNge| AkAza meM bAdala the| pAnI barasa kara nikala cukA thaa| hama loga tahasIla, kacaharI ke pAsa pahu~ce hI the ki vajanadAra bUTa pahane sipAhiyoM ke dala ke mArca kI AvAja sunAI dii| Age dekhA to sazastra sipAhiyoM kI eka Tukar3I nIlI vardI pahane, kaMdhoM para saMgIna lagI bandUkeM rakhe, sar3aka para nagara kI ora bar3hI calI A rahI thii| dala nAyaka bAjU se calatA hu Adeza detA jA rahA thA --'lephTa raaitt-lephtt..........|' hama donoM saDaka se paTarI para A gye| dala usI custI se Age bar3ha gyaa| baragada ke per3a ke pAsa caurAhe para rukA aura vahA~ bandUkeM dAgI gaIMhavAI phAyara hue| golI calane kI AvAjeM sunakara hama donoM ne, jo TAUna hAla ke pAsa pahuMca rahe the, mur3akara dekhA, kiMcit bhayabhIta se| tabhI dala nAyaka ne kucha Adeza diyA aura pulisa dala kamAniyA~ geTa kI ora mur3akara phira rUTa mArca para Age bar3ha gyaa| yaha saba zAyada janatA ko AtaMkita karane ke lie kiyA gayA pradarzana thaa|" vAtAvaraNa gambhIra kintu zAnta thaa| udaya ne gambhIra svara meM Akroza se kahA- "ye golI kyoM calA rahe haiM ? kyA inakI goliyoM se Andolana ruka jAyegA ? kyA pulisa kisI ko bhI golI mAra sakatI hai? Akhira ye bhI bhAratIya haiN| inake mana meM bhI deza ke lie to prema honA cAhiye!" ___ maiMne kahA thA "hA~ honA to cAhiye para sarakAra ke naukara haiM na ? jo Adeza hogA vahI to kreNge| AjJA pAlana na karane para sajA yA naukarI se nikAle jAne kA Dara bhI to hogA inheN| AjJA pAlana bhI to inakA kartavya hai|" bhAvAveza meM udaya ke udgAra the- "bhagatasiMha aura candrazekhara kabhI pulisa se nahIM ddre| DaranA kAyaratA hai| niDara hokara hara eka ko damana kA mukAbalA karanA cAhiye, yaha hamArA kartavya hai yadi hama sInA khola kara khar3e ho jAyeM to ?" isa para mujhe yAda hai- maiMne kahA thA- "ho sakatA hai janatA ko dabAne ke lie golI calAI jaaye| kyA kaha sakate haiM ki kyA hogA ? unheM jo sarakArI Adeza hogA vahI kreNge|" aadi| rAta meM bhI udayacaMda ghara nahIM gaye ataH 15 agasta 1942 ke prAtaH bAbUrAma jI udaya caMda kI talAza meM maNDalA aaye| unheM patA calA ki narmadA gaMja se julUsa prArambha hone vAlA hai, ve vahAM cale gye| vahIM para unakI bheMTa udaya caMda se huii| julUsa kA gantavya jilAdhIza kAryAlaya thaa| vahIM para julUsa sabhA meM parivartita ho gyaa| tatkAlIna maNDalA nagara ke hisAba se yaha julUsa bahuta bar3A thaa| sabhA ko zrI mannUlAla modI aura zrI mathurAprasAda yAdava ne saMbodhita kiyaa| taba sabhA kI bAgaDora udaya caMda ne samhAlI, unhoMne logoM se patthara nahIM pheMkane kA Agraha kiyaa| isI bIca pulisa ne barbaratA se lAThI calAnI zurU kara dii| aneka loga pulisa kI lAThI ke zikAra hue| donoM bhAIyoM ko lAThiyoM kI mAra pdd'ii| julUsa titara-bitara ho gyaa| udayacaMda ne bAbUrAma ko pIche haTane kA nirdeza diyaa| bAbUrAma itavArI bAjAra kI ora cale gaye aura ghUmakara lakar3I ke pula para se hote hue phataha daravAjA prAthamika zAlA ke sAmane pahuMca gye| taba pulisa ne havA meM goliyAM calA dIM aura logoM ko haTa jAne kA Adeza diyaa| For Private And Personal Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 64 svataMtratA saMgrAma meM jaina prasiddha svAdhInatA senAnI zrI gopAla prasAda tivArI ne apane saMsmaraNa- 'maiMne dekhI hai udayacaMda jaina kI zahAdata' meM likhA hai- '...........(jaba) loga bhAgane lage taba maiMne zrI udayacaMda jaina se kahA ki-"kahIM U~ce sthAna para khar3e hokara janatA ko pradarzana karate rahane ko kaho, maiM bhIr3a meM ghusakara logoM ko ikaTThA karatA huuN|" isa para zrI udaya caMda kueM kI panaghaTa para car3ha gaye aura janatA se zAntipUrNa pradarzana jArI rakhane kA anurodha karane lge| janatA punaH ikaTThI hokara nAre lagAne lgii| loga roSa meM the kintu pradarzana zAntipUrNa thaa| majisTreTa zrI mAlavIya ne punaH logoM se ghara cale jAne kI cetAvanI dI, anyathA golI calAne kI maMzA btaaii|' pulisa kI jyAdatiyoM ko zrI saramana lAla gautama aura zrI vijaya datta jhA bardAzta nahIM kara pAye aura unhoMne pulisa ko burI taraha ltaadd'aa| upa jilAdhIza ne pulisa ko golI calAne kA Adeza diyaa| vIra udaya caMda ne apanI chAtI khola dii| unhoMne kamIja ko phAr3ate hue khIMcA, jisase kamIja kA baTana TUTa gayA, unhoMne pulisa ko lalakArA ki 'golI calA dI jAye, ve use jhelane ke lie taiyAra haiM' isa samaya ve kesariyA raMga kI Adhe bAjU kI khAdI kI kamIja aura dhotI pahane hue the| pulisa kI golI calI ve isako jhelane ke lie ucake aura golI peTa ko cIrate hue zarIra meM ghusa gii| 'bhArata mAtA kI jaya', 'tiraMge jhaMDe kI jaya' ke sAtha udayacaMda gira par3e aura khUna kI nadI baha clii| ve behoza ho gaye the| loga unheM uThAne ke lie daur3e, lekina pulisa ne logoM ko Age nahIM bar3hane diyaa| loga jahAM ke tahAM khar3e raha gye| pulisa ne lAThiyoM kA sTrecara banAyA aura usa para udaya caMda ke behoza aura khUna se lathapatha zarIra ko DAla diyaa| pulisa unheM kucha hI dUrI para sthita zAsakIya aspatAla le gii| bAbUrAma ko mahArAjapura ke eka bujurga sajjana mahArAjapura le gye| bhIr3a aspatAla kI ora daur3a pdd'ii| loga pulisa ke khUna ke pyAse ho uThe the| pulisa ke ghere meM cikitsAlaya meM udaya caMda kI zalya cikitsA kI gii| unheM samIpa ke peiMga vArDa meM le jAyA gyaa| choTe-choTe samUhoM meM pulisa ne logoM ko unake darzana karane diye| logoM ne unake paira chue| nagara ke sabhI vargoM ke loga aspatAla kI ora daur3a par3e, kuTumbIjana daudd'e| zalya cikitsA ke uparAMta bhI ve hoza meM nahIM aaye| sabhI lagAtAra 'bhArata mAtA kI jaya', 'bhAratavarSa AjAda hogA' Adi nAre lagA rahe the| maNDalA aura AsapAsa ke ilAke meM tahalakA maca gyaa| ve 15 agasta 1942 kI rAtri ko tar3apate rahe aura 16 agasta 1942 kI prAtaH vIragati ko prApta ho gye| udaya caMda marakara bhI amara ho gye| ___ jilAdhIza zrI gajAdhara siMha tivArI aura pulisa adhIkSaka zrI khAna ne udayacaMda ke pitAjI seTha zrI trilokacaMda ko apane nivAsa para bulaayaa| jilAdhIza ne unase kahA thA ki 'amara zahIda ke zava kA cupacApa dAhasaMskAra kara diyA jaaye|' triloka canda jI ne dRr3hatApUrvaka isakA virodha kiyaa| nagara nivAsI prazAsana se kruddha ho gaye the| hiMsA kI AzaMkA se sthAnIya prazAsana AtaMkita ho uThA thaa| nagara ke pratiSThita vakIla zrI asagara alI aura mahArAjapura ke muMzI ibrAhIma khAna ne kramazaH maNDalA aura mahArAjapura ke nAgarikoM kI ora se sthAnIya prazAsana ko Azvasta kiyA ki 'zavayAtrA ke julUsa meM hiMsA nahIM bhdd'kegii| hA~! yadi pulisa julUsa meM zAmila huI to khUna-kharAbA rokA nahIM jA skegaa|' maNDalA nagara stabdha thaa| vaha apane sapUta ko antima vidA dete hue ro rahA thaa| For Private And Personal Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa zavayAtrA kA julUsa aspatAla se prAtaH 10.30-11.00 baje ke bIca prArambha huaa| maNDalA aura Asa-pAsa ke nAgarikoM kI bhIr3a ko pulisa kabhI nahIM saMbhAla pAtI, para julUsa meM pulisa nahIM thii| tatkAlIna tahasIladAra zrI cauhAna zavayAtrA meM zAmila hue the| maNDalA ke itihAsa meM itanI bar3I zavayAtrA kabhI nahIM niklii| nagara ke sabhI jAti-varga ke loga zavayAtrA meM zAmila the| kahA jAtA hai ki lagabhaga nau hajAra loga unakI zavayAtrA meM zAmila the| usa samaya maNDalA mAtra 12 hajAra kI bastI thii| amara zahIda kA zava tiraMge meM lipaTA huA thaa| bhIr3a nAre lagAte hue dhIre-dhIre Age bar3ha rahI thii| rapaTA hote hue zavayAtrA kA julUsa baMjara nadI ke kinAre sthita zmazAna ghATa para phuNcaa| lagabhaga 2 baje unake pArthiva ko citA para rakhA gyaa| zrI cetarAma caudharI ne bilakhate hue hRdaya para patthara rakhakara unakA agni saMskAra kiyaa| citA dhU dhU kara dhadhaka uThI, unakA pArthiva zarIra dekhate-dekhate bhasma ho gyaa| unakI kIrti ko cirasthAyI banAne ke lie udaya cauka para trikoNAkAra lAla lATa (patthara) kA 'udaya stambha' banA hai| samIpa hI nagara pAlikA, maNDalA dvArA nirmita 'udaya prAthamika vidyAlaya' banA hai| jagannAtha hAI skUla meM unakI pratimA sthApita kI gaI hai| mahArAjapura meM unakA samAdhi sthala hai, jahA~ prativarSa 16 agasta ko melA lagatA hai aura isa amara zahIda ko zraddhAMjali dI jAtI hai| maNDalA ke prakhara kavi zrI murArI lAla ke zabdoM meM 'amara vIra mA~ kA dulArA udaya pyArA udaya merA pyArA udaya pandraha agasta san bayAlIsa kI bAta nahIM bhUla sakatA vo khUnI prabhAta jahA~ se huA zahIda pyArA udaya khule vakSa para jhela golI kA bAra gulAmI kI jaMjIra para kara prahAra kiyA mA~ ke RNa kA cukArA udaya sikhAyA hameM mara ke jIne kA mola maraNa kSaNa lo 'jayahinda' 'jayahinda' bola banA patha pradarzaka hamArA udaya pyArA udaya merA pyArA udaya hama saba mila Apasa ke bairoM ko bhala car3hAte terI kaba para Aja phUla namana ho svIkRta hamArA udaya pyArA udaya merA pyArA udy|" (dekheM- sAptAhika hindustAna, 16 agasta, 1992, pRSTha 28) A0- (1) ma0 pra0) sva0 sai0, bhAga 1, pRSTha 204 (2) sAptAhika hiMdustAna, 16 agasta 1992, pRSTha 28 (3) ma0 , 15 agasta 1987 (4) jai0 sa0 rA0 a0 (5) navIna duniyAM, jabalapura- 15 agasta 1992 (6) aneka smArikAyeM (7) zahIda gAthA, pRSTha / se 29 (8) krAnti kathAyeM, pR0 788 (9) naI duniyAM, indaura, 2-8-1997 For Private And Personal Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 66 svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda sAbUlAla jaina baisAkhiyA atyalpa vaya meM hI svataMtratA kI balivedI para apanI kurbAnI dekara bhArata mA~ ko parataMtratA kI ber3iyoM se mukta karAne kA rAstA prazasta kara gaye zahIdoM meM gar3hAkoTA, jilA-sAgara (ma0pra0) ke amara zahIda zrI sAbUlAla baisAkhiyA kA nAma agragaNya hai| sAbUlAla kA janma 1923 I0 meM gar3hAkoTA meM huaa| pitA pUrana caMda, vAstava meM usI dina pUrana (pUrNa) hue the, jaba sAbUlAla ne unake ghara janma liyaa| bAlaka sAbalAla ne sthAnIya skala meM hI pAMcavIM taka zikSA grahaNa kii| una dinoM darjA pAMca pAsa kara lenA bhI bahata samajhA jAtA thaa| sAbUlAla kI icchA aura adhika par3hane kI thI, para pitA kI Arthika sthiti bahuta acchI nahIM thI, ata: asamaya meM hI unheM par3hAI chor3akara gRhakArya meM laga jAnA pdd'aa| para isase deza-prema kI jo bhAvanA unameM jAga cukI thI, vaha manda nahIM par3I pratyuta dina-ba-dina bar3hatI hI gii| 1942 kA 'bhArata chor3o Andolana' nirNAyaka thaa| bhArata mA~ AjAdI ke lie tar3aphar3A rahI thI, raNabAMkure eka-eka kara isa yajJa meM apanA homa dene ke lie taiyAra the| sAre deza meM har3atAloM, julUsoM, sabhAoM Adi kA Ayojana ho rahA thaa| strI aura puruSa sabhI isa Andolana meM sahabhAgI the| __ bundelakhaNDa kA hRdaya 'sAgara' AjAdI kI isa bayAra se achUtA kaise rhtaa| sAgara zahara hI nahIM pUre jile meM isa Andolana ne eka krAMti lA dI thii| prAyaH pratidina har3atAla, julUsa aura Ama sabhAyeM ho rahI thiiN| chAtroM kI bhAgIdArI bhI isameM kama nahIM thI, ve skUla chor3a-chor3akara AjAdI kI isa lar3AI meM kUda par3e the| 22 agasta 1942 ko gar3hAkoTA meM eka vRhat sabhA kA Ayojana huaa| sarva sammati se taya huA ki 'aMgrejI zAsana tantra kA pratIka palisa thAnA yahA~ hai. ata: isa para hI tiraMgA jhaMDA phaharAyA jaaye|' tatkAla hI usa sabhA ne eka julUsa kA rUpa le liyaa| julUsa kA netRtva gar3hAkoTA kI vIrAMganA pArvatIbAI kara rahIM thiiN| julUsa meM lagabhaga DhAI hajAra strI-puruSa the| yaha saMkhyA kisI bar3e zahara ke lie kama pratIta ho sakatI hai, para gar3hAkoTA jaise kasbe meM itanA bar3A julUsa zAyada hI kabhI nikalA ho| ___'bhArata mAtA kI jaya', 'iMkalAba jindAbAda', 'aMgrejo bhArata chor3o' Adi nAre lagAtA huA julUsa pulisa thAne phuNcaa| saikar3oM navayuvaka hAtha meM tiraMgA liye, 'pahale maiM jhaMDA caDhAU~ !' 'pahale jhaMDA maiM caDhAU~!' isa bhAvanA se Age bar3he jA rahe the| idhara pulisa ko julUsa kI sUcanA pahale hI mila gaI thI, vaha pratirodha ko taiyAra thii| jaba yuvakoM ne jhaMDA car3hAne kA prayatna zurU kiyA taba pulisa ne cetAvanI dI, para AjAdI ke matavAle kahA~ mAnane vAle the| pulisa ne lAThIcArja zurU kara diyaa| lAThI khAkara bhI AjAdI ke dIvAne girate rahe aura Age bar3hate rahe, para apane kartavya se vimukha nahIM hue| bhIr3a ko aniyantrita dekhakara pulisa saba-insapekTara gayA prasAda khare tathA kucha anya sipAhiyoM ne goliyAM calAnA prArambha kara diyaa| para goliyoM kI paravAha kise thii| sAbUlAla bhI hAtha meM jhaMDA liye the, ve jAnate the ki thor3A bhI Age bar3hanA, mauta ko AmantraNa denA hai| jIvana kI samApti hai| kintu 'jo ghara se hI kaphana bAMdhakara calA ho, use jIvana kA moha roka nahIM sakatA, vaha to kSaNa-kSaNa apanI mRtyu premikA saM milane ko vihvala rahatA hai|' sAbUlAla apane cAra-pA~ca sAthiyoM ke sAtha Age bar3he, ve yUniyana jeka For Private And Personal Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 67 nikAlakara tiraMgA dhvaja lagAne kI koziza meM lage hue the| para dhAMya-dhAMya-dhAMya tIna goliyAM calIM aura ve vahIM Dhera ho gaye, aneka loga giraphtAra kara lie gye| sAbUlAla, kuMjIlAla aura paM0 dhanIrAma dube ko goliyAM lagIM thIM, ata: unheM turanta sAgara aspatAla bhejA gyaa| paM0) dhanIrAma aura zrI kuMjIlAla to baca gaye para sAbUlAla marakara bhI amara ho gye| 24 agasta 1942 ko prAta:kAla unake zava kA julUsa nikAlA gyaa| janatA ne azrupUrita netroM se unheM antima vidAI dii| ___1942 ke AMdolana meM sAgara jile meM sirpha sAbUlAla hI zahIda hue| isa sambandha meM 'madhyapradeza ke svataMtratA saMgrAma sainika', bhAga-2, pRSTha 6 para likhA hai- 'isa Andolana (1942) meM bhAratIya adhikAriyoM kI sUjha-bUjha se sAgara nagara meM to koI durghaTanA nahIM ghaTI, kintu jile ke eka choTe se sthAna gar3hAkoTA meM avazya Da ho gayA, jisameM eka chAtra zahIda huaa| yaha ghaTanA isa prakAra batAI jAtI hai ki 22 agasta 1942 ko eka bar3A julUsa gar3hAkoTA nagara meM nikAlA gayA, jo nagara ke pramukha bhAgoM se hotA huA thAne kI ora bar3hane lgaa| isa julUsa para pulisa ne golI calAI, jisake phalasvarUpa eka chAtra zrI sAbUlAla jaina zahIda ho gyaa|' sAbUlAla kI zahAdata ne vidroha kI aisI jvAlA bhar3akAI jisane 1947 meM deza ko AjAda karAkara hI dama liyaa| amara zahIda kI smRti meM sAgara (ma0pra0) meM eka kIrtistambha kA nirmANa kiyA gayA hai, gar3hAkoTA ke prAimarI skUla kA nAma sAbUlAla ke nAma para rakhA gayA hai| gujarAta rAjya zAlA pAThyapustaka maNDala. gAMdhInagara dvArA prakAzita, gujarAta meM kakSA-7 kI hindI viSaya kI nirdhArita pAThyapustaka meM 'AjAdI kI rAha para' zIrSaka se sAbUlAla para eka pATha diyA gayA hai| A0- (1) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga- 2, pRSTha 6 (2) vindhya vANI, zahIda aMka, (1948) (3) pa0 jai) i.). pRSTha 517 (4) anekAnta patha, bhopAla 17-9-1992 (5) zahIda gAthA, pRSTha 12 (6) zodhAdarza, pharavarI 1988, pRSTha 27-29 (7) hindI kakSA-7 (gujarAta) pRSTha 118-121 (8) krAMti kathAyeM, pRSTha 785 (9) padmAkara smArikA, pR0 36-37 (10) ma0 sa0. 15 agasna 198. pRSTha ba 14-16 (11) naI duniyAM, indaura, 19-11-1998 Tbm 'pUrNa svarAjya kahane meM Azaya yaha hai ki vaha jitanA kisI rAjA ke lie hogA utanA hI kimAna paM. lie, jitanA kisI dhanavAna-jamIMdAra ke lie hogA, utanA hI bhUmihIna khetihara ke lie, jitanA hindI ke lie, utanA hI musalamAnoM ke lie, jitanA jaina, yahUdI aura sikkha logoM ke lie hogA, utanA hI pArasiyoM ora IsAiyoM ke lie| usameM jAti-pAMti, dharma athavA daraje ke bhedabhAva ke lie koI sthAna nahIM hogaa|' - mahAtmA gAMdhI pUrNa svarAjya kA artha For Private And Personal Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 68 svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda kumArI jayAvatI saMghavI ahamadAbAda (gujarAta) kI kumArI jayAvatI saMghavI bhArata ke svatantratA Andolana kI vaha dIpazikhA thIM jo apanA pUrA prakAza abhI de bhI nahIM pAyIM thIM ki jIvana kA avasAna ho gyaa| jayAvatI kA janma 1924 meM ahamadAbAda meM huA thaa| 5 apraila 1943 ko ahamadAbAda nagara meM briTiza zAsana ke virodha meM eka vizAla julUsa nikAlA jA rahA thaa| pramukha rUpa se yaha julUsa kaoNlejoM ke chAtra-chAtrAoM kA hI thaa| isameM pramukha bhUmikA jayAvatI saMghavI nibhA rahI thiiN| julUsa Age bar3hatA jA rahA thA,para yaha kyA? acAnaka pulisa ne julUsa ko titara-bitara karane ke lie A~sU gaisa ke gole chor3anA prArambha kara diyaa| svAbhAvika thA ki gole Age ko chor3e gaye, ata: netRtva karatI jayAvatI para isa gaisa kA itanA adhika prabhAva par3A ki unakI mRtyu ho gyii| A0- (1) krAnti kathAe~, pR0 808 (2) zodhAdarza, pharavarI 1987 000 "maiM nahIM sArA rASTra jaina hai": zrImatI indirA gAMdhI bAta pharavarI, 1981 kI hai| tatkAlIna pradhAnamaMtrI indirA gA~dhI zravaNabelagolA meM 'bhagavAn bAhubalI mahAmastakAbhiSeka samAroha' ke avasara para apane zraddhA-sumana arpita kara dillI lauTa AIM thiiN| saMsada meM bahasa ke daurAna kucha saMsada sadasyoM ne anakI isa yAtrA para Apatti kI to zrImatI gA~dhI ne kahA-''maiM mahAn bhAratIya vicAroM kI eka pramukha dhArA ke prati apanI zraddhA vyakta karane vahA~ gaI thii| jisane bhAratIya itihAsa va saMskRti para gaharA prabhAva chor3A hai aura svatantratA saMgrAma meM apanAe gae tarIke bhI isase prabhAvita hue haiN| gA~dhI jI bhI jaina tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita ahiMsA va aparigraha ke siddhAntoM se prabhAvita hue the|" isa para eka sasaMda sadasya ne vyaMgya karate hue prazna kiyA ki-'kyA Apa jaina ho gaIM haiM?' taba zrImatI gA~dhI ne garjanA ke sAtha uttara diyA- 'kevala maiM hI nahIM sArA rASTra jaina hai, kyoMki hamArA rASTra ahiMsAvAdI hai aura jaina dharma ahiMsA meM vizvAsa rakhatA hai| jaina dharma ke Adarza ke rAste ko hama nahIM chodd'eNge|'' yaha sunakara praznakartA bagaleM jhA~kane lge| For Private And Personal Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 69 ___ amara zahIda nAthAlAla zAha urpha natthAlAla zAha bhAratIya svAtantrya samara meM 1942 kA 'bhArata chor3o Andolana' nirNAyaka siddha huaa| isI Andolana ke eka zahIda the zrI nAthAlAla yA natthAlAla shaah| natthAlAla kA janma ahamadAbAda ke nikaTastha grAma rAmapurA meM zrI somacandra zAha ke ghara 1923 meM huA thaa| apane chAtra jIvana meM unhoMne AjAdI ke Andolana meM bhAga liyaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM unhoMne sakriya bhUmikA nibhAI, pariNAma svarUpa agasta 1942 meM unheM jela meM DAla diyA gayA, jahA~ 9 navambara 1943 ko unhoMne zahAdata prApta kii| A) (1) krAnti kathAyeM, pRSTha 1142,(2) zodhAdarza, pharavarI 1987 000 satya se bhinna koI paramezvara hai, aisA maiMne kabhI anubhava nahIM kiyaa| yadi ina prakaraNoM ke panne-panne se yaha pratIti na huI ho ki satyamaya banane kA eka mAtra mArga ahiMsA hI hai, to maiM isa prayatna ko vyartha samajhatA huuN| prayatna cAhe vyartha ho, kintu vacana vyartha nahIM haiN| merI ahiMsA saccI hone para bhI kaccI hai, apUrNa hai| ataeva haz2AroM sUryoM ko ikaTThA karane se bhI jisa satya rUpI sUrya ke teja kA pUrA mApa nahIM nikala sakatA, satya kI merI jhAMkI aise sUrya kI kevala eka kiraNa ke darzana ke samAna hI hai| Aja taka ke apane prayogoM ke anta meM maiM itanA to avazya kaha sakatA hU~ ki satya kA saMpUrNa darzana saMpUrNa ahiMsA ke binA asaMbhava hai| - mahAtmA gAMdhI (AtmakathA, pRSTha-431) For Private And Personal Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 70 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda aNNA patrAvale " adhyApako ! naukariyA~ chor3a do aura deza ko svatantra karAne ke lie krAnti kArya meM zAmila ho jAo / 'aMgrejo yahA~ se bhaago|' aisI ghoSaNA kara aMgrejoM ko jalA do|" apanI timAhI parIkSA kI kApI meM yaha likhakara 1942 ke Andolana meM kUda par3ane vAle 17 varSIya naujavAna amara zahIda aNNA patrAvale yA aNNAsAheba patrAvale ko Aja hama bhale hI bhUla gaye hoM, para bhAratIya svAtantrya samara ke itihAsa meM unakA nAma sadA amara rhegaa| 1942 kA 'bhArata chor3o Andolana' eka aisA nirNAyaka Andolana thA, jisameM hajAroM nahIM lAkhoM kI saMkhyA meM naujavAna vidyArthI apanI par3hAI chor3akara kUda par3e the| 'karo yA maro' unakA mUla maMtra thaa| isI Andolana meM bhArata mA~ para apanA sarvasva samarpaNa karane vAle aNNA sAhaba bhI zahIda ho gaye the| aNNA patrAvale kA janma 22 navambara 1925 ko hAtakaNaMgale, jilA-sAMgalI (mahArASTra) meM apane nAnA ke ghara eka jaina parivAra meM huaa| mA~ indirA usa dina sacamuca indirA = lokamAtA bana gaIM jaba aNNA sAhaba ne unakI kokha se janma liyaa| pitA egamaMdrAppA vyaMkAppA usa dina bahuta prasanna the| nAnA ke ghara badhAIyA~ baja rahIM thiiN| aNNA sAhaba bacapana se hI honahAra, svAvalambI aura svAtantrya - priya bAlaka the| unakI buddhimattA kA anumAna isI se lagAyA jA sakatA hai ki unhoMne hAI skUla chAtravRtti prApta kI thii| pratidina vyAyAma karanA unakA zauka thA, jisake kAraNa unakA zarIra sudRr3ha thA aura cehare para vizeSa kAnti / aMgrejI kI cauthI kakSA meM vArSika parIkSA sira para hone para bhI unhoMne pharavarI meM mahAtmA gA~dhI ke harijana sAptAhika se saMgRhIta cuniMdA lekhoM kI choTI-sI pustaka pddh'ii| yahIM se aNNA sAhaba ke vicAra krAnti meM badala gye| ve deza ko AjAda karAne ke lie chaTapaTAne lge| agale varSa agasta meM timAhI parIkSA ke pepara meM ukta vAkya (adhyApako !) likhakara cale Aye aura krAnti - yajJa meM kUda par3e / 1942 meM sAMgalI sTezana cauka kI sabhA para sarakAra ne golIbArI kii| aneka loga ghAyala hue| ghAyaloM kI sevA suzrUSA kA gurutara bhAra kauna ? yaha yakSa - prazna sabake sAmane mu~ha bAye khar3A thaa| aNNA sAhaba Age bar3he aura unhoMne kahA- 'yaha kArya hama kreNge|' pulisa ko jaba patA calA to pulisa suparinTenDenTa ne unake pitA para bar3he julma DhAye, yahA~ taka ki unakA ghara-bAra taka jabta karane kI dhamakI dI, para bhArata maiyA ke caraNoM meM hI apane jIvana ko samarpita karane vAle kyA aisI dhamakiyoM se Dare haiM? aNNA sAhaba Dare nahIM, apitu aura adhika khulakara krAntikAriyoM kA sAtha dene lage, ve krAntikAriyoM kI gopanIya baiThakoM meM bhI zarIka hone lge| sAMgalI kI buruDa galI meM krAntikAriyoM kI eka baiThaka cala rahI thI / aNNA sAhaba bhI isa baiThaka meM maujUda the| pulisa ko kisI prakAra isakI bhanaka laga gii| sU~ghatI huI pulisa pahale galI aura phira makAna taka pahu~ca gii| acAnaka chApA mArA gayA, krAntikAriyoM ko pakar3a liyA gayA aura unheM sAta mahIne kI sajA dekara sAMgalI jela meM banda kara diyA gyaa| isI samaya zrI basanta dAdA pATila (jo bAda meM mahArASTra ke mukhyamaMtrI bane) bhI isI jela meM jaaye| For Private And Personal Use Only 'jela kI dAruNa yAtanAoM ke bhISaNa kaSTa ko to kisI taraha dabAyA jA sakatA hai, para dila meM deza ko AjAda karAne kI jo krAnti-jvAlA jala rahI hai, usakI jalana ko dabAyA jAnA sambhava nhiiN|' jela meM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 71 prathama khaNDa banda ina krAntikAriyoM ko bhI caina nahIM thA, ve kisI bhI kImata para bAhara nikalakara krAnti kI jvAlA ko prajjvalita rakhanA cAha rahe the| ve jAnate the ki bhAgane para pakar3e gaye to mauta ke sivA kucha nahIM milegA, para unakA mAnanA thA ki hamArI mauta ke bAda bhI deza AjAda ho jAye to aisI mauta sArthaka hai| solaha krAntikAriyoM ne jela se bhAgane kI yojanA bnaaii| yojanAnusAra laghuzaMkA kA bahAnA banAkara paharedAra ko daravAjA kholane ko kahA gyaa| daravAjA khulate hI paharedAra kI bandUka chIna lI gaI aura krAntikArI jela kI dIvAra se chalAMga lagAkara bhaage| idhara zora-zarAbA huaa| patA lagate hI pulisa bhI pIche pIche bhaagii| krAntikAriyoM meM koI kRSNA nadI ke pAnI meM DabakI lagA gayA to koI sAMgalavADI ka bhaagaa| kucha haripura kI ora prayANa kara gye| aNNA sAhaba ko tairanA nahIM AtA thA ataH ve samaDolI kI ora bhaage| julAI kA mahInA aura barasAta ke kAraNa gIlI mittttii| aNNA sAhaba ke paira miTTI meM sana gaye the, daur3ane kI bAta to dUra calane meM bhI parezAnI ho rahI thii| tabhI dhAya......dhAya......golI calI aura aNNA sAhaba vahIM zahIda ho gye| vaha kara dina thA 24 jalAI 1943 I0 ___AjAdI ke bAda sAMgalI ke eka cauka ko 'hutAtmA aNNA patrAvale cauka' nAma diyA gayA hai aura yahIM hAIskUla ke samIpa unakI pratimA (sTecyU) lagI hai| ___Who's who of Indian Martyres, Vol. I, Page 272 para aNNA sAhaba patrAvale ke sandarbha meM likhA gayA hai- 'Took part in the Quit India Movement (1942). Arrested and sentenced to a term of imprisonment. shot and killed on July 24, 1943, while trying to escape from the Sangli Jail.' A) - (1) Who's who of Indian Martyres, Vol. I, Page 271-272 (2) sanmati (marAThI), agasta 1957 gAMdhI jI ke jIvana meM prasiddha AdhyAtmika saMta zrImad rAyacandra kA gaharA prabhAva thaa| jaba dakSiNa aphrIkA meM gAMdhI jI ko hindU dharma para aneka zaMkAe~ huIM aura unakI AsthA Digane lagI taba apanI lagabhaga 33 zaMkAe~ gAMdhI jI ne rAyacandra ko bhejii| rAjacandra jI ne unake jo uttara die unase gAMdhI jI kI satya aura ahiMsA meM dRr3ha AsthA ho gii| svayaM gAMdhI jI ne likhA hai - 'mere jIvana para gaharA prabhAva DAlane vAle Adhunika puruSa tIna haiM ; rAyacanda bhAI ne apane sajIva samparka se, TaoNlasTAya ne 'baikuNTha tere hRdaya meM' nAmaka apanI pustaka se aura raskina ne 'anTu disa lAsTa'-sarvodaya nAmaka pastaka se majhe cakita kara diyaa|" (AtmakathA. pa0 76) For Private And Personal Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 72 svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda maganalAla osavAla amara zahIda maganalAla osavAla kI zahAdata bhArata ke svataMtratA saMgrAma meM svarNAkSaroM meM aMkita hai| maganalAla osavAla kA janma 1906 I0 meM jAvarA (ma0pra0) meM huA thaa| Apake pitA zrI hIrAlAla osavAla indaura meM vyavasAya karate the| morasalI galI meM unakI choTI sI kirAne kI dukAna thii| maganalAla apane pitA kI ikalautI saMtAna the| osavAla jI kI zikSA-dIkSA adhika nahIM huI, miDila pAsa karane ke uparAnta Apa pitAjI ke sAtha dukAna para baiThane 1942 meM jaba 'bhArata chor3o Andolana' chir3A taba ApakI zAdI ho cukI thI, Apa gRhastha bana gaye the aura pitA bhii| para AjAdI ke dIvAnoM ko kyA parivAra ke bandhana bA~dha sake haiM? 'karo yA maro' ke mUla maMtra vAlA agasta 1942 kA Andolana nirNAyaka thA, deza ke sabhI hissoM meM isakI gUMja thI, AjAdI ke dIvAne jagaha-jagaha bhArata mA~ ko paratantratA kI ber3iyoM se mukta karane ke lie svayaM ber3iyA~ pahina rahe the, jela kI unheM paravAha na thI, mAtAoM kI godeM sUnI ho rahIM thIM aura yuvatiyoM kI maaNgeN| indaura zahara isa Andolana meM bhalA kaise pIche rhtaa| roja sabhAyeM, julUsa, nArebAjI, girapatAriyA~, golI-DaMDe cala rahe the| isI krama meM 6 sitambara 1942 ko eka julUsa indaura meM niklaa| isakA netRtva zrI puruSottama lAla 'vijaya' kara rahe the| julUsa meM lagabhaga 2-3 hajAra loga the| julUsa zAnta thaa| zrI magana lAla bhI Age calate hue nAre lagAte jA rahe the| 'bhArata mAtA kI jaya', 'mahAtmA gA~dhI kI jaya', 'aMgrejo bhArata chor3o', 'iMkalAba jindaabaad'.........aadi| jaba julUsa sarrAphA bAjAra meM pahu~cA to bhArI saMkhyA meM pulisa A gaI aura julUsa ko cAroM tarapha se ghera liyaa| sabhI zAnta the, para barbaratA kI to koI sImA nahIM, yaha sadaiva apanA ghinaunA aura vIbhatsa ceharA lie hI prakaTa hotI hai| pulisa ne acAnaka ina ahiMsaka satyAgrahiyoM para lAThiyoM aura goliyoM kI bauchAra zurU kara dii| eka tarapha sabhI nihatthe the, dUsarI tarapha thIM lAThiyA~ aura goliyaaN| eka tarapha sabhI zAnta the, dUsarI tarapha thIM bhaddI-bhaddI gaaliyaaN| indaura kA sarrAphA bAjAra jinhoMne dekhA hai, ve jAnate haiM ki isakI sar3akeM bar3I saMkarI haiN| pulisa ne donoM ora se gherakara satyAgrahiyoM ko itanA pITA ki bandUkeM bhI sahama giiN| __ isa golI cAlana meM kucha idhara-udhara bikhara gaye, kucha ko goliyA~ lagIM to kucha ko lAThiyA~, kucha jame rahe, lAThiyA~ khAte rahe, kucha gira pdd'e| magana lAla kI jA~gha meM tabhI eka golI lagI, ve vahIM gira par3e aura jaba behoza nahIM hue-'bhArata mAtA kI jaya, bhArata mAtA kI jaya, bhArata mAtA kI jaya, bhArata.......' ke nAre lagAte rhe| pulisa kI nirdayatA ne usa samaya nirdayatA ko bhI pIche chor3a diyA jaba kucha pulisa vAloM ne nihatthe, behoza par3e magana lAla para jUtoM kI Thor3e maarii| julUsa ke saMcAlaka zrI puruSottama lAla 'vijaya' ko unake 15-20 sAthiyoM ke sAtha giraphtAra kara liyA gyaa| magana lAla ko bhI giraphtAra kiyA gayA, para samasyA thI, ghAyala avasthA meM kahA~ le jAyA jAye? anta meM pulisa unheM tatkAlIna mahArAjA tukojI rAva aspatAla le gii| cAroM ora paharA baiThA diyA gyaa| DAkTaroM ne oNparezana kiyA, jA~gha se golI nikAlI, kAphI bar3A ghAva ho gayA aura yaha ghAva anta taka bharA nahIM jA skaa| maganalAla aspatAla meM rahe. palisa kA paharA rahA. ghAva kabhI bharatA sA lagatA. phira bar3ha jaataa| aisI hI A~kha-micaunI calatI rahI aura lagabhaga savA tIna barasa nikala gye| maganalAla bistara para par3e roja naye samAcAra sunate, naI ghaTanA, naI giraphtArI, para vaha nahIM suna sake jisake lie ve jI rahe the, vaha thA, deza kI AjAdI kA smaacaar| ve socate 'kAza! maiM uThakara bhAga paataa| kAza! yaha ghAva na hotA to aMgrejoM ko yahA~ se bhagAkara hI dama letA, para socA kabhI pUrA huA hai kyA ?' ____ 23 disambara 1945 ko AjAdI kA yaha dIvAnA deza kI AjAdI kA sapanA apane hRdaya meM chipAye hue vIragati ko prApta ho gyaa| ___ A)- (1) ma) pra) sva) sai0, bhAga 4, pRSTha 34 (2) krAntikathAyeM, pRSTha 788 (3) ma0 sa), 15 agasta 1987, pRSTha a-2700 evaM ba-49 (4) navabhArata, bhopAla, 6 julAI 1997 For Private And Personal Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa ___73 amara zahIda bhUpAla aNaskure bhAratIya svAtantrya-samara meM garIba-amIra, choTe-bar3e, bAlaka-javAna, javAna-vRddha, strI-puruSa, udyogapativyavasAyI, khetihara majadUra, grAma-nagara nivAsI, zikSita-azikSita, sabhI logoM ne apanI zaktyanusAra bharapUra sahayoga diyaa| jyAdAtara to aise rahe jo apanA nAma prakhyAta karAye binA hI mAtRbhUmi kI bali-vedI para zahIda ho gye| saca kaheM to hamArI AjAdI-aTTAlikA kI nIMva ke patthara ve hI haiN| aise zahIdoM meM zrI bhUpAla aNaskure kA nAma agragaNya hai| ___ zrI bhUpAla aNNAppA aNaskure yA bhUpAla aNaskure kA janma kolhApura (mahArASTra) jile ke ThikapurlI grAma (tA0 rAdhAnagarI) meM 1927 meM huaa| marAThI kI chaThI kakSA taka zikSA prApta karane ke bAda unhoMne, jagaha-jagaha lagane vAle hATa-bAjAroM meM dAla-cAvala becane kA kAma zurU kiyaa| unakI garIbI ne hI unheM isa prakAra kA kArya karane ko majabUra kiyA, para dila meM dezahita ke lie bhI kucha karane kI tamannA thii| 'dila kI jo tamannA balavatI hotI hai, vaha samaya Ane para apanA rAstA khoja letI hai' yaha kahAvata aNaskure jI ke sandarbha meM pUrNata: caritArtha huii| eka dina sAMgalI ke zrI pI0 bI0 pATIla se unakI mulAkAta huI, mulAkAta meM bar3hI aura paricaya pragAr3hatA meN| isI pragAr3hatA ke kAraNa ve krAntikArI gatividhiyoM meM bhUmigata rahakara kArya karane lge| dina meM prakaTa rUpa meM ve kucha kara nahIM sakate the ata: bhUmigata krAntikAriyoM ko sahayoga karane kA jimmA una para sauMpA gyaa| krAntikAriyoM taka khAnA pahu~cAnA, unakI davA Adi kI vyavasthA karanA unake mukhya kArya the| kabhI-kabhI to rAta ke do-do baje taka svayaM apane hAthoM se khAnA banAkara bhUmigata kAryakartAoM taka pahu~cAte the| ____ gA~va se kolhApura Akara ve rahane lage the| isa nipaTa garIbI meM eka kamare se bar3A makAna lenA unake lie kadApi sambhava nahIM thA phira bhI usa choTe se sthAna ko bhI dezahita samarpita karane kI unakI tamannA thii| aNaskure jI kA yaha ekAkI kamarA kolhApura ke naye pUla ke pAsa saMkarI galI meM thaa| 'pulisa ko kabhI yaha kalpanA bhI nahIM ho sakegI ki isa prakAra ke mAtra eka kamare vAle makAna meM rahane vAlA bhI koI apane pAsa astra zastra rakhane kA jokhima utthaayegaa|' yaha socakara bhUpAla jI ne apane pAsa astra-zastra rakhanA prArambha kara diyaa| rAtri ke a~dhere meM bhUmigata krAntikAriyoM ke pAsa astra-zastra pahu~cAnA unakA pramukha kArya bana gayA, para pulisa kaba cUkane vAlI thii| pulisa kI najara una para par3I, aNaskure jI ko giraphtAra kara liyA gayA aura una para mukadamA dAyara kiyA gyaa| pulisa ke anaginata atyAcAroM aura gahana piTAI se unake aMga-aMga TUTa gye| dAyeM hAtha kI haDDI phaTakara usameM pasa par3a gayA, vedanA para vedanA, atyAcAra para atyAcAra, mAra para mAra, yAtanAoM para yaatnaaeN| aise meM aNaskure jI ne zAyada eka hI bacane kA upAya socA, 'abhI pulisa ke gavAha bana jAo, jaja ke sAmane bayAna badala deNge| kama se kama kucha samaya ke lie to yAtanAoM se chuTakArA milegA, bAda meM mauta to nizcita hai hii|' yojanAnusAra ve 'mAphI ke sAkSIdAra' (pulisa ke gavAha) bana gye| pulisa dvArA jAnabUjhakara unakI bImArI se kI gaI upekSA, TUTA aura nirAza mana, apanoM se milane kI cAha, mitroM ko bhI saba kucha batAne kI icchA, ye saba bhAvanAyeM unheM jhakajhora rahIM thiiN| unhoMne mitroM se milane kI icchA prakaTa kii| bar3e prayatna ke bAda For Private And Personal Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 74 svataMtratA saMgrAma meM jaina anta meM bar3e jela ke davAkhAne meM Ane para unakI mitroM se bheMTa huii| taba aNaskure jI ne kahA-'pI0 bI0! maiM mAphI kA sAkSIdAra (pulisa kA gavAha) bana gayA huuN| kyA isalie nArAja ho? merI AdhI bImArI to tuma logoM kI pratAraNA hai| maiM saca kaha rahA hU~ ki hAtha kI asahanIya vedanA se hI majabUrana yaha karanA par3A hai| dostoM kI jabaradastI aura jela se chUTane para rogamukta hone kI ummIda se mAphI kA gavAha banane kI arjI maiMne dI hai| para..........' ucita samaya para mukadamA zurU huaa| antima javAba meM jaja mahodaya ke sAmane aNaskure jI ne pulisa virodhI aura krAntikAriyoM ke pakSa meM bayAna diye| ulTI gavAhI se pulisa bhauMcakkI raha gii| aba ko pulisa ke atyAcAra una para aura adhika bar3ha gye| unheM yama-yAtanAoM (kaThora-kaSToM) kA sAmanA karanA pdd'aa| pIr3A bar3hatI gaI, bImArI bar3hatI gaI aura bar3hatI gaI mana kI 'niraashaa| unheM chur3Ane ke bahutere prayatna kiye gye| bImArI kI hAlata meM anta meM unheM pA~ca hajAra kI jamAnata para chor3A jAnA taya huaa| kolhApura ke zrI bApUsAheba zrImaMdhara miraje jI ne pA~ca hajAra rupayoM kI jamAnata para unheM chudd'aayaa| miraja meM unakA upacAra jArI rhaa| para pulisa dvArA kI gaI itanI tIvra piTAI aura ghAva kI nirantara jAnabUjhakara kI gaI upekSA ke kAraNa upacAra kA koI asara nahIM huaa| anta meM 1945 ke ASAr3ha mAsa meM jisa dina una para punaH mukadamA calane vAlA thA usa dina aNaskure jI deza kI AjAdI kA sapanA dila meM hI saMjoye zahIda ho gye| aNaskure jI ke choTe bhAI ko 1945 ke sAMgAva adhivezana meM zrIdeva jI ke hAtha se 'kolhApura prajA pariSad' kI ora se zIlDa pradAna kI gaI thii| A0-sanmati (marAThI), agasta 1957 000 | zahIdoM kI zauryagAthA kisI bhI rASTra kI sarvAdhika mUlyavAna sampatti hotI hai| unake gauravamaya balidAnoM kA puNya smaraNa yuvakoM kI dhamaniyoM meM dezabhakti kA rakta saMcArita kara unameM anyAya, anAcAra, abhAva, garIbI, zoSaNa, utpIr3ana aura asamAnatA ko jar3a-mUla se ukhAr3a pheMkane kI amogha zakti utpanna karatA hai, jisase ve deza nirmANa ke ratha ko vidyuta gati se khIMcane lagate haiN| jo rASTra apane zahIdoM kI kurbAniyoM kA guNa-gAna nahIM karatA, vaha adhika dinoM taka Tika nahIM sktaa| ___ -raghubIra sahAya (madhya pradeza saMdeza, 15 agasta 1987) For Private And Personal Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra prathama khaNDa www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 75 amara zahIda kandhIlAla jaina bhArata kI AjAdI ke itihAsa meM 1930 kA savinaya avajJA Andolana mIla kA patthara siddha huA thaa| gyAraha pharavarI 1930 ko kAMgresa kAryakAriNI ne gA~dhI jI ko savinaya avajJA Andolana prArambha karane kA adhikAra de diyA thaa| gA~dhI jI ne bahutere prayAsa kiye ki vAyasarAya kAMgresa kI nyAyocita mA~goM ko mAna leN| jaba bAta nahIM banI to gA~dhI jI ne 12 mArca 1930 ko apanA aitihAsika dANDI mArca' prArambha kiyaa| isa mArca meM gA~dhI jI ke sAtha cune hue 79 anuyAyI gaye the| 200 mIla kI yAtrA gA~dhI jI ne 24 dina meM paidala calakara pUrI kI thii| isa yAtrA meM mahilAoM kA netRtva saralA devI sArAbAI ne kiyA thA (dekheM - 'svarAjya aura jaina mahilAyeM', pR0 26, 'mahilAyeM aura svarAjya' pRSTha 177 ) 1 6 apraila 1930 ko gAMdhI jI ne namaka kAnUna tor3akara savinaya avajJA AMdolana kA sUtrapAta kiyA thaa| dhyAtavya hai ki sarakAra ne namaka para kara dugunA kara diyA thaa| jaba ki bhArata jaise garIba deza kI janatA kA namaka sabase adhika kAma Ane vAlA aura sabase adhika sastA khAdya hai| garIba janatA ko jaba kucha nahIM milatA to vaha namaka kI eka DalI ke sAtha hI apanA bhojana kara letI hai| nijI rUpa samudra ke pAnI se namaka banAnA kAnUnI jurma thaa| gA~dhI jI dvArA kAnUna tor3ane ke bAda pratIka svarUpa jagaha - jagaha namaka banAyA jAne lagA aura isa kAle kAnUna ko khuleAma bhaMga kiyA gyaa| zarAba baMdI ora videzI vastroM kA bahiSkAra bhI isa Adolana meM zAmila kiye gye| puruSa aura mahilAyeM isa AMdolana meM hajAroM kI saMkhyA meM jela giiN| lagabhaga 50-60 hajAra loga jela gaye / yahA~ taka ki sarakAra ko naI jeleM banAnI pdd'iiN| madhya pradeza meM namaka satyAgraha ke sAtha-sAtha jaMgala satyAgraha bhI prArambha huA thA, jo yahA~ kI vizeSa bhaugolika paristhiti ke anukUla thA / yahA~ kI janatA ke lie vanoM kA vizeSa mahattva hai, usa para lage hue anyAya pUrNa pratibandha hI videzI zAsana ke pratIka the| ma0pra0 meM namaka banAne kA koI sthAna nahIM, ata: yahA~ janatA ne 'jaMgala-kAnUna' ' tor3akara 'namaka- kAnUna' tor3A thaa| isI kAnUna ko tor3ane vAle amara zahIda kandhIlAla jaina kA janma 1894 meM siloMr3I (jabalapura - madhyapradeza) kasbe ke seTha maTarUlAla ke yahA~ huaa| anya logoM ke sAtha kandhIlAla bhI jhaNDA uThAkara gA~va-gA~va ghUme aura ja~gala kAnUna bhaMga kiyaa| pulisa ne ina logoM para lAThiyoM aura kor3oM se prahAra kiye para giraphtAra kisI ko bhI nahIM kiyaa| idhara janatA ne videzI kapar3oM kI holI jalAI / siloMr3I aura Asa-pAsa ke logoM ne pulisa kA sAmAjika bahiSkAra kiyaa| janatA ne aMgrejI sikke (kaldAra) ko mudrA mAnane se iMkAra kara diyA aura siloMr3I maNDala ko pUrNa svatantra ghoSita kara diyaa| gA~va kI pulisa caukI ke sipAhI bhAga khar3e hue aura AlA aphasaroM ko isakI sUcanA dI gii| For Private And Personal Use Only arAjakatA ko dabAne ke lie jile ke adhikAriyoM ne esa0DI0o0 chattara siMha ko vizeSa pulisa bala ke sAtha bhejA aura kor3e mArane tathA lAThIcArja kA adhikAra use diyA / chattara siMha 12 sitambara 1930 ko siloMr3I pahu~cA aura grAma meM 'mArzala laoN' lAgU kara diyA / khuleAma janatA ko mArA gayA aura taraha-taraha kI dhamakiyAM dI giiN| cunautI bhare svara meM chattara siMha ne kahA ki 'hai koI mAI kA lAla, jo satyAgraha karane kI koziza kare' kandhIlAla ne isa cunautI ko svIkAra kiyaa| apanI gRhasthI aura abodha baccoM kI paravAha na kara unhoMne 15 sitambara ko saMkIrtana samApana ke julUsa kA netRtva kiyA, ve julUsa ke Age-Age nAre lagAte cala rahe the| jaba yaha julUsa pulisa caukI (vartamAna meM mAdhyamika kanyA pAThazAlA bhavana) kI ora bar3ha rahA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 76 svataMtratA saMgrAma meM jaina thA to pulisa ne use rokA, isa para kucha kahA sunI huI aura acAnaka pulisa ne lAThIcArja karanA prArambha kara diyaa| kandhIlAla para anaginata lAThiyoM ke vAra par3e para unhoMne jhaNDA apanI chAtI se lagAkara usakI rakSA kii| pulisa ne jhaNDA chInanA cAhA, para chIna nahIM skii| lAThI kA eka vAra kandhIlAla ke sira para par3A aura vaha sadA-sadA ke lie bhArata maiyA kI goda meM so gye| ___ idhara janatA hiMsAtmaka pratizodha para utara aaii| para grAma ke mAnanIya caudharI banavArI lAla rAya ke sAhasika hastakSepa se mAmalA zAnta huaa| 15 sitambara 1931 ko kandhIlAla kI prathama puNyatithi para balidAna divasa manAyA gayA aura siloMDI ke satyAgraha sthala (gallA bAjAra) para vizAla samUha ke bIca mAlagujAra gaMgAprasAda ne zahIda kandhIlAla jaina kI smRti meM vaTa vRkSa (baragada) ropA jo Aja bhI hai| isI satyAgraha sthala para 'jaya stambha nirmANa samiti', siloMDI ne 1983 meM zahIda-stambha nirmita karAyA hai| jabalapura ke vayovRddha svatantratA senAnI aura 'madhya pradeza svataMtratA senAnI saMgha' ke saMsthApaka-maMtrI zrI ratana caMda jaina ke nivAsa para unake darzanArtha jaba hama gaye to uparokta sArA likhita varNana unhoMne hameM diyaa| zrI jaina ne uparokta vRttAnta zrI kandhIlAla jaina ke pArivArika janoM se milakara prApta kiyA thA, jo samprati jabalapura meM rahate haiN| zahIda stambha kA citra jisameM kandhIlAla jI kA nAma sabase Upara hai, isI pustaka meM prakAzita hai| __ A0-(1) variSTha svataMtratA senAnI zrI ratana caMda jaina, jabalapura dvArA pradatta paricaya (2) zahIda stambha kA citra jisameM amara zahIda kandhIlAla kA nAma sabase Upara hai| 000 jaina itihAsa-vidyA abhI bhI bahuta kucha avikasita evaM prArambhika avasthA meM hai| sAmagrI vipula hai, kintu itastataH itanI bikharI huI hai ki usa sabako ekatrita kara, zodha-khojapUrvaka use vyavasthita karanA aura itihAsa nirmANa meM usakA samyak upayoga karanA eka-do vyaktiyoM kA kArya nahIM hai, varan kisI sAdhana sampanna saMsthA meM kAryakartAoM ke sugaThita dala dvArA kaI dazakoM meM sampAdita hone vAlA kArya hai| - suprasiddha itihAsavid DaoN. jyoti prasAda jaina For Private And Personal Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa ___77 amara zahIda mulAyamacaMda jaina jabalapura (ma0pra0) ke amara zahIda mulAyamacaMda jaina eka krAntikArI ke hamazakla hone ke kAraNa zahAdata ko prApta ho gye| mulAyama caMda jaina, putra-zrI bhaiyAlAla pujArI, jabalapura ke lArDagaMja meM apanI choTI-sI kapar3e kI dukAna calAkara jIvikopArjana karate the| apanI pArivArika majabUriyoM ke kAraNa mulAyama caMda svataMtratA Andolana meM sakriya bhAga to nahIM le pAte the, para unakI hRdaya kI bhAvanAyeM to AjAdI ke lie hilore letI hI rahatI thIM, ve khAdI pahanate the, saMdhyA ke samaya dukAna para kAMgresI mitroM kA jamAvar3A hotA thaa| do-tIna dainika-patra ve dukAna para ma~gavAyA karate the, una para carcA hotI thI, garmAgarma rAjanaitika bahaseM hotI thiiN| yaha bAta pulisa kI nigAhoM meM A cukI thI, para binA Aropa ke pulisa kucha kara nahIM pA rahI thii| eka rAta acAnaka pulisa unheM pakar3a le gaI aura jela meM banda kara diyaa| bAda meM patA calA ki pulisa eka aise AdamI kI talAza kara rahI thI,jo veSa badalakara pulisa ko cakame de rahA thaa| mulAyama caMda kA ceharA usase milatA julatA thA ataH pulisa ne saMdeha meM unheM pakar3a liyaa| jela meM sAdhAraNa pUchatAcha ke bAda jaba mulAyamacaMda kucha nahIM batA sake, (batAte bhI kyA ?) to unheM bhISaNa yAtanAyeM dI giiN| barbaratApUrvaka unakI piTAI kI gii| yaha krama lagAtAra nau dina taka calatA rhaa| nau dina bAda jaba ve chor3e gaye to unakA zarIra isa yogya nahIM raha gayA thA ki vaha paratantra bhArata meM sA~sa le sake / ve mu~ha se khAnA nahIM khA pAte the, pezAba meM nirantara khUna AtA thA, uThane-baiThane meM zarIra asamartha ho cukA thaa| eka mAha taka jindagI aura mauta kI A~kha-micaulI calatI rhii| mulAyama caMda ke pArivArika janoM/mitroM/sahayogiyoM/samAja ke variSTha vyaktiyoM ne bharasaka prayatna kiye para mulAyamacaMda ko bacAyA nahIM jA skaa| isa prakAra yaha AjAdI kA premI amara zahIda binA kisI pramANita aparAdha ke hI zahAdata ko prApta ho gyaa| yaha ghaTanA 1942-43 kI hai| A) (1) pa0 jai0 i.), pRSTha 518 (2) ghaTanA ke pratyakSadarzI vayovRddha svatantratA senAnI zrI ratana caMda jaina, jabalapura dvArA preSita ghaTanA kramA 000 haldIghATI ke yuddha meM parAjita hone ke bAda jaba rANApratApa ne svadeza parityAga kA saMkalpa liyA taba svadezabhakta aura svAmIbhakta bhAmAzAha rANApratApa kA rAstA rokakara khar3A ho gayA aura dezoddhAra ke liye unheM utsAhita karane lgaa| rANA ne kahA-'na mere pAsa dhana hai, na sainika aura na saathii| kisa balabUte para maiM dezoddhAra kA prayatna kruuN|' bhAmAzAha ne tatkAla vipuladravya unake caraNoM meM samarpita kara diyaa| vaha dravya itanA thA jisase 25000 sainikoM kA 12 varSa taka nirvAha ho sakatA thaa| For Private And Personal Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 78 svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda caudharI bhaiyAlAla nATA kada, gaThIlA badana, gaura varNa aura cehare para javAnI kI AbhA, yahI vyaktitva thA amara zahIda caudharI bhaiyAlAla kaa| bhaiyAlAla kA janma 1886 meM madhyapradeza ke damoha nagara meM pitA zrI huaa| 1908 ke baMga-bhaMga ke samaya se hI ve rAjanIti meM sakriya ho gaye the| deza ko AjAda dekhane kI unameM lalaka thii| saMgaThana kI adbhuta kSamatA ke dhanI caudharI jI 1920-21 meM damoha ke kAMgresa janoM meM agraNI the| unhoMne lokamAnya bAla gaMgAdhara rAva tilaka ko damoha meM Amantrita kiyA, para zAsana kI ora se sabhA para pAbandI lagA dI gii| caudharI jI isase nirAza hone vAle nahIM the| unhoMne 20 mIla dUra zrI di0 jaina atizaya kSetra kuNDalapura kI suramya pahAr3iyoM ke maidAna meM sabhA karAI aura apanI saMgaThana kSamatA kA paricaya diyaa| zAsana janatA para inake prabhAva se parezAna thaa| / prathama vizvayuddha ke samaya jaba damoha meM reTiMga oNphisara sainyadala meM janatA kI bhartI karane AyA aura usane myunisipala kAryAlaya meM apanA bhASaNa diyA, taba caudharI jI ne virodha svarUpa bhASaNa ke lie samaya maaNgaa| jaba samaya nahIM diyA gayA to unhoMne dhanyavAda dene ke bahAne samaya maaNgaa| aMta meM sImita samaya dene para caudharI jI ne 'senA meM bhartI hone kA virodha kiyA aura agale dina tilaka maidAna meM sabhA kA ailAna kara diyaa| dUsare dina kI sabhA meM janatA ko isa senA meM bhartI na hone kI cetAvanI dI gaI, netAoM kA tarka thA ki yaha yuddha hamAre deza ke hita meM nahIM hai aura na hI hamAre hitoM ke lie lar3A jA rahA hai| isa aparAdha ke kAraNa caudharI jI para rAjadroha kA mukadamA claa| isa mukadame meM sabase bar3I vizeSatA yaha thI ki sarakArI pakSa se eka bhI gavAha pUre damoha zahara va dehAta meM nahIM milA, parantu caudharI jI ke pakSa meM do hajAra logoM ne gavAhI dene ko apane nAma diye| sarakArI dabAva par3ane para bhI jaba koI vyakti gavAha ke rUpa meM nahIM milA to bahuta dinoM taka mukadamA TAlate hue anta meM mukadamA khArija kara diyA gyaa| isI bIca prAntIya sarakAra dvArA sAgara jile ke 'ratonA' grAma meM bUcar3akhAnA khole jAne kA prastAva aayaa| sAgara ke sAtha damoha jile meM bhI isakA DaTakara virodha kiyA gayA, caudharI jI isa virodha meM agrima paMkti meM the| aMta meM bUcar3akhAne kA kArya baMda karA diyA gyaa| zahIda gAthA. pastaka meM 'zahIda caudharI bhaiyA lAla' ke lekhaka zrI kapara caMda vidyArthI ne eka ghaTanA kA ullekha kiyA hai jo caudharI jI ke dabaMga vyaktitva ko prakaTa karatI hai| 'caudharI jI ne asahayoga meM bhAga liyA aura pratyeka dakAnadAra se videzI kapaDA becane kA bahiSkAra kraayaa| eka dhanI-mAnI, videzI kapar3oM kA pradhAna vyApArI manA karane para bhI corI se rAtoM-rAta kapar3A becatA aura dina ko lambI-cauDI bAteM krtaa| jaba caudharI jI ko patA calA to ve usI dukAna ke sAmane anazana para baiTha gaye aura 3-4 dina lagAtAra baiThate rahe, anta meM dukAnadAra ne mahAbalI hote hue bhI kSamA maaNgii| Akhira caudharI jI ne chaThe dina anazana todd'aa|' caudharI jI jaba kalakattA kAMgresa kI kisI mITiMga meM bhAga lekara lauTa rahe the taba mirjApura ke Asa-pAsa do aMgreja sainikoM se Trena meM hI unakA vivAda ho gyaa| vivAda itanA bar3ha gayA ki aMgreja sainikoM ne golI calA dii| ilAhAbAda jaMkzana para gAr3I khar3I hone para lAza ko bAhara nikAlA gayA aura pulisa ke saMrakSaNa meM dAha-saMskAra kara diyA gyaa| parivAra vAloM ko tAra dvArA sUcanA dI gaI, jo do dina bAda unheM milii| parijana yaha dukhada samAcAra sunakara ilAhAbAda pahu~ce, parantu pulisa ne koI nizcayAtmaka uttara nahIM diyA aura For Private And Personal Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 79 khir3akI se TakarAkara mRtyu hone kI bAta kahakara TAla diyaa| isa ghaTanA ke sAkSI kucha logoM ko DhU~Dhakara jaba parivAra vAloM ne patA lagAyA to. do aMgreja sainikoM ko vAda-vivAda meM harAne aura unake dvArA prANa-hanana kA patA lagA jo caudharI jI ke svabhAva se satya hI hai| yadyapi 'paravAra jaina samAja kA itihAsa', pRSTha 519 evaM 'zahIda gAthA', pRSTha 28-30 meM caudharI jI ko zahIda likhA gayA hai| parantu 'madhya pradeza ke svatantratA saMgrAma sainika', bhAga 2,pRSTha 87 para unheM svatantratA senAnI hI likhA gayA hai| yathA '.........san 1908 meM baMga-bhaMga ke samaya se svatantratA saMgrAma meM bhAga liyaa| san 1917 meM bndii| san 1922 meM eka yAtrA meM Akasmika svrgvaas|' A)-(1) zahIda gAthA, pRSTha 28-30, (2) pa) jai() i), pR0 519, (3) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-2, pRSTha 87, (4) cauthA saMsAra, indaura 27-8-1997 (5) jJAnodaya, maI 1952 aMka 000 prAcIna puruSoM ke guNoM ko kauna kaha sakatA yhaaN| sampUrNa sAgara nIra yoM ghaTa madhya raha sakatA khaaN| - rASTrakavi zrI maithilIzaraNa gupta vismae az2amate mAjI ko na mahammila smjho| vo meM jAga jAtI haiM aksara ina aphasAnoM se|| itihAsapradIpena mohaavrnnghaatinaa| sarvalokadhRtaM garbhaM ythaavtsNprkaashyet|| svajAtipUrvajAnAM tu yo na jAnAti smbhvm| sa bhavet puMzcalIputrasadRzaH pitRvedkH|| For Private And Personal Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 80 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda cauthamala bhaNDArI 1942 ke 'bhArata choDo Andolana' meM jela meM hI apanA jIvana bhArata mAtA ke caraNoM meM samarpita karane vAle amara zahIda cauthamala bhaNDArI kA janma 3 julAI 1926 ko grAma kAyathA, jilA - ujjaina (ma0pra0) meM huA / inake pitA kA nAma zrI kezarI mala bhaNDArI thA jo Asa-pAsa kI janatA meM atyanta lokapriya the| mAtA dhArmika svabhAva vAlI samAja sevikA mahilA thiiN| kizorAvasthA meM hI bhaNDArI jI julUsoM aura sabhAoM meM jAne lage the| sira para sapheda TopI, dhotI aura kurtA, yahI veSabhUSA thI cauthamala bhaNDArI kii| bhaNDArI jI ne mahidapura krAnti meM bhAga liyA thaa| zrI vinAyaka rAva vyAsa inake krAntikArI sAthI the| 1942 ke Andolana meM bhaNDArI jI ko 20 agasta 1942 ko bandI banA liyA gyaa| 22 julAI 1943 ko indaura jela meM hI unakI kisI kAraNavaza mRtyu ho gii| zava yAtrA indaura meM nikAlI gaI thI, jisameM aneka kAMgresI netA sammilita hue the| indaura (ma0pra0) se prakAzita hone vAle 'jaina pratIka' (mAsika) ne apane julAI 1996 ke aMka meM 'jaina samAja kA gaurava : amara zahIda cauthamala bhaNDArI' zIrSaka se eka sacitra lekha prakAzita kiyA hai jisake anusAra indaura kA sarrAphA bAjAra prati guruvAra ko amara zahIda ke sammAna meM banda rahatA thaa| inake pitA ko alpa samaya ke lie peMzana bhI milI thii| lekha ke anusAra 'zAsana ne inakI (cauthamala bhaNDArI kI ) smRti meM indaura meM zahIda cauthamala udyAna ( jo Aja nahIM) tathA kAyathA inakI janmasthalI para zAsakIya Ayurvedika auSadhAlaya banAyA thA, kintu Aja isa Ayurvedika auSadhAlaya para inake nAma kA smRti paTala nahIM hai / indaura udyAna ke bAda eka mArga kA nAma 'zahIda cauthamala bhaNDArI' rakhA thaa|' (pRSTha-4) 'madhya pradeza ke svatantratA saMgrAma sainika', bhAga 4, pRSTha 162 para cauthamala bhaNDArI jI kA nAma svatantratA senAniyoM kI sUcI meM hai| isa sUcI ke anusAra bhaNDArI jI ne di0 3 jUna 1942 se 24 sitambara 1942 taka kArAvAsa bhogA thaa| naI duniyA, indaura meM prakAzita eka saMkSipta paricaya meM bhI cauthamala bhaMDArI ko zahIda likhA gayA hai| - A0- (1) ma0pra0 sva0 sai0, bhAga 4, pRSTha 162, (2) jaina pratIka, indaura, julAI 1996, (3) naI duniyAM, indaura, 31-12-1997 For Private And Personal Use Only zrI arjunalAla seThI ke vaphAdAra aura jAMvAja ziSya vIra motIcanda jaina kI phA~sI kI sajA ho gii| motIcanda mahArASTriyana jaina the| seThI jI ko bahuta sadamA pahu~cA / motIcanda kI pavitra smRti meM seThI jI ne apanI kanyA kA vivAha mahArASTra ke eka yuvaka se isa pavitra bhAvanA se kara diyA ki " maiMne jisa prAnta aura jisa samAja kA sapUta deza ko bali car3hAyA hai usa prAnta ko apanI kanyA arpaNa kara duuN| sambhava hai usase bhI koI motI jaisA putra ratna utpanna hokara deza para nyauchAvara ho sake / " Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa amara zahIda bhUpAla paMDita agasta 1957 ke 'sanmati' (marAThI) meM prakAzita 'svAtantrya yuddhAMtIla ahiMsecA vIra hutAtmA zrI bhUpAla paMDita' saMkSipta lekha ke anusAra pA~ca bAra jelayAtrA karane vAle aura anta meM parAdhInatA kI ber3iyoM se mukti dilAne ke lie apanA sarvasva nyauchAvara karane vAle vIra hutAtmA bhUpAla paMDita asAmAnya guNoM ke dhanI the| ve anAyAsa hI kisI ke kabje meM Ane vAle nahIM the| unameM gajaba kA bala thaa| aMdhaniSThA aura aMdhabhakti unake pAsa nahIM thii| hara bAta ko satya aura tarka kI kasauTI para kasanA unakA svabhAva thaa| isI svabhAva ke kAraNa deza kI AjAdI ke krAnti-yajJa meM ve kUda pdd'e| __paMDita jI eka svatantra buddhi ke dhAraka, satyAgraha ke lie sadaiva taiyAra rahane vAle krAntikArI the| apane Upara dAyara mukadamA aura zivAjI daMgala mukadame ke AropiyoM ko chur3Ane ke lie unhoMne 'rAma ke pAra' para upoSaNa zurU kiyA thaa| khAlasA meM tIna bAra, haidarAbAda saMsthAna meM eka bAra aura kolhApura meM eka bAra isa bAra unhoMne jela yAtrAyeM kiiN| unakA kAryakSetra sirpha mahArASTra na hokara pUrA deza hI thaa| briTiza rAja ja jahA~ kahIM bhI ve julma aura atyAcAra dekhate, Ape se bAhara ho jAte aura usa atyAcAra ko dUra karane kA prayatna karate rhte| yahI kAraNa thA ki jaba unhoMne kolhApura meM rahate hue haidarAbAda meM atyAcAroM ke sandarbha meM sunA to tatkAla haidarAbAda gaye aura vahIM jela meM banda kara diye gye| haidarAbAda jela se chUTate hI kolhApura Aye aura Andolana meM kUda pdd'e| unhoMne na kevala svayaM hI Andolana meM bhAga liyA apitu anya bhI aneka logoM ko Andolana meM bhAga lene ke lie prerita kiyA, unameM gajaba kI netRtva kSamatA thii| paMDita jI rAta-dina jana-jAgaraNa kA kArya karate rahe aura anta meM zahIda hue| kuruMdavADa saMsthAna meM morcA nikAlane meM unakA bar3A hAtha thaa| bhUpAla paMDita senApati bApaTa jI ke prANa-yajJa-dala meM eka bar3e senAnI the| senApati bApaTa jI bhUpAla paMDita para putravat prema karate the| A). sanmati (marAThI), agasta 1957 . .. jisa saMvidhAna kA dezavAsiyoM ke jIvana, unake lakSyoM aura AkAMkSAoM se koI sarokAra nahIM hotA, vaha khokhalA raha jAtA hai, usase dezavAsiyoM kI avanati hotI hai| logoM ke mana-mastiSka ko U~ce lakSyoM kI ora kendrita karanA saMvidhAna kA lakSya honA caahie| --paM0 javAhara lAla neharU (saMvidhAna sabhA, 8 navambara, 1948) For Private And Personal Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 82 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina amara zahIda bhAramala 'sanmati', (marAThI) ke hI agasta 1957 ke aMka meM prakAzita saMkSipta lekha ke anusAra 16 disambara 1942 ko pulisa kI golI se tatkAla hI amara zahIda bhAramala kA dehAvasAna ho gayA thaa| Who's who of Indian martyrs, vol. I, Page 43 ke anusAra 'bhAramala kA janma 1927 ke lagabhaga grAma muraguDa, tAlukA - kAgala, jilA kolhApura (mahArASTra) meM huaa| unake pitA kA nAma zrI rAmacandra bhAramala thaa| ve kakSA 7 ke vidyArthI the tabhI unhoMne 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga liyaa| unhoMne kAgala kI TrejarI para (lUTane ke lie) hamalA kiyA, pulisa dvArA pakar3e gaye aura usI dina pulisa kI golI se mAre gye| yaha ghaTanA 13 disambara 1942 kI hai|' A) (1) Whos' who of Indian myrtyrs, Vol. 1, Page 43 ( 2 ) sangati (marAThI), agasta 1957 maiM isa maMca para khar3e hokara yaha ghoSaNA karatA hU~ ki Aja hama para jo lAThI cArja huA hai, vaha aMgrejI sAmrAjya kA anta nikaTa Ane kI sUcanA detA hai- mere zarIra para par3I eka-eka lAThI briTiza sAmrAjya ke tAbUta kI eka-eka kIla siddha hogii| For Private And Personal Use Only amara zahIda lAlA lAjapata rAya isa deza kI AjAdI, ekatA aura akhaNDatA kI rakSArtha, zahIdoM kI smRti ko sthAyitva pradAna karane ke lie unake balidAna - sthaloM para smAraka banAnA, sabhAeM Ayojita karanA, jana-jAgaraNa railiyA~ nikAlanA, DAka TikaTa jArI karanA evaM smArikAyeM prakAzita karanA Aja kI sabase bar3I AvazyakatA hai| raghuvIra sahAya (madhya pradeza sandeza, 15 agasta 1987 ) Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa amara zahIda harizcandra dagaDobA jaina bhAratIya svatantratA Andolana meM haidarAbAda mukti saMgrAma kA bhI bar3A mahattva hai| haidarAbAda ko nijAma- rAja se mukti dilAne ke lie bhI dezapremiyoM ne apanI jAna kI bAjI lagA dI thii| isI saMgrAma ke amara zahIda haiM zrI harizcandra dagaDovA jain| mahArASTra ke parabhaNI jile ke mAnavata kasbe meM harizcandra jI saparivAra rahate the| 1937 meM harizcandra jI ke eka bhAI ko rajhAkAroM ne chala se mAra diyA thaa| itane para bhI harizcandra hatotsAhita nahIM hue| ve samaya-samaya para rAjyAdhikAriyoM se lohA lete rhe| haidarAbAda mukti saMgrAma ke samaya ve dharmAbAda (jilA-nAMdeDa) jAkara basa gaye the| vahA~ unhoMne svAmI rAmAnanda tIrtha jaise prabhAvazAlI netAoM ke netRtva meM kAma kiyaa| svAmI jI ke pramukha sAthI zrI govinda rAva pAnasare ke sahakArI banakara harizcandra jI Andolana karate rhe| 1946 ke akTUbara meM nijAma sarakAra ne govindarAva tathA harizcandra jI ko unake anya sAthiyoM ke sAtha hirAsata meM le liyaa| jaise-taise vahA~ se chUTakara sabhI jA rahe the ki dharmAbAda se 7-8 kilomITara kuMDalavADI grAma meM rajhAkAroM ne sabako ghera liyaa| ghaTanA sthala para hI zrI govindarAva dharAzAI ho gye| harizcandra jI bhI mAra se kAphI jakhmI ho cuke the, phalasvarUpa do-tIna dina bAda hI ve zahIda ho gye| harizcandra jI ke putra zrI madhukara rAva bhI svataMtratA senAnI haiN| A0 (1) zrI madhukara harizcandra jaina, mAnavata dvArA preSita paricaya (2) bhAratIya svAtaMtryalaDhyAtIla jainAMce yogadAna (marAThI), pR.) 154 00 mAtA (deza) aura dharma kI rakSA ke lie apane prANa denA hI meM pasanda karatA huuN| merA phAMsI para laTakanA hI merA saMdeza hogaa| Apane kevala merI mAtA kI hI bAta socI hai, parantu merI mA~ kI bhI mA~, hama sabakI mA~, bhArata mAtA kI bAta nahIM socii| - amara zahIda motIcaMda bhUtadayA jainoM kA mukhya tattva hai| maiM saba ahiMsAvAdI logoM ko jaina samajhatA huuN| mujhe duniyAM ko koI naI cIja nahIM sikhAnI hai| satya aura ahiMsA anAdi kAla se cale Aye haiN| __ - mahAtmA gAMdhI For Private And Personal Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 84 ...svataMtratA saMgrAma meM jaina upakrama : pA~ca jaina svataMtratA senAnI zrImatI aMgUrI devI jaina prApta karane ke lie Aga bhar3aka uThI thii| 1930 ke paryaSaNa parva, vIra nirvANa saMvat 2519, apane satyAgraha meM ve mahilAyeM, jo kabhI parde ke bAhara AgarA paryaSaNa-pravAsa ke daurAna maiM anaMta caturdazI ke nikalane kI soca bhI nahIM sakatI thIM, vo bhI apane dina sAyaMkAla 'sAhitya kuMja' meM praviSTha huA, eka deza kI khAtira saba baMdhana tor3a, svataMtratA kI lar3AI vRddha mahilA ne bar3e prema se meM kUda pdd'ii| maiMne saikar3oM mahilAoM ko ghara se baiThAyA, mujhe samajhate dera na nikAla kara ekatrita kiyA aura unakA netRtva kiyA lagI ki yahI deza hita taiyAra / mujhe AgarA jilA kA cauthA DikTeTara niyukta kiyA haiM garadana kaTAne ke lie' kA gyaa|' AhvAna karane vAlI zrImatI namaka satyAgraha AMdolana meM zrImatI jaina ne aMgarI devI haiN| inako dekhakara kotavAlI para dharanA diyA, pulisa ke prahAra ke kAraNa kauna kaha sakatA hai ki isa kAphI coTeM AyIM aura cha: mAha kI sajA va jurmAnA sambhrAnta mahilA ne jela kI kaThora yAtanAyeM sahI hogIM huaa| jela se rihA hokara Apa phira kArya meM juTa aura deza kI AjAdI ke lie saba kucha hote hae bhI gyiiN| gorI sarakAra dvArA sabhA para pAbaMdI hone para bhI apanA sukha unhoMne chor3a diyA hogA ? parantu yaha saca Apane 26 janavarI ko 'sainika presa' kI chata para khar3e hai| zrImatI aMgUrI devI jaina AgarA ke prasiddha hokara bhASaNa diyaa| isa sabhA meM saikar3oM bhAI bahina svAdhInatA senAnI, sAhityakAra, patrakAra, saMskRtikarmI, ekatrita hue the| pulisa ne isa sabhA meM lAThI cArja jaina-sAhityoddhAraka, prakAzaka aura zrI banArasI dAsa kiyA, jisase sabhA bhaMga ho gayI, cAroM tarapha pulisa caturvedI ke zabdoM meM akhila bhArata ke coTI ke kI lAla pagar3I dikhAI de rahI thii| pulisa ne Apako hindI sevaka' sva0 mahendra jI (jinakA paricaya isI giraphtAra kara liyaa| sAtha meM ApakI bar3I putrI padmA graMtha meM hai) kI patnI haiN| bhI thii| Apako giraphtAra kara kotavAlI le jAyA zrImatI aMgUrI devI kA janma 19 janavarI 1910 gayA, sAre rAste Apa nAre lagAtI rahIM 'iMkalAba ko zrI hotIlAla jaina ke yahAM kAsagaMja meM huaa| jiMdAbAda' darogA muhammada alI DaMDe phaTakAratA rahA Apane kakSA 5 taka par3hAI kii| 22 maI 1922 meM aura kahatA rahA ki 'cupa rahiye' lekina ApakI AgarA ke mahAn dezabhakta mahendra jI ke sAtha ApakA AvAja kama nahIM par3I, yahAM se Apako jilA jela vivAha huaa| bhejA gayA, Apa usa samaya garbhavatI thiiN| phira bhI cha: apane atIta meM DUbate hue zrImatI jaina ne mAha kI sakhta sajA sunAI gaI, jela meM putrI padmA bhI batAyA ki 'una dinoM striyoM meM zikSA kI kamI thii| sAtha rhiiN| pardA prathA carama sImA para thii| mere pati ne svayaM majhe 1932 ke bAda ke samaya meM satyAgraha kucha par3hAyA aura pardA chuDAkara svataMtratA saMgrAma meM apane maMtharagati meM A gayA, vahIM aMdara hI aMdara hiMsAtmaka sAtha sammilita kara liyaa| isa samaya bhArata meM svataMtratA gatividhiyoM ne bho janma le liyA thaa| ApakaM nirdezana For Private And Personal Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 85 meM thAnA chattA meM bama pheMkA gayA, TelIphona kI tAra kursI hathiyAne kaa| pArTiyAM dharma ke nAma para jAtivAda vyavasthA bhaMga kara dI gaI, TUMDalA sTezana para rela kI va deza kA vikhaMDana na kreN| Aja hama ekatA kI bAgiyAM jalA dI gayIM, posTa Aphisa phaMke gaye, isa bajAya anekatA kI ora agrasara ho rahe haiN| deza taraha aneka hiMsAtmaka gatividhiyoM kA saphala nirdezana vibhAjita ho rahA hai, jAti bheda meM hama baMTe jA rahe haiN| Apane kiyA anekatA evaM vibhAjana ke isa pravAha ko rokane kI 1041-42 kA vyaktigata satyAgraha Andolana jarUrata hai| samAja sevI saMsthAoM, yavAoM tathA aMgrejoM ko sahayAga na dene ke rUpa meM AMrabha huaa| dezabhaktoM ko Age Ane kI Aja atyadhika 'bhArata chor3o Andolana' ne to pUre deza meM Aga hI AvazyakatA hai|' lagA dii| isasa eka bhArI tUphAna uTha khar3A huA, sArA apanI jela yAtrA kA koI saMsmaraNa sunAne kA daza AdAlita ho uThA, dhaDAdhar3a giraphtAriyAM hone Agraha karane para unhoMne kahA ki -- 'jaba hama sabhI lagI. vidazI kapaDoM kI holI jalAI jAne lagI, sata mahilAyeM kAma nipaTAkara rAta meM eka sAtha baiThatIM to kAtanaH carakhA calAnA evaM khAdI kA pracAra-prasAra koI na koI kavitA Adi sunAtI thIM, maiMne bhI eka huaa| kavitA banAI thii|' zrImatI jaina ne svayaM yaha kavitA 1946-48 ke madhya meM sAMpradAyika daMge bhar3aka sunAIuThe, Apake pati ina dinoM jela meM najarabaMda the, unakA jela mata samajho rI bahano nirdeza thA ki 'mere sabhI kAryakartAoM ke parivAroM kI jela jAne ke lie sahAyatA va dekhabhAla kareM' ina saba meM Apa anavarata kRSNa maMdira hai vahAM prasAda pAne ke lie| lagI rhiiN| ghara-ghara jAkara unakI sahAyatA kI sAtha hI sakriya rUpa se AMdolana meM bhAga liyA do samaya prasAda bhI milatA nahIM barAbara niyama se Aja kI pIr3hI ko Apa kyA saMdeza denA eka camacA dAla, cAheMgI' hamAre yaha kahane para Apane kahA ki-- 'maiM roTI pAMca khAne ke liye| bahata thor3I sI zikSA hI grahaNa kara pAyI para usa hApur3a ke pApar3a se bar3hakara samaya itanA matalaba avazya samajhatI thI ki deza ko roTiyAM haiM jela kI AjAda karAnA hai, maiM anapar3ha tathA par3he-likhe sabhI se dAla kyA? jIrA jala, yaha kahanA cAhU~gI ki vo isa deza ke mUlyoM ko kabjI miTAne ke liye| pahacAneM, isa dharohara ko saheja kara rakheM evaM isake yahAM koI bekAra baiTha sakatA hai nahIM vikAsa ke liye uTha khar3e hoM, yaha deza hamArA hai, isa cakra bhI hai kRSNa kA cakkI calAne ke liye| deza ko apanA samajheM, pahacAneM, videzI phaizana ko na zarama hai gara, corI cArI kara apnaayeN| hamArI sabhyatA evaM saMskRti ko saheja kara jAveM jela meM rkheN|' deza hita taiyAra haiM __ aMgUrI devI jI kI vedanA hai ki 'rAjanaitika garadana kaTAne ke liye| pArTiyAM dharma ko sar3aka para lA rahI haiN| A0-(1) sAkSAtkAra (2) u0 pra0 jai0 dha0, pR0 89 dharma bauddhika jJAna va manazuddhi kA sAdhana hai na ki (3) jai0 sa0 rA) a) (4) go0 a0 gra), pR0 218 For Private And Personal Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 86 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI akSayakumAra jaina 1928 meM sAimana kamIzana ke bhArata Ane para bhopAla (ma0 pra0) ke zrI akSayakamAra jaina, seTha jI ke netRtva meM AgarA meM usakA joradAra virodha putra zrI mAnakalAla kA janma 1922 meM haa| 1948 kiyA gyaa| 1930 ke namaka satyAgraha meM Apane bhAga ke bhopAla rAjya vilInIkaraNa Andolana ke sakriya liyA aura giraphtAra kara liye gye| yaha seTha jI kI kAryakartA rahe zrI jaina ne rASTrIya Andolana meM bhUmigata prathama jela yAtrA thii| seTha jI ne 'naitika jIvana darpaNa' rahakara kArya kiyaa| zAsana ne sammAna patra pradAna kara meM svayaM apanA paricaya dete hue likhA haiApako sammAnita kiyA hai| 'mujhe Aja bhI vaha dRzya bhulAye nahIM bhUlatA A)-(I) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pR0 09 ki hajAroM strI-puruSoM kI bhIr3a mere sAtha namaka kAnUna tor3ane ke lie cala dI thii| hamane kaI jagaha seTha acalasiMha namaka banAkara kAnUna todd'aa| phalata: mujhe giraphtAra kara AgarA (u0pra0) se lagabhaga 25 varSa taka liyA gyaa| isa aparAdha meM mujhe 6 mAha kI jela aura lokasabhA sadasya rahe, prasiddha sAmAjika kAryakartA, 500 rupaye jurmAnA kiyA gayA' karmaTha svataMtratA saMgrAma senAnI 1932 ke satyAgraha Andolana meM bhI 22 pharavarI seTha acalasiMha kA janma 1932 ko mujhe giraphtAra kiyA gyaa| isa bAra mujhe 5 maI 1895 ko AgarA ke alaga-alaga dhArAoM meM 18 mAha kI jela evaM 500 rupa - rozana mohalle meM huA, unaka jarmAnA kiyA gyaa| isa lambI jela yAtrA meM mujhe pitA kA nAma zrI pItamamala vikaTa zArIrika kaSTa huaa| merA svAsthya bigar3a gayA thA, jo prasiddha pahalavAna the, ka bha kara TarDa ho gayA thA jo A. ata: seTha jI ko ucca naitika taka barakarAra hai| idhara maiM jela meM thA udhara mere pitA evaM zArIrika bala virAsata meM milA, unakI mAtA tulya jyeSTha bhrAtA seTha balavantarAya kA svargavAsa ho zrImatI svarUpA bAI dharmaparAyaNa mahilA thiiN| gyaa|.......... "jela meM merA jainAbhyAsa" nAmaka pustaka seTha jI kI zikSA-dIkSA gavarnameMTa hAI skUla mere inhIM dinoM ke adhyayana aura parizrama kA phala hai|' evaM rAjapUta kAleja, AgarA meM huii| bAda meM Apa kRSi 'caMki merI ruci janasevA meM thI isalie baDe kAleja, kAnapura tathA nainI bhI adhyayanArtha gaye kintu bhrAtA kI matya ke bAda sArA vyApAra Dhappa par3a gyaa| rASTra prema ke kAraNa adhyayana chor3a AjAdI kI lar3AI 1933 meM maiM jela se chUTa kara AyA to apane sAre meM kUda pdd'e| kArobAra ko banda karake pUrI taraha kAMgresa kI sevA meM seTha jI ne 1916 ke lakhanaU kAMgresa laga gyaa| 1934 meM maineM eka lAkha rupayoM kI dhanarAzi adhivezana meM bhAga liyaa| 1918 meM ve AgarA kAMgresa se acala TrasTa kI sthApanA kI, jisakA udghATana kameTI ke sadasya bne| 1921 se 30 taka AgarA zahara mAnavIya govinda vallabha panta ne kiyA thaa|..... kAMgresa kameTI ke upAdhyakSa tathA 1930 se 1947 taka 1935 meM maiMne motIlAla neharU smAraka bhavana kA adhyakSa pada para rhe| 1943 se 1945 taka Apa nirmANa karAyA, jisakA zilAnyAsa kAMgresa adhyakSa prAntIya kAMgresa kameTI meM AgarA nagara kI ora se zrI rAjendra prasAda ne kiyA thaa|.......... 1937-38 meM pratinidhi bhI rahe the| AgarA jile meM nazIlI vastuoM kI khapata bar3hane se For Private And Personal Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 87 prathama khaNDa cintita hokara maiMne 10 apraila 1939 ko "AgarA kiyaa| usa dina kA aitihAsika dina kitanA manohArI madya niSedya borDa" kI sthApanA kii|' thA, yaha maiM Aja bhI nahIM bhUlA huuN| hajAroM kI bhIr3a 1940 meM mahAtmA gAMdhI dvArA punaH satyAgraha umaDI paDa rahI thii| sabake makha para harSa evaM mana Andolana prArambha kiyA gyaa| isa bAra gAMdhI jI ne praphullita the| jhaMDArohaNa kAryakrama meM 'vandemAtaram' aura sAmUhika satyAgraha ke sthAna para vyaktigata satyAgraha 'jhaMDA gAyana' ke pazcAt svataMtratA ke saMbaMdha meM maiMne karane kA Adeza diyaa| lekina cUMki gAMdhI jI kA jo bhASaNa diyA thA vaha saMgharSa ke bAda milI saphalatA Adeza thA aura vyaktigata satyAgraha para baiThane vAle ko ke udagAra the, jise sunakara logoM meM joza bhara gayA apane kSetra kA janapriya honA bhI Avazyaka thaa| thaa| unhoMne karatala dhvani kara apanA harSa evaM utsAha isalie lauTa phirakara sarvaprathama merA nAma hI aayaa| prakaTa kiyaa| usa samaya majhe bhI lagA thA ki maiMne saharSa apanI svIkRti de dii| maiMne satyAgraha para svAdhInatA Andolana kI saMgharSa-sAdhanA meM rASTra kI baiThane kA nirNaya 15 disambara 1940 ko liyA aura ora se merI bhI vijaya huI hai|' isakI sUcanA adhikAriyoM ko bheja dii| phalasvarUpa 1946 meM Apa AgarA nagara kI ora se prAntIya mujhe mere baMgale se giraphtAra kara liyA gyaa| usa samaya dhArA sabhA ke lie cune gaye aura 1952 taka isa pada mujhe eka varSa ke kaThora kArAvAsa kA daNDa diyA para rhe| 1952 meM prathama lokasabhA ke gaThana se hI gyaa|' 1977 taka lagAtAra Apa AgarA se lokasabhA sadasya 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhI Apane Apana nirvAcita hote rahe, para 1977 meM parAjaya kA muMha jela yAtrA kii| isa sandarbha meM Apane svayaM likhA hai dekhanA pdd'aa| isake bAda Apane apane nAtI zrI nihAla ...........mujhe giraphtAra kiyA gayA tathA jela bheja / siMha ko cunAva meM utArA aura ve bhI bhArI bahumata se diyA gyaa| jela meM isa bAra mere kUlhe kA darda bahuta vijayI hue| bar3ha gayA thA, isalie merA svAsthya nirantara giratA gayA, yahA~ taka ki merA vajana jela meM 50 pauMDa kama 1924 meM svarAjya pArTI ke TikaTa para tatkAlIna ho gyaa| anta meM 1944 meM DhAI varSa jela meM rakhane ke vidhAna pAraSad kA sadasyatA hatu Apa cune gaye the| tilaka svarAjya phaNDa va gAMdhI smAraka rASTrIya kApa ke bAda mujhe svataH chor3a diyA gayA' 15 agasta 1947 ko deza ke AjAda hone ke lie kramaza: 25 hajAra va sAr3he cAra lAkha rupayA saMsmaraNa ko seTha jI ne isa prakAra vyakta kiyA hai Apane AgarA se ekatrita karAyA thaa| Apa AgarA ..........pUre deza meM ullAsa pUrvaka 15 agasta ko / na vizvavidyAlaya sIneTa ke sadasya rahe the| 1953 meM svatatratA divasa manAyA gyaa| usa dina AgarA nagara meM Apaka sayAjakatva meM AgarA meM akhila bhAratIya bhI svataMtratA divasa manAyA gyaa| maiM caMki nagara kAMgresa kAgra sa' kA Adhavazana huA thA, jisama kameTI kA adhyakSa thA. 14.15 agasta kI rAta ko paM0 javAhara lAla neharU va paM0) govinda vallabha panna! 12 baje maiMne kinArI bAjAra ke caurAhe para ailAna padhAre the| 1954 meM cIna ke tatkAlIna pradhAnamaMtrI kiyA ki Aja hamArA deza svataMtra ho gayA hai. ataH cAU ena) lAI ke AgarA padhArane para Apane unakA hajAroM ke harpita-ullasita jana-samUha ke samakSa maiMne hI bhavya svAgata kiyA thaa| pAkistAna se Aye zaraNArthivA AgarA ke rAmalIlA maidAna meM prAta: 7 baje jhaNDArohaNa kI bhI Apane hara sambhava madada kI thii| bihAra ke For Private And Personal Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 88 1 bhUkampa, AsAma kI bAr3ha Andhra ke bhUkampa Adi meM bhI Apane apanI ora se hajAroM rupayA dekara sahAyatA kI thii| seTha acala siMha ne grAmoM ke utthAna meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhAI thii| 1928 meM Apane 'acala grAma sevA saMgha' kI sthApanA kI thI, jisane apanI zaikSaNika evaM svAsthya sevAoM se grAmoM meM krAnti kara dI thii| 1935 meM Apane eka lAkha rupaye kA 'acala TrasTa' banAyA thA, jisase vAcanAlaya, pustakAlaya Adi aneka gatividhiyoM kA saMcAlana hotA thA / pazukalyANa ke kSetra meM seTha jI kA yogadAna avismaraNIya hai| sAmpradAyika sadbhAvanA banAne meM Apa sadaiva agraNI rhe| 1931 meM hue daMge meM Apa para IMTa pattharoM se hamale hue, sira meM ghAtaka coTeM AI phira bhI Apa aDiga senAnI kI bhAMti DaTe rhe| seTha jI lokahita va janasevA ke kAryoM ke lie dhana ekatra karane kA kArya apane hAtha meM lete the aura loga bhI unheM mukta hasta se dAna dete the| seTha jI kI dhana saMgraha karane kI kSamatA dekhakara zrI kRSNadatta pAlIvAla unheM AgarA kA 'jamanA lAla bajAja' kahakara sambodhita karate the| seTha acala siMha ke mana-mastiSka ko jo bAta sabase adhika cintita karatI rahI vaha thI vyakti-samAja aura deza meM uttarottara bar3hatI huI anaitikatA aura naitika mUlyoM kA tejI se hotA hraas| unakA mAnanA thA ki jaba taka hamAre rASTrIya caritra kA utthAna nahIM hogA taba taka bhArata kI unnati nahIM ho sakatI / unhoMne samAja se bhraSTAcAra, taskarI, milAvaTa, lUTa evaM anaitika AcAra Adi ko miTAne ke lie AgarA se hI eka prayoga zurU kiyA, isake lie unhoMne 1964 meM 'naitika nAgarika saMgha' kI sthApanA kI thii| Age calakara 1978 meM unhoMne ghoSaNA kI thI ki 'AgarA janapada meM una nAgarikoM kA sArvajanika Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina abhinandana kiyA jAya jo kisI bhI kSetra meM naitika mUlyoM va sadAcAra para AdhArita sApha sutharA jIvana vyatIta kara rahe hoN| ' paM() javAhara lAla neharU se ApakA ghaniSTha saMbaMdha thaa| 1929 meM paM0 motIlAla neharU eka mukadameM ke saMdarbha meM AgarA Aye / seTha jI unase milane gye| paM0 jI ne haMsate hue kahA- 'aba Apako apanI seThAI chor3akara deza ke lie kaSTa uThAne hoMge', seTha jI ne tatkAla uttara diyA 'maiM deza sevA ke lie taiyAra hU~ aura usa mArga meM Ane vAle hara saMkaTa ko sahana karU~gA / ' indaura meM sampanna a0bhA) kAMgresa kameTI ke janarala adhivezana meM bhAga lene seTha jI pahu~ce, vahA~ bhArI bhIr3a thii| paM0 javAhara lAla neharU bhASaNa de raha the| unakI nigAha jaba seTha jI para par3I to tatkAla bole 'Agare kA moTA tAja jana-samudra kI laharoM meM phaMsA huA hai-- maiM janatA se nivedana karatA hU~, unheM maMca para Ane diyA jAya isI prakAra eka bAra neharU jI videza yAtrA se vApisa aaye| seTha jI mAlA lekara abhivAdana karane sabase Age pahu~ca gye| havAI jahAja se utarate hue neharU jI ne kahA- 'seTha jI kyA Aja Apa rASTrapati haiM?' (seTha acala siMha abhinandana grantha, pRSTha 50 ) seTha jI jainadharma ke kaTTara anuyAyI the, 1936 meM ajamera meM hue dvitIya osavAla jaina mahAsammelana ke Apa sabhApati cune gaye the| 'osavAla sudhAraka' kA prakAzana ApakI dekharekha meM hI hotA thA / bha) mahAvIra 2500vAM nirvANa mahotsava samiti ke bhI Apa sadasya the| Apane svayaM likhA hai- 'mere jIvana para mahAvIra svAmI evaM jainadharma ke guruoM-santoM kA prabhAva mere vidyArthI jIvana meM hI par3a cukA thA / ' 'jela meM merA jainAbhyAsa' pustaka Apane jaina darzana kI aneka pustakeM par3hane ke bAda likhI thii| 450 pRSThoM For Private And Personal Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa kI isa pustaka meM 70 zIrSaka haiN| jainadharma ke prati unakI gahana AsthA ko lakSya kara hI prasiddha patrakAra zrI yazapAla jaina ne likhA hai 'seTha jI meM tar3apa hai ki jaina samAja U~cA uThe' (abhi) gra0), pR0 62 ) seTha jI kI racanAoM meM 'jela meM merA jainAbhyAsa' ke atirikta 1930 meM likhI 'saphala sAdhanA' bhI ullekhanIya hai| isake atirikta unhoMne aneka rAjanaitika lekha bhI likhe haiN| 'naitika jIvana darpaNa' ko seTha jI kI saMkSipta AtmakathA kahA jA sakatA hai| ApakI dharmapatnI zrImatI bhagavatI devI meM ve sabhI guNa vidyamAna the jo eka sadgRhiNI meM honA caahie| nirbhayatA, tejasvitA aura rASTraprema unameM kUTa-kUTa kara bhare the| svataMtratA Andolana meM bhI ve pIche nahIM rhiiN| isa sandarbha meM seTha jI ne likhA hai 'mere jIvana kI sabase mahattvapUrNa bAta yaha rahI ki jaba-jaba maiM bhAratIya svataMtratA Andolana meM jela gayA taba merI dharmapatnI ne merI anupasthiti meM mahilA Andolana calAkara deza sevA meM mujhe sahayoga diyA / ' 1930 meM jaba seTa jI satyAgraha karate hue giraphtAra kara liye gaye taba sadara meM eka bar3A julUsa nikAlA gyaa| zrImatI bhagavatI devI ne kotavAlI ke sAmane ha~sate-ha~sate phUloM kI mAlA pahanAI aura harSa ke sAtha vidAI dii| zrImatI bhagavatI devI kA nidhana 18 jUna 1949 ko huA para usase pUrva hI seThAnI jI ne 1946 meM hI apanI cala-acala sampatti kA vasIyatanAmA eka mahilA zikSaNa saMsthAna ke lie kara diyA thaa| 29 janavarI 1949 ko zrImatI rAmezvarI neharU ke kara-kamaloM dvArA 'bhagavatI devI jaina zikSaNa saMsthAna' kA udghATana huaa| Aja yaha 'bhagavatI devI jaina posTa grejueTa kAleja' ke nAma se AgarA vi0 vi0 kA utkRSTa mahilA kAleja hai| seThAnI jI kI icchAnusAra hI Apane 1952 meM apane bhatIje narendra siMha urpha munnA bAbU ko tatkAlIna gRhamaMtrI mAnanIya govinda 89 vallabha panta aura rAjarSi puruSottama dAsa TaNDana kI upasthiti meM goda liyA thaa| zrI munnA bAbU isa samaya ukta kAleja ke prabandhaka haiN| di0 21/9/96 ko apane AgarA pravAsa ke daurAna jaba meM mA0 rikhaba caMda jaina (AgarA) ke sAtha zrI munnA bAbU se milane gayA to yaha dekhakara daMga raha gayA ki karor3oM kI sampatti ke mAlika hote hue bhI munnA bAbU apane hAthoM se kAleja kI baincoM kI bailDiMga kara rahe the| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir seTha jI kI kucha maulika vizeSatAyeM thIM. ve kabhI koI sArvajanika cunAva nahIM hAre, sadaiva zuddha khAdI ke vastra dhAraNa karate the, AgarA meM aneka netAoM kI mUrtiyA~ unhoMne sthApita krvaaiiN| 1971 meM indirA gAMdhI ke samAjavAda ke nAre para unhoMne 'seTha' padavI likhanA banda kara diyA thaa| 'naitika patana' ko dekhakara ve sadaiva cintita rahA karate the| pUjya bApU aura neharU jI se jaba-taba unakA patrAcAra hotA rahatA thaa| bApU dvArA 1935 seTha jI ko likhA gayA patra nimna hai rASTrapitA ma0 gAMdhI dvArA san 1935 meM likhA vardhA, 19-2-35 gayA patra bhAI acalasiMha, samaya Apa eka ema0ela0 sI0 kyoM likhate haiM? bahuta hi anucita lagatA hai| uttara likhAte ApakA khata mere sAmane hone ke kAraNa merI A~kha chapI huI cIja para par3I, aura yaha dekhA / itane bar3e harphI meM bhI leTaraheDa nahIM chApe jAte / suara kI bAta par3hakara maiM to vyAkula- citta bana gayA huuN| Apake khata ko Aja hI pahU~cA / usakA uttara aise hI detA huuN| kyA Apane yaha dRzya pahale hi dekhA ? kitane harijana the ? yaha dekhakara Apane kucha kiyA ? yadi kiyA to una logoM ne kyA uttara diyA yadi jindA suara ko Aga meM DAlate the to For Private And Personal Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 90 kyA vaha cikhate nahIM the ? Apa isa bAre meM sUkSma nirIkSaNa karake mujhe likheN| yadi yaha prathA harijanoM meM sarvasAdhAraNa hai to hamAre bar3A Andolana karanA hogaa| agara jaise Apa likhate haiM vaise hara jagaha hotA hogA to yaha bhayaMkara pApa harijanoM kA nahIM hamArA hai, vaisA maiM mAnUMgA hamane usakI ghora upekSA kI hai usakA hi yaha pariNAma ho sakatA hai| ApakA mo0 ka0 gA~dhI (noTa- patra meM jisa prakAra kI bhASA hai| vaha vaisI hI de dI hai| ) (sAbhAra- seTha acala siMha abhi0 grantha, pRSTha 105 ) seTha jI ko apane jIvana meM aneka sammAna mile, 1974 meM eka vRhad abhinandana grantha unheM bheMTa kiyA gayA thaa| jisake sampAdaka zrI pratApa caMda jaisavAla haiN| 22 disambara 1983 ko seTha jI kA nidhana ho gyaa| A)- (1) seTha acala siMha abhinandana grantha, (2) naitika jIvana darpaNa (3) acala carita, (4) i0 a0 o0 2/393 (5) jai0 sa0 rA0 a0 ( 6 ) go0 a0 gra0, pR0 217 218 (7) u0pra0 jai) dha0, pR0 89 ( 8 ) amara ujAlA, AgarA (9) jinavANI, janavarI 1984 huA / 21 varSa kI alpAyu svataMtratA saMgrAma meM kUda pdd'e| zrI ajitakumAra jaina zrI ajitakumAra jaina kA janma uttara pradeza ke grAma- kailaguMvA, tahasIlamaharaunI, jilA jhAMsI meM saMbhrAnta nAgarika, dharmapremI zrImAn paMDita munnAlAla jaina satabhaiyA ke ghara dinAMka 24 akTUbara 1914 ko meM hI Apa 1941 ke vyaktigata Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina satyAgraha meM Apa kArya karate rahe tathA 1942 meM jaba bApU ne 'karo yA maro' kA nArA diyA taba AMdolana ke kAraNa inakA tathA bhagavAnadAsa jozI, kailaguvAM kA vAraMTa kaTA / Apa pharAra ( bhUmigata) hokara orachA rAjya sTeTa meM Akara 'orachA sevA saMgha' ke sakriya sadasya bane aura 'orachA sevaka saMgha maMDala' grAma kArI ke maMtrIpada para kArya karane lge| tabhI Apa paM0 zrI lAlArAma bAjapeI, paM0 caturbhuja pAThaka, nArAyaNadAsa khare, bAbUlAla mAmuliyA, sunnu lAla nApita Adi ke saMparka meM aaye| apanA rAjanaitika paricaya va apane saMsmaraNa dete hue Apane likhA hai- 'jaba maiM bhUmigata rahakara kArya kara rahA thA taba tahasIladAra zrI rAja bahAdura siMha urpha haMTara bahAdura kA daurA huA, usameM begAra meM sAhaba bahAdura tathA unake sTApha ke leTane ke vAste carmakAroM ke yahAM se khaTiyA, kumhAroM ke yahA~ se miTTI ke kore bartana, DhImaroM ko pAnI bharane ke lie tathA sAhaba bahAdura kI pAlakI uThAne ke lie pakar3a liyA jAtA thA tathA baniyoM ke yahAM se bhojana sAmagrI Adi begAra meM AtI thii| tahasIladAra kA svAgata aise hotA thA jaise kisI dUlhe kA svAgata ho rahA ho, baiNDa bAje ke sAtha grAma ke saMbhrAnta nAgarikoM ko lene jAnA par3atA thA / pAlakI meM savAra tahasIladAra jaise dUlhA ho, pratyeka ghara para unakA TIkA hotA thA, jo sAhaba bahAdura kI jeba kharca ke kAma AtA thA, paraMtu majadUroM kI majadUrI nahIM dI jAtI thI na hI baniyoM ko rasada kA paisA / yadi diyA bhI gayA to sAla chaH mahIne bAda, vaha bhI AdhA-adhUrA / mere virodha karane para tahasIladAra ne rAjA se zikAyata kI jisake pariNAmasvarUpa mujhe giraphtAra kara mohanagar3ha meM baMda rakhA gayA / 'rAjapUta sevA saMgha' rAjA jAgIradAroM dvArA banAyA gayA guTa thaa| jisakA virodha karane para mujhe itanA For Private And Personal Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 91 prathama khaNDa pITA gayA ki maiM tIna dina taka behoza rahA, zarIra meM usake saMrakSaka pada para rhaa| harijana sevaka saMgha kA aneka coTeM AyIM jo Aja bhI baddala hone para ukta sadasya rahane ke kAraNa harijanoM ko maMdira-praveza ghaTanA kI yAda dilA detI haiN| maiM TIkamagar3ha zahara se karAne meM agraNI rhaa| anya rAjanaitika, sAmAjika nau mIla dUra inTIriyala meM thaa| jaba TIkamagar3ha zrI AMdolanoM meM samaya-samaya para samarpaNa kI bhAvanA se saradAra siMha tathA zrI maganalAla goilla ko khabara sakriya yogadAna detA rhaa|' milI taba vaha grAma kArI Aye aura mujhe behozI kI pitA se virAsata meM prApta garIbI, rASTrahita meM hAlata meM khaTiyA para rakhakara TIkamagar3ha aspatAla meM samarpita javAnI aura bur3hApe meM putrI aura usake baccoM bhartI krvaayaa|' kA bhAra, kSINa hotI AMkheM, samAja kI udAsInatA ina ___1946 meM uttaradAyI zAsana prApti hetu carakhArI sabane zrI jaina ko tor3a diyA hai| hama unake dIrghAyuSya jela meM jAnA pdd'aa| carakhArI jela meM 2 mAha 10 dina kI kAmanA karate haiN| taka baMda rhaa| jela se chUTane ke bAda sarIlA, bAbanI, A0 (1) ma0 pra0 sva0 sai0, 2/125, (2) sva) pa0 bijAvara, chatarapura, maihara, pannA, nAgoda Adi sthAnoM bAbU ajitaprasAda jaina / para jAkara AMdolana hetu logoM ko taiyAra karatA rhaa|' bhAratIya saMvidhAna nirmAtR sabhA ke sadasya rahe, jIvana kA sabase dukhada pahalU batAte huye zrI sahAranapura (u0pra0) ke bAbU ajitaprasAda jaina kA jaina ne likhA hai-'jaba maiM jela meM baMda thA taba merI janma 6 akTUbara 1902 ko meraTha (u0 pra0) meM patnI zrImatI kastUrI devI bImAra pdd'ii| mujhe milane ke huaa| Apake pitA kA nAma liye pairola para jAkara ilAja ke liye kahA gayA zrI mukundalAla tathA mAtA lekina maiMne bAkI ke sAthiyoM ko chor3akara jAnA kA nAma durgA devI thaa| gyAraha ucita nahIM smjhaa| AkhirakAra vaha svarga sidhAra bhAI- bahinoM meM Apa AThavIM gayI, mujhe mila hI na skii| amAnata ke rUpa meM eka santAna the| sAta bahinoM ke putrI puSpA devI ko gyAraha mAha kA chor3a gayI, bAda janma hone ke kAraNa jisakA pAlana kiyA aura phira usakA vivAha kiyA ApakA lAlana-pAlana bahuta thA parantu usake pati ne iMdaura jAkara dUsarI zAdI kara lAr3a-pyAra se huaa| ApakI zikSA meraTha, masUrI, lii| vaha parityaktA, usake sabhI bAla bacce mere sAtha sahAranapara, lakhanaU Adi zaharoM meM huii| lakhanaU se raha rahe haiM va mere hI Azrita haiN|' vakAlAta kI parIkSA pAsa kara Apa sahAranapura meM apane rAjanaitika kAryoM ko batAte hue Apane vakAlAta karane lage aura vahIM ke sthAyI nivAsI ho likhA hai-'orachA rAjya meM jitane bhI rAjanaitika AMdolana gye| chAtra jIvana meM Apane AndolanoM meM bhAga liyaa| calAye gaye una saba meM maiM bhAgIdAra rhaa| racanAtmaka 1925-26 ke Asa-pAsa Apane rAjanIti meM praveza kAryoM ke antargata videzI vastroM kA tyAga kraayaa| kiyaa| aspRzyatA nivAraNa meM agraNI rhaa| usI ke phalasvarUpa achUtoddhAra, carakhA calAnA Adi kArya una samAja se bahiSkRta rhaa| 1946 meM vidyArthI AMdolana dinoM kI rAjanIti ke mahattvapUrNa aMga the, sahAranapura meM vidyArthiyoM kA sAhasa baMdhAyA tathA AMdolana meM meM isa prakAra ke racanAtmaka kAryoM kA prArambha 1921 sAtha rhaa| 'vIra bAla maMDala' kA gaThana kiyA tathA meM ho gayA thaa| bAbU jhummana lAla jaina isake aguA For Private And Personal Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 92 svataMtratA saMgrAma meM jaina the| 1926 ke bAda ajitaprasAda jI bhI isameM sakriya nikAlA gyaa| tatkAla prazAsana ne dhArA 144 lagA dI, hA gy| 1927-28 meM unake isa prakAra ke kAryo para zrI jaina kahA~ mAnane vAle the, apane aneka sAthiyoM kI carama pariNati taba huI jaba jainiyoM ne unheM jAti ke sAtha unhoMne dhArA 144 tor3I aura giraphtAra hue se bahiSkRta karane kA vicAra kiyaa| isa sandarbha meM Apake giraphtAra hone para zrImatI sarajU prabhAdevI evaM zrI jaina ke sAthI zrI hIrA vallabha tripAThI ne eka jAvitrI devI ne bhASaNa diye the| disambara 1932 meM sAkSAtkAra meM batAyA thA ki '1927-28 meM sahAranapura dhArA 144 tor3ane ke aparAdha meM ApakA puna: giraphtAra meM eka sahabhoja kA Ayojana kiyA gayA jisameM koI kara liyA gayA aura 4 mAha kI sajA sunAI gii| vahA~ jAti. varNAdi kA bheda nahIM rakhA gyaa| maulAnA maMjurula se chUTane ke bAda Apana zrI khurazaidI lAla ke sAtha punaH nabI. ajita prasAda jaina va maiM sahabhoja meM sakriya the, satyAgraha kara diyA, phalataH puna: giraphtAra hue aura jela ata: tInoM kA ulemAoM, jainiyoM aura paNDitoM ne se tabhI chUTe jaba Andolana zAnta ho gyaa| jAti se nikAlane kA prayatna kiyA, parantu unheM sahAranapura ke sAtha-sAtha Apa tahasIla devabaMda saphalatA na mila skii| meM bhI sakriya rahe the| 12-4-1930 ko devabanda meM sahAranapura meM jaba 1927 meM kAMgresa kA vidhi eka kAMphreMsa huI! devabaMda ke hAkima ilAkA bAburAma vat gaThana huA to usameM zrI jaina sakriya kAryakartA yAdava ne ghoSaNA kI thI- 'jo devabanTa meM jalasA th| 1928 meM zrI jena kalakattA kAMgresa meM sammilita karegA use hanTara se piTavAU~gA,' ajitaprasAda jI ne hue| 1924) meM jaba mahAtmA gAMdhI sahAranapura Aye to yaha cunautI svIkAra kI, ve lAlatA prasAda akhtara, ajitaprasAda jaina kA svAgata samiti kA maMtrI banAyA maulAnA abdula vahIda aura lagabhaga cAra sau kAMgresiyoM gyaa| unhIM ke prayAsa se gAMdhI jI ko dasa hajAra ke sAtha kAMphreMsa meM bhAga lene ke lie devabanda phuNce| rupaye kI thailI bheMTa kI gii| sabhA meM jozIlA bhASaNa diyA, pariNAmata: ApakA gAMdhI jI kI aitihAsika dAMDI yAtrA mArca giraphtAra kara liyA gyaa| 5-3-1931 meM jaba gAMdhI 1930 meM sAbaramatI Azrama se prArambha huii| isa yAtrA iravina samajhautA ho gayA taba Apa rihA kara diye gye| ke prArambha hote hI samasta deza meM halacala maca gaI, 12 agasta 1934 ko zrI hIrA vallabha tripAThI sahAranapura janapada para bhI isakA gaharA prabhAva pdd'aa| kI adhyakSatA meM sahAranapura nagara kAMgresa kameTI ke 8 mArca ko vizAla sabhA kA Ayojana sahAranapura meM cunAva hue| ajita prasAda jI isameM pradhAna cune kiyA gayA jisakI adhyakSatA zrI jaina ne kI thii| gaye isI varSa jilA kAMgresa kameTI meM Apa pratinidhi 13 maI 1930 ko sahAranapura ke saiyada abbAsa taiyyaba cune gye| ko giraphtAra kara liyA gayA isake virodha meM jubalI 1935 ke bhArata sarakAra adhiniyama ke antargata pArka meM eka jalasA huA, jisameM 14 maI kI kendra aura prAntoM meM alaga-alaga sarakAra banAne kI har3atAla kA ailAna kiyA gyaa| yaha jalasA / / baje vyavasthA thii| yaha adhiniyama pahalI apraila 1937 se taka calA, isameM ajita prasAda jI ne jozIlA bhASaNa lAgU honA thaa| isameM musalamAnoM ke lie alaga se diyA thaa| nirvAcana kI vyavasthA kI gaI thii| 1936 meM ____ janavarI 1932 meM netAjI subhASacandra bosa kI yU0pI0asembalI ke cunAva kAMgresa ne muslima lIga giraphtArI ke bAda sahAranapura meM eka vizAla julUsa ke sAtha milakara lar3e the| sahAranapura janapada meM naye For Private And Personal Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 93 ekTa ke antargata eka ke sthAna para tIna hindU sITeM 1942 ke bhArata chor3o Andolana ke samaya ho gaI thiiN| nagarIya sITa para bhArI bahumata se zrI jaina sahAranapura kA jilA kalekTara laoNyaDa janatA ko vijayI hue the| acchI zikSA denA cAhatA thaa| ata: 30 agasta zrI jaina kisAna kAnUna ke vizeSajJa mAne jAte 1942 ko usane pulisa tathA homagArDoM ko sAtha the| ve sahAkAritA Andolana se bhI jur3e rhe| 1938 lekara sahAranapura jela ko ghera liyaa| jela meM isa ke Asa pAsa sarakAra ne Apako rUsa jAne kA samaya zrI jaina, ThA0 phUlasiMha aura seTha dAmodara dAsa pAsaporTa nahIM diyA, parantu u0pra0 sarakAra ke nArAja the| laoNyaDa ne bandiyoM ko apane-apane sthAna para hone para kendra sarakAra ko yaha denA par3A thA aura jAne kA Adeza diyA parantu sabhI baMdI eka sthAna zrI jaina videza yAtrA para gaye the| u0pra0 meM jamIMdArI para ikaTThe ho gye| sthiti kI gambhIratA ko samajhate unmalana meM bhI Apane sakriya bhamikA nibhAI thii| isa hue vaha usa samaya to vApisa calA gayA, parantu punaH sandarbha meM prasiddha sAhityakAra aura svataMtratA senAnI rAta ke gyAraha baje jela pahu~cA aura baiThaka meM baMdI zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ne likhA hai- 'sArA satyAgrahiyoM para lAThI cArja krvaayaa| jhagaDA hone para kisAna kAnUna unakI pratibhA kA bala pAkara sajIva jela meM khatare kI ghaNTI baja gaI aura laoNyaDa huaa| saMsAra bhara kI kisAna samasyA kA adhyayana nau AdamiyoM ko jela se le gayA tathA unakA karane ke lie jaba ve videza gaye to jarmanI ke eka sthAnAntaraNa meraTha jela meM karA diyA, inameM sambhavataH patrakAra ne unheM- "saMsAra ke sabase bar3e kAnUna kaM zrI jaina bhI the| pramukha vidhAtA'' (kisAna kAnUna para 2400 saMzodhana apane jela jIvana ke vizada anubhava zrI jaina Aye the) kahA thaa| Aja (1947) jamIMdArI kI ne rocaka DhaMga se varNita kiye haiN| kucha aMza hama yahA~ jabtI ke bAre meM yUpI0 jo mahAn anuSThAna kara rahI de rahe haiM-'mujhe sahAranapura se haradoI sthAnAntarita kara hai usake ve mukhya aMga haiN|' diyA gayA thA, jahA~ maineM apane jIvana ke kucha sabase 16-17 disambara 1939 ko mujaphpharAbAda meM sukhada kSaNa jiye........ gaNeza zaMkara vidyArthI hameM choTe pAMcavAM jilA rAjanaitika sammelana huA, isameM Ayojita bhAI kI taraha sneha karate the| ....... mujhe jela meM kabhI kisAna sammelana kI adhyakSatA ajita prasAda ne kI koI parezAnI yA parivAra se vichoha mahasUsa nahIM thii| isa rAjanaitika sammelana meM kula cAra prastAva huaa| .....mujhe khUba yAda hai ki jela se jAte hue pArita hue the, jinameM tIna para Apane jozIle bhASaNa gaNeza zaMkara vidyArthI kI AkhoM meM AMsU the| mere rihA diye the| na ho sakane ke kAraNa unakI apanI jela se chUTane 8 sitambara 1941 ko sahAranapara meM satyAgraha kI khuzI maddhima ho gaI thii| ....hamArI jela meM jhagaDe karate hue Apa giraphtAra hae, Apako khataranAka kaidI bahuta hote the| ...mujhe yAda hai ki pulisa AI0 jI0 mAnate hae phatehagar3ha jela bhejA gayA thaa| 1942 ke kI yAtrA ke daurAna bahuta nArebAjI huI thI aura hama meM prArambha meM sahAranapura ke dasa vyaktiyoM ko ugravAdI se jo isa nArebAjI ke netA the, unheM ekAnta koThariyoM bhASaNa dene ke Aropa meM giraphtAra kiyA gayA thA. meM bheja diyA gayA thaa| meM bhI unhIM meM se eka thaa|' Apako bhI vaharAica meM diye gaye bhASaNa ke AdhAra 1946 meM kaibineTa yojanA ke antargata hue cunAvoM para giraphtAra kara liyA gayA thaa| meM hindU sITa ke antargata Apa sahAranupara se cune gye| For Private And Personal Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 94 svataMtratA saMgrAma meM jaina isI samaya saMvidhAna nirmAtR sabhA ke lie bhI Apa cune zrI abhayakumAra jaina gaye jahAM Apane mahattvapUrNa bhUmikA nibhaaii| zrI abhayakumAra jaina kA janma 1912 meM huaa| AjAdI ke bAda deza ke nirmANa meM bhI Apane Apake pitA kA nAma zrI kalyANadAsa thaa| kalyANadAsa mahattvapUrNa bhUmikA nibhaaii| 1952 meM hue prathama Ama / jI grAma-vaira, tahasIla-maihara cunAvoM meM Apa sahAranapura-mujaphpharanagara se lokasabhA meM kAMgresa kA kAma gupta rUpa ke sadasya cune gye| se karate the| jabalapura tripurI 1957 meM bhI Apa saMsada sadasya adhivezana meM jAne se rAjA sahAranapura-mujaphpharanagara se cune gaye the| kendrIya sarakAra sAhaba nArAja ho gaye aura meM Apa punarvAsa, khAdya evaM kRSimaMtrI bhI rahe the| lAkhoM rupayA, jo maihara aura 1961-64 meM Apa u0pra0 kAMgresa kameTI ke adhyakSa, baira meM dukAna kA thA, vasUla 1965-66 meM kerala ke rAjyapAla aura 1968-74 meM nahIM hone diyA aura jo jamIna thI vaha bhI jabta rAjyasabhA sadasya rahe the| sahAranapura meM gUgoM-baharoM ke karake apane naukaroM ko de dii| lie eka vidyAlaya kI sthApanA bhI Apane kI thii| zrI jaina ne apane paricaya meM likhA hai- '1939 'sevAnidhi TrasTa' ke Apa ekamAtra TrasTI the| 'yU0 pI0 meM rakSAbandhana ke samaya pahalA jhaMDA nikalA, jabaki TineksI ekTa' va 'raphI ahamada kidavaI kA jIvana usa samaya zora thA, ki rAjA sA) maihara ne pulisa ko caritra' pustakoM ke sAtha-sAtha Apake aneka lekha AjJA de dI hai ki 'jo jhaMDA uThAve usako golI mAra patra-patrikAoM meM prakAzita hue haiN| 2 janavarI, 1977 do|' hama loga AjAda cauka maihara meM dIvAnoM kI taraha ko kansara jaise asAdhya roga se ApakA dehAvasAna ho gyaa| jhaMDA liye rASTragIta gAte mauta kA intajAra kara rahe the, A) (I)- jai0sa0rA0a0, (2)- sa0sa), I/ 146-188, esa0pI0 sAla Aye aura mere sIne para pistaula lagAkara 538, 544,554 Adi, (3)- sa0sa0, 2:248-258, (4) u0pra0 javA) pR)-86. (5)- bhArata ko saMvidhAna nirmAta garaje ki 'tumane jhaMDA kisakI AjJA se nikAlA hai| sabhA kA phAlDa kiyA bar3A citra isI pustaka meM dekheM, jisameM zrI maiMne kahA- 'AjJA gulAmoM ko lenI par3atI hai, hama to ajita prasAda jaina kA citra hai| AjAda haiN'| isa para esa0pI0 ne pakar3a liyA aura zrI abIracaMda jaina jhaMDA mAMgA parantu jaba taka hama logoM ke hAthoM meM zrI abIracaMda jaina, patra-zrI pannAlAla kA janma hathakar3I nahIM par3I, jhaMDA liye hue cAra hajAra janatA 1900 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1942 ke kA hamArA julUsa dIvAna nAgendranAtha ke baMgale para Andolana meM Apa apane putra zrI hIrAlAla dvArA phuNcaa| dIvAna ne esa0pI0 ko bure zabdoM meM gAlI dI bhUmigata hokara toDa-phoDa ke kArya karane aura giraphtAra phira hama logoM ko (cha: AdamiyoM ko) kotavAlI na hone para baMdhaka ke rUpa meM bandI banAye gaye the| jela le jAkara banda kara diyA gyaa| se putra ko Atma samarpaNa na karane kI preraNA dete rhe| phira hama logoM ke Upara mukadamA calA jisameM antata: zrI hIrAlAla ke giraphtAra hone para 5 mAha do varSa kI sajA tathA 100 ru0 jurmAnA sunA diyA bAda rihA kiye gye| gayA aura hama loga jela bheja diye gye| jela meM hama ___ aa|| (1) ma0 pra0 sva) saiH), bhAga / , pRSTha 29, (2). logoM para DAkuoM aura kAtiloM dvArA nAnA prakAra ke svA) sA) ja), pRpta 83 atyAcAra hone lge| atyAcAra sahana na hone para hama For Private And Personal Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 95 sabane milakara anazana zurU kara diyA aura sAtaveM sadasya rhe| lambI bImArI ke pazcAt dinAMka anazana para jaba DAkTara ne riporTa dI ki, ye saba mara 17-1-1983 ko ApakA svargavAsa ho gyaa| jAyeMge, taba jAkara atyAcAra kama hae isa taraha maihara A)- (1) ma0pra() sva) sai0, bhAga jela meM eka varSa cha: mAha bitaaye|' nareza divAkara dvArA preSita pricy| ___ A)-(1) ma) pra) svA) sai), bhAga 5. pR0 256 (2) svaH) zrI abhayakumAra jaina pA, (3) aneka pramANa patra (4) vi0 sva0 sa) i), pR0-344 vyavasAya se cikitsaka aura 'agragAmI' jaise zrI abhayakumAra jaina rASTrIya patroM ke prakAzaka, kaTanI, jilA-jabalapura 'abbU' upanAma se vikhyAta zrI abhayakumAra jaina, (ma0pra0) ke zrI abhayakumAra jaina, putra-zrI bAre lAla putra-zrI gulAbacanda jaina kA janma 7 sita0 1913 ko kA janma 1904 meM huaa| Ayarveda tathA homyopaithI sivanI (ma0pra0) meM huaa| cikitsA meM mahArata prApta zrI jaina 1920 se hI 1937 meM Apane kAMgresa svatantratA saMgrAma meM sakriya ho gaye the| 1930 ke kI sadasyatA grahaNa kii| jaMgala satyAgraha meM bhAga lene para Apa jabalapura tathA 1942 ke bhArata choDo maMDalA jeloM meM lagabhaga sAr3he sAta mAha baMda rhe| Andolana meM Apane bhAga 1934 meM 'Adarza' tathA 1938 meM 'agragAmI' nAmaka liyA tathA sivanI, rASTrIya patroM kA prakAzana Apane kiyA thaa| A) - (I) ma0pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha 29, (2) | chinda bAr3A, nAgapura, jaisa) rA() a01 jabalapura jeloM meM Der3ha varSa kA kArAvAsa bhogaa| sampUrNa jIvana rASTra ke prati samarpita karane vAle zrI jaina meM zrI abhayamala jaina deza sevA, ImAnadArI, rASTra ke prati pUrNa niSThA evaM zraddhA 'mAravAr3a loka pariSad' ke saMsthApakoM meM eka kUTa-kUTa kara bharI thii| zrI abhayamala jaina kA janma jodhapara (rAjasthAna) meM bhArata kI pradhAnamaMtrI zrImatI iMdirA gAMdhI ne 1906 I.) meM huaa| zikSA samApta kara ve jodhapura svataMtratA ke paccIsaveM varSa ke avasara para svataMtratA relave- kAryAlaya meM naukarI karane lge| rASTrIya bhAvanA Andolana meM smaraNIya yogadAna ke lie rASTra kI ora se ota-prota zrI jaina ne 1928 se khAdI pahananA zurU se Apako tAmrapatra bheMTakara sammAnita kiyA thaa| isI kiyA aura 1932 meM jaba zrI jayanArAyaNa vyAsa ne puSkara meM mAravAr3a rAjanaitika sammelana bulAyA to zrI prakAra digambara jaina samAja kI ora se bhI sammAna patra jaina usameM bhAga lene gaye, huA vahI jisakI unheM bheMTakara Apako sammAnita kiyA gayA thaa| zAsakIya AzaMkA thI, unheM rAjadrohAtmaka kAryoM meM bhAga lene upAdhi mahAvidyAlaya, sivanI kI ora se bhI Apako kA aparAdhI mAnakara naukarI se nikAla diyA gyaa| abhinaMdana patra bheMTa kiyA gayA thaa| aba vaha khulakara sArvajanika kAryoM meM bhAga lene varSa 1975-76 meM Apa bIsa sUtrIya Arthika lge| kAgaja sTezanarI kI jo dukAna unhoMne kholI kAryakrama samiti ke sadasya, 1981 se 83 taka jilA vaha rAjanaitika gatividhiyoM kA kendra bana gii| 1936 iMdirA kAMgresa kameTI, sivanI ke kAryakArI adhyakSa, meM Apane apane sahayogI zrI mAnamala jaina aura zrI varSa 1982 meM jilA thoka upabhoktA bhaNDAra ke chaganarAja caupAsanI ke sAtha chAtroM kI zulka vRddhi For Private And Personal Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 96 svataMtratA saMgrAma meM jaina aura bAI jI ke tAlAba ke masale ko lekara zrI amIracaMda jaina Andolana kiyaa| sarakAra dvArA giraphtAra kara lene para apanI kavitAoM se rASTrIyatA kI alakha jagAne Apako eka varSa parabatasara ke kile meM rahanA par3A, vAle, maNDalA (ma0pra0) ke zrI amIracaMda jaina ugravaktA mAravAr3a loka pariSad ke 1940 ke Andolana meM aura karmaTha sipAhI rahe haiN| Apa apane agraja zrI Apa sakriya rahe, 1942 ke Andolana meM Apa do zyAmalAla jI ke sAtha Andolana meM sakriya hue| AzA varSa jela meM rhe| jodhapura kI aneka sAmAjika aura thI ki zyAmalAla jI ke jela jAne para Apa zAnta ho rAjanaitika saMsthAoM kI sthApanA meM ApakI sakriya jAveMge, para Apa nahIM maane| 1941 evaM 1942 ke bhUmikA rhii| deza kI AjAdI kA zIghra sapanA dekhane AndolanoM meM Apako jela yAtrAyeM karanI par3IM, 1942 vAle zraddhaya abhayamala jI AjAdI ke mAtra eka mAha meM Apa Der3ha varSa jela meM rhe| Apa pracAra sAmagrI presa pUrva julAI 1947 meM AjAdI kA bhAvI jazna meM chApakara diyA karate the| dezavAsiyoM ko chor3akara paMcatattva meM vilIna ho gye| A0 (1) jai) sa0 rA0 a0 A) (1) jaina saMskRti aura rAjasthAna, pR0-344 zrI amIracaMda jaina (2) rA) sv| sa), pA)-6800 jabalapura (ma0pra0) ke zrI amIracaMda jaina, zrI abhinaMdanakumAra TaDaiyA putra- zrI kastUracanda kA janma 1920 meM huaa| lalitapura (u0pra()) nivAsI, prasiddha TaDaiyA 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM hozaMgAbAda meM Apa bandI banA liye gye| Apane hozaMgAbAda tathA parivAra meM saMTa pannAlAla jI ke putra zrI abhinaMdana akolA jela meM 2 mAha kA kArAvAsa bhogaa| kumAra TaDaiyA ke rASTrIya vicAra kaoNleja jIvana se hI rahe haiN| A0-(1) ma0pra0 sva0 sai0, bhAga-1 , pRSTha 29 1942 ke rASTravyApI jana zrI amIracaMda jaina AMdolana meM sammilita hone bAlAghATa (ma0pra0) ke zrI amIracaMda jaina, putra ke kAraNa Apa eka varSa zrI phadAlIlAla jaina kA janma 1920 meM narasiMhapura kArAvAsa aura 100 rupaye (ma0pra0) meM huaa| dasa varSa kI umra meM hI Apa | ke daMDa se daMDita hokara jhAMsI namaka satyAgraha ke samaya maMDalA meM svAdhInatA Andolana jela meM rhe| TaDaiyA jI jile ke prasiddha vakIloM kI ora AkRSTa hue| 1932 meM prabhAtapherI nikAlane meM se haiN| Apa jilA kAMgresa evaM maMDala kAMgresa ke ke Aropa meM Apako betoM kI sajA dI gii| 1941 meM sadasya rahe haiN| jainAjaina janatA para ApakA acchA vyaktigata satyAgraha meM 4 mAha kI najarabandI tathA prabhAva hai| Apa kaI saMsthAoM kI pragati se juDe 1942 meM lagabhaga 3 varSa jabalapura jela meM Apane hae haiN| ApakA jIvana sAdA hai| sahI jiMdagI kI kaatte| 'vanavAsI sevA maNDala' ke Apa sakriya kAryakartA talAza meM aura satya kI khoja meM Apa sadaiva lage rhe| 1949 ke bAda Apa narasiMhapura se bAlAghATa cale gye| rahate haiN| ___22 agasta 1997 ko dainika bhAskara, jabalapura ___ A)-(1) rA) nI), pR0-64, (2) jai0 sa) rA0 a0, ko diye eka sAkSAtkAra meM Apane kahA thA- 'usa (3) DaoN.) bAhubalI kumAra dvArA preSita paricaya samaya hamArA sapanA thA ki deza AjAda hone ke bAda For Private And Personal Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 97 bhArata meM hameM eka khuzahAla deza dekhane ko milegaa| janma sAta julAI 1919 ko bamarAnA, jilA-jhA~sI huA bhI yahI, AjAdI ke samaya isa deza meM suI kA (u0 pra0) meM huaa| alpavaya bhI kArakhAnA nahIM thA, siMcAI vyavasthA, vidyuta saMyaMtra, meM hI Apako mAtR-pitR zikSA kA bhI koI khAsa phailAva nahIM thaa| paMcavarSIya viyoga sahanA pdd'aa| yojanAoM dvArA hamane kala kArakhAne lagAye........ kintu Apane lalitapura, Aja deza meM cAritrika girAvaTa huI hai| rizvatakhoroM, sADhUmala, baruAsAgara Adi beImAnoM, ghoTAloM kI bU Aja hameM hara tarapha dikhAI de sthAnoM para zikSA grahaNa kI rahI hai| .... isa gahana aMdhakAra ko dUra karane vAlA aura ucca zikSA ke lie koI sUraja avazya niklegaa|' vArANasI ke syAdvAda mahAvidyAlaya pahuMce, jahA~ ___ A3- (1)ma0pra0sva) sai), bhAga-1, pRSTha 170, (2) dainika se Apane nyAyatIrtha aura jainadarzanAcArya kI parIkSAyeM uttIrNa kii| bhAskara, jabalapura, 22 agasta 1997 syAdvAda mahAvidyAlaya 1942 meM krAntikAriyoM zrI amRtalAla caMcala kA gar3ha thaa| vidyAlaya ke sabhI chAtra AjAdI ke rASTrIya gItoM ke prasiddha lekhaka zrI amRtalAla Andolana meM zarIka hue the aura adhikAMza ne giraphtAra caMcala, putra-zrI hajArIlAla kA janma 9 navambara hokara jela kI dAruNa yAtanAyeM sahI thiiN| zAstrI jI 1913 ko TimaranI, jilA- ne apane 21-9-1994 ke patra meM svayaM likhA hai-'san hozaMgAbAda (ma0pra0) meM huaa| 1942 ke rASTrIya Andolana meM syAdvAda mahAvidyAlaya bAda meM Apa gADaravArA, ke choTe-bar3e sabhI chAtroM ne sakriya bhAga liyA thaa| jilA- narasiMhapura (ma0pra0) sabhI ko bhinna-bhinna kAma sauMpe gaye the| pistauloM kI Akara basa gye| jaba rakSA tathA Agantuka netAoM kI vyavasthA kA bhAra mujhe Apa inTaramIDieTa meM sauMpA gayA thaa| ......ikkIsa dina taka hama tInoM adhyayanarata the tabhI se vidyArthI (zAstrI jI, zrI ghanazyAmadAsa va zrI gulAba caMda) Andolana meM sakriya ho gye| 1932 ke Andolana meM havAlAta meM baMda rhe| zrI gaNezadAsa jaina ne jamAnata Apane haradA meM satyAgraha kiyA, giraphtAra hue aura dekara hameM chudd'aayaa| usa samaya jamAnata dene vAle nahIM sAr3he sAta mAha kA kArAvAsa bhogaa| Apane aneka milate the... rASTrIya aura jaina kavitAyeM likhIM sAtha hI saubhAgya kA viSaya hai ki jisa syAdvAda 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' aura 'bhaktAmara' kA hindI mahAvidyAlaya meM Apane adhyayana kiyA aura krAntikArI padyAnuvAda kiyA hai| gatividhiyoM meM bhAga liyA. usI vidyAlaya meM Apa ___A0 (1) ma0pra0 sva0 sai), bhAga-1, pRSTha 137 1944 meM adhyApana kArya karane lage tathA 195) taka (2) sva) pa0 kArya kiyaa| 1960 se 1980 taka sampUrNAnanda zrI amRtalAla jaina zAstrI saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI, 1981 se 1988 jaina sAhitya ke talasparzI vidvAna, sakavi tathA 1993 se 1996 taka Apane jaina vizvabhAratI paM0 amRtalAla zAstrI, putra-zrI buddhisena jaina kA (samprati mAnya vizvavidyAlaya), lADanUM (rAjasthAna / For Private And Personal Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 98 svataMtratA saMgrAma meM jaina meM adhyApana kArya kiyaa| 1989 se 1992 taka Apa unheM dekhakara Dara gayA, phalata: maMdira ke pAsa se hI prAcya prAkRta saMskRta vidyApITha, ahamadanagara (mahArASTra) maiMne pistauleM gaMgA meM pheMka dii| sI0 AI0 DI0 ke logoM meM rhe| ne pahale mujhe gAliyAM dIM phira rAta nau baje pulisa AI jaina saMskRta sAhitya ke sarvotkRSTa vidvAn aura mujhe va anya 15-20 chAtroM ko giraphtAra karake pa) jI ne dravyasaMgraha, candraprabhacaritam, tattvasaMsiddhi le jAne lgii| muhalle ke loga mere samarthana meM bAhara jaise durUha granthoM kA hindI anuvAda kiyA hai| aneka nikala aaye| sabhI ne kahA "yaha lar3akA bar3A bholA anusandhAnaparaka zodha-lekha Apake prakAzita ho cuke hai yaha to bAhara bhI nahIM nikltaa|" para pulisa nahIM haiN| assI varSa kI umra meM bhI Apa sAhitya-sAdhanA maanii| mujhe 21 dina havAlAta kI sajA dI gaI thii|' meM saMlagna haiN| hAla hI meM Apako 'zruta saMvardhana TrasTa' 'apane jela jIvana ke kucha saMsmaraNa sunAyeM' dvArA ikatIsa hajAra ke puraskAra se sammAnita kiyA hamAre aisA kahane para paM0 jI bole-'havAlAta meM gayA hai| bI0 eca) yU0 ke azoka, jo 16 varSa ke the aura bI0 dinAMka 25-5-97 ko vArANasI meM bhagavAn esa0 sI0 ke chAtra the, hamAre sAtha hI banda hue the prAta: pArzvanAtha ke janma sthAna bhelUpura jaina dharmazAlA meM unake pitA Aye aura unakA tathA 4 anya hama logoM vayovRddha aura kRzakAya pUjya paM0 jI se hamane eka kA bhojana lAye, usa dina to zAnti se bhojana kiyaa| sAkSAtkAra liyaa| isa avasara para DaoN kamaleza kumAra, bAda meM jela meM vaisA bhojana nasIba nahIM huaa|' paM0 jI DaoN) phUlacaMda premI, DaoN.) surezacaMda jaina tathA paM0 jI kucha dravita se hokara bole-'bhaiyyA! jela to jela hai, ke suputra zrI azoka kumAra jaina bhI maujUda the| du:kha hI du:kha thA una dinoM jeloM meN| Aja kI jeleM hamAre yaha prazna karane para ki-'Apa svataMtratA to sunate haiM bahuta acchI haiN| una dinoM rAjanaitika Andolana meM kaise kUda par3e' zradveya paM0 jI ne kahA ki kaidiyoM taka ko mAra khAnI par3atI thii| maiM to eka samaya 'maiM hI kyA 1942 ke Andolana meM syAdvAda bhojana karatA thaa| kambala aise the ki pahalI rAta jo mahAvidyAlaya, vArANasI ke zata-pratizata chAtra AMdolana do kambala mile the unameM eka bichAyA dUsarA oddh'aa| meM sakriya the| maiM syAdvAda mahAvidyAlaya kA sabase sIdha jaba leTA to lagA ki AlapineM cubha rahIM haiN|' / chAtra thaa| maiM bAhara bahuta kama jAtA thA isalie mujhe pa) jI ne Age kahA- 'bAda meM hameM zrI harizcandra aise kAma sauMpe jAte the jo andara rahakara hI karane pdd'eN| vakIla, zrI gaNezadAsa jaina rahIsa va eka bairisTara chur3Ane maiM sIdhA aura bholA-bhAlA thA, ata: vidyAlaya ke gaye the|' adhikArI va pulisa mujha para krAntikArI hone kA anta meM maiMne eka prazna aura kara diyA 'paM0 jI vizvAsa nahIM karate the| eka bAra mujhe chaha pistauleM Apake sAtha paM0 khuzAla caMda gorAvAlA jI bhI the, jo surakSA ke lie sAMpI gaIM aura kahA gayA ki chedIlAla bAda meM sampUrNAnanda jI ke khAsa vyakti rahe, rAjanaitika ke maMdira (yaha maMdira Aja bhI bhadainI ghATa, vArANasI kSetra meM unakI lambI pahu~ca bhI thI, phira Apane peMzana meM ekadama gaMgA ke kinAre hai| gaMgA kI lahareM barasAta lenA kyoM svIkAra nahIM kiyaa|' nispRhI paM) jI meM isakI dIvAroM kA chUtI jAtI haiM) meM chipA aao| bole-'vaha to Aja bhI ho sakatA hai| para na taba peMzana maiM lekara gayA, bholA bhAlA hone se sI0 AI0 DI0 lene kI icchA huI thI aura na Aja bhI hai| deza ko ke AdamiyoM taka na mujha para zaMkA nahIM kI, para maiM kiyA so kiyA, use kyA bhunAnA ?' For Private And Personal Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 99 hamane aise nispRhI vyaktitva ko praNAma kara apane 6 mAsa kA kArAvAsa tathA 100) jurmAne kI sajA jIvana ko kRtakRtya maanaa| paayii| 1942 kI mahAkrAnti ke dinoM meM Apa gvAliyara A) (1) jo) sa) rA) a0 (2) vi0 a0), pRSTha 183 rAjya meM the| pahile Apa vahIM giraphtAra hue, usake bAda (3) sAkSAtkAra 25-5-1997 (4) sva) pa0 / vahAM se niSkAsita hote hI hailaiTazAhI ke zikAra hokara zrI amolakacaMda jaina 25 disambara 1944 taka najarabanda rhe| bAda meM bhI Apa mugala sAmrAjya ke antima dinoM meM baMgAla kI yukta prAnta ke zikSA, sampatti, sUcanA tathA zrama vibhAga ___ ke sahaja sarasvatI sevaka maMtrI bAbU sampUrNAnanda jI ke tarapha se Akara eka saMbhrAnta jaina osavAla kula prAiveTa sekreTarI rhe| zrI jaina (1) aphIsara Ana banArasa meM basa gayA thaa| isI zAkhA ke vaMzadharoM meM / parsanala sTApha, mukhyamaMtrI, yU0 pI0 1948-51 (2) se eka kula 'bAlUjI ke AnarerI nidezaka, sUcanA vibhAga, u0 pra0 (3) saciva, pharza' muhalle meM rahane lgaa| u0 pra0 kAMgresa pArliyAmenTrI borDa (4) upa mukhya isI ghara meM 11 janavarI 1907 sacetaka, rAjyasabhA 1952-56 Adi aneka viziSTa ko zrI amolakacaMda jaina kA padoM para rhe| Apane pUrvI jarmanI, haoNlaiNDa, beljiyama, janma huA thaa| 1929 meM phrAMsa, iTalI Adi aneka dezoM kI yAtrAyeM kI thiiN| prathama zreNI meM vakAlAta pAsa aneka bhAratIya daloM kA netRtva Apane kiyA thaa| aneka karane ke bAda ApakI jaina maMdiroM/dharmazAlAoM kA udghATana bhI Apane kiyA vakAlAta khUba cala par3I thii| ApakI yukti aura thaa| dehalI meM mahAvIra jayantI ke saMyojaka bhI Apa pratibhA kI chApa adAlata meM spaSTa thii| 1930 kA rahe the| Apa naitikatA aura spaSTavAditA ke lie svataMtratA saMgrAma prArambha hote hI isa yuvaka vakIla ne vikhyAta the| sabhI rAjanaitika mukadame muphta meM ldd'e| phalata: A)-(1) jai) sA) rA0 a0 (2) putra zrI vIrendra kumAra naukarazAhI kI najaroM meM khaTaka gyaa| jela meM hue dvArA prepita patra 2-12-98 evaM paricaya atyAcAroM ke bhaNDAphor3a ko lekara sarakAra ne ina para daphA 500 meM mukadamA calAyA aura 500 ru0 zrI amolakacaMda jaina jurmAne kI sajA dii| yadyapi Apa apIla meM nirdoSa kada se Thigane kintu bhArI bharakama vyaktitva ke siddha hue tathApi briTiza sAmrAjyazAhI kA eka-eka dhanI, khaNDavA (ma0pra0) ke zrI amolakacaMda jaina, doSa Apako spaSTa ho gayA aura usakA anta karane putra.- zrI choTU jaina kA janma / pharavarI 1908 meM huaa| ke lie dRr3hapratijJa ho gye| Apane maiTrika taka zikSA grahaNa kI tathA yuvAvasthA meM zrI jaina dainaMdina rAjanIti meM bhAga lene lage aura hI rASTrIya Andolana meM sakriya bhUmikA nibhAne lge| 1937 meM zrI govindavallabha panta kI adhyakSatA meM hue jaMgala satyAgraha meM nimAr3a meM anya kAryakartAoM jilA rAjanaitika sammelana ke pradhAnamaMtrI he| isake bAda ke giraphtAra hone para Apane jile ke DikTeTara 38-39 meM Apa yukta prAnta (vartamAna u0pra0) ke kI haisiyata se AMdolana kucha samaya ke lie zikSAmaMtrI bA) sampUrNAnanda jI ke prAiveTa sekreTarI rhe| saMcAlita kiyA thaa| Apa aneka varSoM taka jilA 1942 meM Apane vyaktigata satyAgaha meM bhAga liyA aura kAMgresa kameTI ke maMtrI aura prAMta ke sadasya bhI For Private And Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 100 svataMtratA saMgrAma meM jaina rhe| 1942 ke Andolana meM Apa eka rAta acAnaka karate the| kahA jAtA hai ki Apake dAdA digambarAvasthA giraphtAra kara lie gaye aura khaNDavA aura jabalapura meM jina darzana karate the| jaba Apa sAr3he tIna varSa ke kI jeloM meM lagabhaga 1 varSa taka rhe| the taba dAdA jI kA dehAvasAna hone se ApakI A)- (1)-ma0 pra0 sva0 sai), bhAga 4, pRSTha 9 (2)-jai0 dAdI Apako lekara kosIkalAM (mathurA) u0pra0 meM sa) rA) a), pRSTha 74 A gaI thiiN| zrI amolakacaMda jaina goyalIya jI kI prArambhika zikSA caurAsI zrI amolakacaMda jaina kA janma 1916 meM rIvAM (mathurA) meM huI jahAM unhoMne madhyamA taka adhyayana (ma0pra0) meM huA, Apake pitA kA nAma zrI lakSmIcaMda kiyaa| ApakI AjIvikA aura rAjanIti meM praveza jaina thaa| Apane mAdhyamika zikSA grahaNa kii| Apa ke saMdarbha meM Apake putra zrI zrIkAnta goyalIya ne jo 1935 se 1942 taka AMdolanoM meM sakriya rhe| isa saMsmaraNa (tIrthaGkara nava0-di0 1977) likhA hai| use daurAna Apane bhUmigata rahakara AMdolanoM ko gati pradAna hama yahA~ yathAvata uddhRta kara rahe haiN| kii| Apane sucAru rUpa se pArTI kA saMgaThanAtmaka 'apane pUrvajoM ke nAma ko rozana karane ke kArya kiyA aura aMgrejI sarakAra ko dikhA diyA ki lie pitA jI dillI A gye| bAbA kI buA bhArata meM rahane vAlA pratyeka nAgarika deza-premI hai| (bairisTara campatarAya jI kI bahana mIro) ke ApakI aneka pustakeM zAsana ne jabta kara lii| vAtsalyapUrNa nirdezana meM unhoMne eka choTA sA makAna svataMtratA prApti ke pazcAta Apa vyAvasAyika evaM liyA aura bajAje kA puztainI kArya sNbhaalaa| unakI dhArmika kAryoM meM apanI ruci anusAra saMlagna haiN| miThAsa aura ImAnadArI para grAhaka rIjhe rahate the| A0-ma) pra) sva0 sai0, 5/255 kArobAra cala niklaa| subaha-zAma sAmAyika, svAdhyAya aura jina-darzana unakA svabhAva ho gyaa| zrI ayodhyAprasAda goyalIya __ pahAr3I dhIraja (dillI) meM tAUjI (zrI nanheMmala sira para TopI, maMjholA kada, kasaratI deha, jI jaina) ke sahayoga se 'jaina saMgaThana lAibrerI sabhA' gehuA raMga, gaThe hue aMga, bharI huI sajaga mukhAkRti, kI sthApanA kI aura usake maMca se sAmAjika, viralazmazru, vANI meM oja, zailI meM gambhIratA aura rAjanaitika aura sAhityika utsava kiye| hindI- urda nirAlApana, yahI vyaktitva thA sAhitya evaM bhAratIya itihAsa ke uddharaNa unake bhASaNoM vANI ke jAdUgara zraddheya zrI meM pravAha laate| ve vANI ke jAdUgara ho gye| ayodhyAprasAda goyalIya kaa| dillI ke pahADI dhIraja aura cA~danI cauka ne jaina samAja meM jAgRti unheM apanA rAjanaitika netA maanaa| eka bAra ve cA~danI kA zaMkhanAda karane vAle cauka kI vizAla janasabhA meM dhArApravAha bhASaNa de rahe 'vIra, anekAnta' jaise pragativAdI the| 'dehalavI TakasAlI jubAna aura mauke ke custa zera' ' patroM ke sampAdaka goyalIya bhIr3a ko bhAratamAtA kI ber3iyA~ tor3ane para joza bhara jI kA janma 7 disambara 1902 ko vartamAna hariyANA rahe the| pulisa- uccAdhikArI ne adAlata meM kahA thA ke bAdazAhapura, jilA-guDagAMvA meM huA thaa| Apake - "goyalIya sAhaba ko sabhA meM giraphtAra karanA bahuta pitA zrI rAmazaraNadAsa khAnadAnI bajAje kA vyavasAya muzkila thaa| Apa avAma para chAye hue the| pUrI bhIr3a For Private And Personal Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 101 hama para TUTa par3atI; ata: mITiMga khatma hone para goyalIya thii| kArAvAsa pitA jI Atmazuddhi ke lie gaye the| jI ko giraphtAra karanA munAsiba smjhaa|" jela se ve cupacApa ghara A gye| lAlA zaMkara lAla AdaraNIya tAUjI (lAlA nanhemala jI) aura aura zrI AsaphaalI ghara para milane aaye| pitAjI pitAjI dillI meM eka sAtha giraphtAra hue| dAdI ne ke tyAga evaM dezasevA kI sarAhanA kii| zrI devadAsa apane beToM ko jI bharakara AzIrvAda diyA aura kahA, gA~dhI ne gA~dhI Azrama meM pitA jI ko sarvisa denI "maiMne tumheM isIlie (Aja ke lie) janA thaa|" janatA cAhI; kintu unhoMne deza sevA kA muAvajA svIkAra ne jayajayakAra kii| nahIM kiyaa| tAUjI aura pitAjI dillI ke prathama unakA dillI ke krAntikAriyoM se bahuta ghaniSTha namaka-satyAgrahI the| dillI meM sabase pahale namaka samparka thaa| apane ojasvI vicAroM se ve AjIvana banAkara unhoMne becaa| mahAmanA mAlavIya jI ne svayaM kArAvAsa jAne vAle the| pArliyAmenTa meM sAimana kamIzana unase namaka kharIdA thaa| para bama pheMkA jAegA, isakI jAnakArI unheM bahuta pitA jI ne 3 sAla kI 'sI' klAsa pahale se thii| unake rAjanaitika ziSyoM meM krAntikArI bAmazakkata kaida saharSa maMjara kii| jela meM ve maMja ba~Tate. zrI vimala prasAda jaina aura zrI rAmasiMha pramukha haiN| cakkI claate| chaha mAha pitAjI ne roTI namaka aura ve zrI arjunalAla jI seThI se bahuta prabhAvita pAnI se lagAkara khaayii| unake mauna satyAgraha para jela the| seThIjI para unake likhe saMsmaraNa ('jaina jAgaraNa adhikAriyoM kA dhyAna gyaa| alaga se binA pyAja kI ke agradUta' bhAratIya jJAnapITha kAzI) bahuta sajIva sabjI banane lgii| jela meM samaya kA upayoga adhyayana evaM mArmika bane haiN|' meM kiyaa| sara ikabAla kI 'bAMgedarA' aura 'bAlejabarIla' goyalIya jI lagabhaga 15 varSa bhAratIya sAhitya jala ma par3ha ddaalii| allAmA ikabAla kA kI prasiddha prakAzikA saMsthA. bhAratIya jJAnapITha ke 'kalAma-o-phalasaphA', unakI bhASA, vANI aura avaitanika maMtrI rhe| yahIM unhoMne jJAnapITha kI prasiddha jindagI kA or3hanA bichaunA ho gyaa| mAsTara kAbulasiMha patrikA 'jJAnodaya' kA sampAdana kiyaa| ve 'vIra' aura jI aura kaumI zrI gopAlasiMha unake mauNTagumarI aura 'anekAnta' ke bhI sampAdaka rhe| goyalIya jI apane miyA~valI jela ke khAsa sAthiyoM meM the| zahIdoM ke jIvana meM kitane ImAnadAra the yaha batAne ke lie zahIda bhagatasiMha kI sITa para pitAjI ko 12 ghaMTe rahane 'vikAsa' aura 'nayA jIvana' ke sampAdaka zrI akhileza kA phakha hAsila hai| zarmA kA nimna saMsmaraNa hI paryApta hai| ___kArAvAsa ke anubhavoM ko pitA ne apanI "san 1953 meM bhAratIya jJAnapITha kAryAlaya kahAnI kI pustakoM 'gahare pAnI paiTha', 'jina khojA (kAzI) kA jAnA huaa| vahA~ goyalIyajI DAlamiyA tina pAiyAM', 'kucha motI kucha sIpa' aura 'lo kahAnI nagara se padhAre hue the| goyalIyajI apane kAryAlaya meM suno' (sabhI bhAratIya jJAnapITha, dillI se prakAzita) the| ArAma kA vakta thaa| ve apane bistare para vizrAma meM piroyA hai| ye anubhava aba sAhitya kI bahumUlya kara rahe the| usI samaya 'jJAnapITha' ke tatkAlIna thAtI haiN| maiMnejara aaye| AdezAnusAra takiye ke pAsa rakhA unake jela se chUTane kA dillI vAsI bahuta liphAphA aura rakhI huI duannI uThA lii| mujhe liphAphe betAbI se intajAra kara rahe the| bhavya svAgata yojanA para rakhI duannI kI bAta samajha meM nahIM aayii| For Private And Personal Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 102 svataMtratA saMgrAma meM jaina kAryAlaya meM maiMnejara se bAtacIta ke daurAna puuchaa| nahIM par3hA jaataa|" javAba sunakara maiM khisiyAnA-sA khar3A maiMnejara ne batAyA- "maMtrIjI, vyaktigata DAka meM raha gyaa| ghara Akara gairata ne takhtI aura urdU kA kAyadA jJAnapITha kA posTeja kharca nahIM karate haiN| duannI lAne ko majabUra kara diyaa|"... TikaTa ke lie dI hai|" bAda meM Apa prasiddha urdU sAhityakAra zerasiMha goyalIyajI hindI, urdU, arabI, phArasI, saMskRta, 'nAja' ke sAtha muzAyaroM meM jAne lge| goyalIya jI aMgrejI, Adi ke udbhaTa vidvAn the| nATaka, kavitA, kI ragoM meM rASTrIyatA aura jinabhakti kA lahU daur3A kahAnI, nibandha Adi sabhI vidhAoM meM unakI karatA thA unakI eka najma yahA~ dRSTavya hai, jo unhoMne apratihata gati thii| itihAsa aura purAtattva ke ve khojI bairisTara campatarAya ke svAgatArtha 21 janavarI 1927 vidvAn the| 'dAsa' aura 'takhallusa' upanAma se unhoMne ko kahI thIurdU zAyarI ko bahuta kucha diyA hai| goyalIyajI ne urdU 'makatA~ haiM bemisAla haiM aura lAjavAba haiM kaise sIkhI unhIM kI jubAnI suniye husne siphAte dahara meM khuda intakhvAba haiN| "mere ajJAta hitaiSI ! pIrI meM bhI namanUme ahade zabAba haiN| na jAne isa vakta tuma kahA~ ho ? na maiM tumheM goyAki jaina kauma ke eka AphatAba haiN|' jAnatA hU~ aura na tuma mujhe jAnate ho, phira bhI tuma jaina sAhitya aura saMskRti kA kramabaddha aura kabhI-kabhI yAda Ate rahate ho| bakaula phirAka prAmANika itihAsa na hone kI pIr3A goyalIya jI ko gorakhapurI sadaiva sAlatI rhii| jisakI abhivyakti 'jaina jAgaraNa muddateM gujarI terI yAda bhI AI na hmeN| ke agradata' meM nimna zabdoM meM huI haiaura hama bhUla gaye hoM tujhe, aisA bhI nhiiN|| hamAre yahA~ tIrthaGkaroM kA prAmANika jIvana-caritra tumheM to 27 janavarI 1921 kI vaha rAta smaraNa nahIM, AcAryoM ke kArya-kalApa kI tAlikA nahIM, nahIM hogI, jabaki tumane mujhe andhA kahA thaa| magara jaina saMgha ke lokopayogI kAryoM kI sUcI nahIM; maiM vaha rAta abhI taka nahIM bhalA hN| rauleTa ekTa ke jaina-samrAToM, senAnAyakoM, maMtriyoM ke bala parAkrama aura Andolana se prabhAvita hokara maI 1919 meM zAsanapraNAlI kA koI lekhA nahIM, sAhityikoM evaM caurAsI-matharA-mahAvidyAlaya se madhyamA kI paDhAI kaviyoM kA koI paricaya nhiiN| aura-to- aura. choDakara maiM A gayA thA aura kAMgresa kAryoM meM hamArI A~khoM ke sAmane kala-parasoM gujarane vAlI mana-hI-mana dilacaspI lene lagA thaa| unhIM dinoM vibhUtiyoM kA kahIM ullekha nahIM hai; aura ye jo sambhavataH 26 janavarI 1921 I0 kI bAta hai, rAta ko do-cAra bar3e-bUr3he mautakI caukhaTa para khar3e haiM; inase cA~danI-cauka se gujarate samaya ballImArAna ke kone bhI hamane inake anubhavoM ko nahIM sunA hai, aura para cipake hue kAMgresa ke urdU posTara ko khar3e hue zAyada bhaviSya meM dasa-pA~ca pIr3hI meM janma lekara mara bahata se loga par3ha rahe the| maiM bhI utsukatAvaza vahA~ jAne vAloM taka ke lie paricaya likhane kA utsAha pahu~cA aura urdU se anabhijJa hone ke kAraNa tumase pUcha hamAre samAja ko nahIM hogaa| baiThA "bar3e bhAI ! isameM kyA likhA huA hai?" tumane prAcIna itihAsa na sahI, jo hamArI A~khoM ke phaurana javAba diyA- "amAM andhe ho, itanA sApha posTara sAmane nirantara gujara rahA hai, use hI yadi hama For Private And Personal Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 103 baTorakara rakha sakeM, to zAyada isI baToranameM kucha zrI ayodhyAprasAda jaina javAharapAre bhI Age kI pIr3hI ke hAtha laga jaaeN'| zrI ayodhyAprasAda jaina kA janma 1916 meM _ 'jaina jAgaraNa ke agradUta' ko ve 4 bhAgoM meM rAjagar3ha (ma0pra0) meM huaa| Apake pitA zrI mohanalAla nikAlanA cAhate the| para eka hI nikala paayaa| unakA jI the| Apane 1930 ke jaMgala satyAgraha meM bhAga lene anya sAhitya hai ke kAraNa 4 mAha 18 dina kA kArAvAsa bilAsapara prakAzita-- 1. maurya sAmrAjya ke jaina vIra, jela meM bhogaa| pulisa dvArA mArapITa kiye jAne ke 2. rAjapUtAne ke jaina vIra, 3. 'dAsa'-puSpAMjali, kAraNa hAtha kI uMgaliyoM ko kSati phuNcii| itanA hI 4. zera-o-zAyarI, 5. zera-o-sukhana (5 bhAga), nahIM Apako 15 dina gunahakhAne kI sajA bhI huii| 6. zAirI ke nayedaura (5 bhAga), 7. zAirI ke naye 30-5-1996 ko ApakA nidhana ho gyaa| moDa (5 bhAga), 8. nagmaye harama, 9. ustAdAnA kamAla, A)-(1) ma) pra0 sva) sai0, bhAga 3, pRSTha 207, 10. ha~so to phUla jhaMDe, 11. gahare pAnI paiTha, 12. jina (2)patra- DaoN0 nandalAla jaina rIvAM, di0 13-6-1996 khojA tina pAiyA~, 13. kucha motI kucha sIpa, 14. lo kahAnI suno, 15. mugala bAdazAhoM kI kahAnI khuda zrI arjunalAla seThI unakI jubaanii| krAntikArI, dezabhakta, sudhAravAdI, samAjasevI, __ aprakAzita-1. zarAphata nahI choDUMgA, 2. haidarAbAda svataMtracetA, adhyApaka, lekhaka, kavi, patrakAra, vaktA, darabAra ke rahasya, 3. pAkistAna ke nirmAtAoM kI bahubhASAvid, dAridryavratI, kahAnI khuda unakI jabAnI, 4. umara khaiyyAma kI jainadharma, gItA aura islAma rubAiyAta, 5. bedAga hIre-viSayavAra azaA ke udbhaTa vidvAn paNDita (2 bhAgoM meN)| arjunalAla seThI kA janma goyalIya jI ko jIvana meM aneka 9 sitaMbara 1880 I0 ko puraskAra/ sammAna mile| jinameM pramukha haiM- uttarapradeza jayapura (rAjasthAna) meM huaa| sarakAra dvArA 'zera o sukhana', 'zera-o-zAirI' tathA arjunalAla seThI ke 'kucha motI kucha sIpa' para purskaar| hariyANA sarakAra pitA kA nAma zrI javAhara lAla seThI aura pitAmaha dvArA 'magala bAdazAhoM kI kahAnI khada unakI kA nAma zrI bhavAnIdAsa seThI thaa| bhavAnIdAsa seThI jabAnI' para purskaar| caNDIgaDha meM dazAlA oDhAkara dillI (vaidyavAr3A) meM rahate the| antima mugala bAdazAha tathA 500/- kI rAzi bheMTakara sArvajanika sammAna. bahAdura zAha japhara ke zahajAdoM ke sAtha unake maitrI kendra tathA uttara pradeza sarakAra dvArA svataMtratA senAnI sambandha the| seThI jI kA kArobAra gumAzte dekhate the, hone se tAmrapatra se sammAna aadi| phira bhI apane prabhAva aura paricaya ke bala goyalIya jI kA jIvana eka aise tapasvI aura para unakA acchA kArobAra calatA thaa| patnI aura sAdhaka kA jIvana rahA hai jisane jIvana meM Aye bacce ke nidhana ke bAda 1845 I0 meM Apako jhaMjhAvAtoM ko cupacApa sahA aura ApattiyoM kA viSapAna yakAyaka svapna dikhAI dene lge| svapna meM koI karate hue bhI sAhityAmRta pradAna kiyaa| bAra-bAra dillI chor3ane kA Agraha karane lgaa| pahale ___A- (1) tIrthaGkara, nava-disa) 1977, (2) jai0 jA0 to koI dhyAna nahIM diyA gayA, kintu bAra-bAra jaba a), (3) vidvat abhinandana grantha, pRSTha 179, (4) divaMgata hindI sevI, bhAga / pRSTha 58 Adi, (5) jaina sandeza, agasta 1990" yahI vAkya duharAyA jAne lagA to ise Ane vAlI For Private And Personal Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 104 svataMtratA saMgrAma meM jaina Apatti kA saMketa samajha bhavAnIdAsa jI dillI ThikAne kI kAmadArI kA pada sambhAlanA pdd'aa| abhI chor3akara jayapura cale gye| Apa pUrI taraha se kAma sambhAla bhI nahIM pAye the ki jayapura meM bhavAnIdAsa jI ne apanA dUsarA caumUM ThikAne meM e0jI0jI0 kA padArpaNa huaa| sTeTa vivAha kiyA aura usase zrI javAharalAla seThI kA ne aukAta se bhI jyAdA usakA svAgata kiyA, phira janma huaa| javAharalAla jI ne maiTrika taka zikSA bhI usane kaha hI diyA, 'These are Rustics (ye prApta kI aura jayapura rAjya ke cauD ThikAne ke gaMvAra haiN)| seThI jI ke hRdaya para aMgrejI rAjya kA kAmadAra (dIvAna) aura kaunsila ke sekreTarI pada para yaha pahalA AghAta thaa| niyukta hue, unakA vivAha jayapura rAjya ke pratiSThita seThI jI kA vivAha 1903 ke AsapAsa zrI aura sammAnita zrI mohanalAla nAjima kI putrI pAMco hamanAma kI putrI gulAbadevI se huaa| 1904 meM devI se huA, jinakI kokha se zrI arjunalAla seThI unakA pahalA putra prakAza huA jo 1924 meM acAnaka kA janma huaa| svarga sidhAra gyaa| unakI 6 saMtAneM aura huiiN| jinameM chaha phuTa lambA kada, caur3A vakSa, gehu~A raMga, cAra putriyAM aura 2 putra haiN| cipake hue gAla, sutavAM nAka, camakIlI AMkheM, seThI jI ke sahapAThiyoM meM saprasiddha lekhaka U~cA mAthA, sundara cazmA, khaddara kA DhIlA-DhAlA zrI candradhara zarmA gulerI bhI the| 1904 meM seThI jI kurtA, sira para TopI, yahI pahacAna thI una dinoM zrI digambara jaina mahAsabhA dvArA saMcAlita mathurA (u0pra0) seThI kii| ke vidyAlaya meM zikSaka ho gye| 1905 meM unhoMne seThI jI meM bAlyAvasthA se hI lokasevA ke baMgAla ke svadezI Andolana meM bhAga liyA ve sUrata cihna prakaTa hone lage the| ghara AyA bhikSu kabhI kI tUphAnI kAMgresa meM bhI zAmila hue| khAlI hAtha nahIM jAtA thaa| sabhAoM meM vyAkhyAna, 1907 meM seThI jI ne jayapura meM jaina vidyAlaya nATakoM meM bhAga, jaina pradIpa kA prakAzana, vidyA kI sthApanA kii| kahane ko to yaha vidyAlaya thA, para pracAriNI sabhA kI sthApanA, sAthI bAlakoM para anuzAsana, vAstava meM yaha krAntikAriyoM kI TakasAla thii| amara hindI jaina gajaTa meM lekhoM kA prakAzana Adi kArya zahIda motIcaMda, krAntikArI mANikacaMda, jayacaMda, Apane lagabhaga 13-14 varSa kI umra meM hI prArambha devacaMda (AcArya samantabhadra). jorAvara siMha Adi kara DAle the| isI vidyAlaya ke chAtra the| svataMtra rASTra ke upAsaka saMskata kI zikSA Apako ghara para hI prApta huI jaina-ajaina isameM adhyayana karate the| isa vidyAlaya kA thii| jainadharma kI zikSA ke sandarbha meM zrI cimanalAla mahattva isalie aura bar3ha jAtA hai ki usa samaya kAzI vaktA ko Apa apanA guru mAnate the| saMskRta, prAkRta, vidyApITha yA kAzI hindU vizvavidyAlaya jaise rASTrIya aMgrejI, phArasI, hindI, arabI, pAli, urdU Adi cetanA sampanna vidyAlayoM kI sthApanA nahIM huI thii| bhASAoM para ApakA samAna adhikAra thaa| 1905 se 1912 taka ke sabhI krAntikArI seThI jI ne 1898 meM maiTrika aura 1902 meM AndolanoM meM seThI jI ne bhAga liyaa| ArA maMdira ke bI0e)pAsa kiyaa| una dinoM bI0e0pAsa bar3I muzkila mahanta kI hatyA meM Apa pramukha abhiyukta the se milate the| ApakI jayapura rAjya meM nijAmata (isa ghaTanA kA vizeSa vivaraNa amara zahIda motIcaMda (DisTrikTa majisTreTa) pada para niyukti hone vAlI thI ke paricaya meM dekheN)| uttara bhArata kA sabase bar3A ki 1902 meM hI pitA jI kI mRtyu ho jAne se caumUM kANDa, jo 'dillI SaDayantra' ke nAma se jAnA jAtA For Private And Personal Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir krAntikArI zrI arjuna lAla seThI ke do durlabha citra citra saujanya-zrI jJAnacaMda khindUkA, jayapura (rAja.) netAjI subhASa caMda bosa ke nijI cikitsaka rahe karnala DaoN0 rAjamala kAsalIvAla citra saujanya-zrI jJAnacaMda jaina khindUkA, jayapura (rAja.) For Private And Personal Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - paM. javAhara lAla neharU ke sAtha svataMtratA senAnI, sAMsada seTha acala siMha jI: (hAtha joDe hue), AgarA (u0pra0) / AgarA (u0pra0) ke bI.DI. jaina DigrI kAleja meM sthita amara dampati seTha acala siMha evaM unakI dharmapatnI zrImatI bhagavatI devI ke sTecyU citra saujanya se-zrI narendra kumAra urpha munnA bAbU For Private And Personal Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir MARA bhAratIya saMvidhAna nirmAtR-sabhA ke sadasya, svataMtratA senAnI zrI kusumakAnta jaina, indaura, di0 / / 3 1989 ko mahAmahima rASTrapati zrI Ara. veMkaTaramaNa se apanI eka pustaka kA vimocana karAte hue sAgara (ma0pra0) meM 1974 meM eka samAroha meM mAnanIya morAra jI desAI ke sAtha svataMtratA senAnI paM0 phUlacanda jI siddhAntAcArya For Private And Personal Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private And Personal Use Only pradhAnamaMtrI zrImatI indirA gAMdhI ke sAtha svataMtratA senAnI paM0 khuzAla caMda gAMrAvAlA ( ekadama bAyeM ) 2 pradhAnamaMtrI zrImatI indirA gAMdhI se apanI pustaka 'koI achUta nahIM' para sammati lete svataMtratA senAnI, vidhAyaka DaoN. narendra vidyArthI, chatarapura (ma0pra0) Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra C For Private And Personal Use Only www.kobatirth.org www.kabalitha ianimaar Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mahAmahima rASTrapati zrI Ara. veMkaTaramaNa ke sAtha svataMtratA senAnI zrI narendra kumAra jaina, deharAdUna (u0pra0) madhyapradeza ke mukhyamaMtrI zrI prakAza caMda seThI ke sAtha svataMtratA senAnI zrI premacaMda jaina, chindavAr3A (ma0pra0) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private And Personal Use Only svataMtratA senAnI DA0 phUlacaMda bhadaurA, Dhokamagar3ha (ma0pra0) mahAmahima rASTrapati zrI vhI. vhI. giri se amara zahIda nArAyaNa dAsa khare kA smAraka banAne hetu nivedana karate hue mahAmahima rASTrapati zrI Ara veMkaTaramaNa se 'padmazrI' alaMkaraNa prApta karate hue svataMtratA senAnI zrI bAbUlAla jI pATodI Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pradhAnamaMtrI paM0 javAhara lAla neharU ke sAtha svataMtratA senAnI evaM pUrva mukhyamaMtrI bhaiyA mizrIlAla jI gNgvaal| R pradhAnamaMtrI zrImatI indirA gAMdhI ke sAtha svataMtratA senAnI, sAMsada zrI vimala kumAra coraDiyA, bhAnapurA (ma0pra0) (bagala meM kAle koTa meN)| For Private And Personal Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir NERAL 53 pradhAnamaMtrI paM0 javAhara lAla neharU ke sAtha svataMtratA senAnI, tatkAlIna vitta evaM samAjasevA maMtrI, madhyapradeza zrI mahendra kumAra 'mAnava' (neharU jI ke sAtha dhotI pahane hue ) / 4 disambara 1952 ko khaNDavA (ma-pra0) meM pradhAnamaMtrI paM0 javAhara lAla neharU evaM vijayalakSmI paNDita kA svAgata karate hue svataMtratA senAnI zrI rAyacaMda nAgar3A, khaNDavA (ma0pra0) For Private And Personal Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 105 hai, aura jisameM bhArata ke vAisarAya lArDa hArDiMga para morcA lene kA sAhasa seThI jI ne hI kiyA thA, seThI bama pheMkA gayA thA, ke mukhya sUtradhAroM meM ApakA jI jitane krAntikArI the, usase kahIM adhika dhArmika nAma thaa| aura dArzanika bhI the| unakA aMtima bhASaNa 13 1914 meM seThI jI ko jayapura meM najarabanda agasta 1939 ko 'jainijma tathA sozalijma' para kara diyA gyaa| jaba unakI najarabaMdI se sAre bhArata byAvara meM huA thaa| unhoMne jainadharma para aneka lekha meM tahalakA macA to unheM madrAsa presIDensI ke vailUra evaM pustakeM likhiiN| jinameM 'mahendra kumAra nATaka', jela meM bheja diyA gayA, jahA~ jinadarzana na hone para 'madana parAjaya nATaka', pArasa yajJa pUjA' Adi ati ve 70 dina, eka mata ke anusAra 56 dina nirAhAra prasiddha rahI haiN| aneka stotroM Adi kI bhI racanAyeM rhe| 1920 meM Apa jela se chuTe aura ajamera ko unhoMne kI thiiN| ve apane antima samaya taka dharma apanA kAryakSetra banAyA, vahIM se kAMgresI tathA krAntikArI aura rASTrahita kI sAdhanA karate rhe| gatividhiyoM kA saMcAlana kiyaa| 1921 ke savinaya seThI jI apanI svaracita tukabandI ko prAyaH avajJA Andolana meM ajamera meM hindU muslima ekatA gAyA karate the, jisameM unakA samUcA krAntidarzI kA abhataparva udAharaNa prastata kiyaa| prasiddha krAntikArI jIvana-darzana samAyA huA haicandrazekhara ko ajamera meM seThI jI ne chipAyA thA kaba AyegA vaha dina kI banUM sAdhU bihaarii| (ghaTanA kA vizeSa vivaraNa Age hai)| duniyAM meM koI cIja mujhe thira nahIM paatii| 5 julAI 1934 ko svayaM mahAtmA gAMdhI ajamera aura Ayu merI yUM hI to bItatI jaatii|| meM seThI jI ke ghara gye| sitambara 1934 meM Apa mastaka pai khar3I mauta vaha saba hI ko hai aatii| rAjapUtAnA va madhyabhArata prAntIya kAMgresa kameTI ke rAjA ho mahArANA, yA ho raMka bhikhaarii|| prAntapati cune gye| kb................| - 1935 meM prAntIya jhagar3oM se bacane kI dRSTi se sarvasva lagAke maiM karU~ deza kI sevaa| Apane aphrIkA jAne kA vicAra kiyA, kintu pAsaporTa ghara-ghara meM jAke maiM rakhUgA jJAna kA mevaa|| banane ke bAda bhI jA nahIM ske| 1936 meM mila du:khoM kA sabhI jIvoM kA ho jAyegA chevaa| majadUroM kI har3atAla ke avasara para Apa punaH ati sakriya rAjanIti meM Aye para apanI asaMtuSTa vRtti meM bhArata meM na dekhUgA koI muurkh-anaarii| mAnasika asantulana ke kAraNa majadUroM kA adhika kb...................| hita na kara ske| seThI jI svayaM lekhaka the, rAjanIti evaM dharma 1937 meM khaNDavA (ma0pra0) meM huI jaina pariSad para aneka lekha unhoMne likhe para apane bAre meM kahIM ke sammelana meM Apa sammilita hue the| isa sandarbha kucha nahIM likhaa| hameM seThI jI ke jIvana ke sandarbha meM jainamitra (1938 I0 vaizAkha vadI 13) likhatA meM jo sAmagrI prApta huI hai usameM zrI ayodhyA prasAda hai- '..... ApakA bhASaNa bahuta tAttvika va marmabhedI 'goyalIya' dvArA likhita 'jaina jAgaraNa ke agradUta' hotA thaa| Apa paM) gopAladAsa ke samaya ke vaktA pramukha hai| goyalIya jI seThI ke sAtha kAphI samaya haiN| Apa gommaTasAra va samayasAra ke marmI haiN|' 1939 rahe the| unhoMne seThI jI kA jIvana-carita unase meM ratare nairIpana ke sAtha kAMgresa kamAnDa ke viruddha pUchakara likhanA bhI cAhA, para saphala nahIM hue| For Private And Personal Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 106 -svataMtratA saMgrAma meM jaina goyalIya jI ne saMsmaraNAtmaka zailI meM jo likhA hai, 1916-17 meM ambAlA meM jaina vedI pratiSThA vaha seThI jI ke pUrNa vyaktitva ko prakaTa karane meM thii| bAbU ajita prasAda lakhanaU vAle vahA~ padhAre the, sakSama nahIM hai| phira bhI vaha sAmagrI prAmANika hai ve seThI ke chuTakAre ke liye prayatna kara rahe the, aura Age seThI jI ke jIvana ke sandarbha meM hama jo pANDAla meM unakA prabhAvazAlI bhASaNa huaa| Arthika ghaTanAeM de rahe haiM unakA pramukha AdhAra goyalIya jI sahAyatArtha unhoMne seThI jI ke chape citra bece, janatA kI ukta pustaka hI hai| yadyapi anya jagahoM se ne apanI zakti ke anusAra mulya dekara unheM kharIdA jitanA sambhava huA, ghaTanAoM kI prAmANikatA jAMca thaa| jaba 'seThI jI ko mukta karo' Andolana prabala lI gaI hai| hamAre jaise alpajJa unake vyaktitva ke huA to kucha zartoM ke sAtha bhArata sarakAra unheM sAtha nyAya kara sakeMge? isameM sandeha hai phira bhI jo chor3ane ko taiyAra ho gaI kintu seThI jI ne sazarta sAmane hai, usI AdhAra para likhA jA rahA hai| yahA~ rihA honA ThakarA diyaa| kevala rAjanaitika ghaTanAoM kA hI ullekha hai| 1912 meM cAMdanI cauka meM jaba lArDa hArDiMga para / seThI jI rAjanaitika cintana meM itane tallIna bama pheMkA gayA to dillI ke mAsTara amIracaMda ko kA rahate the ki unheM muzkila se 2-1 ghaNTe hI nIMda unake ghara meM hI najarabaMda kara diyA gayA, unake makAna 11 AtI thii| unheM tapomUrti kahA jAya to koI Azcarya ke AsapAsa chadama veSa meM palisa lagA dI gaI tAki __ kI bAta nhiiN| anya krAMtikAriyoM ko bhI pakaDA jA ske| seThI jI amIracaMda jI se milane dillI aaye| sTezana para hI amIracaMda jI kI najarabaMdI kI sUcanA gaptacaroM se unheM seThI jI jinadarzana kiye bagaira bhojana nahIM mila gii| para milanA Avazyaka thaa| seThI jI sAhUkAra karate the, vailUra jela meM jinadarzana kI suvidhA na hone ke veSa meM amIra caMda jI ke daravAje para pahu~ce aura ke kAraNa unhoMne bhojana kA tyAga kara diyA aura vaisI hI AvAja lagAne lage jaisI sAhUkAra karjadAra itane dRr3ha rahe ki 70 dina taka nirAhAra rhe| anta ko lagAtA hai| pulisa ne pUchA to seThI jI ne kahA meM sarakAra ko jhukanA par3A aura prasiddha zikSAvid - 'hajarata para eka Der3ha varSa se rupayA pAvanA hai, lekina tathA svataMtratA senAnI mahAtmA bhagavAnadIna ne jela meM dene kA nAma nahIM lete. rojAnA koI na koI ghissA jina pratibimba virAjamAna karAyA, taba unakA upavAsa dete rahate haiN| maiM Aja nAvA vasUla karake hI jaauuNgaa|' samApta huaa| isa sandarbha meM 'vIra nikalaMka' (akTU) pulisa ne aura bhI zaha de dI- 'bar3A badamAza hai, jo 1993) ko diye apane eka sAkSAtkAra meM seThI jI liyA jA sake vasala kara lo| ise to phAMsI lagane kI putrI 80varSIyA sarasvatI devI jI ne batAyA thA vAlI hai|' ki-'hama mUrti jayapura se le gaye the|' bhArata ke mAsTara jI ne seThI jI kI AvAja pahacAna rAjanaitika bandiyoM meM yaha prathama udAharaNa thA, isalie lI, ve Upara se hI bole- 'tuma nIce se hI zora kyoM bhAratIya netAoM ne 'bhArata kA jindA mekasvanI' macA rahe ho, bhale AdamiyoM kI taraha cAho to Upara kahakara unakA abhinandana kiyA thaa| Akara bAta kara sakate ho'| donoM bhale AdamiyoM ne jo vicAra vimarza karanA thA kara liyaa| jayapura ar3hAI zatI samAroha (1978) ke avasara para prakAzita 'jayapura- darzana' grantha (pRSTha / 10) For Private And Personal Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa likhatA hai ki- 'rAjasthAna ke (bAda meM) mukhyamaMtrI zrI hIrAlAla zAstrI ne seThI jI ke yaha kahane para ki" A~kha baMda kara AjAdI kI lar3AI ke samudra meM kUda jAo to tuma tira jaaoge"| 7 disambara 1927 ko apanA sarakArI mahattvapUrNa pada tyAga diyA thaa| * 1920 meM chaha varSoM kI jela ke bAda seThI jI mukta hokara pUnA hote hue bambaI jA rahe the| pUnA sTezana para bAla gaMgAdhara rAva tilaka dvArA seThI jI kA abhUtapUrva svAgata kiyA gyaa| tilaka jI itane bhAvavibhora hue ki unhoMne apane gale kA rezamI dupaTTA seThI jI ke gale meM DAla diyA aura abhinandana karate hue kahA- 'Aja mahArASTravAsI seThI jI ko apane bIca dekhakara phUle nahIM samAte / aise mahAn tyAgI, dezabhakta aura kaThora tapasvI kA svAgata karate hue mahArASTra Aja apane ko dhanya samajhatA hai| ' velUra jela mukta hone ke bAda jaba seThI jI indaura pahuMce to unake sammAna meM chAtroM ne bagghI ke ghor3e khola diye aura khuda gAr3I meM ghor3oM kI jagaha jutakara bagghI ko khiiNcaa| una jozIle naujavAnoM meM se merA Azika rahA hai| ' zrI haribhAU upAdhyAya bhI the| * * 1922 meM seThI jI ko bheMTa kI gaI gAMdhI TopI nIlAma karane para 1500/- ru0 meM bikI thii| kAnapura kAMgresa adhivezana meM seThI jI ke anuyAyiyoM kA bahumata ho gyaa| vahA~ hue cunAva ko jaba varkiMga kameTI ne radda kara diyA to seThI jI ke netRtva meM loga satyAgraha para baiTha gye| svayaMsevakoM ne seThI jI ko lAThiyoM se mArA, ve ghAyala ho gaye taba unheM dekhane gAMdhI jI paM() motIlAla neharU, lAlA lAjapatarAya, paM( ) javAharalAla neharU, sarojinI nAyaDU, 107 zaukata alI Adi ke sAtha unake nivAsa para pahuMce aura seThI jI se kahA- 'mujhe Apake coTa lagane kA bhArI duHkha hai usake prAyazcita svarUpa maiM upavAsa karanA cAhatA huuN|' seThI jI ke samajhAne para gAMdhI jI ne upavAsa ke saMkalpa kA tyAga karate hue kahA - ' Apa dharmazAstra ke jJAna meM mere gurutulya haiN| ' Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir seThI jI zAyarI kA bhI acchA zauka rakhate the| bAtacIta ke bIca muMha kA jAyakA badalane aura vAtAvaraNa nIrasa na hone dene ke lie 'gAliba', 'jauka' Adi ke zera sunAte the| goyalIya jI ne eka saMsmaraNa meM unake isa vyaktitva ko ujAgara kiyA hai| goyalIya jI ne likhA hai- (seThI jI) eka dina jo mauja meM Aye to bole 1 beTA, hama bhI tukabandI kara lete haiN| ' ' tukabandI kaisI Apa to acchI khAsI kavitA kaha lete haiN| maiMne bacapana meM ApakI banAI kaI kavitAyeM par3hI haiN| 'kaba AyagA boha dina ki banU~ sAdhu bihArI' mujhe khAsa taura se pasanda thii| ve haMsakara bole- 'acchA to badamAza tU bacapana 'yaha to ApakI mahatI kRpA hai, jo Apa isa sambodhana se mujhe kRta kRtya kara rahe haiN| hA~, eka akiMcana bhakta maiM ApakA avazya rahA huuN|' " acchA to baccU yaha bAta hai jo daur3a-daur3akara tuma jayapura aura ajamera jAte rahe ho, aura hajAra ThikAne chor3akara maiM tumhAre pAsa Thaharane ko majabUra huA huuN|' 'jI, Apa zAyada apanA koI tAjA kalAma sunAnA cAha rahe the ! ' 'tAjA to nahIM hai, 5-6 varSa pUrva kahI gaI, eka tukabandI hai| kucha dostoM ne isa samasyA kI - 'dekheM kahA~-kahA~ pai hathelI lagAyeMge' pUrti karane ko majabUra For Private And Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 108 svataMtratA saMgrAma meM jaina kara diyaa| 10-15 minaTa tabIyata pai jora diyA to ukta kavitA na hindI hai, na urdU, na ise koI ye paktiyA~ muMha se nikala par3I zAyarAnA ahamiyata hI dI jA sakatI hai| sacamuca mandira meM kaida karate haiM tAle ThukA diye, tukabandI hai| magara yaha tukabandI kisa vAtAvaraNa meM masjida meM usI habIba ke parade lagA diye, kahI gaI aura kyoM kahI gaI, yaha pasemaMjara mujhe mAlUma thaa| usakA tasabbura mastiSka meM thA hI, pUchA sababa to aiMTha ke pothe dikhA diye, basa kucha na pUchiye-eka-eka paMkti para tar3apa-tar3apa vAijane cIkha-cIkha sipAre sunA diye| gyaa| mahaphila meM behijAba hama A~kheM ldd'aayeNge| ___bAta yaha thI ki seThI jI ke eka ziSya dekhoM kahA~-kahA~ pai hathelI lgaayeNge|| motIcanda jaina ko phA~sI de dI gaI thii| vaha mahArASTrIya vAijase jAke pUchA ki maya hai harAma kyoM, jaina thaa| seThIjI ko usase bahuta sneha thaa| apane bolA ki 'mere sAmane lete ho nAma kyoN'| vaphAdAra aura jA~bAja ziSya kI mauta para unheM bahuta jannata kI talAza meM hai bUr3hA imAma kyoM, sadamA pahu~cA ! magara kara bhI kyA sakate the ? khula jAye rAjemakphI pIle na jAma kyoM ? 5 varSa bAda jaba ve jela se mukta hokara Aye to mayakhvAra, usa khudA ko bhI ekzA pilaayeNge| motIcanda kI pavitra smRti meM seThIjI ne apanI kanyA dekheM kahA~-kahA~ pai hathelI lgaayeNge| kA vivAha mahArASTra ke eka yuvaka se isa pavitra bhAvanA se kara diyA ki maiMne jisa prAnta aura jisa arthAt mere pyAre ko kisI ne tAle meM banda samAja kA sapUta deza ko bali car3hAyA hai, usa prAnta kara diyA hai to kisI ne use paradoM meM chipA diyA ko apanI kanyA arpaNa kara duuN| sambhava hai usase koI hai| kAraNa pUchane para dharmazAstroM ke pothe dikhA diye motI jaisA putraratna utpanna hokara dezapara nyauchAvara ho ki inake vAraNTa para inheM bandI banAyA hai, kintu ina ske| mUoM ne yaha nahIM samajhA ki usakA husna hajAra pardo meM nahIM chipa sktaa| na jAne deM mujhe mandiroM aura yaha sambandha ukta pavitra bhAvanA ke sAtha-sAtha masjidoM meN| maiM to khale AkAza ke nIce khaDA antarjAtIya aura antantiIya bhI thaa| jainoM meM yaha hokara usako nihArU~gA, dekheM kahA~-kahA~ para ye loga nayA udArahaNa thA aura hara naye kArya se rUr3hivAdiyoM bandizeM lagAyeMge ? ko cir3ha hotI hai| ataH seThIjI jAti se bahiSkRta deva-darzana aura zAstra-zravaNa kA adhikAra - bhI kiye gaye aura mandira praveza para bhI roka lagA mAnavamAtra ko kyoM nahIM ? kyoM canda AdamI dasa dI gii| (isa sandarbha meM jaina patra-patrikAoM meM usa amRta-surA ke ThekedAra bane hue haiN| adhyAtma-sarA samaya kAphI bAvelA macA thaa| 'digambara jaina' 1919 pIkara tu-maiM kA bheda bhala jAne kA sabhI ko adhikAra I0, varSa 13 aMka 4, likhatA hai-'abhI khaNDelavAla hai| yaha sudhA pIte hI AtmA aura paramAtmA ke bIca paMcAyata ne paM0 arjunalAla seThI kA jAti vyavahAra kA vyavadhAna miTa jaaygaa| hama to svayaM bhI piyeMge, banda kara diyA hai| seThI jI khaNDelavAla haiM aura apane pyAre ko bhI pilAyeMge aura ekAkAra ho Apane apanI eka putrI kA vivAha humaDa jAti meM jaayeNge| o! dharma ke ThekedAro, tuma kahA~ kahA~ para kiyA hai| ....yaha kArya dharma viruddha to nahIM hai parantu apanI TA~ga ar3hAte phiroge ? jAti bandhana viruddha avazya hai|....) For Private And Personal Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa isI vAtAvaraNa ke Asa-pAsa kucha manacaloM ne tatkAla ukta majAkiyA samasyApUrti karane ko majabUra kara diyaa| hRdaya ke bhAvoM ko jo Agraha kI havA lagI to bhar3aka uThe aura ukta paMktiyA~ mu~ha se nikala pdd'iiN| seThI jI prakhara dezabhakta hone ke sAtha-sAtha ugra samAja sudhAraka bhI the| kevala vyAkhyAna dekara yA lekha likhakara unakI jijJAsA zAnta nahIM hotI thI, ve apane pratyeka vicAra ko sAkAra dekhanA cAhate the jayapura aura indaura ke gurukula isake udArahaNa haiN| seThI jI harijana maMdira praveza ke samarthaka the| eka dina seThI jI aura goyalIya jI sAtha so rahe the, prAtaH uThakara goyalIya jI ne jaba seThI jI ko nahIM pAyA to bar3e udvigna hue / tIna cAra dina bAda seThI jI lauTakara Aye to goyalIya jI ne kahAApa bhI khUba haiN| koI mare yA jie Apako kyA ?' 4 seThI jI ne haMsakara kahA- 'pahale pUrI bAta to suno' phira unhoMne kahanA prArambha kiyA- ( usa dina ) 'subaha bAhara jAkara jo akhabAra par3hA to mere hAthoM ke tote ur3a gye| tumane bhI candrazekhara AjAda kA ajamera meM giraphtAra hone kA saMvAda par3hA hogaa| saMvAda kyA thA, mere lie to mRtyu saMdeza thaa| AjAda ko maiMne hI eka gupta sthAna para ThaharAyA huA thA / usakA mere yahA~ se giraphtAra ho jAne kA artha merI naitika mRtyu thI, merI sArI tapasyA niSphala ho jAtI ! duniyA~ kyA kahatI ki seThI bhI usakI surakSA kA yathocita prabandha na kara skaa|' 'basa isI nyUja ko par3hakara maiM tumako bagaira sUcita kiye hI chadma rUpa meM vAstavika bAta jA~cane ko ajamera phuNcaa| zukra hai ki usako sahI salAmata paayaa| pulisa ne usake dhokhe kisI aura ko mere Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 109 yahA~ se pakar3a liyA thaa| aba usako sthAnAntara karake AyA huuN|' jAba ke sthAnakavAsI jaina samAja ne muni dhanIrAma jI kI preraNA se paMcakUle meM eka gurukula kI sthApanA kii| usake saMcAlakoM kI icchA thI ki gurukula kA bhAra seThI jI le leN| kisI taraha seThI jI rAjI hue| ve cAhate the ki paMcakUlA ko krAntikAriyoM kA kendra banAyA jAye aura pharAra deza bhaktoM ko usake pahAr3I ilAkoM meM chipAne kA prabandha kiyA jaay| tadanurUpa kucha kArya bhI kiyA gayA, pariNAmataH isa gurukula se bhI seThI jI kA sambandha viccheda ho gyaa| seThI jI dAridryavratI the| ve tamAma jIvana garIbI se jUjhate rahe aura apane parivAra ko bhI isa garIbI meM rahane ko majabUra kiyaa| ve cAhate to anya netAoM kI taraha sukha-caina se raha sakate the, para unake pAsa to kisI kA diyA huA bhI jo kucha AtA thA vaha deza sevA ke yajJa meM homa ho jAtA thaa| unake isa dAridryavrata kA eka saMsmaraNa, jo zrI goyalIya jI ne yahA~ dRSTavya hailikhA hai, - 'maiM san 32 meM kArAgAra se mukta hone ke bAda seThIjI kI caraNa-raja lene ajamera phuNcaa| vahA~ jAkara jo unakI sthiti dekhI, usase kaI ghaNTe subaka- subaka kara rotA rahA / sarvasva homa dene ke bAda, jindagI bhara svayaM bhI deza - sevA meM jUjhate rahane ke kAraNa gharelU sthiti bhayAvaha ho uThI ! Arthika srota saba sUkhe hue aura 8.10 prANiyoM ke bharaNa-poSaNa kI samasyA / mauta ke sAmane bhI ghuTane na Tekane vAlA seThI svayaM to na jhukA, para usakI kamara jhuka gii| usameM vaha tanAva aura bA~kapana dekhane meM na aayaa| ghara kA vAtAvaraNa mujhase ojhala nahIM raha sakA / tabhI barapha becane vAle ne rabar3I malAI kI barapha kI caTakhAredAra AvAja dI to baccoM For Private And Personal Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 110 svataMtratA saMgrAma meM jaina ke mu~ha meM pAnI bhara AyA aura seThI jI se barapha bana par3e utanI kara, magara sevA karate-karate eka dina dilavAne kI jida karane lge| magara cIla ke ghoMsale nirA sevaka banakara na raha jAnA par3e isake lie sadaiva meM mA~sa kahA~ ? ve cupacApa thor3I dera to baccoM kA sAvadhAna rhnaa|" ronA-bilakhanA dekhate-sunate rhe| jaba na rahA gayA to mujhase bole- "goyalIya! tuma bahuta acchA vyAkhyAna seThI jI rAjanaitika kSetra meM hI pIr3ita nahIM rahe, de lete ho, Aja ina baccoM ko barapha kI anupayogitA ve pArivArika bharaNa-poSaNa kI cintA meM bhI jIvana para eka spIca do !" ke antima zvAsa taka galate rhe| yauvana kAla meM hI maiMne kahA- "seThIjI, kahIM bacce bhI isa taraha dezasevA meM kUda pdd'e| pUrvajoM kA jo saMcita thA vaha kI sIkha mAnate haiN| khAsakara, barapha, cUrana aura miThAI svarAjya ke dAva para lagA diyaa| bur3hApe meM sahAyatA ke saMbaMdha meN|" to dUra 30/- ru0 mAsika vetana para bhI ve maMhage samajhe seThI jI ke aba tevara badala cuke the ! bole- gye| unakI isa dayanIya sthiti kA patA zrI "to inheM yaha samajhAo ki tumhAre nAlAyaka pitA kucha ayodhyAprasAda goyalIya ko likhe nimna patra se kamAte-dhamAte nahIM haiM, aura jo tumhAre bAbA chor3a gaye calatA haithe use bhI ye svAhA kara cuke haiN|" ajamera ___maiM sahama kara bolA-- "seThIjI, abhI inameM itanI 17 agasta 1937 samajha hI kahA~ hai jo samajhAne se mAna skeN|" bandhuvara, bole- "nAlAyaka, yaha bhI nahIM samajheMge, vaha - maiM kala yahA~ AyA, jayapura meM bImAra ho gayA bhI nahIM samajheMge to phira maiM kyA karU~? sarakArI naukara thaa| merI tandurustI kharAba ho hI gii| dara asala meM ko 20 varSa meM paiMzana mila jAtI hai aura vaha apane maiM dilodimAga kho hI cukaa| yahA~ ApakA patra rakhA baccoM kA nizcinta hokara bharaNa-poSaNa karatA hai| maiMne huA milaa| Apane jo kucha likhA hai-- vAkaI vaha apanI eka-eka haDDI galAkara rakha dI taba bhI vaisA hI hai, jo maiM samajha cukA thaa| ThIka hI hai zraddhA kyA mujhe inake bharaNa-poSaNa kI cintA se mukti nahIM aura prema-bhAvanA asamartha, azakta ke prati kabhI milegI ?" kisI kI na rahI aura na rhegii| bhUla itanI-sI merI maiM kyA javAba detaa| hicakI baMdha gaI- hai ki maiMne apane ko 30/- ru0 kA naukara na mujhe rotA dekhakara bole- "gadhe, merI hAlate jAra smjhaa|................... se kucha nasIhata le| andhoM kI taraha kae~ meM mata kd| goyalI jI, saca hai rupaye kA dAsatva naraka se varnA jindagIbhara rotA rhegaa| merA kyA hai maiM to miTa bar3hakara hai aura rupayA to dAsa bhI banAtA hai|....... cukA eka vyakti ke sahAre rahanA na mere lie iSTa mere baccoM para jo gajaregI usase maiM vAkipha hU~, hai na upaadey| naukarI to 30 ru0 kI yahA~ bhI mila unakI A~khoM ke A~sU pauMchane kA bhI kisI ko hI jAyegI mujhe to eka uddezya satAtA hai aura yaha vahI ahasAsa na hogaa| hai jo zAyada zapatha khAkara maiMne Apase ubhaya pakSa ke lekina maiM nahIM cAhatA ki ta isa taraha kI bacanoM ke sAtha jayapura meM prakaTa kiyA thaa| mere bacce galatiyA~ dohraaye| deza aura samAja kI sevA jitanI AnAsAgara meM Dubo diye jAe~, kucha paravAha nahIM / merA For Private And Personal Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa katala kara diyA jAye phabahA (bahuta acchaa)| anna majahabI dIvAnoM ne seThI jI ko daphanA diyaa| unake kaSTa, jala kaSTa, vAyu kaSTa ,...........aavN...............| parivAra vAloM ko tIna dina bAda unakI mRtyu kA saMvAda ......maiM to jainadharma aura usa rAjanIti milaa| prasiddha krAntikArI aura dharmata mahAtmA kA pracAra karU~gA jo Apase kaI bAra spaSTa ho cuke bhagavAnadIna ne likhA hai- "arjunalAla seThI ko hama haiN| jo bar3avAnI para le gaye ve hI Age kA rAstA * AdamI kaheM yA deza kI AjAdI kA dIvAnA kaheM, kholNg|............... hama arjunalAla seThI ko hindustAnI kaheM yA AjAdI _ seThI ke dIpaka kA paravAnA kaheM, jo apane 25 varSa ke ikalaute beTe ko mauta ke bistara para chor3akara pA) sundara 1937-40 ke AsapAsa seThI jI rAjanaitika aura lAla ke eka mAmUlI tAra para daur3A huA bambaI pahu~catA ghAta-pratighAtA se itane kSata-vikSata ho cuke the ki hai aura beTe ke mara jAne ke bAda bhI use deza kA sacamuca apanA mAnasika santulana kho baiThe the| ve kAma chor3akara ghara lauTane kI jaldI nahIM hotI" rAjasthAna prAntIya kAMgresa ke adhyakSa the| kAMgresa hAI kamANDa nahIM cAhatA thA ki rAjapatAne kI bAgaDora seThI dezabandhu cittaraMjanadAsa jI ne seThI jI ke sandarbha jI ke hAtha meM rhe| kAMgresa-cunAva meM khaddara ke kapar3e meM kahA thA- Apa (seThI jI) ke janma kA upayukta kalI-kavADiyoM ko pahanAkara seThI jI ke pratidvandI sthAna rAjasthAna nahIM thaa| Apa baMgAla meM janma lete to ko bAMTa dilavAye gaye phira bhI seThI jI vijayI he| dekhate ki baMgAla ApakA kitanA sammAna karatA hai| jaba ve bandI banAkara rela dvArA le jAye jAne lage to janatA iMjana kaM Aga leTa gii| mahAtmA gAMdhI ajamera prasiddha digambara jainAcArya aura vidyArthI jIvana Aye to seThI jI unake yahA~ nahIM gaye, mahAtmA jI meM seThI jI ke ziSya rahe AcArya samantabhadra ne likhA hI unake ghara aaye| itanI dRDha sthiti ko hAI kamANDa hai- 'seThI jI hindU the, musalamAna the, jaina the yA kyA kaisa vardAsta krtaa| seThI jI kA rAjanaitika jIvana the, isase koI pharka nahIM pdd'taa| unheM jalAyA gayA samApta karane ke lie kaI lAkha rupayA vyaya kiyA yA daphanAyA gayA, yaha bhI duniyAvI bAteM haiN| seThI jI gayA. aneka dAMva paMca khele gaye aura isa prakAra isa ina sabase Upara the.... ve apanA kAma karate rhe| unakA krAntikArI kI rAjanaitika hatyA kara dI gii| karma hI dharma thaa| jIvana ke antima samaya meM rAjanaitika aura bhArata meM aMgrejI rAja' ke lekhaka paM0 sundara Arthika du:zcintAoM ke kAraNa seThI jI kA mAnasika lAla jI tathA mahAtmA bhagavAnadIna jI ne eka saMyukta santulana kharAba ho gyaa| jaba kahIM Azraya nahIM milA vaktavya meM 26 akTUbara 1948 (vizvamitra dainika, tAM 30 rupayA mAsika para ajamera meM muslima baccoM dillI saMskaraNa) ko kahA thA- 'hama donoM seThI jI ko par3hAne para majabUra ho gye| apane hI logoM ke ko unake pablika jIvana ke karIba-karIba zurU hone tiraskAra kA unake hRdaya para aisA AghAta lagA ki se jAnate the| hamameM va unameM ghaniSTa saMbaMdha thaa| hama unhoMne ghara AnA-jAnA bhI banda kara diyaa| 22 disambara unheM deza kI mahAn se mahAn AtmAoM meM se eka 1941 ko ve isa svArthI saMsAra se prayANa kara gye| ginate haiN| jinakI lagana, jinakA tyAga, jinakI For Private And Personal Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 112 svataMtratA saMgrAma meM jaina tapasyA aura jinake balidAna kI badaulata hI deza ko karake haidarAbAda se bAhara kara diyA gayA, to kAnUna Aja yaha dina dekhanA nasIba huaa|' tor3akara vApasa haidarAbAda meM praveza kiyaa| sikkhoM ke ___ AO-(1) rA0 sva0 se0, pR0 340 (2) jai0 jA0 a0 prasiddha, pavitra sthAna 'nAMdeDa' meM Apako punaH giraphtAra (3) jai) sA) rA0 a0 (4) jaina saMskRti aura rAjasthAna, pR0 kara liyA gayA aura jela kI koTharI meM ThaMsa kara 340, (5) ajamera vArSikI evaM vyakti paricaya (6) jayapura darzana (7) vIra, 22-4-1989 (8) vIra nikalaMka, akTU0 1993 taraha-taraha kI yAtanAeM dI giiN| jela meM Apake sAtha hindustAna (dainika), 17-2--1986 (9) jai0 sa0 vR0 i0, pR0 202 madhyapradeza ke bhUtapUrva spIkara zrI ghanazyAma siMha bhI (10) rAjasthAnI AjAdI ke dIvAne (11) janasattA (dainika) the| haidarAbAda Andolana ne Apake jIvana meM joza 1-10-1997, (12) dainika bhAskara, (indaura) 1-10-1997, bhara diyA thaa| vahA~ se Ane ke pazcAt Apa sakriya (1) jaina gajaTa, 7-1-1918, (14) jainamitra, 1938, (15) digambara jaina, 1918-1919, ke aneka aMka, aadi| rUpa se deza kI AjAdI kI lar3AI meM kUda pdd'e| gvAliyara rAjya meM 'sArvajanika sabhA' jo usa samaya zrI avantIlAla jaina kAMgresa kI paryAya thI, meM sammilita hokara Apane apanI hI nagarI ujjayinI meM akhabAra saMgaThana kA kArya tIvra gati se kiyaa| ke haoNkara se nagarapAlikA ke adhyakSa taka kI 1942 ke bhArata choDo Andolana meM gAMdhI jI yAtrA taya karane vAle prasiddha ne karo yA maro kA AhvAna kiyaa| yaha AhvAna krAntikArI, patrakAra, havA kI taraha deza bhara meM phaila gyaa| zrI jaina ne use a0bhA0 svataMtratA saMgrAma AtmasAta kiyA aura ujjaina meM bar3e netAoM. sarvazrI senAnI saMgaThana ke saciva zrI kanhaiyAlAla manAnA, zivazaMkara rAvala, vI0vI0 avantI lAla jaina, putra-zrI AyAcita, svAmI rAmAnaMda, kezavalAla guptA Adi rAmalAla kA janma 1 agasta ke sAtha kArya kiyaa| jaba sabhI giraphtAra ho gaye taba 1922 meM huaa| 11 varSa pUre AMdolana kA saMcAlana Apane bar3I vIratA ke kI umra meM hI pitA kA dehAvasAna ho gayA, phalataH sAtha kiyaa| isa Andolana ke daura meM pulisa ke mAtA kezaravAI ne kaThina paristhitiyoM meM avantI atyAcAra se dezabhara meM hajAroM loga mAra DAle gaye va lAla kA bharaNa-poSaNa kiyaa| saMgharSamaya jIvana meM zrI hajAroM ko jela meM lUMsa diyA gayA thaa| jaina ne alpAyu meM hI akhabAra ke haoNkara ke rUpa meM avaMtIlAla jI ko bhI kucala dene va giraphtArI jIvanayAtrA prArambha kI, sAtha meM par3hAI bhI jArI rkhii| . ke Adeza hue| Apa. janakrAnti ko calAne kI garaja bAda ke dinoM meM ve ujjaina nagarapAlikA meM dina ke se bhUmigata ho ge| lekina Andolana pUrI gati se || baje se 5 baje taka naukarI aura zAma 6 baje se barAbara calatA rhaa| una dinoM eka dina bhI aisA nahIM prAta:kAla 6 baje taka mila meM kArya karate rhe| gayA ki julUsa aura sabhAeM avantIlAla jaina ke 1938-39 meM haidarAbAda meM nijAma ke viruddha netatva meM nahIM huI hoN| palisa ke atyAcAra bhI bahuta samasta bhArata meM joza thA, Arya samAja kI jAgRti se hue jinako sunakara roMgaTe khar3e ho jAte haiN| haNTara, prabhAvita hokara chAtra jIvana meM hI zrI jaina ne vidyArthiyoM koDoM kI mAra, khana-kharAbA ke atirikta logoM para kA saMgaThana banAyA, 'haidarAbAda calo' kA jatthA taiyAra ghoDe dauDAe jAte the, lekina Apa apane lakSya se nahIM kiyA aura haidarAbAda jA phuNce| vahA~ Apako giraphtAra Dige va saMkaToM ko sahate rhe| 346 For Private And Personal Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 113 Apane yuvakoM kA eka dala banAkara rela kI ke vayovRddha kAMgresI netA zrI trayambaka dAmodara, madhya paTariyoM ko ukhAr3ane, TelIphona ke tAra kATane kA bhArata ke do bhUtapUrva mukhyamaMtrI zrI takhtamala jaina va dRr3ha saMkalpa lekara kAryakrama zurU kara diyaa| ujjaina, lIlAdhara jozI tathA ujjaina nagara kAMgresa ke adhyakSa koTA, murainA, gvAliyara aura bhopAla kSetra ke aneka banArasI dAsa jaina Adi pramukha netAoM ne bacAva hissoM meM paTariyoM ko ukhAr3a kara reloM ke AvAgamana samiti bnaaii| vakIloM kI ora se bacAva kI pairavI ko roka diyA gayA va TelIphona ke tAroM ko kATa-kATa kA netRtva tatkAlIna eDavokeTa janarala mAnanIya kara sArI kArya praNAlI ko Thappa kara diyA gyaa| zrI ke0ela0 citale ne kiyA thaa| karIba eka varSa isI bIca ujjaina meM eka julUsa kA netRtva taka mukadamA calA aura 1943 ke anta meM avantIlAla karate hue pulisa ne Apako giraphtAra kara liyaa| va unake sAthiyoM ko chor3a diyA gyaa| ujjaina va gvAliyara kI jeloM meM rakhane ke bAda bhArata kI AjAdI ke lie krAMtikArI pravRttiyoM, muMgAvalI meM banAI gaI najarabanda jela meM Apako bheja ugra svabhAva, tor3a-phor3a aura maukA AnaM para hiMsA diyA gyaa| 6 mAha ke bAda bhI jaba Apa apane lakSya karane meM bhI Age rahane ke kAraNa Apa kamyunisTa se vicalita na hue to briTiza zAsana ke supurda kara pArTI meM sammilita ho gye| Apane ujjaina, ratalAma, diyA gyaa| Apako indaura resIDeNsI jela meM bheja gvAliyara va bambaI meM bar3e-bar3e majadUra AMdolanoM kA diyA gayA aura rela kI paTariyAM ukhADane, TelIphona saphalatA se saMcAlana kiyaa| isake bAda kamyunisTa aura TelIgrApha ke tAra kATane va dezadroha ke Aropa meM pArTI ke TikiTa para hI Apa ujjaina nagarapAlikA ke mukadamoM kI kAryavAhI zurU kara dI gii| Apa indaura sadasya aura bAda meM nirvirodha adhyakSa cuna gye|| resIDeNsI jela meM baMda the aura mukadamA cala rahA thA AjAdI ke bAda se hI Apa 'naI duniyAM' se bhopAla meN| zrI jaina rAjanItika kaidI the kintu sulUka sambaddha haiN| harijanoM ke lie Apane bahuta kArya kiye kiyA jAtA thA jaghanya hatyA ke AropiyoM kI trh| haiN| Apane tIna bAra videza yAtrA kI hai| Apa ujjaina donoM hAthoM meM bhArI-bharakama hathakaDiyAM DAla kara jilA sahakAra saMgha ke adhyakSa (1958), ujjaina sunavAI ke lie bhopAla le jAyA jAtA thaa| eka bAra jilA kendrIya baiMka ke ceyaramaina (1954 se 1964) bhopAla le jAte samaya eka pulisa adhikArI ne ujjaina jilA bhUmi vikAsa baiMka ke adhyakSa (1967) Apase kucha apamAnajanaka zabda kaha diye| basa phira Adi padoM para rhe| ApakA aneka bAra rASTrIya stara para kyA thA, usa adhikArI kI zrI jaina ne hathakar3iyoM sammAna huA hai| se jakar3e hAthoM se hI mArga meM aisI marammata kI, ki 1983 meM ApakA 'hIraka jayantI abhinandana vaha adhamarA sA ho gayA aura use aspatAla meM kucha samAroha Ayojita huA thaa| isa avasara para eka dinoM ke lie bhartI karAyA gyaa| sacitra smArikA prakAzita huI hai| jisameM Apake mukadameM kI sunavAI ke samaya sabake sammukha bahuAyAmI vyaktitva evaM kRtitva kA Akalana kiyA eka hI prazna thaa| 'phAMsI yA kaida ?' gayA hai| pUre mAlava aJcala meM Apa 'bhAI sAba' ke kaise mukadameM se nikAlA jaave|' isake lie nAma se pukAre jAte haiN|| deza-premiyoM ke do dala gaThita hue| eka vakIloM kA A()- (1) ma) pra) sva) sai), bhAga-4, pRSTha- 157, (1) avantI putra : abaMtIlAla jaina, horaka jayanto smArikA, (3) aura dUsarA netAoM kaa| isa aitihAsika, bahucarcita naI duniyA, 5-11-1997 tamA 3 5-1998. (1) dainika bhAskara, mukadameM se bacAva ke lie tatkAlIna gvAliyara rAjya / / 8. 1998 Adi For Private And Personal Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 114 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI azoka siMghaI Apako giraphtAra kara muMgAvalI jela meM rakhA gyaa| sAgara (ma0pra0) ke zrI azoka siMghaI, putra-zrI gAMdhI jI ke caraNa-cihnoM para calakara bAphanA jI rajjU lAla ne san 1942 ke bhArata choDo Andolana meM logoM ko svataMtratA prApti ke lie sadA prerita karate 2 mAha kA kArAvAsa bhogaa| rhe| gAMva-gAMva jAkara logoM ko rUr3hiyoM se mukta A)- (!) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-8, (2) A0 karAne, nazAbandI tathA zikSA ke prati ruci lene ke dI0, pRSTha 30 lie Apa utsAhita karate rhe| zrI AnaMdarAva jaina A)-(1) mA0 pra0 sva) sai), 4/213, (2) sva0 sa) ma), pRSTha-142 multAI, jilA-baitUla (ma0 pra0) ke zrI ra Ananda rAva jaina, putra-zrI nArAyaNa rAva kA janma zrI Izvaracandra jaina urpha vaMzIlAla jaina 1914 meM huaa| 1938 meM Apa briTiza sevA chor3akara calatI Trena ko rokakara usake iMjana para rASTrIya Andolana meM sammilita hue| 25-9-1941 se 1 mAha dhvaja phaharAne vAle zrI Izvaracandra urpha vaMzIlAla taka Apa baitUla jela meM rhe| 1942 ke Andolana meM jaina kA janma pipariyA kalAM, bhI Apa 15 dina najarabanda rahe the| jilA-jabalapura (ma0pra0) meM A)-(1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-5, pR0 141 huaa| Apake pitA kA nAma zrI AnaMdIlAla jaina zrI kanchedIlAla jaina thaa| Apa indaura (ma0pra0) ke zrI AnaMdIlAla jaina, putra 1930 se hI savinaya avajJA zrI zaitAnamala kA janma 20 apraila 1926 ko huaa| AMdolana meM dAdA badrInAtha Apane ema0 e0 (arthazAstra) kI upAdhi prApta kii| dube ke netRtva meM sakriya ho svataMtratA saMgrAma ke sakriya kAryakartA rahe zrI jaina ko gaye the| namaka-kAnUna bhaMga karane ke daurAna pulisa ke bhArata chor3o AMdolana meM bhAga lene ke kAraNa giraphtAra nirmama lAThI prahAra se ApakA zarIra lahUluhAna ho kara liyA gayA aura lagabhaga 15 mAha ke kArAvAsa gyaa| puna: jaMgala satyAgraha aura videzI vastra kI sajA dI gyii| Apake bar3e bhAI zrI geMdAlAla jI bahiSkAra AMdolana meM bhAga liyaa| Trena para ArUr3ha ne bhI jelayAtrA kii| hokara gADaravArA sTezana ke samIpa jaMjIra khIMcakara A) - (1) ma) pra) sva) sai), bhAga-4, pRSTha-) Trena rokI aura 'bhArata mAtA kI jaya' ke nAre lagAte zrI indramala bAphanA hue, hAtha meM tiraMgA jhaMDA lie Apa tejI se iMjana ke zrI indramala bAphanA kA janma sItAmaU, jilA samIpa pahu~ce aura usa para tiraMgA dhvaja phaharAne meM maMdasaura (ma0pra0) meM 1915 meM huaa| Apake pitA saphala ho gye| Trena ke yAtriyoM meM khAsA kautUhala kA nAma zrI thAvaracaMda thaa| ApakA kAryakSetra sItAmaU phaila gyaa| pulisa daur3I aura isa 'bAgI' yuvaka ko sTeTa hI rahA, kintu aneka bAra Apa sTeTa se bAhara giraphtAra kara kendrIya kArAgAra jabalapura bheja diyA gvAliyara sTeTa va sadara rAjasthAna meM jAkara bhI gayA, jahAM Apako dinAMka 30 sitambara 1932 se AMdolana meM bhAga lete rhe| iMdaura rahakara bhI Apane 8 mArca 1933 taka kaThora yAtanAyeM bhoganI pdd'ii| AMdolana meM bhAga liyaa| bhArata chor3o AMdolana meM jela se mukta hone para kAMgresa kAryakartA ke rUpa meM For Private And Personal Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 115 kAryarata rhe| maMDalezvara evaM janapada sabhAsada bhI Apa bhArata chor3o Andolana meM julUsa nikalavAne, krAntikArI bAda meM rhe| nAre lagavAne tathA sarakAra virodhI gatividhiyoM meM A) (I) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-1, pRSTha-30, bhAga lene ke kAraNa Apa giraphtAra kara lie gaye, (2) sva) sa) pA), pRSTha-107. (3) zrI rAkaza jana, zahapurA dvArA phalataH 6 mAha ke kArAvAsa kA daNDa bhogaa| preSita paricaya A0 - (1) ma0 pra) sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-203, zrI ugamarAja mohanota (2) jai) sa) rA0 a) vidhi snAtaka zrI ugamarAja mohanota kA janma zrI uttamacaMda jaina 25 julAI 1925 ko zrI mUlarAja ke ghara jodhapura jabalapura (ma0pra0) ke zrI uttamacaMda jaina, (rAjasthAna) meM huaa| 1940 meM loka pariSad ke putra-zrI mUlacaMda ne 1942 ke bhArata chor3o Andolana Andolana meM Apane vAnara senA ke svayaMsevaka ke rUpa meM bhAga liyA, phalata: Apa giraphtAra kara liye gaye meM kArya kiyaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM aura kArAvAsa meM DAla diye gye| Apa dasavIM kakSA ke chAtra the, vahA~ se giraphtAra kara AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga--1, pRSTha-31 (2) Apako bhArata surakSA kAnUna ke antargata Der3ha varSa kI sva) sa) jA), pRSTha-85 sajA dI gaI va amAnuSika pIr3AyeM dI giiN| talAzI zrI uttamacaMda jaina kaTharayA meM pulisa ghara kA samAna le gii| jela se chUTane ke zrI uttamacaMda kaTharayA kA janma 1-11-1919 meM bAda skUloM meM praveza para pratibandha lagA diyA gayA phira uttamadhAnA (lalitapura) u0pra0 meM huA / Apake bhI Apane kisI taraha ema0e0 ela0ela0bI0 taka pitA kA nAma zrI muralIdhara zikSA grahaNa kii| Apake pitA pulisa vibhAga meM kArya jaina thaa| karate the, lekina putra kI rAjadrohI pravRttiyoM ke kAraNa kaTharayA jI ko rASTrIya unakI tarakkI roka dI gii| jana Andolana meM kAryarata hone A) (I) rA) sva0 se), pR0-711 kI preraNA apane agraja zrI zrI uttamacaMda jaina nandakizora kaTharayA se milii| nagara kAMgresa ke maMtrI rahe, piNDaraI, jilA / zrI rAmezvara prasAda zarmA ke maNDalA (ma0pra0) ke zrI uttamacaMda jaina, putra zrI netRtva meM Apane apane grAma uttamadhAnA meM janajAgRti kuJjIlAla kA janma 15 kA zrIgaNeza kiyaa| carkhA, svadezI vastuoM ke pracAra pharavarI 1924 ko aura videzI vastuoM ke bahiSkAra meM yogadAna diyaa| grAma-kadavA, tahasIla. baNDA, 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM sammilita hokara jilA-sAgara (ma0pra0) meM tiraMgA jhaMDA hAtha meM lekara rakSA-baMdhana ke avasara para haa| sthAnIya ucca netAoM satyAgraha karate hue giraphtAra hokara varSa bhara kA kI preraNA pAkara Apa rASTrIya kaThora kArAvAsa tathA 100/- kA artha daNDa Apane AMdolana meM sakriya he| bhogaa| 29-3-1994 ko ApakA nidhana ho gyaa| AO-(1) ra) nI0, pRSTha-22, (2) jai0 sa0 rA0 a0, 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM Apa gAMva-gAMva / (3) DaoN) bAhubalI jaina dvArA preSita paricaya (4) zrI mahendra kumAra jAkara AMdolana kA pracAra karate rhe| 1942 ke kaTharayA dvAyA preSita pricy| For Private And Personal Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 116 svataMtratA saMgrAma meM jaina bAbU uttamacaMda vakIla najarabaMda kara diye gye| deza kI AjAdI ke bAda AgarA ke nikaTa barArA grAma ke rahane vAle Apa samAjavAdI pArTI meM zAmila ho gye| do varSa bAbU uttamacaMda vakIla, putra-zrI umarAva siMha jaina taka Apa prAntIya sozalisTa pArTI ke mahAmaMtrI rhe| 1936 se rASTrIya kSetra meM prakAza meM aaye| Apa kAMgresa DhAvariyA jI lagabhaga 5 varSa grAma paMcAyata ke sarapaMca, kameTI ke padAdhikArI rhe| 1940 ke AMdolana meM 4 varSa paMcAyata samiti ke pradhAna tathA 1962 se 1967 Apa najarabaMda kara lie gaye aura lagabhaga eka varSa taka rAjya vidhAna sabhA ke sadasya rhe| AjAdI ke jela meM rhe| 1942 ke Andolana meM bhI Apako bAda bhI Apa aneka bAra jela gye|| 9 agasta ko hI giraphtAra kara liyA gayA aura maI A)- (1) rA) svA) se0, pRSTha 5 / / (2) jaina saMskRti 1944 meM chor3A gyaa| samAjavAdI vicAradhArA se prabhAvita / aura rAjasthAna, pRSTha-343. (3) i) a) o), 2/401 vakIla sA0 ne usa samaya kisAnoM kA bar3A saMgaThana zrI ummedIlAla jaina khar3A kiyA thaa| grAma sAdhana khor3A, tahasIla-kirAvalI, A) (1) pa0 i0, pRSTha 139, (2) jai0 sa0 rA) a0, jilA-AgarA (u0pra0) ke zrI ummedIlAla jaina ne (3) u0 pra0 jai) 40, pR) 92, (4) zrI mahAvIra prasAda alavara 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga liyA thA dvArA preSita paricaya, (5) go0 a0 gra0, pR0-218 . 219 aura jela ke dAruNa dukha jhele the| Apa maNDala kAMgresa zrI uttamacaMda vAsala kameTI ke sadasya bhI rahe the| maNDala kAMgresa kameTI ke maMtrI rahe, piNDaraI, ___ AO-(1) go) a) grA), pR0-219 jilA-maNDalA (ma0pra0) ke zrI uttamacaMda vAsala zrI ena0 kumAra jaina tatkAlIna netAoM meM agragaNya rahe haiN| rASTrIya Andolana iTArasI (ma0 pra0) ke zrI ena0 kumAra jaina, meM sakriyatA se Apane bhAga liyA, phalataH giraphtAra putra-zrI kAlUrAma jaina kA janma bAbaI (mAkhananagara) hue aura 6 mAha kI jela yAtrA kii| meM cAra janavarI 1913 ko huaa| ApakI zikSA maiTrika A0-(1) jai0 sa0 rA0 a) taka ho pAI thI ki svataMtratA Andolana kI rAha meM zrI umarAvasiMha DhAvariyA aise nikale ki phira Age par3hane kA nAma hI nahIM liyaa| mevAr3a prajA-maNDala Andolana se saMbaddha rhe| ra Arthika rUpa se sampanna parivAra ke hone ke bAvajUda zrI umarAvasiMha DhAvariyA kA janma baner3A (rAjasthAna) mA Apana ra bhI Apane yuvakoM kI ToliyoM banAkara, gAMva-gAMva jAkara ke jaina osavAla parivAra meM haa| baneDA aura udayapara svataMtratA kI alakha jgaaii| bAbaI pulisa thAne aura meM zikSA prApta DhAvariyA jI vidyArthI jIvana meM hI sarakArI imAratoM para tiraMgA phaharAne ke jurma meM aMgrejoM rAjanIti meM kada paDe. unhoMne pichar3I jAtiyoM meM ne zrI jaina ko 1938 meM giraphtAra kara 6 mAha ke lie zikSAprasAra kA kAma hAtha meM liyA aura prajAmaNDala hozaMgAbAda jela bheja diyA kiMtu zrI jaina jela se bhI ke tattvAvadhAna meM kisAnoM aura majadUroM ke saMgaThana AMdolana kI gatividhiyAM calAte rhe| kA kArya smhaalaa| 'akhila bhAratIya dezI rAjya loka 1942 ke AMdolana meM to zrI jaina ne adbhuta pariSad' ke sadasya rahe DhAvariyA jI 1942 ke bhArata sAhasa kA paricaya diyaa| bAgar3A relave sTezana ko apane chor3o AMdolana meM bhArata surakSA kAnUna ke aMtargata 6 kabje meM le liyA tathA bhArI tor3aphor3a kI evaM sTezana mAha ke lie isavAla aura udayapura kI jeloM meM mAsTara ko kamare meM baMda kara usakI jabardasta piTAI For Private And Personal Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 117 kii| aMgejoM ne sthiti se nipaTane ke lie iTArasI aura zrI kajjUlAla poravAla jaina pacamar3hI se senA bhejI tathA inheM giraphtAra kiyA gyaa| nAthadvArA (udayapura) rAjasthAna ke zrI kajjU 16 mahIne zrI jaina ko najarabaMda rakhA gayA, pahale lAla poravAla jaina, patra zrI-hIrAlAla ne 1942 ke hozagAMbAda tathA bAda meM akolA jela le jAyA gyaa| bhArata chor3o AMdolana meM bhAga liyA aura udayapura zrI rAmakRSNa bajAja, kamalanayana bajAja, basaMtadAdA jela meM 6 mAha kI sajA kaattii| nAIka, narendra tir3ake aura ThAkura niraMjana siMha se inakA A()-(1) rA0 sva0 se0, pR0-495 jela meM saMparka huaa| zrI ena0 kumAra rAmakRSNa bajAja ke saMparka meM Ane ke bAda mahAtmA gAMdhI ke bhI saMparka zrI kanchedIlAla DeriyA meM aae| akolA jela se bAMsa kI sIr3hI banAkara jela bAbaI, jilA-hozaMgAbAda (ma0 pra0) ke zrI kUdakara bhAge tathA neharU jI ko nAgapura jAkara saMdeza kanchedIlAla DeriyA, putra-zrI mannUlAla DeriyA kA diyA kiMtu nAgapura meM phira giraphtAra kara liye gye| janma vi0 saM0 1952 (san 1895) meM huaa| 1930 gAMdhIjI se zrI jaina itane jyAdA prabhAvita hae se Apa kAMgresa ke sakriya kAryakartA bana gye| ki bAbaI sthita zanIcare mohalle kI aMgrejI kapaDe 1941 ke vyaktigata satyAgraha Andolana meM Apa kI pUrI dukAna ko Aga lagA dii| phira jIvana paryanta hozaMgAbAda jela meM 15 dina najarabaMda rhe| 1942 ke ye khAdI hI pahanate rhe| zrI jaina 1935 se hI kAMgresa Andolana meM bhI Apane jela yAtrA kI thii| 17 varSa meM A gaye the| garIba sAthiyoM kI samaya-samaya para madada kI umra se hI Andolana meM sakriya rahe DeriyAjI karanA inakA mukhya uddezya thaa| bAbaI meM 1953 meM eka kA nidhana kArtika zukla 3 vi0 saM0 2036 (san sasajjita aspatAla banAkara unhoMne sarakAra ko dAna 1979) meM ho gyaa| Apake patra va bhAI bhI jelayAtrI kiyA jo Aja bhI cala rahA hai| zrI jaina meM svataMtratA rahe haiN| kI bhAvanA kaTa-kaTa kara bharI thii| unhoMne jIvana paryanta A) (1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-5, pR0 326, (2) kendra evaM rAjya sarakAra kI zraddhA nidhi yA anya koI sva) sa) ho), pR} 115 suvidhA prApta nahIM kii| 15 agasta 72 ko dillI siMghaI zrI kanchedIlAla jaina meM zrImatI iMdirA gAMdhI ne unheM tAmrapatra bheMTa diyA thaa| siMghaI kanchedIlAla jaina, putra-zrI gallIlAla jaina 26 janavarI 1975 ko bambaI meM ApakA dehAvasAna kA janma 1920 meM teMdUkher3A, jilA-narasiMhapura ho gyaa| (ma0pra0) meM huaa| prAthamika A0-(1) ma) pra) svA) sai0, 5/325 (2) sva0 sA) kakSA meM adhyayana ke samaya ho|) pA) 117, (3) dainika jAgaraNa (bhopAla), 22 agasta 1997 hI Apa rASTrIya Andolana meM zrI kaMcanalAla jaina kUda par3e aura 1930 ke sAgara (ma0pra0) ke zrI kaMcanalAla jaina, putra Andolana meM bhAga liyaa| zrI choTe lAla kA janma 1924 meM huaa| 1942 ke bhArata 1942 ke Andolana meM Apane chor3o AndAlana meM Apane 6 mAha kA kArAvAsa satyAgraha kiyA aura giraphtAra bhogaa| hue| Apane lagabhaga 10 mAha ___A) (1) ma. pra) sva0 sai), bhAga 2, pRSTha 10, kA kArAvAsa narasiMhapura, hozaMgAbAda, maNDalA evaM (2) A() dI), pRSTha 31 jabalapura kI jeloM meM kaattaa| deza kI AjAdI ke bAda For Private And Personal Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 118 seTha govindadAsa jI ke hAthoM Apane tAmrapatra prApta kiyaa| 21-9-1996 ko ApakA dehAvasAna ho gyaa| A0- (1)- ma0pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-137, (2) svataMtratA senAnI zrI khemacaMda svadezI dvArA preSita paricaya zrI kachedIlAla jaina baNDA, jilA - sAgara ( ma0pra0) nivAsI zrI kanchedIlAla jaina, putra - zrI rAmalAla ne 1942 ke bhArata chor3o AMdolana meM bhAga liyA va 14 mAha kA kArAvAsa bhogaa| ApakA nidhana 1972 meM ho gyaa| A) - ( 1 ) - ma0 pra0) sva0 saM0, bhAga 2, pRSTha 10, (2) A dI, pR0 31 zrI kanhaiyAlAla kaTalAnA zrI kanhaiyAlAla kaTalAnA prasiddha svAdhInatA senAnI sva () zaMkaralAla kaTalAnA ( inakA paricaya anyatra diyA gayA hai) ke anuja haiN| Apa ugra svabhAva ke AMdolanakArI rhe| ApakA janma 1909 meM zrI motIlAla kaTalAnA ke ghara huaa| 15 varSa kI alpa Ayu meM hI Apa svataMtratA AMdolana meM zAmila ho gaye aura par3hAI chor3a, krAtikArI kA bAnA dhAraNa kara liyaa| sItAmaU (jahAM ApakA janma huA) se parivAra sahita nirvAsita hue| aneka bAra pulisa se sIdhe-sIdhe TakarAte rhe| sTeTa kI pulisa, jisa para aMgrejiyata kA varcasva thA, zrI kanhaiyA lAla kaTalAnA ke AMdolanakArI ravaiye se sadA parezAna rhii| AMdolana ko prakhara banAne meM zrI kaTalAnA kA yogadAna mahattvapUrNa thaa| bhArata chor3o AMdolana meM Apa apane bhAI ke sAtha muMgAvalI jela meM rhe| jela meM bhI ApakA ravaiyA pulisa ke prati AkrAmaka hI rhaa| jela se chUTane ke bAda Apa maMdasaura meM hI sthAyI rUpa se basa gye| chuAchUta AMdolana meM bhAga lene ke kAraNa Apa jAti se bhI niSkAsita kareM diye gaye the| A) (1) 0 pra0 sva0 saM0 bhAga 4, pRSTha 213. (2) sva0 sa0 ma0 pR0 139-140 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI kanhaiyAlAla jaina apane kaThina parizrama se jIvikopArjana karane vAle, jabalapura (ma0pra0) ke zrI kanhaiyAlAla jaina, putra zrI abIracanda ( amIracanda ) ne 1932 ke Andolana meM bhAga liyA tathA 6 mAha kA kArAvAsa bhogA / svataMtratA saMgrAma meM jaina ANa ( 1 ) ma0 pra0) sva0) sai0 bhAga 1, pRSTha 32, (2) stra(0) sa) ja0, pR0 86 avasthA ke kAraNa meM Akara basa gye| zrI kanhaiyAlAla jaina bharI javAnI meM prathama prasavodyatA navavivAhitA priyatamA ke bhI prema ko ThukarAkara bhArata mA~ se pyAra karane vAle zrI kanhaiyAlAla jaina kA janma 26 agasta 1910 ko cikasaMtara, meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI kalyANa dAsa jaina thaa| Apane mAdhyamika taka zikSA grahaNa kii| pitA kI jarjara Apa murAra, gvAliyara (ma0pra0) 9 agasta ko jaba gAMdhI jI dvArA 'karo yA maro' kA nArA diyA gayA taba Apane murAra chAvanI kI phauja se bagAvata karane vAle sainikoM ko murAra nadI para tiraMgA jhaNDA dekara unheM bhI AjAdI ke liye prerita kiyaa| pariNAmasvarUpa aMgrejoM kI phaujoM dvArA barbaratA pUrvaka lAThI cArja kiyA gyaa| jisase Apake donoM pairoM ko kAphI coTeM AIM aura Apa AjIvana parezAna rhe| For Private And Personal Use Only 29 agasta 1942 ko eka julUsa ke rUpa meM apane anya sahayogiyoM ke sAtha murAra thAne para jAkara Apane giraphtArI dI, jahA~ se Apako gvAliyara kArAvAsa meM bheja diyA gayA aura kucha dinoM ke bAda sabalagar3ha sthAnAntarita kara diyA gayA, jahAM se 25 maI 1943 ko Apa AjAda hue| deza kI AjAdI ke bAda Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 119 prathama khaNDa bhI Apa dezahita meM samarpita rahe, ata: anta taka bhI Apa aneka bAra jela gaye para eka do rAta apane parivAra ke bharaNa-poSaNa hetu sthAI sAdhana nahIM rakhakara chor3a diye gaye, kintu zakkara blaika kA virodha kara ske| karane para Apako giraphtAra kara lambI avadhi ke liye Apa jitane karmaTha the utane hI sAdagI jela kI sajA dI gaI, bAda meM zrI sItArAma jAja kI pasanda bhI the| 18 maI 1976 ko ApakA dehAvasAna pairavI para 10 dina kI sajA bhugatakara mukta ho gaye ho gyaa| aura chUTate hI phira AMdolana meM kUda pdd'e| A0 (1) ma) pra) sva) sai0, bhAga 4, pRSTha 234, 1942 ke AMdolana meM variSTha netAoM ke giraphtAra (2) jai(10. pRSTha 85. (3) jai) jai) yu), pR.) 228, (4)- putra ho jAne ke kAraNa nAgorI jI apane yuvAdala dvArA dilIpa kamAra dvArA prepita paricaya svataMtratA AMdolana ko cAlU rakhe rhe| svatantratA prApti zrI kanhaiyAlAla nAgorI ke pazcAt bhI Apane janajAgaraNa meM svayaM ko jAvada kSetra se ma0 pra0 vidhAnasabhA sadasya rahe sakriya rkhaa| Apa 1972-77 taka jAvada kSetra ke vidhAyaka rhe| zrI kanhaiyAlAla nAgorI, putra-zrI nathamala nAgorI kA A0-(1) sva0 sa0) ma0, pRSTha-151-152 // janma 6 pharavarI 1921 ko jamuniyAM kalA, zrI kanhaiyAlAla paramahaMsa jilA mandasaura (ma0 pra0) indaura (ma0pra0) ke zrI kanhaiyAlAla paramahaMsa, meM huaa| Apane 21 varSa kI putra-zrI nandarAma jaina kA janma 25 sitambara 1915 yuvA Ayu meM svatantratA ko huaa| 1942 ke bhArata chor3o AMdolana meM Apane senAnI badrIdatta bhaTaTa ke netatva sakriya bhAga liyA evaM 15 mAha 9 dina kA kArAvAsa bhogaa| meM svatantratA AMdolana meM bhAga lenA zurU kiyaa| zrI jagadIza airana, dazaratha lAla nAgara, A)- (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga 4, pRSTha 12 baladevadAsa bairAgI, bhAgIratha jI pATIdAra Adi yuvA zrI kanhaiyAlAla jaina sAthiyoM sahita julUsa nikAlanA, sAMmatazAhI aura aMgrejoM zrI kanhaiyAlAla jaina, putra-zrI nArAyaNa jaina kA ke viruddha nAre lagAnA, posTara lagAnA, sUcanAeM prasArita janma 1904 I0 meM huaa| Apane maiTrika taka zikSA karanA Adi Apake pramukha kAma the| grahaNa kii| 1930 se hI Apa svataMtratA saMgrAma meM sakriya ho gaye the| 1942 ke bhArata chor3o AMdolana meM Apane AMdolana ke daurAna aneka bAra senAniyoM ko bhAga liyA, phalata: giraphtAra huye aura jabalapura jela yA to giraphtAra kara liyA jAtA thA yA phira kinhIM meM 8 mAha kA kArAvAsa bhogaa| kAraNoM se unheM bhUmigata ho jAnA par3atA thA. taba isa A()- (1) ma0 pra() sva) sai0, bhAga 1, pRSTha 32, (2) sva) 100 yavA dala ko sakriya hokara morcA samhAlanA par3atA thaa| zrI nAgorI kI sakriyatA usa samaya sarAhanIya vaidya kanhaiyAlAla jaina hotI thii| pulisa ina para DaNDe barasAtI aura pakar3a jinakA sArA parivAra hI svAdhInatA Andolana meM jela gayA, aise kAnapura (u0pra0) ke vaidya kanhaiyA kara dUra jaMgala meM chor3a AtI thii| kintu agale dina lAla ke sandarbha meM 2-3 bAra kAnapura yAtrA karane ke ye phira sakriya hokara AMdolana karane hetu pragaTa ho bAda jo jJAta huA usake anusAra vaidya jI kA janma jAte the| vi0 saM0 1940 (1883 I0) meM zerakoTa, For Private And Personal Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 120 svataMtratA saMgrAma meM jaina jilA-bijanaura (u0pra0) meM ko vaTA devI mele para bakaroM kI bali dI jAtI thI, haa| pitA kA nAma zrI vaidya jI ne aneka logoM ke sAtha milakara use banda pUranamala jaina thaa| Apake karAyA thaa| ApakA nidhana 5-11-1956 ko kAnapura pUrvaja jayapura rAjya se zerakoTa meM huaa| A0 (1) jai| sa) rA) a0, (2) vaidya jI ke priya ziSya Akara base the| Apake pUrvaja paM0 baccU lAla jI jaina, kAnapura dvArA pradatta pricy| zrI dIpacaMda jI ne hakIma kA vyavasAya apanAyA aura zrI kanhaiyAlAla urpha mathurAlAla jaina dUra-dUra taka prasiddha ho gye| unake pUrvajoM ne 1857 indaura (ma0pra0) ke zrI kanhaiyAlAla urpha ke gadara meM bhAga liyA thaa| vaidya kanhaiyAlAla kA mathurAlAla jaina, putra-zrI rUpacaMda kA janma 2 julAI vaidyakI parIkSA meM prathama sthAna Ane para ambAlA chAvanI 1930 ko huaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM mahAsabhA ke jalase meM sammAna huA thaa| meM Apane bhAga liyaa| phalata: 2 mAha kI avadhi apane vaidyakIya vyavasAya ko pratiSThA kI carama taka giraphtAra rhe| AjAdI ke bAda zAsana ne Apako sImA para pahuMcAne vAle kanhaiyAlAla jI svataMtratA pramANa patra dekara sammAnita kiyaa| AMdolana meM bhI utanI hI tallInatA se sakriya rhe| A0- (1) ma) pra) sva0 sai), bhAga 4, pRSTa 121 1930 ke Andolana meM unheM chaha mAsa kA kArAvAsa milaa| 'jaina sandeza' ke anusAra ve sacce arthoM meM zrI kapUracaMda chAbar3A dazabhakta the| unakI patnI zrImatI gaMgA bAI, patra mahezacaMdra 1913 ke AsapAsa janme, jayapura (rAja)) ke va sundaralAla sabhI jela yAtrI haiN| Apa kucha dina zrI kapUracaMda chAbar3A 1932 meM satyAgraha karane ajamera bambaI bhI rhe| 'jaina saMdeza' likhatA hai-'pUjya bAla gaye aura vahIM giraphtAra kara nau mAha jela meM rakhe gaMgAdhara tilaka ke dvArA calAye svadezI Andolana ke gye| 1939 ke prajAmaNDala Andolana meM bhI Apane samaya Apa bambaI meM svadezI vrata dhAraNa kara cuke bhAga liyA, para pulisa giraphtAra nahIM kara skii| haiN| 1930 ke Andolana meM Apa chaha mAsa ke lie AjIvana khaddaradhArI zrI chAbaDA janatA kI sevA ke jela jA cuke haiN| hamezA kAMgresa ke pratyeka kArya meM lie sadaiva taiyAra rahane se bar3e lokapriya rahe haiN| zarIka hote haiN| myUnisipala borDa kAnapura ke membara A)-(1) rA) sthA) se0, pR0-6(03 bhI raha cuke haiN|' Apako pravacana kA zauka thaa| bar3e maMdira kAnapura zrI kapUracaMda jaina meM sadaiva zAstra par3hate the| zuddha auSadhiyA~ vratI zrAvakoM ___ gar3hAkoTA, jilA-sAgara (ma0pra0) ke zrI kapUracaMda ko mileM isa hetu Apane eka auSadhAlaya kI sthApanA jaina, putra- zrI darabArIlAla jena 1942 ke bhArata chor3o kI thii| kAnapura meM aneka saMsthAoM se Apa sambaddha Andolana meM 15 dina najarabandI meM rhe| rahe haiN| aneka saMsthAoM kI sthApanA bhI Apane kI hai| A()-(1) ma) pra) sva0 70, bhAga-2, pRSTha-11, (2)aa| 1040 meM jaba Apake putra sandara lAla jI dI), pR0-32 giraphtAra kara liye gaye, taba Apa jela meM hI the| zrI kapUracaMda jaina 2 mAha bAda vIra zAsana jayaMtI ke dina majhale putra zrI kapUracaMda jaina kA janma 1921 meM saidapura, maheza caMda ko bhI jela bheja diyA gayA, taba bhI Apa jilA-lalitapara (pa) meM A Apake pitA zrI vicalita nahIM hue| kAnapura meM caitra zukla aSTamI palTarAma the| Apane zrI vijaya kRSNa zarmA ke sAtha For Private And Personal Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa gopanIya krAMtikArI AMdolana meM bhAga liyA aura 1941 meM vyaktigata satyAgraha meM jela yAtrA kii| Apako 6 mAha kI sajA aura 15 rU0 arthadaMDa huaa| Apa jhAMsI tathA bArAvakI jeloM meM rhe| bhArata AjAda hone ke bAda bhI dezaprema kI khAtira Apa 1948-49 taka prAMtIya rakSA dala meM rhe| A) (1) 0 nI0, pR0-49 DaoN0 kapUracaMda jaina sAgara (ma0pra0) ke DaoN0 kapUracaMda jaina, putra- zrI nanhe lAla kA janma 1919 meM huaa| Apane nAgapura meM meDIkala kaoNleja meM adhyayana ke samaya zAsakIya bhavanoM para rASTrIya dhvaja phaharAyA, phalataH nAgapura meM 15 dina najarabanda rhe| rASTrIya Andolana meM bhAga lene ke kAraNa zAsakIya sevA se bhI Apa vaMcita rahe / A) (1) ma0pra0) sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha 14, A dI0, pR0 35 (2) zrI kapUracaMda jaina mAgara (ma()()) ke zrI kapUracaMda jaina, putra- zrI hIrAlAla jaina kA janma 1924 meM huaa| prAthamika zikSA grahaNa kara Apa 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM sakriya ho gaye aura 6 mAha kA kArAvAsa bhogA / Ae (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga 2, pR0 4, (2) A 30.50 32 zrI kapUracaMda jaina caudharI zrI kapUracaMda caudharI, putra - zrI darabArIlAla caudharI kA janma damoha (ma0pra0) meM 16-10-1916 ko huaa| Apake cAcA zrI bhaiyAlAla caudharI damoha meM svataMtratA AMdolana ke pramukha rahe haiM, jinakI kalakattA- kAMgresa mITiMga se lauTate samaya hatyA kara dI gaI thii| zrI kapUracaMda caudharI ne videzI vastra bahiSkAra Andolana meM bhAga liyaa| 1942 ke Andolana meM eka Ama sabhA gA~dhI cauka meM di0 14-8-1942 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 121 ko huI / DikTeTara ke rUpa meM bhASaNa dete hue Apa giraphtAra kara liye gaye aura di0 15-8-1942 ko jabalapura jela bheja diye gaye, jahA~ Apako nAnA sAhaba gokhale, zrI ke0 dezamukha, rAjendra prasAda mAlapANI, chakkIlAla guptA, janarala AvArI jaise netAoM ke samparka meM rahane kA avasara milaa| sarakArI abhilekhoM ke AdhAra para Apako do varSa chaH mAha ke kArAvAsa kI sajA bhugatanI pdd'ii| zrI caudharI kapar3e kA vyavasAya karate haiN| A(0) - (1) ma) pra() sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha 79, (2) zrI saMtoSa siMghaI dvArA preSita paricaya | zrI kapUracaMda pATanI 'jaina jagata' aura 'sudhAraka' jaise patroM ke sampAdaka rahe zrI kapUracaMda pATanI, putra - zrI paM0) candrapAla pATanI kA janma 30 janavarI 1901 ko jayapura (rAjasthAna) meM huaa| Apane paM0 arjunalAla seThI ke krAntikArI vidyAlaya, vardhamAna jaina vidyAlaya jayapura meM zikSA prApta kii| seThI jI kA vidyAlaya jaba indaura calA gayA to Apane mahArAjA kAleja, jayapura meM zikSA prApta kii| 1926 meM gAMdhI jI kI preraNA se zrI jamanA lAla bajAja kI dekharekha meM pATanI jI ne khAdI kA kAma saMbhAlA, sAtha meM harijana sevA kA kAma bhI karate rhe| 1927 meM Apa carkhA saMgha meM sammilita ho gye| 1933 meM Apane isa saMgha se tyAgapatra de diyaa| pATanI jI kA hindI va aMgrejI donoM bhASAoM para samAna adhikAra thaa| jahA~-kahIM pATanI jI upasthita hote vahA~ ke prastAva unakI kalama se hI likhe jAte the| 1931 meM anAja para kara lagAne ke virodha meM jayapura meM joradAra jana Andolana huaa| unhIM dinoM jayapura rAjya prajAmaNDala kI sthApanA huI, donoM meM pATanI jI kI mahatI bhUmikA rhii| pATanI jI prajAmaMDala ke AjIvana vaphAdAra sevaka rhe| ve usake saMsthApaka For Private And Personal Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 122 svataMtratA saMgrAma meM jaina aura prathama maMtrI the| pATanI jI ko pada aura prasiddhi zrI kamalacaMda jaina kI kabhI lAlasA nahIM rhii| ve Thosa kAma karane zrI kamalacaMda jaina, putra- zrI campAlAla jaina kA vAle vyavahArika rASTrakarmI the| pATanI jI matabhedoM ko janma 4-11-1916 ko sanAvada, jilA- pazcima miTAkara, virodhiyoM ko milAkara samIpa lAne ke nimAr3a (ma0pra0) meM huA, kAma meM siddhahasta the| Apane bI0 e0, ela0 ela0 pATanI jI ne jayapura satyAgraha meM bar3ha-car3hakara bI0 indaura se kii| rASTrIya hissA liyA, phalata: giraphtAra hue. aura chaha mAha ke Andolana meM bhAga lene kaThora kArAvAsa kI sajA Apane bhogii| bAda meM ke sandarbha meM Apane svayaM prajAmaMDala aura sarakAra ke bIca jo samajhautA huA likhA hai| usameM pATanI jI jamanAlAla bajAja ke vizvAsapAtra 'san 40 meM kAnUna sAthI the| kI parIkSA uttIrNa karane ke pazcAt maiM indaura se apane mubhASI evaM vyavahAra kuzala pATanI jI kI ghara sanAvada lauTa AyA. vakAlata prAraMbha kI. sAtha saMgaThana zakti apUrva thii| ve sahI artha meM jayapura kI hI nagara prajAmaMDala kA sadasya bhI bana gayA, san jana-jAgRti ke sUtradhAra the| ve padalipsA se sadaiva 41-42 meM prajAmaMDala kA adhyakSa banA aura bhArata chor3o dara rhe| paM0 hIrAlAla zAstrI ne apanI AtmakathA meM AMdolana kA nagara meM netatva kiyaa| dhArA 144 toDakara likhA hai- 'pATanI jI ne svayaM ko sadaiva pada se dUra sabhA karane ke jurma meM 25 agasta 42 ko baMdI banAkara rakhAH unhoMne jayapura rAjya kI lokapriya sarakAra meM mujhe aura mere do sAthiyoM ko jilA jela maMDalezvara maMtrI pada lene se bhI iMkAra kara diyA thaa|' prajAmaMDala bheja diyA gayA, vahAM 2 akTUbara gAMdhI jayaMtI ke avasara kaM zAstrI jI aura pATanI jI pramukha saMcAlaka the| para anya sAthiyoM ke sAtha jela tor3akara bhAgane ke kahA jAtA hai -'agara zAstrI jI hRdaya the to pATanI aparAdha meM dinAMka 11-10-42 ko bhA) da0 vi0 kI jI usake mstissk|' dhArA 147, 224 aura 353 ke aMtargata do-do varSa jena samAja se bhI pATanI jI ghaniSTha rUpa meM kI sazrama sajA huI aura hameM pairoM meM DaMDA-ber3iyAM DAla jur3e the| ve 'Ala iNDiyA jaina esosiezana' aura dI gaIM, jo 6-7 mAha bAda hI httiiN| bAda meM bhArata 'Ala iNDiyA jaina poliTikala kAMphrensa' ke prAntIya rakSA kAnUna kI dhArA 38 (1 e) ke aMtargata bhI eka saciva the| 26 sitambara 1946 ko 45 varSa kI varSa kI sajA dI gaI, uparokta tIna dhArAoM kI sajA alpa Ayu meM hI deza kI AjAdI kA svapna lie sAtha-sAtha calanI thI, ata: kala 3 varSa kI sajA hii| yaha senAnI sadA-sadA ke lie so gyaa| 1950 ke caMki / varSa se adhika kI sajA vAle maMDalezvara jela lagabhaga, jayapura kAMgresa adhivezana ke avasara para meM nahIM rakhe jAte the, ata: mujhe apane kacha sAthiyoM 'kapUracaMda pATanI dvAra' kA nirmANa kara ApakA smaraNa ke sAtha di0 7-11-42 ko kendrIya kArAgAra. iMdaura kiyA gayA thaa| bheja diyA gyaa| A) (1) jaina saMskRti aura rAjasthAna, pRSTha 342 iMdaura nareza aura hamAre netAoM ke bIca samajhautA (2) jai) sara) rA() a), pRSTha-71. (3) jai) sa0 vR0 i0, pR0 203, (4) rA) sya) se), pRSTha 552 (5) rAjasthAnI AjAdI ke dIvAne ho jAne se dinAMka 29-11-43 ko sabhI rAjanaitika pRSTha 131-132 baMdiyoM kI rihAI ke sAtha maiM bhI rihA ho gyaa| rihAI For Private And Personal Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 123 ke bAda racanAtmaka kAryoM meM bhAga liyaa| jaina samAja gayA aura unhoMne daravAjA khir3akI tor3ane kA prayatna dvArA saMcAlita hAIskUla ko seTha mAyAcaMda jI se DhAI kiyaa| ekAdha ghaMTe kI jora AjamAiza ke bAda daravAjA lAkha kA dAna dilAne meM saphala huaa| sanAvada meM TUTa gayA aura adhikAMza satyAgrahI bAhara A gye| sahakArI nAgarika baiMka kI sthApanA karAI aura 3 varSa pulisa ke javAna mAre Dara ke gaTara meM chipa gye| vicAra usakA adhyakSa rhaa|' jela toDane kI ghaTanA kA vistAra haA ki palisa kI barbaratA nagaravAsiyoM ko dikhAI se varNana karate hue Apane likhA hai jAe, ataH satyAgrahI jatthA pramukha daravAje kI ora ___ jilA jela maMDalezvara meM yuvA aura bujurga donoM bar3hA, caukIdAra ne rokanA cAhA, kintu 'gAMdhI jI kI prakAra ke satyAgrahI the| yuvAoM ke bIca ciMtana cala jaya' ke sAtha jaise hI cAra pAMca vyaktiyoM ne hAtha se rahA thA ki jela meM roTiyA~ khAne hI nahIM Aye haiM, dhakkA diyA ki pramukha daravAje kA eka UparI bhAga baiThe-baiThe kyA hogA, kucha karanA caahie| jela meM dhar3Ama se nIce gira gyaa| satyAgrahiyoM ke liye kevala eka hI kamarA thA jo satyAgrahI kasbe kI anajAna galiyoM meM karIba 20 X.30 kA hogaa| satyAgrahI Ate rahe, jile idhara-udhara bhaTaka na jAeM isalie baijanAtha jI mahodaya se bhI aura kucha indaura se bhii| rAtri meM kamare kA ke netRtva meM satyAgrahI Age bddh'e| paTavArI vakIla daravAjA baMda ho jAtA thA ata: TaTTI pezAba ke lie ke yahAM acchI rozanI dekhakara gAMdhI jayantI manAne kamare meM hI banI do phuTa UMcI dIvAla ke pIche jAnA ke lie satyAgrahI vahIM ruka gye| ghAyala cAra sAthiyoM hotA thA ataeva rAtri meM durgadha ke mAre so sakanA kI marahama-paTTI krvaaii| itane meM eka bar3I pulisa muzkila ho gayA thaa|raatri meM zuddhi ke lie bAhara jAne Tukar3I lekara DI0 AI0 jI0 vahAM A gaye aura ke lie jela adhikArI se kamare kA daravAjA khulA hameM ghera liyA, havAI phAyara kiyA, jisase gAMva kI rakhane ke lie kahA gyaa| jela mainuala meM aisI chUTa jamA bhIDa bhAga gaI, bace satyAgrahI, unhoMne palisa dene kI vyavasthA na hone se adhikArI ne apanI kI gherAbaMdI meM jela lauTane se manA kara diyA- 'cAhe asamarthatA jAhira kI, to sUcanA dekara satyAgrahI jAna calI jaay'| gatirodha ko dara karane ke lie daravAjA khulA rakhane lage, kucha bhAI bAhara bhI sone netAoM aura pulisa adhikAriyoM meM bAtacIta huIM, lge| jela adhikArI ne vastusthiti se ucca adhi eka ghaMTe bAda taya huA ki sArI pulisa lauTa jaay| kAriyoM ko avagata karAte hue mArgadarzana caahaa| khule eka bhI pulisa sAtha na ho, hama apane DhaMga se vApasa vAtAvaraNa meM 5-6 dina hI rahe hoMge ki indaura se iMspekTara jela lauTa jaayeNge| isa prakAra rASTrIya gIta gAte hae janarala oNpha jelsa kA Adeza AyA ki 'kAnUna kA vApasa jela lauTe jahAM daravAje para palisa phorsa lagI sakhtI se pAlana kiyA jAe aura kisI bhI satyAgrahI thii| hamAre lauTate hI adhikAriyoM ne caina kI sAMsa ko rAtri meM kamare se bAhara na jAne diyA jaae'| Adeza lii| jela meM hI majisTreTa ke sAmane mukadamA calA ke pAlana meM pulisa phorsa AI aura zAma hote hI . __ aura 33 sAthiyoM ko dhArA 147, 224, 353, satyAgrahiyoM ko kamare meM baMda karane lgii| saba loga , lAga bhA0da0vi0 ke aMtargata 2-2 varSa kI sAtha-sAtha kamare meM baMda ho gaye kintu cAra vyaktiyoM ne kamare - 19. calane vAlI sazrama sajA huii|' meM baMda hone se manA kara diyaa| unheM anya kamare meM A(-(1) ma0pra0 sva0sai0, bhAga-4, pRSTha 83, baMda karane ke lie pulisa ne jo barbara vyavahAra kiyA, (2) sva-preSita paricaya/saMsmaraNa, (3) navabhArata (indaura), 4 use dekhakara kamare meM baMda satyAgrahiyoM meM Akroza phaila sitambara, 1997 For Private And Personal Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 124 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI kamalAkAnta jaina rASTravyApI 1942 ke jana-Andolana meM Apane sakriya thAMdalA, jilA-- jhAbuA (ma0pra0) ke bhAga liyA aura bhArata rakSA kAnUna kI daphA 56 ke zrI kamalAkAnta jaina, putra-- zrI Tekacanda jaina kA antargata jela meM 5 mAha rhiiN| Apane daphA 144 ko janma 1912 meM huaa| mAdhyamika taka zikSA prApta bhaMga karake julUsoM kA netRtva bhI kiyA thaa| sabhAbandI zrI jaina 1934 se hI svataMtratA Andolana meM sakriya kAnUna bhaMga karake sabhA meM bhASaNa dene ke kAraNa ho gaye the| 1942 ke Andolana meM giraphtArI ke Apako sAbaramatI jela meM rahanA pdd'aa| pazcAt Apa rAjya se niSkAsita kara diye gye| . Apa pragatizIla vicAroM kI zikSita mahilA zAsana ne tAmrapatra dekara Apako sammAnita kiyA hai| thiiN| Apane dharma-nyAya aura sAhitya kA khUba adhyayana A) (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha 137 kiyA thA aura kavitA lekhana ke kSetra meM vizeSa saphalatA prApta kI thii| sAhityika pratibhA ke kAraNa zrImatI kamalA jaina hI Apako 'rASTrabhASA kovid' kI upAdhi se alaMkRta zrImatI kamalA jaina putrI-zrI kizorIlAla jaina kiyA gyaa| Apa na kevala acchA likhatI thIM malAvalI grAma, tahasIla-lakSmaNagar3ha (alavara) kI balki kavitA bhI bahuta jaldI banAtI thiiN| inakI raMhane vAlI thiiN| Apake pati racanAyeM 'sudhA', 'kamalA' Adi sAhityika patrikAoM kA choTI Ayu meM hI dehAnta meM nikalatI rahatI thiiN| saumyatA, saralatA ke sAtha ho gayA thaa| usake bAda Apane sevAparAyaNatA Apake viziSTa guNa the| 21 apraila deza kI sevA meM kArya kiyaa| 2000 ko lalitapura (u0pra0) meM ApakA nidhana ho 1946 meM alavara rAjya gyaa| prajAmaMDala ke Andolana 'gera A0- (1) vi0 a0, pRSTha-227, (2) ) nI), pRSTha 32 IN jimmedAra minisTaro kursI (3) jaina pracAraka, jUna 2000 chor3o' meM Apako bhI anya mahilAoM ke sAtha pulisa ne pakar3akara jaMgaloM meM chor3a diyaa| svataMtra kavivara kalyANakumAra 'zazi' bhArata meM rAjasthAna sarakAra ne Apako svataMtratA senAnI 'atyAcAra kalama mata sahanA tujhe kasama ImAna ghoSita kiyA hai| kI' kA AhvAna karane vAle, sarasvatI putra, jinheM kalyAca kavitva zakti naisargika dena A0- (1) pa0 i0, pRSTha 138 ke rUpa meM milI aura jinakI zrImatI kamalA devI pratyutpanna mati ne kavitva zrImatI kamalA devI ne rASTrIya Andolana meM pravAha ko aura vega se jaina nAriyoM ko gaurava aura garimA ke pada para bar3hAyA, aise kavivara zrI suzobhita kraayaa| ApakA janma lalitapura (u0pra0) zazi jI kA janma uttara meM 1915 ke AsapAsa huaa| Apake pati paM0 ... pradeza ke rAmapura nagara meM parameSThI dAsa jI (inakA paricaya isI pustaka meM 8 mArca, 1908 meM huaa| pitA zrI bI0ela0jaina anyatra dekheM) sarata aura sAbaramatI jeloM meM baMda rahe sadagahastha the| zazi jI na to koI DigrI yA upAdhi the| tAtkAlika nArI varga ko abhinava dizA dete hue prApta vidyArthI rahe aura na kisI mahAvidyAlaya yA For Private And Personal Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 125 vizvavidyAlaya meM unhoMne adhyayana hI kiyaa| amaratA ke pAtroM ko nayA prANa detI hai|' ve nirantara 'vaidyaka' kI zikSA avazya grahaNa kI aura 1932 aise paMtha ko hI zodhate rahe, jisase AdamI ko meM svayaM kI jaina phArmesI meM cikitsA kArya karake amaratva mila jaaye| jainamitra, pradIpa, jaina mahilAdarza, davAoM kA nirmANa aura vikraya karate rhe| ucca Adarza jaina caritamAlA Adi aneka patroM ke saMpAdana zikSA ke liye rAmapura se bAhara isIlie na jA sake se zazi jI aneka varSoM taka jur3e rhe| ki alpAyu (4 varSa) meM Apako pitA kA viyoga zazi jI ne jina dinoM yauvana kI deharI para huA aura eka viSama Arthika saMkaTa ke saMkramaNa pAMva rakhA to unhoMne dekhA 'deza aMgrejoM se parAdhIna kAla se ApakA gujaranA pdd'aa| parantu saMgharSA ne hai. hameM svataMtra bolane-kahane kA adhikAra nhiiN|' ApakI kavitva zakti ko svara tathA prANa diye aura AjAdI ke lie pUre deza meM Andolana cala rahA thaa| !! varSa kI avasthA se Apa kavitAyeM racane lge| hajAroM naunihAloM ke sAtha zazi jI bhI AjAdI kI zazi jI ne 1926 ke AsapAsa se praur3ha kAvya lar3AI meM kUda pdd'e| amara zahIda candrazekhara AjAda racanA prAraMbha kii| kavitA Apake liye kalpanA loka se unakI bheMTa haI, 1930 meM eka aMgreja esa0 pI0 kI vastu nahIM thI balki isI dharatI se janma lene ke Upara bama pheMkane ke aparAdha meM zazi jI / varSa vAlI saurabhamaya cetanA thI, kAvya praNayana manovinoda-hetu rAvalapiMDI va kazmIra jela meM rhe| jela meM Apako nahIM thA balki rASTra aura rASTrIya vikAsa kA hetu kaDI yAtanAyeM sahanI pdd'ii| thaa| unakI kavitA kA Adarza thA zazi jI gAMdhI jI ke vyaktitva se sarvAdhika 'maiM mAnava hUM mAnavatA ko, prabhAvita hue, yaha prabhAva unake samagra jIvana meM dekhA mAnUMgA mahAn vrdaan| jA sakatA hai| satya, ahiMsA, nyAya, jIva dayA aura AjIvana sammukha rakhUgA, svAbhimAna ke prati zazi jI jIvana bhara sajaga rhe| mAnava kA Ardaza mhaan||' kar3avI hone para bhI saca bAta kahane meM kabhI hicaka unhoMne isa Adarza kA jIvana bhara pAlana nahIM dikhaaii| zazi jI kI racanAyeM gAMdhI jI se kiyaa| dharma, jAti aura deza kI saMkIrNatA se uThakara prabhAvita thiiN| jaiseve jIvana bhara yahI bAta kahate rhe| 'bar3e-bar3e aramAnoM se, yaha AjAdI aaii| / unakI racanA 'hRdaya kI Aga' (racanAoM kA bar3e-bar3e balidAnoM se, yaha svataMtratA paaii|| saMgraha) barbara aMgrejoM dvArA jabta kara lI gii| yaha kavi gAMdhI jI kA svapna bhalA, sAkAra kahAM ho pAyA kA prathama pustakAkAra prakAzana thaa| Age calakara aba usameM bhI ghATA hai jo pAyA kamA kmaayaa||' 'kalama', 'merI ArAdhanA', 'kharAda', 'murdA ajAyaba ApakA uddezya zikSA kA prasAra rhaa| isa uddezya ghara', 'devagar3ha darzana', 'jaina samAja darpaNa', 'kavitA hetu Apane rAmapura meM jaina iMTara kaoNleja kI sthApanA meM kuMja', 'pAMkhuriyA' (kavitA saMgraha), 'ahikSetra bar3A hAtha baMTAyA tathA jaina lAibrerI kI sthApanA pArzvanAtha-zaurIpura vaTezvara pUjana' Adi lagabhaga kraayii| 1940 meM rAmapura meM hindI ke pracArArtha 22 jaina evaM jainetara pustakeM samaya-samaya para prakAzita 'hindI sAhitya goSThI' kI sthApanA Apane kI thii| huiiN| zazi jI kI nizcita mAnyatA thI- 'mRtyu jIvana paryanta Apa pustakAlaya evaM iMTara kaoNleja ke For Private And Personal Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 126 adhyakSa rhe| Apa hindI uccattara mAdhyamika kanyA vidyAlaya ke oNnarerI mainejara evaM DisTrikTa jela rAmapura ke vijITara bhI rhe| samAja ko painI dRSTi se dekhane vAle zazi jI ko bhAratIya samAja ne bahuta adhika sammAnita kiyA / zazi jI ke 50 se bhI adhika abhinaMdana huye| 1964 meM jaina samAja, rAmapura dvArA 'Azukavi' kI upAdhi tathA 1968 meM rAjakIya mahAvidyAlaya, rAmapura (u0pra0) dvArA abhinaMdana patra Apako bheMTa kiyA gayA thaa| u() pra() ke rAjyapAla zrI mA(0) cennAreDDI ne 1975 meM Apako sammAnita kiyA thaa| lakhanaU meM 'kAvyazrI' (1985) kI upAdhi se bhI Apa alaMkRta hue the| kavivara zazi jI rAmapura aura bAhara kI bIsiyoM saMsthAoM se sambaddha rahe haiN| unakI sevAoM ko samAja kabhI bhulA nahIM skegaa| zazi jI Azu kavi ke rUpa meM bhArata bhara meM vikhyAta rahe haiM, sAhityika upalabdhiyoM se saMpanna hote hue bhI ve vijJApana aura prazaMsA se sadaiva dUra rahe phira bhI kastUrI kI sugaMdha kI bhAMti unakI khyAti sarvatra phaila gyii| DaoN0 naMda kizora tripAThI ne ruhelakhaMDa vizvavidyAlaya, barelI se 'zazi vyaktitva aura kRtitva' viSaya para 1988 meM zodha kArya kiyaa| Ananda sAhitya saMsthAna rAmapura ne 'zazi aura unakA kAvya' nAma se zazi jI ke samagra sAhityika jIvana para eka pustaka prakAzita kI hai| zazi jI kuzala mauna sAdhaka the unhIM ke zabdoM meM 'zAyada unakI mUka sAdhanA kA koI kabhI mUlyAMkana kare' yaha korA kAgada hai / maiM to bhUloM kA ciradAsa hUM apane uttaradAyitvoM se aba letA avakAza hUM Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina zAyada koI AMke kSamatA merI mUka ur3Ana kI / atyAcAra kalama mata sahanA tujhe kasama ImAna kI / parama yazasvI zazi jI kA eka skUTara durghaTanA meM 9 sitambara 1988 ko Ala iMDiyA meDikala insTITyUTa, dillI meM nidhana ho gyaa| unake nidhana se jaina samAja aura hindI sAhityAkAza ne eka nakSatra kho diyaa| For Private And Personal Use Only (A) (1) vi0 a0), pRSTha 211, (2) jaina sandeza 6/10/1988, (3) Adhunika jaina kavi, (4) jai) sa) rA0 a zrI kalyANadAsa jaina satanA (ma0pra0) ke zrI kalyANadAsa jaina kA janma 1904 meM huA, Apake pitA zrI lakhapatarAya jaina the| zrI jaina ne mAdhyamika taka zikSA prApta kii| svataMtratA AMdolana ke Apa vIra sipAhI rhe| 1930 ke AMdolana meM Apa sakriya rhe| deza prema kI bhAvanA se ota-prota zrI jaina ne 2 varSa kA kArAvAsa va 100 ru0 ke arthadaNDa kI sajA bhogI / A( ) ( 1 ) mu0) pra) sva() sai(0), bhAga-5, pRSTha 257 zrI kalyANamala jaina dausA ( rAjasthAna) ke zrI kalyANamala jaina kA janma dinAMka 20 jUna 1915 ko ToMka meM huA thA / Apake pitA zrI sundaralAla jaina sAdhAraNa parivAra se saMbaMdhita the| jaba Apane apanI prAraMbhika zikSA jayapura meM grahaNa kI taba sArA deza gulAmI kI jaMjIroM meM jakar3A huA thA aura ApakI umra mAtra 16 varSa kI thI usa samaya zrI jaina dezabhakti se otaprota hokara aMgrejoM ke khilApha bagAvata ke pampaleTa dukAnoM para vitarita karate the / bhArata mAtA ke isa sapUta ne 18 mArca 1939 meM zrI lAlacanda jI ke netRtva meM cAMdapola bAjAra meM Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 127 tiraMgA jhaNDA nikAlA to sarakAra ne inheM giraphtAra batAyA ki zrI gaMdhU gaur3a tathA giradhArI lAla sonI karake jela meM lUMsa diyA tathA cAkasU ke pAsa gar3ha kI preraNA se 1929-30 meM Apa svAdhInatA Andolana meM banda kara diyaa| yahAM para pUrva meM hI zrI rAmakaraNa meM kUda pdd'e| 1942 meM DiNDorI se gorakhapura ror3a para jozI evaM anya tIna sau vyakti banda the| karIba 5veM mIla para dhAvAdhAra evaM kukurAmaTha ke AsapAsa + mAha kI jela bhugatakara jaba bAhara Ae to zrI Apa giraphtAra kara liye gye| kukurAmaTha meM Apane jamanAlAla jI bajAja ke netRtva meM saMgaThita hokara bhASaNabAjI aura kAMgresa kA pracAra kiyA thaa| tiraMgA svataMtratA saMgrAma ke punIta kArya meM laga gye| jhaMDA Apake hAtha meM thaa| aura loga bhI giraphtAra hue svataMtratA prApti ke pazcAt Apa jaladAya vibhAga the, jinameM eka kola AdivAsI bhI thaa| Apa tIna meM hailpara kI naukarI karake jIvana yApana karate rahe dina DiNDorI jela meM rhe| Apane titarAhI, pATana, tathA jaba sarakAra ne Apako svataMtratA senAnI ghoSita vallApura Adi grAmoM meM svataMtratA kA pracAra kiyA kiyA taba usase prApta peMzana se apane parivAra kA thaa| lagAna na dene kA pracAra karane ke kAraNa bhI jIvana yApana karate rhe| dinAMka 20 pharavarI 1994 Apa aneka bAra giraphtAra hote-hote bace the| ko svataMtratA saMgrAma kA yaha senAnI evaM dausA kA AO-(1) sva) pa0, (2) aneka sammAna ptr| garva hamezA ke lie hama sabako chor3akara calA gyaa| zrI kastUracaMda jaina A) (1) jaina gajaTa, 17/3/1994, (2) zrI saMtoSa zrI kastUracaMda jaina ke pitA kA nAma zrI siMghaI, damAha dvArA prepita paricaya pUrNacaMda jaina thaa| ApakA janma sAgara (ma0pra0) meM zrI kastUracaMda jaina huaa| 1932 ke namaka satyAgraha meM Apa ahamadAbAda AjAdI ke dIvAnoM ko kaise-kaise kaSTa jhelane meM giraphtAra hue the| sAgara ke svataMtratA senAniyoM kI par3e aura Aja bhI jhela rahe haiM, isake pratyakSa sUcI meM ApakA nAma darja hai| Apake anuja zrI udAharaNa haiM zrI kastUracaMda padama kumAra jaina sarApha (sAgara) sakriya senAnI rahe jaina, jo pUjya AcArya zrI haiM unakA vistRta paricaya isI grantha meM hai| A) (1) A) dI), pR0 11, (2) zrI padama kumAra jaina vidyAsAgara jI mahArAja ke dvArA prapita paricaya DiNDorI (maNDalA) pravAsa ke samaya, kaI kilomITara zrI kAmatAprasAda zAstrI cAra pahiye ke Dhele para damoha (ma0pra0) ke zrI kAmatAprasAda zAstrI, baiThakara unake darzanArtha aaye| putra-zrI mUlacaMda jaina kA janma 1-1-1915 I0 ko zrI jaina eka choTe se grAma- gorakhapura (DiNDorI) meM mA huaa| miDila pAsa kara akele rahate haiN| adhika umra hone se zarIra zithila Apane kaTanI ke prasiddha jaina par3a gayA hai, AkhoM se dikhAI nahIM detaa| eka durghaTanA vidyAlaya meM adhyayana kiyA, ke kAraNa calane-phirane meM asamartha haiM phira bhI anantara banArasa ke jaina zAsana se koI sahAyatA unheM nahIM mila rahI hai| krAntikAriyoM ke gar3ha syAdvAda zrI jaina kA janma 1912 ke caitra mahIne meM mahAvidyAlaya meM adhyayanArtha huA, pitA kA nAma zrI kanhaiyA lAla jaina thaa| Apane cale gaye aura vahA~ se zAstrI For Private And Personal Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 128 svataMtratA saMgrAma meM jaina pAsa kara lautte| 1940 meM Apane zrI gaNeza varNI 4 mAha kA kArAvAsa bhogA thaa| 1972 meM ApakA saMskRta mahAvidyAlaya morAjI, sAgara meM naukarI kara nidhana ho gyaa| lii| kintu 42 ke Andolana meM bhAga lene hetu Apane AO- (1) AO) dI0, pRSTha-33, (2) ma0 pra0 sva) sai0, naukarI bhI chor3a dii| bhAga-2, pRSTha 12 zAstrI jI prArambha se hI rASTrIya vicAradhArA ke siMgharDa kAlarAma jaina rahe haiN| 1926 meM sambhavataH pUre vizva meM damoha aisA siMghaI kAlUrAma jaina, putra-zrI darabArIlAla jaina zahara thA, jahA~ zarAba baMdI huI thii| zAstrI jI ne isa kA janma 1897 meM pATana, jilA-jabalapura (ma0 pra0) Andolana meM pikeTiMga kara zarAba kI dukAneM banda meM haa| pATana meM Apane 1930 se 1934 taka savinaya karavAI thiiN| namaka satyAgraha va jaMgala satyAgraha meM avajJA Andolana ke kAryakramoM evaM rASTrIya mahAsabhA Apane kaTanI meM rahate hue bhAga liyA, pulisa dvArA ke prasAra meM yoga diyaa| Apake zAMta evaM ahiMsAvAdI pakar3e gaye para chor3a diye gye| 32-33 meM Apa siddhAnta ke sambandha meM paM0 kAmatAprasAda babele ne kahA syAdvAda mahAvidyAlaya banArasa cale gaye, vahIM Apane thA ki 'jaba vilAyatI vastroM kI dakAna para svayaMsevaka prasiddha krAntikArI zrI manmathanAtha gupta ke sahayoga dharanA de rahe the aura katipaya dezaghAtaka unake zarIroM se krAntikArI pArTI meM pistaula calAnA, bama phekanA, para caraNa rakhate hue Age baDhe. taba dezabhaktoM ke krodha tairanA, per3a para car3hanA Adi kAryoM kA abhyAsa kA pAra nahIM thA, ve hiMsAtmaka pratizodha para utara Aye kiyaa| Apa kucha samaya dillI bhI rahe, vahAM Apane the| kinta siMghaI kAlUrAma jI ke sAmayika hastakSepa parce bAMTane kA kAma kiyaa| deza ke bar3e netAoM ke tathA unake TAya gAMdhI jI kI zAMta nIti kA smaraNa darzana Apane yahIM kiye| dilAne para sabhI zAMta hue|' piNDaraI (jilA-maNDalA) meM jaMgala kaTavAne 1935 meM Apa kaTanI cale gaye aura vahAM kI aura jaisInagara meM kotavAlI jalAne ke prayAsa meM rASTIya gatividhiyoM meM satata bhAga lete rhe| 1940 meM 4-9-42 ko Apa giraphtAra kara sAgara jela bheja diye vyaktigata satyAgraha meM bhAga liyaa| isake antargata Apane gaye, jahA~ nau mAha kI sajA dI gii| anya sAthiyoM ke 13 janavarI 1941 ko satyAgraha-yAtrA para dillI ke sAtha Apane sAgara jela ke phAsI ghara ko tor3a diyA, liye prasthAna kiyaa| mArga-sthita grAmoM meM yuddha-virodha dIvAroM para tiraMge banA diye, bagIcA ujAr3a diyA, ata: sandeza evaM svataMtratA saMgrAma kI haMkAra gaMjAte haeApako jabalapura jela sthAnAntarita kara diyA gyaa| slImanAbAda, sihorA, majhaulI. saMgrAmapara, damoha, bAMsA jela se Ane ke bAda bhI Apa sabhI AndolanoM meM hote dvArA pa sabhA AndAlanA meM hote hue 10 pharavarI 1941 ko rauMDa grAma phuNce| vahIM bhAga lete rahe va kAMgresa ke sakriya sadasya rhe| samprati Apa palisa dvArA giraphtAra kara sAgara le jAye gaye, zAstrI jI dhArmika granthoM ke adhyayana meM saMlagna hai| jahAM Apako chaha mAsa kA kArAvAsa evaM 100 rupaya A)-(1) ma) prA) svA) sai0, bhAga-2,pRSTha-80, (2) zrI. kA artha daNDa huaa| Apane nAgapura kArAgAra meM ukta saMtApa siMghaI, damAha dvArA praSita paricaya, (3) sva0 pa0 chaha mAsa kA kArAvAsa kaattaa| dvitIya bAra Apa 1942 zrI kAlUrAma jaina kI janakrAMti ke daurAna giraphtAra kiye gaye aura kendrIya rahalI. jilA-sAgara (ma0pra0) nivAsI zrI kArAgAra meM di0 12-8-1942 se janavarI 1944 taka kAlUrAma jaina, putra-zrI TuNDa ne 1932 ke Andolana meM bandI rhe| 'jaina sandeza' likhatA hai ki- 'siMghaI jI For Private And Personal Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa ke giraphtAra hone para kaTanI zahara meM nau dina kI gajaba kI har3atAla huI thI / ' 1945 meM Apa pATana A gaye aura tahasIla kAMgresa ke adhyakSa huye| ApakI mRtyu 51 varSa kI Ayu meM eka Akasmika roga se di0 29 pharavarI 1948 ko ho gyii| A)- (1) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha 116, (2) svA() sa pa), pR0-115, (3) jai0 sa0 rA0 a0 / bAbU kizanalAla jaina prasiddha jaina krAntikArI zrI bAbU kizanalAla jaina, putra- zrI raghunAtha, hArDI bama kANDa abhiyukta rahe haiN| jilA-AgarA (u0 pra0) nivAsI zrI jaina 1930 ke Andolana meM jela gye| 1940 ke Andolana meM najarabaMda rhe| 1942 ke Andolana meM Apane 2 varSa kI jela kaattii| ApakA nAma krAntikAriyoM kI sUcI meM thA, ataH 1942 ke Andolana meM 9 agasta se pahale hI Apako giraphtAra kara liyA gayA thaa| 1943 meM krAntikArI hone ke kAraNa phatehagar3ha jela bhejA gayA thaa| (A) - (1) pa0 i), pRSTha 141, (2) go0 a0 gra0, pRSTha 219-220, (3) jai0 sa0 rA0 a), (4) u0 pra0 jai) dha), pRSTha 90 (5) zrI mahAvIra prasAda jaina, alavara dvArA preSita pricy| zrI kizanalAla zAha 1952 se 62 taka kAMgresa aura 1967 se 72 taka svataMtra pArTI ke TikaTa para rAjasthAna vidhAna sabhA ke sadasya tathA nAgaura jilA kAMgresa kameTI ke varSoM taka adhyakSa/maMtrI rahe grAma-nAvA~ ( kucAmana ror3a), jilA - nAgaura (rAjasthAna) ke zrI kizanalAla zAha ne kAnapura meM apane vidyArthI jIvana se hI rASTrIya AndolanoM meM bhAga liyA thA aura sajAyeM bhogI thiiN| ela0 ela0 bI) karane ke bAda Apa mAravAr3a lokapariSad ke sakriya sadasya ho gaye aura bAda meM mahAmaMtrI bhI rhe| sAmanta zAhI evaM jAgIradArI prathA ko samApta karane ke lie Apane kisAna AndolanoM kA saMgaThana kiyA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 129 aura jile meM jAgIradAroM kA mukAbalA kiyaa| 14 mArca 1947 ko DAbar3A hatyAkANDa meM sAmantI tattvoM dvArA Apa burI taraha ghAyala kara diye gaye / vidhi kI viDambanA dekhiye ki zAsana ne Apako hI abhiyukta banAkara, khUna aura katla ke abhiyoga meM giraphtAra kara mukadamA calAyA thaa| A) (1) rA) sva() se0, pR0 712 siMghaI kunjIlAla jaina zAhagar3ha, jilA - sAgara (ma0pra0) ke zrI siMghaI kunjI lAla jaina 1918 se kAMgresa ke kAryoM meM sadaiva bhAga lete rahe aura pAMca sAla taka kAMgresa kameTI ke sabhApati rahe / Apa 1930 meM eka sAla ke liye jela yAtrI rahe va 1932 meM bhI jela gaye, jisameM chaha mAsa kA kArAvAsa va 200 rupaye jurmAnA huA thaa| A)- (1) jai) sa0 rA0 a0, pRSTha 53 zrI kundanalAla jaina damoha (ma0pra0) ke zrI kundanalAla jaina, putrazrI siMghaI choTelAla 1930 se hI svataMtratA saMgrAma meM sakriya ho gaye the| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM Apane jabalapura meM bhAga liyA, pariNAmata: jabalapura jile se niSkAsita kiye gye| Apane 1 varSa 7 mAha kA kArAvAsa bhogaa| 65 varSa kI Ayu meM ApakA svargavAsa ho gyaa| A)- (1) ma0 pra0 sva0 sai) bhAga-2, pRSTha-80 For Private And Personal Use Only zrI kundanalAla jaina nAyaka devarI, jilA - sAgara (ma0pra0)) nivAsI zrI kundana lAla jaina, putra - zrI miTThUlAla jaina kA janma 1914 meM huaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM Apane 13 mAha kA kArAvAsa sAgara jela meM bhogA / Apa sacce gAMdhIvAdI aura khaddaradhArI the, vinobAjI ke bhUdAna AMdolana meM Apane 2 ekar3a jamIna dAna meM dI Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 130 svataMtratA saMgrAma meM jaina thii| Apa jIvanaparyanta sarvodaya se jur3e rhe| 1969 zrI kusumakAnta jaina meM ApakA nidhana ho gyaa| bhAratIya saMvidhAna nirmAtR pariSad, bhAratIya pariSad ____ A0- (1) A0 dI0, pRSTha-34, (2) ma) prA) sva0 sai0, evaM madhyabhArata vidhAna sabhA meM sadasya rahe zrI bhAga-2, pRSTha 14 kusumakAnta jaina kA janma zrI kundanalAla malaiyA 23 julAI 1921 I0 ko karmaTha kAryakartA zrI malaiyA jI una sapUtoM meM thAMdalA, jilA- jhAbuA agraNI the, jinhoMne deza ko AjAda karAne meM apanA (ma0pra0) meM huaa| Apake tana-mana-dhana homa kara diyaa| ApakA janma sthAna pitA kA nAma zrI pUranacaMda sADhUmala (jilA-lalitapura) u0pra0 hai| Apake pitA jaina thaa| kA nAma zrI mohana lAla malaiyA thaa| 1941 meM 6 mAha zrI jaina kI prArambhika zikSA kI sajA aura 100/- kA arthadaMDa Apane bhogaa| 1942 dharmadAsa jaina vidyAlaya meM huii| yahAM pradhAna adhyApaka meM bhI eka varSa kI sajA aura 100/- kA arthadaMDa zrI bAlezvara dayAla the, jo parama rASTrabhakta the, aura jinhoMne AdivAsiyoM ke utthAna meM mahattvapUrNa yogadAna pAyA, isa prakAra Apa do bAra kArAvAsa meM rhe| gAMdhIvAdI vicAradhArA ke pratIka isa svataMtratA saMgrAma diyA hai, unhoMne bAlaka kusumakAnta ke komala mana meM rASTa-prema kA bIjAropaNa kiyA jo kAlAntara meM eka senAnI ne isa prakAra zArIrika yAtanAoM ke sAtha-sAtha lahalahAte paudhe ke rUpa meM parivartita ho gyaa| yahI Arthika kSati bhI svIkAra kI thii| kAraNa thA ki jaba 1936 meM briTiza samrAT kI rajata A0-(1) jai0 sa0 rA0 a0, (2) ra0 nI0, pR0-85 jayantI skUla meM dhUmadhAma se manAne kA Adeza lekara zrI kandanalAla samaiyA (jaina) aMgreja poliTikala aijenTa thAndalA pahuMcA to zrI jaina jabalapura nagara kAMgresa kameTI ke maMtrI va ne sAhasa se Age bar3hakara usakA prabala virodha kiyA koSAdhyakSa rahe zrI kundanalAla samaiyA (jaina), putra-zrI va rajata jayantI kA bahiSkAra karane hetu vidyArthiyoM khabacanda jaina kA janma 1919 meM bInA (sAgara) ma0 ko saMgaThita kiyA, pariNAmasvarUpa Apako thAMdalA pra0 meM huaa| satyAgraha AndolanoM ko gatimAn banAne chor3anA pdd'aa| kopa kA zikAra ApakA parivAra hI nahIM ke lie choTe bAlakoM kI vAnara senA ke sAtha Apa banA balki vidyAlaya ko bhI briTiza sImA ke bAhara 1930 se hI sakriya ho gaye the| 1932 meM satyAgraha jAnA pdd'aa| ApakA adhyayana asta-vyasta ho gyaa| inhIM karate hue giraphtAra kiye gaye va 3 mAha jela meM rhe| musIbatoM ke bIca zrI jaina ne 'hindI sAhitya sammelana 1942 ke bhArata choDo Andolana meM gADaravArA meM prayAga' kI vizArada parIkSA prathama zreNI meM uttIrNa kii| giraphtAra kiye gaye tathA lagabhaga DeDha varSa taka jela dezaprema kI lau dila meM dina-pratidina bar3hatI gii| meM rhe| nezanala skAuTsa ke sadasya ke rUpa meM Apane kucha dina vidarbha kesarI zrI brijalAla viyANI usake rASTIya kAryoM meM sahayogI rhe| 1939 meM haI ke rASTrIya sAptAhika 'nava rAjasthAna' meM bhI kArya kiyA tripurI kAMgresa meM niSThApUrvaka svayaMsevaka kA kArya tathA phaujapura (mahArASTra) meM Ayojita a0 bhA0 rASTrIya Apane kiyA thaa| kAMgresa ke khule adhivezana meM bhAga liyaa| khAdI pahanane ___ A()- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-35, (2) kA vrata to pUrva meM hI le cuke the, jise Aja taka sva) sa) ja0, pR0-89 nibhA rahe haiN| For Private And Personal Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 131 Apa jaba 'sAhityaratna' kA adhyayana karane taba ve ma0 bhA0 dezI rAjya loka pariSada ke indaura pahuMce to vahAM majadUra saMgha ke mAdhyama se TreDa adhyakSa the| bApU ne mujhe vyaktigata satyAgraha kI yUniyana kA kArya prArambha kiyaa| prajAmaNDala netAoM anumati to nahIM dI lekina paMcamahAla meM se bhI samparka huaa| holkara rAjya meM una dinoM satyAgrahiyoM kI sabhA kI Avazyaka taiyAriyAM karane sabhAbaMdI kA Adeza jArI thaa| isake virodha meM zrI ke lie vAliMTiyara ghoSita kara diyaa| sabhA se hajArIlAla jar3iyA ne AmaraNa anazana prArambha kiyA, pUrva maiM sthala para jhADU lagAtA, darI bichavAtA, unake Andolana ko gati dene hetu zrI jaina ne zahara maMca evaM mAika vyavasthA dekhtaa| loga mujhe sImA ke bAhara dazaharA maidAna para Ayojita sabhAoM meM dekhane Ate ki bApa ne kise vAliTiyara niyktkiyaa| hissedArI kI, phalataH Apako rAjya sImA se nirvAsita iMdaura, jhAbuA, devAsa, ratalAma Adi riyAsatoM kara diyA gyaa| Apa indaura se ujjaina tathA vahAM se meM merA praveza bhI pratibaMdhita thA, isalie maiM Trena se ina ajamera phuNce| vahA~ zrI jayanArAyaNa vyAsa, zaharoM ke sTezana para phuNctaa| sthAnIya sAthI Akara mANikyalAla varmA Adi krAntikArI netAoM ke mila lete, pracAra sAmagrI unake supurda kara agale samparka meM aae| unake nirdezAnusAra rAjapUtAnA tathA sTezana ke lie ravAnA ho jaataa| bImA ejeMTa rahate hue par3osI mAlavA ke choTe rAjyoM meM Apane kAMgresa va maiM koTa-paiMTa pahane rahatA, isalie kisI ko mujha para prajAmaNDaloM kA pracAra-kArya kiyaa| zaukata usmAnI zaka bhI nahIM hotaa| jise aMgreja hukUmata Apattijanaka tathA prasiddha krAntikArI ema0 ena0 rAya ke samparka sAmagrI mAnatI thI, usa sAre pracAra sAhitya kA baMDala meM bhI Apa aae| bhI maiM Trena ke dUsare Dibbe meM chor3a detA thA, jisase 1939 40 meM Apa gRhanagara ujjaina lauTa Ae yadi mujhe pakar3a bhI liyA jAe to pulisa mere pAsa se aura majadUra saMgaThana kI gatividhiyAM prArambha kii| koI Apattijanaka sAmagrI barAmada nahIM kara paae| pulisa talAzI meM zrI jaina ke ghara se kamyunisTa sitaMbara 1940 se janavarI 41 taka isI taraha kArya sAhitya barAmada huA, ataH zAnti bhaMga tathA yuddha kiyaa| prayAsoM meM bAdhA DAlane ke aparAdha meM unheM cha: mAha gujarAtI samajha aura bola letA thA, isalie kI sajA milI aura jela meM baMda kara diyA gyaa| jela 1942 meM muMbaI se prakAzita 'vaMdemAtaram' (gujarAtI) se chUTane para Apa dohada pahuMce aura isI sthAna ko samAcAra-patra meM, 250 ru0 mahIne kI naukarI mila gii| apanA kAryakSetra cunaa| 9 agasta 42 ko bApU ne bhArata chor3o, karo-maro kA __ dainika bhAskara, indaura, 15 agasta 1997 ko AhvAna kiyaa| gAMdhIjI kI giraphtArI ke bAda sabhI diye eka sAkSAtkAra meM Apane kahA hai- 'AjAdI satyAgrahI bhUmigata ho ge| mujhe bama le jAne, AgajanI AMdolana meM merI bhI dilI icchA thI ki bApU mujhe karane ke nirdeza mile| maiMne spaSTa iMkAra kara diyA ki vyaktigata satyAgraha kI anumati deN| iMdaura, jhAbuA jainI hUM, aisA kAma nahIM kruuNgaa| annA sA sahastrabuddhe, Adi dezI riyAsata hone ke kAraNa maiM paMcamahAla bai0 puruSottama trikamadAsa, bai0 gUjara, seTha zUrajI (gujarAta) meM sakriya thaa| vahAM ke kAMgresa jilA ballabhadAsa ye cAroM pracAra sAmagrI taiyAra karate, use adhyakSa mANakalAla gAMdhI ne spaSTa iMkAra kara diyA vibhinna kSetroM meM maiM ukta tarIke se pahuMcAtA rhaa| ki tuma satyAgraha nahIM kara skte| maiM vardhA meM 21 varSa kI umra thI, taba maiMne taya kiyA ki aba AcArya narendra deva kI madada se gAMdhIjI se milaa| giraphtArI duuNgaa| godharA kalekTara mujhe patrakAra hone ke For Private And Personal Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 132 svataMtratA saMgrAma meM jaina kAraNa pahacAnate the| mujhe merI marjI se sAbaramatI ke prati jAgrati paidA ho gii| jana Akroza ke samakSa jela bhejakara 'e' zreNI meM rkhaa| jina 18 'e' zreNI jhAbuA nareza ne ghuTane Teka die| lokapriya maMtrimaMDala kaidiyoM ke sAtha rahA, unameM puruSottama gaNeza mAvalaMkara kI ghoSaNA karane ko unheM bAdhya honA pdd'aa| bhI the| taba acyuta paTavardhana, DaoN kesakara, mohanalAla 18-1-1948 ko maMtriyoM ne zapatha grahaNa kI, kusumakAnta gautama, aruNA Asapha alI para lAkhoM ke inAma the| jaina bhI unameM eka the| zrI jaina usa samaya bhArata meM ina sabase merA paricaya huaa| DaoN kesakara ne icchA sabase kama umra ke kebineTa maMtrI the| jAhira kI ki paM neharU se mulAkAta kI vyavasthA maI 1948 meM madhya bhArata rAjya kA gaThana huA, kraaie| unhoMne vezabhUSA badalI, aba ve pro0 mehatA ho jisameM indaura, gvAliyara ke atirikta mAlavA ke ge| muMbaI se unheM lekara maiM udayapura pahuMcA, choTe-bar3e 20 rajavAr3oM kA vilInIkaraNa kiyA DI0epha0o0 murar3iyA ke baMgale meM pro0 mehatA ke gyaa| lIlAdhara jozI madhya bhArata ke prathama rUpa meM tthhraayaa| DaoN) kesakara kI likhI ciTThI pradhAnamaMtrI cune ge| zrI jozI ne kusumakAMta jaina ko lekara maiM udayapura meM sabhA maMca para pahuMcA, jaise-taise apane maMtrimaMDala meM kebineTa maMtrI niyukta kiyaa| mAhanalAla sukhAr3iyA ne neharU taka DaoN0 kesakara kI zrI kAlUrAma jI virula dvArA saMvidhAna sabhA se ciTThI pahuMcAI, ve turaMta nIce aae| yojanA mutAbika istIphA diye jAne para choTI riyAsateM jaise jhAbuA, meM lakSmIvilAsa gesTa hAusa para kirAe kI kAra baDavAnI, dhAra, ratalAma Adi grupa ke pratinidhi-rUpa lekara phuNcaa| neharU Ae, baitthe| murar3iyA daMga raha gae meM zrI kusumakAnta jaina kA nirvAcana bhAratIya saMvidhAna apane yahA~ neharU ko dekhkr| neharU-kesakara mulAkAta nirmAtR pariSad ke lie huaa| unhoMne bhAratIya saMvidha cAlIsa minaTa calI, maiM phira usI taraha neharU ko na para hastAkSara kiye tathA 26 janavarI 1950 taka isa chor3a aayaa|' mahAn saMvidhAna nirmAtR saMsthA ke sadasya rahakara punaH agasta krAnti ke daurAna zrI jaina bhUmigata ho apane pradeza meM lauTa aaye| zrI jaina saMvidhAna nirmAtR gae aura bheSa badalakara pracAra sAmagrI pahuMcAte rahe, bAda pariSad ke sadasya ke alAvA bhAratIya saMsada meM giraphtAra honA ucita smjhaa| ataH jaise hI Apa (prAvijanala) ke bhI sadasya rahe aura unakI madhya mArca 43 meM dohada relave sTezana para pragaTa hue, bhArata bhArata vidhAnasabhA kI sadasyatA bhI yathAvat rhii| rakSA niyama ke antargata najarabaMda kara sAbaramatI jela yaha samaya zrI jaina ke carama rAjanaitika utkarSa bheja diyA gayA, vahAM dAdA sAhaba mAvalaMkara Adi kA samaya thaa| bAbU rAjendra prasAda, paMDita neharU, netAoM se unakA saMparka huaa| tIna mAha ke bAda jaise saradAra paTela Adi mahAn netAoM ke sAtha bhAratIya hI jela se rihAI huI, bambaI zAsana dvArA saMvidhAna para apane hastAkSara kara zrI jaina itihAsa meM unako paMcamahAla jile meM praveza na karane kI AjJA amara ho gye| minisTara, sAMsada va vidhAyaka to hajAroM thamA dI gii| hue aura prajAtaMtra meM hote raheMge lekina deza kA prathama 15 agasta 1947 ko bhArata AjAda huA to saMvidhAna banAne kA gaurava jina vyaktiyoM ko prApta eka mAha bAda hI zrI jaina jhAbuA lauTa aae| yahAM huA, una mahAn saMvidhAna nirmAtAoM kI viziSTa Akara unhoMne uttaradAyI zAsana kI prApti kA Andolana paMkti meM sthApita hone kA mahAn gaurava thAMdalA ke isa cher3a diyA aura alpakAla meM hI janatA evaM AdivAsiyoM yuvaka svataMtratA senAnI ko sirpha 28 varSa kI alpa meM esI Aga phaMkI ki unake mana meM apane adhikAroM Ayu meM milA, yaha zrI jaina ke jIvana kI mahAn For Private And Personal Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 133 aitihAsika ghaTanA hai, jise yuga-yuga taka vartamAna va kiyA thaa| smArikA kA prakAzana 'zrI kusumakAnta Ane vAlI pIr3hiyAM yAda karatI raheMgI aura preraNA jaina abhinandana samiti', dillI ne kiyA hai| 1992 leNgii| meM Apake nAma para eka lokopakArI TrasTa kI 1948 se 51 taka Apa vidhAnasabhA ke sadasya sthApanA kI gaI hai| 1992 meM hI devI ahillA rhe| rAjya kI yAtAyAta nIti banAne vAlI mahattvapUrNa vizvavidyAlaya, indaura kI ema0phila() upAdhi hetu zAsakIya samiti ke sadasya, pablika ekAuNTsa ku0 RcA garga ne eka laghuzodha prabandha 'svatatratA kameTI ke varSoM taka ceyaramaina, rIjanala TrAMsaporTa athaoNriTI senAnI zrI kusumakAMta jaina' zrI je0sI0 upAdhyAya ke sadasya evaM pazcimI relave salAhakAra samiti ke ke nirdezana meM prastuta kara upAdhi prApta kI hai| sadasya ke nAte apanI bahumukhI sevAeM pradeza ko dete AjAdI kI svarNa jayantI para Ayojita aneka rhe| Apa pradeza kAMgresa samiti ke bhI sadasya rhe| viziSTa samArohoM meM Apako sammAnita kiyA gayA hai| Apa ratalAma jile ke AloTa kSetra se 1952ke A0- (1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-4, pRSTha 14, (2) zrI Ama canAva meM pana: bhArI bahamata se vidhAyaka cane kusumakAMta jaina abhinandana smArikA, (3) dainika bhAskara (bhopAla) gaye the| 24/3/89, (4) aneka pramANapatra sammAna patra aadi|, (5) janasattA (dillI) 10.01/1997, (6) dainika bhAskara (indaura) vidhAnasabhA kI ora se zrI jaina spIkara ke 15/8/1997 sAtha saMsadIya kArya praNAlI ke adhyayana hetu laMdana bheje gae jahAM 7 saptAha taka briTiza saMsada praNAlI zrI kevalacaMda jaina kA adhyayana kiyaa| iMglaiNDa, AyaralaiNDa evaM anya piNDaraI, jilA-maNDalA (ma0pra0) ke zrI yUropiyana va pazcimI eziyA ke dezoM kI yAtrAyeM kevalacaMda jaina, putra-seTha mulAyamacaMda jaina kA nAma Apane kii| laMdana nivAsa ke daurAna bI0bI0sI0 ke tatkAlIna raIsoM meM ginA jAtA thA, para apane kAma kI paravAha na kara kevalacaMda jI ne 1942 ke bhArata nimaMtraNa para zrI jaina ne eka brADakAsTa kara apane chor3o Andolana meM khulakara bhAga liyA, giraphtAra anubhava sunAye the| hue aura maNDalA jela meM 6 mAha kA kArAvAsa navambara 1956 meM vizAla madhya pradeza bnaa| zrI jaina madhya pradeza vidhAna sabhA ke sadasya hue aura kI bhI sajA milI thii| raIsa hote hue bhI Apane Apako bhoganA pdd'aa| Apako 14 dina kI gunahakhAne apraila 1957 taka vidhAnasabhA meM bane rhe| 1957 meM ma apane sAthiyoM ke sAtha bI0 aura sI0 klAsa jelA akhila bhAratIya kAMgresa kA khulA adhivezana idaura meM rahanA hI pasanda kiyA thaa| meM haA. jisake Ayojana meM / sahayoga zrI jaina sahayAga zrA jana A-(1) ma0 pra) sva0 sai0, bhaag-|, pRSTha 204, (21 kA thaa| sA) rA0 a01 ____ Apake sammAna meM aneka samAroha hue, aneka dhArmika saMsthAoM se bhI Apa sambaddha rahe haiN| zrI kevalacaMda jaina 11 mArca 1989 ko rASTrapati bhavana meM tatkAlIna gaurajhAmara, jilA sAgara (m0pr)| ke zrI kevA rASTrapati mahAmahima zrI Ara0veMkaTaramana ne puSpa-mAlA caMda jaina, putra-zrI hIrAlAla kA janma 19!| E aura zAla oDhAkara Apako sammAnita kiyaa| isa huaa| 1942 ke bhArata chor3o AndAlana meM Apa avasara para Apake vyaktitva aura kRtitva para eka lagabhaga 8 mAha kA kArAvAsa bhogaa| A)-(1) ma) pra) sva) ), bhAga 2 pRSTha 14,12 sacitra smArikA kA vimocana bhI rASTrapati jI ne dI pATha For Private And Personal Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 134 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrImatI kezarabAI meM sakriya ho gaye the| 20 sitambara 1930 ko sarasAvA zrImatI kezarabAI kA janma akTUbara 1915 meM meM kAMgresa kAnphreMsa kA Ayojana kiyA gyaa| usako huA thaa| Apake pati zrI motIlAla jaina lalitapara saphala banAne meM zrI jhummanalAla, dIpacaMda, jambUprasAda (u0pra0) nivAsI the| svataMtratA Andolana ke mahAna jaina evaM Apane mahattvapUrNa bhUmikA nibhAI thii| kAMgresa kArya meM jahAM kizoroM-naujavAnoM ne apanA yogadAna kiyA sammelana kI sArI taiyArI ho gaI taba 19-9-1930 vahAM lalitapara kI yaha nArI-nArI jAti ke lie gaurava kA sarakAra ne daphA 144 lAgU kara sammalana na kiya bniiN| 1936 meM gAMdhI jI kI preraNA se ve raNakSetra meM jAne kI ghoSaNA kara dI, to kAnphrensa kA sthAna jamanA kUda pdd'ii| aisI umra meM jaba nArI kevala bhaMgAra evaM ke pula para nirdhArita kiyA gayA, parantu jatthe aura ghara kI cAra dIvArI taka hI sImita rahatI thI, kezarabAI - satyAgrahI 20 sita) ko sarasAvA meM ekatrita ho gye| lokalAja bhArata-mAtA ke caraNoM meM arpita kara, sammelana na hone dene ke lie jamIdAroM aura harijanoM kI sahAyatA se sammelana meM bhAga lene vAloM kI piTAI samAja ke bandhana tor3a kara, nArI-jAti ko jAgrata karane kI gii| tabhI eka pulisa ke sipAhI dvArA vaidya rAmanAtha meM juTa giiN| isa navayauvanA ko alakha jagAte dekha ko yaha sUcanA milI ki vaidya rAmanAtha, prabhudayAla, naujavAnoM ko bhI AjAdI kI lar3AI lar3ane kI preraNA jhummanalAla, jambUprasAda jaina evaM kailAza caMda jaina ko milI thii| sAmane Ane para golI mAra dene ke Adeza ho gaye haiN| 1941 ke vyattigata satyAgraha meM kezarabAI eka inameM cAra vyakti pharAra ho gaye, Apako sUcanA na mila mAha kArAvAsa meM rhiiN| Apake pati bhI kAMgresa kAryakartA pAne ke kAraNa pulisa ne Apako pakar3akara bahuta mArA, the| anyAya ke prati saMgharSa kI AvAja bulaMda karane AvAja bulada karana Apako aneka coTeM aaiiN| vAle isa dampati kI kucha varSa pUrva coroM ne hatyA kara A)- (1) sa) sa), pRSTha / /176, (2) jaisa) rA) a0, dI thii| ___ (3) u) prA) jai) 40, pRSTha-86 A)- (1) ra) nI0, pR0-39, (2) jai) sa) rA) a, (3) DA) bAhubalI kumAra dvArA preSita vivrnn| zrI komalacaMda jaina zrI kezarImala jaina zrI komalacaMda jaina, putra - zrI IzvarIprasAda jaina ___ kA janma 1918 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1942 icchAvara, jilA-sIhora (ma0pra0) ke zrI : ke bhArata chor3o AMdolana meM Apa giraphtAra kara liye kezarImala jaina, putra-zrI bhaMvaralAla jaina kA janma na gaye aura 9 mAha jela meM rakhe gye| ra 1--7-1925 ko huaa| iNTaramIDieTa, sAhityaratna Adi A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-37, upAdhidhArI zrI jaina ne bhopAla vilInIkaraNa Andolana (2) sva0 sa0 jA), pRSTha-90 meM bhAga liyA evaM 13-1-49 se 6-2-49 taka kArAvAsa kI kaThora yAtanAyeM bhogii| zrI komalacaMda jaina A) (1) ma pra) svA) sai), bhAga-5, pRSTha 39 zrI komalacaMda jaina, putra-zrI udayacaMda jaina kA janma 1930 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1942 zrI kailAzacaMda jaina ke bhArata chor3o Andolana meM 12 varSa kI Ayu meM sarasAvA, jilA-sahAranapura (u0pra0) ve Apane bhAga liyA tathA 20 dina jabalapura jela meM kATe zrI kailAzacaMda jaina ne 1942 ke AMdolana meM 6 mAha A)- (1) ma) pra) sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-37, kI sakhta kaida bhogI thii| 1930 se hI Apa Andolana (2) sva0 sa0 jA), pRSTha-9) For Private And Personal Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra prathama khaNDa www.kobatirth.org zrI komalacaMda jaina zrI komalacaMda jaina, putra - zrI khuzAlacaMda jaina kA janma 1925 meM kaTanI ( (ma0pra0) meM huaa| Apane prAthamika taka zikSA grahaNa kii| bhArata chor3o Andolana meM 5 sitambara 1942 se 1 jUna 1943 taka Apa karAvAsa meM rhe| 1972 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| (A) ( 1 ) ma0pra0 svA) sai0 bhAga 1, pR0-37 zrI komalacaMda jaina chatarapura (ma0pra0)) ke zrI komalacaMda jaina, putra- zrI khUbacaMda jaina kA janma 1916 meM huA / Apane 'namaka satyAgraha' tathA 1942 ke 'bhArata chor3o Andolana' meM bhAga liyaa| 1942 meM 21 agasta ko Apa giraphtAra hue evaM 18 janavarI 1943 taka jabalapura jela meM rakhe gye| (1) ma0 pra0) sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha 107 A siMghaI komalacaMda jaina siMghaI komalacaMda jaina, putra- zrI khUbacaMda jaina kA janma 14-12-1924 ko vArAsivanI ( bAlAghATa ) ma0pra0) huaa| 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM Apane bhAga liyaa| Apa satyAgrahiyoM ke nivAsa, bhojana evaM bhASaNa Adi kI vyavasthA karate rhe| svayaM bhI bhASaNa dene lge| Apane vAnara senA meM bhI kAma kiyaa| zarAba kI dukAnoM para pikeTiMga Adi Apake pramukha kAma the| 1942 ke Andolana meM Apa 15 agasta ko rAta 12 baje giraphtAra kara liye gye| pahale DiTeMzana meM rakhe gaye phira bAlAghATa jela meM tIna dina rhe| bAda meM senTrala jela nAgapura bheja diye gaye, jahA~ se 3 akTUbara 1943 ko mukta hue| AjAdI ke bAda Apa 135 samAja sevA ke kAryoM se jur3e rhe| Apa maMDala kAMgresa kameTI ke adhyakSa bhI rahe haiN| A() (1) ma) pra() sva0 sai), bhAga-1, pRSTha-173, (2) sva0 pa0 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI komalacaMda jaina zrI komalacaMda jaina, putra zrI khemacaMda jaina kA janma 5 julAI 1920 ko karelI, jilA narasiMhapura (ma0pra0) huaa| AThavIM saMgrAma taka zikSA grahaNa kara maM Apa svataMtratA sakriya ho gye| 1942 meM 1 varSa kA kArAvAsa Apane hozaMgAbAda evaM jabalapura senTrala jela meM bhogaa| 1973 gyaa| cha meM ApakA nidhana ho A) ( 1 ) ma) pra0) sva() sai(0) bhAga-1, pRSTha 138, (2) svadezI zrI khemacaMda dvArA preSita paricaya, (3) putra vipina jaina dvArA preSita paricaya | zrI komalacaMda jaina 'AjAda' sivanI (ma() pra0) nagara kAMgresa ke adhyakSa rahe zrI komalacaMda jaina 'AjAda', putra- zrI hukumacaMda jaina kA janma | maI 1922 ko grAma chapArA, jilA- sivanI (mapra)) meM huaa| Apane miDila taka zikSA grahaNa kii| 1941 ke Andolana meM Apa sakriya rahe. 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM Apa kAnhIvAr3A grAma meM giraphtAra hue tathA sivanI evaM jabalapura kI jeloM meM 1 varSa kA kArAvAsa bhogaa| jela meM pulisa kI lAThiyoM se Apake hAtha, paira va sira meM coTeM aayiiN| 17-7-91 ko ApakA nidhana ho gyaa| For Private And Personal Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 136 svataMtratA saMgrAma meM jaina A)- (I) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-228, __ Apake pUrvajoM meM zrI cintAmaNI zAha ko (2) zrI nareza divAkara dvArA preSita pricy| 'gorA' jAgIra se mar3AvarA meM rahane kA Agraha kiyA gayA thA aura ve Agraha ko svIkAra kara mar3AvarA A zrI khumAna jaina gaye the| isIliye cintAmaNI zAha kA parivAra 'gorAvAlA' dalapatapura, jilA-sAgara (ma0pra0) nivAsI zrI ke nAma se vikhyAta ho gyaa| 1857 kI gadara ke bAda khumAna jaina, putra-zrI AdhAra ne bhArata chor3o AMdolana yaha parivAra biTriza barbaratA kA zikAra huaa| isa meM mAha kA kArAvAsa kaattaa| 1960 meM ApakA prakAra cintAmaNI zAha ke vaMzadhara umarAva zAha nidhana ho gyaa| jAgIradAra se sAdhAraNa sAhUkAra raha gye| isa vaMza meM A (I) A) dI), pRSTha-36, (2) ma0 pra0 sva0 sai0, janmeM gorAvAlA jI meM krAMti kI bhAvanA janma jAta bhAga , pRSTha-16 honA svAbhAvika hI thaa| 1930 meM gorAvAlA jI pro0 khuzAlacaMda gorAvAlA satyAgrahI svayaMsevaka bne| 1932 meM viliMgaDana zAhI ke damana ke samaya vArANasI ke TAunahAla meM parataMtra bhArata meM vivAha na karane kI pratijJA ela0 ovena dvArA kiye gaye golIkAMDa ke samaya karane vAle, kSu0 gaNeza prasAda jI varNI ke atyanta Apako mRta samajha liyA gayA thA, kyoMki pAsa hI priya pAtra, hindI bhASA ko meM khar3e zrI yogezvara prasAda ko golI lagI thii| 'bhAratI' nAma dene ke svatantratA AMdolana ke samaya Apa mahAtmA pakSadhara pro0 khuzAla-caMda gAMdhI se atyadhika prabhAvita rhe| 1941-42 ke AMdolanoM go rAvAlA kA janma meM ApakI jelayAtrA ke saMbaMdha meM 'jaina sandeza, rASTrIya 22 sitambara 1917 ko aMka (janavarI 1947)' likhatA haimar3AvarA, jilA-lalitapura ..........28 varSa kA yaha yuvaka sana 41 ke (u0 pra0) meM huaa| Apake vyaktigata satyAgraha meM tUphAna kI taraha prasiddhi meM AyA pitA zrI phundIlAla gorAvAlA jamIMdAra va jAgIradAra / aura Ate hI prAntIya netAoM kI agalI paMkti meM jA huA karate the| gorAvAlA jI ko sAta varSa kI phuNcaa| Apane usa samaya kAMgresa ke satyAgraha AMdolana avasthA meM mAtR-viyoga sahana karanA pdd'aa| . / ke mukhya saMcAlaka aura yukta prAMtIya kAMgresa kameTI sADhUmala meM prAthamika zikSA prAptakara 1928 meM unhoMne / ke sekreTarI ke rUpa meM jo prAnta kI rASTrIya sevA kI, vArANasI ke syAdvAda mahAvidyAlaya meM praveza liyaa| vaha prAnta ke itihAsa meM eka misAla bana gaI hai| jisa yahIM unhoMne pUjya varNI jI, paM0 kailAza caMda zAstrI vega aura yogyatA se Apane Adolana kA saMgaThana kiyA, aura paM0 rAjendra kumAra ke sAnnidhya meM 1937 meM kAMgresa ko avAMchanIya tattvoM se mukta kiyA. usase prAnta vI) eca) yU) sebI0e) aura gavarnamenTa saMskRta kA rikArDa zAnadAra ho gyaa| aise avasara para deza ko kAleja (aba sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya) jinakI AvazyakatA hotI hai, sarakAra ko bhI unakI se sAhityAcArya kI upAdhiyA~ eka sAtha prApta AvazyakatA hotI hai| palisa kI AMkhoM meM barAbara kii| ve jaina samAja ke sambhavataH aise pahale dhula jhoMkate hue bhI Apa julAI san 41 meM pakar3e vyakti the, jinhoMne do upAdhiyA~ eka sAtha gye| daphA 129 meM do mAha najarabaMda rakhakara daphA 39 prApta kii| meM cAra mAha kI sajA huii| usake pazcAt san 42 For Private And Personal Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 137 ke AMdolana meM netAoM kI giraphtArI ke samaya Apa 'varAMga-carita' kI bhUmikA meM anuvAda-gata' bhI giraphtAra kara lie gaye aura kaI varSa taka Apa zIrSaka se Apane likhA hai kisarakAra ke mehamAna rhe| vahA~ se nikalane ke bAda bhI 'san 1941 meM vyaktigata satyAgraha kA Apa kAMgresa meM sakriya kArya karate A rahe haiN| .... saMcAlana karate hue jaba julAI ke mahIne meM najarabaMda kucha samaya ke lie Apa ArA ke jaina kAleja meM hone para jela meM virAma milA to puna: apane jIvanavyApI bhI prophesara ho gaye the, lekina eka dina vahA~ ke vyavasAya kI smRti aayii| phalataH jela ke adhikAriyoM priMsipala ke dvArA rASTrIya netAoM kI zAna meM kacha se carcA karake maiMne pUjya bhAI paM0 kailAzacandra jI ko apazabda kahane para tatkAla kAleja chor3a diyaa| isa likhA ki ve katipaya pustakoM ke sAtha mere mahAnibandha para kAleja ke sAre vidyArthiyoM ne haDatAla kara dii| "prAcIna bhArata meM bhUsvAmitva'' ke lie zodha kI gayI tIna dina taka adhikAriyoM ke anavarata prayatnoM ke sAmagrI tathA varAMga-carita ke prArabdha anuvAda ko bhI bAbajada bhI jaba haDatAla na khalI to Apane hI jamA karA deveN| kyoMki jaba bhAI ne isakI bhUmikA vidyArthiyoM ko samajhAkara saMsthA ke hita kI dRSTi se ke anuvAda ke viSaya meM mujhase kucha pUchA thA tabhI har3atAla khulvaaii| ArA se Akara yU0pI0 ke zikSAmaMtrI se mere mana meM isakA bhAratI meM rUpAntara karane kI bhAvanA bA) sampUrNAnanda jI Adi ke kahane para Apa punaH hA gayA thA tathA san 40 kA gAmayA meM sadyaH samAgata vidyApITha meM adhyApana kArya karane lage haiN|' saMgha ke pradhAna kAryAlaya caurAsI, mathurA meM isakA maMgalAcaraNa bhI kiyA thA kintu isake bAda hI rASTrapitA mahApuruSoM kA jela jAnA bhI lokakalyANa ke gAMdhIjI ne vyaktigata satyAgraha kI carcA jora se prArambha lie hotA hai| jela ke dinoM meM Apane 'varAMga-carita' kara dI thI aura varSA samApta hote-hote hI vaha Arambha grantha kA hindI meM anuvAda kiyaa| ApakA vicAra thA bhI ho gayA thaa| phalataH vidyApITha kI nIti ke anusAra ki hindI kA nAma hindI na hokara 'bhAratI' honA hama pITha ke adhyApaka tathA chAtra isake saMgaThana meM laga caahie| yaha ApakA maulika cintana kahA jAnA caahie| gaye aura mUla-varAMgacarita ke samAna usakI anuvAda Apake hI zabdoM meM kalpanA ko bhI tirohita honA pdd'aa| jaba ukta 'uttara bhArata kI bhASA kA hindI' nAma bhrAmaka pustaka-patrAdi jela dvAra para pahaca tA Adha ce to adhikAriyoM ne hai| isa nAma kA prayoga unhoMne (videzI yAtrI-muslima una sabako mahInoM roke rakhA aura bAra-bAra kahane para vijetA) kiyA hai jo isa deza tathA isakI saMskRti anta meM majhe prathamagacchaka aura varAMgacarita pajA-pATha aura bhASA se aparicita the| unhoMne ajJAna meM eka kI saMskRta pustakeM samajhakara de diye, kyoMki unheM prAnta sindha (hinda) kA nAma deza para lAda diyA to AzA thI ki inako par3hakara merI rAjadroha kI pravRtti vizvamAnya prathA ke anusAra yahAM ke vAsiyoM ko bar3hegI nhiiN| hindU tathA unakI bhASA ko hindI kaha diyaa| yaha yataH kAgaja sulabha nahIM thaa| ata: eka bAra rASTra 'bhArata' hai to rASTrabhASA bhI 'bhAratI' hI honI pUrA grantha par3ha gyaa| par3ha jAne ke bAda phira samaya kATane cAhie, kyoMki jarmanI kI jarmana, phrAMsa kI phraiMca, kA prazna huA aura kAphI prayatna karane para apane lie iMglaiNDa kI iMgaliza, rUsa kI rasiyana Adi bhASAeM jamA huyI korI kApiyoM meM se do-tIna pA skaa| haiN| sAMgopAMga-vivecana ke lie dRSTavya lekhaka kA tIna-cAra sarga likha pAyA thA ki mere Upara rAjadroha lekh| (janavANI '49)' ubhArane ke lie mukadamA calane lagA aura dUsare-cauthe For Private And Personal Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 138 svataMtratA saMgrAma meM jaina roja hone vAlI peziyoM ke kAraNa anuvAda kA kArya apane kisI putra-putrI yA riztedAra ko kahIM nahIM lgaayaa| sthagita ho gyaa| bAda meM mujhe sajA bhI ho gayI aura yahI kAraNa thA ki Apa aneka bAra usa saMsthA ke kendrIya jela meM bheja diyA gyaa| phalataH isa jela dvAra kulapati hote-hote raha gye| para varAMgacarita aura gucchaka bhI mujhase bichur3a gye| DaoN0 sampUrNAnanda ke atyanta priya vyaktiyoM yahAM para bhI kAphI saMgharSa ke bAda 42 kI janavarI meM rahe gorAvAlA jI ne 1952 meM u0pra0 kAMgresa ke anta meM mujhe varAMgacarita aura kApiyAM miliiN| phira mahAsaciva pada se tyAgapatra de diyA. usake bAda ve kArya prArambha kiyA aura cAra-pAMca sarga likhane ke bAda kabhI sakriya rAjanIti meM nahIM rhe| 1947 meM deza ke jela mukta ho gyaa| bAhara Ane para isakI jela se AjAda ho jAne ke bAda hI 1950 meM unhoMne saralA bhI burI hAlata huii| kyoMki yaha mahAn rAjanaitika tanAva devI se vivAha kiyaa| vaha bhI mitroM ke bhArI jora dene kA samaya thaa| prayAga kI akhila bhA0kA0 kameTI kA pr| adhivezana, usake bAda AgAmI Andolana kI taiyArI syAdvAda mahAvidyAlaya kI sthiti se gorAvAlA Adi aise kArya the ki maiM varAMgacarita ko chU bhI na jI kAphI cintita rahA karate the, kyoMki isa vidyAlaya skaa| varAMgacarita kI zubha ghar3I taba AyI jaba 42 ___ kI sthApanA unake pUjya guru gaNezaprasAda jI varNI ne meM puna: najarabanda huA aura san 43 ke anta meM jaba kI thii| jaina samAja aura sAhitya kI jo sevA gorAvAlA najarabandoM ko kuTumbiyoM se milane tathA patra-vyavahAra jI ne kI vaha itihAsa ke svarNima pRSThoM para likhI kI suvidhA milii| abakI bAra jyoM hI pustaka aura jaaegii| ve bhA0di0 jaina saMgha, mathurA, a0bhA0 di0 jaina kAgaja hAtha lage tyoM hI isameM laga gayA aura lagabhaga vidvatpariSad, gaNezavarNI jaina granthamAlA, sanmati jaina | mAsa meM anuvAda ko samApta kara ddaalaa|' niketana, nariyA, vArANasI Adi saMsthAnoM se sadaiva jur3e 1942 ke Andolana meM ApakI janmapatrI va rhe| 'jaina-sandeza' kA sampAdana aura prakAzana bhI unhoMne pramANa-patra Adi jabta kara liye gaye the jo 1945 aneka varSo taka kiyA thaa| meM jela se chUTane para mile| Apane ema0vI0 kAleja, apane maulika vicAroM ke kAraNa sadaiva phirojAbAda meM adhyApana kArya kiyA, kintu mahAtmA carcA meM rahe gorAvAlA jI ke pAsa jaba hama gAMdhI ke AhvAna para vahAM kI savaitanika naukarI chor3akara kAzI vidyApITha meM avaitanika kArya karane A gye| 25-5-1997 ko gaye aura prastuta pustaka likhane kI carcA kI to unhoMne asIma prasannatA vyakta kI vahIM 1916 meM prophesara incArja, lAibrerI bne| gorAvAlA jI apanI spaSTavAditA aura nyAyapriyatA ke lie thii| kAla kA cakra kisI ko nahIM chodd'taa| vikhyAta the| 1961 meM kAzI vidyApITha ke mAnya 10 janavarI 1999 ko gorAvAlA jI zAMtabhAva se vizvavidyAlaya ho jAne para vidyApITha meM bhAI-bhatIjAvAda ciranidrA meM lIna ho gye| A)- (1) vi0 a{), pR0-168 (2) pa0 jai0 i0, kAphI bar3ha gyaa| gorAvAlA jI ne isakA khulakara virodha pR0 - 265, (3) jai0 sa0 rA) a) (4) varAMga-carita (5) kiyaa| ve kahA karate the- 'eka kama yogyatA vAle jaina-sandeza, 17 mArca 199) (6) ra) nI0, pR0-77 vyakti ko kahIM bhI koI pada diyA jAnA eka yogya vyakti ke haka ko mAranA hai|' yahI kAraNa hai ki siMghaI (dAdA) khUbacaMda jI khAdI vAle vidyApITha meM jahAM unake sAtha ke tamAma logoM ke aMgrejoM ke lie behada bhArI par3ane vAle dAdA putra putriyAM Adi vibhinna padoM para AsIna haiM, Apane khUbacaMda jI, jabalapura (ma0pra0) ke mAne hue khAdI For Private And Personal Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 139 pracAraka the| khAdI pracAra ko hI mAdhyama banAkara ve A0-(1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-1, pR0-38 rASTrIya kAryoM meM sammilita hue, khAdI kA hI vyApAra / (2) sva) sa) ja), pR.)-92 (3) pa) jai) i0, pR)- 420 (4) jabalapura gajaratha smArikA, 1993, pR0-46 (5) siMghaI kiyA, isalie 'khAdI vAle' kahalAne lge| ratanacaMda jI dvArA preSita pricy| dAdA jI kA janma 1907 meM jabalapura meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI chabalAla thaa| 1942 ke bhArata zrI khUbacaMda jaina 'puSpa' chor3o AMdolana meM bhUmigata kAryakartAoM se samparka rahA 'puSpa' upanAma dhAraka zrI khUbacaMda jaina kA janma, vi0sa0 1981 (san 1924) meM piparaI aura unakI hara taraha se sahAyatA Apane kI tathA (lalitapura) u0pra0 meM zrI AndAlana ko ugra banAye rakhane ke lie preraka parace khuzAlacaMda jI modI ke yahA~ chapavAkara vitarita kiye| bhamigata rahe zrI satyendra mizra huaa| kama umra meM hI Apa kI salAha para, choTe phuhAre para niSedhAjJA bhaMga karake rASTrabhAvanA se yukta kavitAyeM sabhA kI adhyakSatA kara use saMbodhita karate hue Apa likhane lge| Apa kavitAoM pakar3e gye| pulisa dvArA zArIrika yAtanAyeM dI gaIM tathA ko sunA- sunAkara dezaprema arthadaNDa sahita eka varSa kI sajA huii| ke prati logoM kI bhAvanAoM ___ 35 varSa ke yuvA khUbacaMda ne hAra nahIM mAnI ko ubhArate huye lalitapura meM aura kahA-'arthadaNDa nahIM daMgA cAhe jitanI bhI yAtanAyeM baMdI banA liye gye| 1942 meM Apako daphA 144 sahanI par3eM'. phira kyA thA? arthadaNDa vasalane ke lie tor3ane evaM vidrohI kavitA pATha ke kAraNa 6 mAha inakI dukAna bhI kurka kara lI gii| kI kaThora sajA tathA 500/- 'jurmAnA huaa| jurmAnA AjAdI ke bAda Apa kAMgresa ke ananya bhakta adA na karane para 6 mAha kI aura kaThora sajA bhoganI pdd'ii| aneka satyAgrahoM meM bhI Apane bhAga rhe| dhArmika aura sAmAjika kAryoM meM yogadAna karanA liyaa| vartamAna dazA para ApakA kahanA hai--- ApakA svabhAva thaa| jabalapura ke prasiddha jaina tIrtha 'gAMva bhaTaka gaye, pAMva bahaka gaye, 'pisanahArI kI mar3hiyA' kI pahAr3I para pattharoM kI kahIM chAMva vizrAma nahIM hai| bar3I-bar3I caTTAnoM ko khuda haTavAkara maidAna banavAyA, bApU tere svapnoM kA, aba koI sevAgrAma nahIM hai||' isIlie Apa 'zilAcArya' kahalAne lage, usa maidAna 'dizAhIna haiM nyAyamArga saba, meM Apane eka caubIsI kA bhI nirmANa karAyA tathA apanApana vIrAna ho gyaa| taba cAlIsa hajAra rupaye dAna meM diye the| ApakA kise pukArU~, kauna sunegA, hara rAhI anajAna ho gyaa||' nidhana 1990 meM ho gyaa| 'bApU terI avadhapurI meM, apane kuTumbiyoM kI Arthika sahAyatA bhI Apa aba to koI rAma nahIM hai| karate the| maDhiyA jI meM vratI Azrama, bher3AghATa jaina bApU tere svapnoM kA, maMdira kA jIrNoddhAra, nandIzvara dvIpa racanA Adi meM aba koI sevAgrAma nahIM hai||' ApakA bhArI yogadAna rhaa| Apake uttarAdhikArI suputra samprati Apa maNDI bAmorA (sAgara) ma0pra0 meM zrI rAjendra kumAra jabalapura meM aba bhI 'mahAkauzala raha raha hai| A).. (1) jai) sa) rA) 0 (2) () nI), pR0-40 khAdI bhaMDAra' calAte haiN| (3) sva) : For Private And Personal Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 140 .svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI khUbacaMda baisAkhiyA zrI khemacaMda jaina rahalI, jilA-sAgara (ma0pra0) nivAsI zrI piNDaraI, jilA- maNDalA (ma0pra0) ke khUbacaMda baisAkhiyA, putra-zrI bholAnAtha baisAkhiyA ne zrI khemacaMda jaina, putra-zrI munnAlAla kA jIvana AjAdI 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga liyA va 9 kA alakha jagAte biitaa| hara samaya- hara kAma ko taiyAra mAha kA kArAvAsa bhogaa| ApakA nidhana 1964 meM ho gyaa| khemacaMda jI sadaiva racanAtmaka kAryoM se jur3e rhe| 1942 A0-(1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-2, pR0-16 ke bhArata chor3o Andolana meM Apane khulakara bhAga liyA, (2) A0 dI0, pR0-36 tor3a-phor3a kI, giraphtAra hue aura 2 varSa 6 mAha kI zrI khemacaMda jaina kaThora kaida tathA 100/- ru0 kA arthadaNDa Apako bhoganA pdd'aa| jela meM bhI kaThora se kaThora yAtanAyeM baleha, jilA-sAgara (madhyapradeza) ke zrI khemacaMda Apako dI jAtI rahIM para Apa jhuke nhiiN| jaina, putra-zrI komalacaMda jaina kA janma 10 pharavarI A0-(1) mara) pra0 sva0 sai0, bhAga-1. pR0-205 (2) jai0 1928 I0 ko huaa| Apane sa0 rA0 a01 batAyA ki 'mere pitA baleha ke karmaTha kAryakartA the, 1929 zrI khemacaMda jaina 'svadezI' evaM 33 meM unhoMne videzI pitA kI svadezI bhAvanA ke kAraNa jinakA | vastroM kI holI jalAI thI, vaMza hI svadezI kahalAne lagA, aise zrI khemacaMda gAMdhI jI ke damoha Agamana svadezI, putra zrI mohanalAla para unake sAtha rahe the va svadezI kA janma 6-8-1923 carakhA Azrama kholA thaa| unhIM se virAsata meM mujhe ko teMdUkher3A, jilA narasiMhapura svAdhInatA kI bhAvanA milii| 1939 kA tripurI (ma0pra0) meM huA, Apa adhivezana mujhe dekhane ko milA thA, 1942 ke tripurI kAMgresa ke adhivezana Andolana meM mujhe apane 35 sAthiyoM ke sAtha se svataMtratA saMgrAma meM sakriya giraphtAra kara liyA gyaa| maiMne 23 sitambara se 15 ho gaye the| rASTrIya satyAgraha akTUbara 42 taka kA kArAvAsa tathA 75/- kA ke liye Apane janamata taiyAra kiyaa| apanI giraphtArI arthadaNDa bhogA thaa| jela meM baDI amAnaSika yAtanAyeM ke sandarbha meM Apane likhA hai ki- '1942 I0 meM dI jAtI thiiN| sabase vicitra vahAM zauca kriyA kA maiMne jaMgala satyAgraha meM bhAga liyaa| vana vibhAga evaM jAnA thaa| hameM 12-12 logoM ko hathakar3I pahanAkara pulisa dvArA giraphtAra huA, pulisa hathakar3I DAlakara zauca kriyA hetu havAlAta se bAhara le jAyA jAtA thaa| grAma-sahajapura se barasAta meM hI pulisa thAnA kesalI bAda meM sAgara ke kalekTara se zikAyata karane para le gii| kesalI se 60 kimI0 padayAtrA kara tahasIla hathakaDI kholane kI anumati milI thii|' zrI jaina rahalI, jilA-sAgara lAyA gayA aura rahalI adAlata ma0pra0 svataMtratA senAnI saMgha, ke sambhAgIya maMtrI va ne mujhe 4 mAha kI kar3I kaida kI sajA tathA jilA svataMtratA senAnI saMgha, damoha ke koSAdhyakSa haiN| 10/- ru0 arthadaNDa diyaa| sAgara jela meM kaThora - A)- (1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-2, 90-16 (2) sva) yAtanAyeM ha~sate-ha~sate jhelI, pulisa kI mAra se sira 10 va aneka citr| phUTa gayA thA, usa samaya merI Ayu 18 varSa kI thii| For Private And Personal Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra prathama khaNDa svataMtratA saMgrAma ke daurAna hamAre sAthI yaha kavitA gAte the 'khar3I rahegI, pulisa phauja aru, par3e raheMge, saba hathiyAra thor3e dina meM dikhatA hai yaha DUba jAyegI ye sarakAra pakar3anA ho to pakar3a le jAlima sunA rahe haiM, sare bAjAra aba na TikegI, hinda deza meM pAkhaMDI jAlima sarakAra gU~je AjAdI kA nAda iMkalAba jindAbAda dhana zoSaNa kI krUra kahAnI pU~jIpatiyoM kI nAdAnI hameM hamezA rahegI yAda iMkalAba jindAbAda lAThI golI seNTrala jela jAlima kA hai antima khela kara le manamAnI saiyyAda iMkalAba jiMdAbAda ye majadUro aura kisAno bhAvI rAjya tumhArA jAno www.kobatirth.org ujar3e ghara hoMge AjAda iMkalAba jiNdaabaad| ' A- (1) ma) pra) sva) sai), bhAga-1, pR0-139 (2) sva) pa() zrI gaMgAdhara jaina zrI gaMgAdhara jaina kA janma 1909 meM prabhAta paTTana, jilA - baitUla (ma0pra0) meM huA, Apake pitA kA nAma zrI bAlA jI thA, Apane kakSA 4 taka zikSA grahaNa kii| 1930 ke dezavyApI kAMgresa AMdolana meM bar3e hI utsAhapUrvaka Apane bhAga liyaa| 1 varSa kI kaDI sajA evaM 75ru (0) ke arthadaMDa kI sajA Apako milI, jise Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 141 Apane saharSa svIkAra kara liyaa| ApameM dezabhakti kI bhAvanA kUTakUTa kara bharI thI / A( ) ( 1 ) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-5, pR0-150 zrImatI gaMgAbAI jaina kAnapura (u0pra0) kI zrImatI gaMgAbAI jaina prasiddha dezabhakta vaidya kanhaiyAlAla jI ( inakA paricaya isI pustaka meM anyatra dekheM) kI dharmapatnI thIM, zrImatI jaina, unake pati aura do putra jela yAtrI rahe haiN| zikSA prasAra-pracAra ke lie samarpita zrImatI jaina apane pati ke sAtha kandhe kandhA milAkara Andolana meM sakriya rhiiN| jaina sandeza, rASTrIya aMka likhatA hai - 'Apako svadezI se bar3A prema thA / Apake kAraNa jaina samAja kI tathA nagara kI striyoM meM svadezI kA kAphI pracAra huaa| 1931 ke Andolana meM jaba kAnapura meM yU0pI0 kAMgresa kA jalasA zraddheya bA0 puruSottama dAsa jI TaNDana ke sabhApatitva meM huA thA, usakI svAgatAdhyakSA banane ke kAraNa Apako chaha mAsa kA kArAvAsa huA thaa|' (A) - (1) jai0 sa0 rA0 a) (2) paM(0) baccU lAla jI dvArA pradatta paricaya | zrI gajAdhara jaina urpha zrI nAthUrAma chatarapura (ma0pra0) ke zrI gajAdhara jaina urpha zrI nAthUrAma putra - zrI gulAbarAya jaina kA janma 1906 meM huaa| svataMtratA saMgrAma meM Apa 1942 se hI sakriya ho gaye the| 1947 meM gaMja kaimpa meM / mAha kA kArAvAsa Apane bhogA / A) - ( 1 ) ma0pra0 sva() sai0, bhAga-2 pa0 107 zrI gaTolelAla bhAyajI bhAyajI' upanAma se vikhyAta, sAgara (ma0pra0) ke zrI gaTolelAla ne ahamadAbAda kAMgresa meM bInA ke pratinidhi ke rUpa meM bhAga liyaa| 1929 meM relave satyAgraha meM bhAga lene ke kAraNa Apane 15 dina kI For Private And Personal Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 142 svataMtratA saMgrAma meM jaina jela yAtrA kI / usa samaya jeloM meM rAjanaitika mainapurI (u0pra0) pravAsI zrI kaidiyoM ke sAtha itanA kar3A vyavahAra kiyA jAtA thA guNadharalAla jaina, putra-zrI ki 20 sera ( kilo) anAja pIsane ke bAda bhI vaMzIdhara jaina kA janma Apako pratidina gunAhakhAne meM banda kara diyA jAtA 15 agasta 1885 ko huaa| thaa| 1942 ke Andolana meM bhI Apane eka varSa kA zrI jaina ko namaka kAnUna kArAvAsa bhogaa| bhaMga AMdolana meM bhAga lene A) (1) jai0 sa0 rA) a| ke kAraNa eka varSa kA kaThina zrI ganezIlAla jI 'bAbA' kArAvAsa bhoganA par3A thaa| Apa gAMdhI iravina samajhautA hone para chUTa pAye the| bandI jIvana meM parivAra kI 'bAbA' upanAma se prakhyAta zrI ganezIlAla jI, , Arthika sthiti bigar3a gaI, phalataH kAyamagaMja kA makAna bInA (ma0prA0) nivAsI the| 1940 ke vyaktigata satyAgraha bhI beca denA pdd'aa| itane para bhI Arthika sthiti nahIM meM Apa tIna bAra jela gye| bInA ke Apa pramukha kAMgresa sudharI to saparivAra bambaI pravAsa ke lie bAdhya honA kAryakartAoM meM eka the| lagAtAra jela yAtrA ne ApakA par3A, vahA~ bhI cAra varSa jIvana ke lie saMgharSa karane svAsthya caupaTa kara diyaa| tIsarI bAra jela se rihA para koI sthAI sAdhana na juTA sake aura kurAvalI 1942 hone ke thor3e hI dina bAda hRdayagati avaruddha ho jAne meM vApisa AnA pdd'aa| 'jaina sandeza, rASTrIya aMka' ke kAraNa ApakA svargavAsa ho gyaa| likhatA hai ki- 'usa samaya inake bacce bahata choTe A0-(1) zraddheya pa0 vaMzIdhara jI dvArA preSita pricy| the, ghara meM inake atirikta kamAne vAlA koI nahIM thA, (2) jai0 sa) rA0 a0 phira bhI sabakI upekSA karate hae apane hRdaya meM uThate zrI gappUlAla urpha umarAvamala AjAda hue udgAroM ko na roka sake, isa para bhI sarakAra ne jayapura (rAjasthAna) ke zrI gappUlAla urpha ina para 100 ru0 jurmAnA aura kara diyA, jo inakI umarAvamala AjAda kA janma agasta 1928 meM huaa| sthiti ke bAhara kI cIja thii| isa bIca kAphI karja 14 varSa kI umra meM AjAda jI ne Andolana meM bhAga bar3ha gayA aura vivaza hokara inheM apanA eka makAna lenA prArambha kiyaa| parce bAMTanA, buleTina ghara-ghara bhI beca denA pdd'aa|' 17 maI 1969 ko ApakA nidha pahuMcAnA unake pramukha kArya the| eka dina pulisa ne na ho gyaa| itanA pITA ki sadaiva ke lie unake dAyeM hAtha aura Apake putra zrI dezadIpaka jaina, 1942 ke bAeM paira kI haDDI TUTa gii| unheM apane skUla se AMdolana meM jela gaye the, jinakA paricaya isI grantha bhI nikAla diyA gyaa| AjAda jI AgarA, indaura, meM anyatra dekheN| ratalAma koTA Adi meM krAntikAriyoM ke samparka meM A0- (1) jai0 sa0, rA0 a0 (2) u0prA) jai0 40 bhI rahe the| pR0-93 (3) putra zrI deza dIpaka jaina dvArA preSita pricy| AO-(1) rA0 sva0 se0, pR0-603 zrI gulajhArIlAla jagAtI zrI guNadharalAla jaina 'nirbhaya' 'netAjI' upanAma se prasiddha zrI gulajhArIlAla 'nirbhaya' upanAmadhArI, kAyamagaMja, jilA- jagAtI kA janma vaizAkha sudI paMcamI, saMvat 1972 pharukkhAbAda (u0pra0) nivAsI aura kurAvalI, jilA (1915 I0), ko Tar3A, tahasIla-devarI, jilA-sAgara For Private And Personal Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 143 (ma0pra0) meM huaa| Apake apanI vinamratA, ImAnadArI aura rASTrIya bhAvanA ke pitA kA nAma zrI sundaralAla lie bhI dUra-dUra taka vikhyAta the| 1941 ke Andolana jaina thA, jo atyanta nirdhana meM Apako najarabanda kara liyA gayA thaa| the| phalataH jagAtI jI kI 1941 meM jaba janatA se jabarana bAraphaNDa vasUla zikSA atyalpa, kakSA 4 taka kiyA jA rahA thaa| taba Apa nagara kI cuMgI vibhAga ke hI ho skii| 1941 se hI ceyaramaina the| aMgrejI zAsana ne sthAnIya cuMgI --- Apa racanAtmaka kAryoM meM (nagarapAlikA) meM etad viSayaka prastAva pArita karAne saMlagna ho gye| pUjya bApU ke karo yA maro ke para jora ddaalaa| ceyaramaina gulajhArIlAla tathA agasta 42 ke Andolana meM Apane bar3ha-car3hakara paM0 zyAmalAla va lAlA TuNDAmala jI ne prastAva hissA liyA, jagaha-jagaha bhASaNabAjI ke kAraNa pArita nahIM hone diyA, phalataH tInoM ko giraphtAra Apa 'netAjI' kahe jAne lage, giraphtAra hue aura 9 karake jela meM bheja diyA gyaa| vaidya jI eka mAha mAha kI kar3I jela- yAtanA bhugtii| jela se Ane ke kArAvAsa meM rhe| bAda bhI Apa apanI ojasvI vANI se svataMtratA kA A)- (1) jai0 sa0, rA0 a0 (2) u0 pra0 jai0, 20, pracAra karate rahe va AjAdI ke dIvAnoM ko udvalita pa0-90 (3) amRta, pRSTha 24, (4) pa) i0, pR0-140 karate rhe| deza kI AjAdI ke bAda svAdhInatA senAniyoM zrI gulAbacaMda kAsalIvAla kA sammAna, dera se hI sahI, huaa| 'netAjI' ko 1956 se 1972 taka rAjasthAna sarakAra ke mAnanIya seTha govindadAsa jI, sAMsada (jabalapura) ne eDavokeTa janarala tathA rAjasthAna vidhAnasabhA ke sadasya tAmrapatra pradAna kara sammAnita kiyaa| rahe zrI gulAbacaMda kAsalIvAla, putra- zrI pUrNacandra A0 (1) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pR0-19 kAsalIvAla kA janma 16 jaulAI 1909 ko jayapura (2) sva) pA (rAjasthAna) meM huaa| Apane lakhanaU vizvavidyAlaya __zrI gulajArIlAla jaina se ema0e0, ela0ela0bI0 kI parIkSAeM uttIrNa kI grAma sirohA, jilA-sAgara (ma0pra0) ke zrI aura 1932 meM jayapura meM vakAlata prAraMbha kii| 1934 gulajArIlAla jaina, patra- zrI dariyAvaprasAda ne 1942 se 1936 taka Apane harijana bastiyoM meM zikSA-prasAra ke bhArata chor3o Andolana meM 6 mAha kA kArAvAsa bhogaa| va samAja sudhAra kA kArya kiyaa| A) (1) ma) pra.) sva0 sai0, bhAga-2, pR0-19 10 pharavarI 1939 kI rAtrI ko jaba paMDita (2) A() dI0, pR0-39 hIrAlAla zAstrI ke nivAsa sthAna para 'jayapura rAjya prajAmaMDala' kI kAryakAriNI ke samasta sadasyoM ko vaidya gulajhArIlAla jaina giraphtAra kiyA gayA usa samaya pulisa ke ghere ke bIca phirojAbAda myUnisipala borDa ke ceyaramaina rhe| zrI vaidya gulajhArIlAla, phirojAbAda (u0pra0) ke se prajAmaMDala ke tamAma gupta kAgajAta lekara Apa pratiSThita vyaktiyoM meM se the| Apa vaidya naubatarAma nikala gaye the| prajAmaMDala kI kAryakAriNI ne satyAgraha galajhArIlAla ke nAma se vikhyAta the| vaidya jI saMcAlana kI jimmedArI zrI kAsalIvAla ko sauNpii| For Private And Personal Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 144 . svataMtratA saMgrAma meM jaina satyAgraha saMcAlana ke saMbaMdha meM Apa do bAra rASTrapitA kAsalIvAla jI 1946 meM nagarapAlikA ke mahAtmA gAMdhI se mile| gAMdhIjI ne jayapura rAjya adhyakSa nirvAcita hue| 1946 se 51 taka ve rAjakIya, prajAmaMDala ke satyAgraha saMcAlana kI prazaMsA meM unheM rAjanaitika, sAmAjika aura sAMskRtika sau se adhika eka patra likhakara diyaa| dUsarI bAra milane para saMsthAoM aura samitiyoM ke adhyakSa, saMrakSaka, salAhakAra gAMdhIjI ne satyAgraha baMda karane kI AjJA dii| jayapura aura sadasya rhe| jayapura ke kAMgresa adhivezana meM unhoMne satyAgraha baMda hone para zrI kAsalIvAsa khAdI utpAdana svAgata samiti ke eka saMyojaka ke rUpa meM mahattvapUrNa ke kArya meM laga ge| kArya kiyaa| 1942 meM jayapura rAjya prajAmaMDala ne briTiza akhila bhAratIya dezI rAjya prajA pariSad ke virodhI AMdolana ke lie jo nIti svIkAra kI thI udayapura adhivezana meM zrI kAsalIvAla ne hI sabase usase asaMtuSTa hokara kAsalIvAla jI ne prajAmaMDala pahale rAjapUtAne kI sabhI riyAsatoM ko milAkara eka se tyAgapatra de diyA aura apane anya sAthiyoM ke sAtha rAjya banAne kA prastAva rakhA thaa| jise sarva sammati AjAda morce meM zAmila ho ge| AjAda morce kA se svIkRta kiyA gayA thaa| kAryAlaya Apake nivAsa para hI thaa| AjAda morce ne kAsalIvAla jI 1952 meM jayapura zahara se rAjya bhArata choDo AMdolana ke rUpa meM svataMtratA saMgrAma ko vidhAnasabhA ke lie kAMgresa TikaTa para sadasya cune ge| jayapura rAjya ke kone-kone meM phailaayaa| AMdolana meM esembalI meM ve kAMgresa ke mukhya sacetaka rhe| isake kAphI tejI A gaI thii| 9 sitambara 1942 ko zrI atirikta ve arabana imprUvameMTa borDa ke adhyakSa banAe kAsalIvAla ke makAna kI 6 ghaMTe taka talAzI hotI gae aura aMta meM 1956 meM rAjya ke eDavokeTa janarala rhii| aMta meM ve giraphtAra kara lie gae tathA 6 mahIne bne| taka jela meM rahe, jisameM do haphte kI kAlakoTharI kI kAsalIvAla jI suprIma korTa Apha iMDiyA ke bhI sajA unheM dI gii| eDavokeTa, rAyala-iMDiyana sosAiTI, laMdana ke phailo, bhArata choDo AMdolana samApta hone para antarrASTrIya kamIzana Apha jarisTasa ke sadasya bAra zrA kAsalIvAla punaH prajAmaMDala meM sammilita ho ge| esoziezana Apha iMDiyA ke phAunDara membara tathA AjIvana sadasya rahe the| ve niraMtara kaI varSoM taka jayapura rAjya prajAmaMDala ke nA A()- (1) rA) sva) se0. pRSTha-553. (2) jai0 sA vR) koSAdhyakSa rhe| unhoMne prajAmaMDala kI rAjyavyApI sabhI / | samA i), pRSTha- 205 pravRttiyoM meM utsAha se bhAga liyaa| 1943-44 meM prajAmaMDala ne zrI kAsalIvAla ko jayapura nagarapAlikA zrI gulAbacaMda jaina ke lie khaDA kiyA aura ve vijayI he| 1945 meM 1939 meM jaba kAMgresa ke gAMdhIvAdI varga ne jayapura meM lejisaleTiva kauMsila aura riprijeMTeTiva / tatkAlIna kAMgresa ke adhyakSa esembalI ke cunAva hue|kaasliivaal jI jayapura se netAjI subhASacaMda bosa ko lejisaleTiva kauMsila ke pratyAzI the| jayapura zahara ke sahayoga na dekara unake cunAva kA zreya bhI zrI kAsalIvAla ko hI thaa| jayapura netRtva ko cunautI dI aura zahara se prajAmaMDala ke sabhI pratyAzI vijayI hue| zrI usake phalasvarUpa netAjI ne kAsalIvAla lejisaleTiva kauMsila meM prajAmaMDala ke apane anuyAyiyoM sahita mukhya sacetaka the| kAMgresa kA parityAga kara For Private And Personal Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 145 'agragAmI dala' (phAravarDa blAka) nirmita kiyA taba AO- (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-2, pRSTha-20, pATana, jilA-jabalapura (ma0pra0) se bhI aneka (2) A() dI0, pRSTha 39 kAMgresa-karmI usameM kUda pdd'e| taruNa rASTrIya kAryakartA zrI gulAbacaMda jaina zrI gulAbacaMda, putra zrI mUlacaMda jaina bhI isI ugra zrI gulAbacaMda, putra-zrI rUpacaMda kA janma 1913 vicAradhArA ke anugAmI bne| ApakA janma 2 sitambara meM ma0pra0 ke rAyapura jile meM huA thaa| Apane 1921 kA zahapurA (ma0pra)) meM huA thaa| zahapurA kSetra mAdhyamika zikSA hI grahaNa kara paaii| deza kI svataMtratA ke kAMgresa kAryakartAoM meM Apa agraNI rhe| 1942 kI rakSA meM tatpara zrI jaina ne rASTrIya AMdolana meM kI janakrAMti ke daurAna kAMgresa kI apane sUtradhAroM bhAga liyA aura 8 mAha 13 dina kA kArAvAsa bhogA ke Akasmika baMdI banA liye jAne se patha nizcita A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-3, pRSTha-20 nahIM kara pA rahe the| isI bIca bhUmigata kAryakartA zrI nAnaka caMda nAmadeva aura TIkArAma 'vinodI' zahapurA zrI gulAbacaMda jaina 'vaidya' aay| ve gupta rUpa se khairI ke ThAkura mohana siMha ke zrI gulAbacaMda jaina DhAnA, jilA-sAgara yahA~ ThaharAye gaye, unhoMne krAMti kA saMdeza sthAnIya (ma0 pra0) ke nivAsI haiN| Apake pitA kA nAma zrI kAryakartAoM ko diyaa| tor3a-phor3a kI yojanAyeM banAyI valajUrAma thaa| apanA paricaya jA rahI thii| isI bIca zrI galAba caMda palisa dvAra dete hue Apane likhA hai ki ekAeka giraphtAra kara liye gaye tathA kendrIya kArAgAra 'maiM rASTraprema kI pavitra bhAvanA jabalapura bheja diye gye| vahA~ Apa sitambara 1942 se prerita hokara rASTrIya kAMgresa se navambara 1943 taka bhArata rakSA kAnUna kI dhArA 129) se san 1930 se hI jur3a gayA va 20 ke antargata bandI rhe| jela se mukta hone para thA parantu sakriya kArya karane Apa kAMgresa saMgaThana meM juTa gye| svataMtratA ke pUrva 1945 kA maukA 1941-42 ke daurAna se 47 taka Apa paraganA kAMgresa ke maMtrI rahe the| milaa| una dinoM svarAjya kI tUphAnI lahara cala rahI svataMtratA ke pazcAt Arthika kAraNoM se Apa sArvajanika thii| prabhAta pheriyAM, jhaMDA vaMdana, sabhAyeM, carakhA kAtane rAjanIti se virakta ho gaye the| Adi ke progrAma hote rahate the| aMgrejI sarakAra ne A) (1) ma) pra) sva) se), bhAga-1, pRSTha-41, gAMva-gAMva meM DipheMsa sosAyaTiyAM banAkara janatA ke (2) zrI rAkeza jaina, zahapurA dvArA preSita paricaya, (3) svA) sara) damana kA kAryakrama banAyA thaa| sarakAra to jaise pA), pura) 3 mAnoM baukhalA hI gayI thii| svarAjya kA nAma lene para zrI gulAbacaMda jaina lAThI golI kA sAmanA ho jAtA thaa| sAgara (ma0pra0) ke zrI gulAbacaMda jaina, putra- eka dina hamAre grAma meM DipheMsa ke nAma para zrI nAnUrAma jaina kA janma 1920 meM huaa| Apa sabhA huI, gAMva ke sabhI pratiSThita AdamI bulAye gaye prAthamika taka zikSA grahaNa kara 1942 ke bhArata sabako kursiyAM DAlI gayIM, bIca meM aMgreja DI0esa0pI0 chor3o Andolana meM sakriya ho gye| Apane bama banAne baiThA, usane merA nAma lekara pukArA aura kahA-"Tuma meM sahayoga diyA, giraphtAra huye va 3 varSa kA gAMva kA guMDA haay| Tuma logoM ko aMgrejI sarakAra ke kArAvAsa tathA 100/ ru) kA arthadaNDa bhogaa| bAda khilApha bhar3akAtA hAya, akhabAra sunAtA hAya, aura meM Apa jabalapura pravAsI ho gye| aphavAheM phailAtA haay| hama tumhArA gardana Tor3a ddegaa|" For Private And Personal Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 146 - svataMtratA saMgrAma meM jaina maiM bhI javAba dene vAlA thA para logoM ne roka diyaa| prema se sambandhita sahasrAdhika kavitAyeM chpii| eka isake bAda sabhA bhaMga kara dI gii| una dinoM mere mitra gIta kI kucha paMktiyAM isa prakAra haiMva sahayogI bhUmigata the| 'jela gAMdhI gaye haiM hamAre liye , mere mitra paM0 jugalakizora una dinoM aksara mere phikra hamako bhI unake chur3Ane kI hai| yahAM ThaharA karate the| eka roja jaba vaha mere yahAM the to dila meM saccI lagana deza kI ho lagI kisI ne isakI sUcanA pulisa ko de dii| hama logoM kyA ulphata phakata muMha dikhAne kI hai|| ko pulisa ke Ane kA patA lagA to hama logoM ne cakra calatA hai to usako calane bhI do, sabhA karake julUsa nikAla kara giraphtAra hone kI phikra hamako to carkhA calAne kI hai| yojanA bnaaii| eka ghaMTe meM sabhA sthala bhara gayA, kAma kucha to karo deza ke vAste, bhASaNa hone lgaa| pulisa AI aura sabhA rokakara, hama koI sUrata to phira muMha dikhAne kI ho||' sabako giraphtAra kara pulisa caukI le gii| janatA ne A)- (1) jai0 sA) rA) a), (2) sva) para) pulisa para patthara barasAnA zurU kara diyaa| pulisa ne bhI DaMDe saMbhAle, kaI pulisa vAloM aura janatA ko bhI zrI gulAbacaMda jaina 'halavAI' coTeM AyIM, pulisa ne mujhe mukhiyA banAkara kucha aur| 'halavAI' upanAma se vikhyAta zrI gulAbacaMda AdamiyoM ke sAtha cAlAna kara diyA aura aMta meM isa jaina, putra-zrI vRndAvana kA janma 1920 meM piNDaraI, kesa meM mujhe 6 mAha kA kArAvAsa aura 50 ru0 jilA- maNDalA (ma0pra0) meM huaa| 1940 ke vyaktigata satyAgraha meM Apane sakriya bhAga liyA para giraphtAra arthadaMDa huaa| jela meM rassI baTanA, cakkI pIsanA Adi kAma karanA par3atA thaa|' nahIM kiye jA sake, para 1942 ke Andolana meM tor3a-phor3a karane ke kAraNa Apa giraphtAra kara liye __apanA eka saMsmaraNa Apane isa prakAra likhA gaye aura 2 varSa 4 mAha kA kArAvAsa bhugatanA pdd'aa| hai-'eka rAta jaba maiM sAgara jela meM thA, AdhI rAta ko Apake agraja zrI mulAyama caMda jaina bhI 2 sita) jela meM khalabalI maca gayI, kAraNa yaha thA ki 1942 se / mArca 1943 taka jela meM rhe| gar3hAkoTA se do baseM bharakara satyAgrahI Aye the, unako A) (1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-1, pRSTha-206, jagaha banAnI thii| kapar3oM kA iMtajAma karanA thaa| (2) jai0 sa0 10 10 jaise-taise saba haa| satyAgrahiyoM meM jaina loga jyAdA zrI gulAbacaMda siMghaI the, saba apane sAtha loTA aura pAnI chAnane kA channA damoha (ma0pra0) ke zrI gulAbacaMda siMghaI, liye huye the| (bundelakhaNDa meM yaha paramparA aba bhI putra-zrI rAjArAma kA janma 1923 meM huaa| Apane vidyamAna hai) kucha hI dera meM sabako chor3a diyA gayA ___ mAdhyamika taka zikSA grahaNa kii| Apa vidyArthI / kyoMki sAgara jela meM jagaha hI nahIM thI usa dina jela jIro la jIvana se hI svataMtratA saMgrAma meM sakriya ho gaye the meM bar3A ho-hallA huaa|' 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM jabalapura aura vaidya jI kavi haiM ataH ApakA ojapUrNa sAgara meM 9 mAha 10 dina kA kArAvAsa tathA 50/ gAyana logoM meM rASTrIya gIta kI taraha gUMjane lagatA thaa| rupaye kA arthadaNDa Apane bhogaa| usa samaya aneka patra-patrikAoM meM ApakI rASTrIya A)-(1) ma0 pra) sva0 sai), bhAga 2 , pRSTha 8 / For Private And Personal Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 147 zrI gulAbacaMda seTha zrI geMdAlAla chAbaDA piNDaraI, jilA- maNDalA (ma0pra0) ke zrI jayapura (rAjasthAna) ke zrI geMdAlAla chAbar3A ne gulAbacaMda seTha, grAma ke pratiSThita vyakti rahe para deza 1930 meM, rASTrasevA meM hI jIvana bhara karmaTha rahane kI prema ke kAraNa Apa AjAdI kI lar3AI meM kUda par3e pratijJA kI thii| unhoMne sabhI AndolanoM meM bhAga aura 1942 ke AMdolana meM 6 mAha kI jela yAtrA ko liyA, ve zrI kapUracaMda pATanI ke ghaniSTha sahayogI rahe A) / / sa) rA) 0 haiN| aneka bAra palisa ne unheM pakar3A (para aparAdha zrI geMdamala dezalaharA pramANita na kara pAne ke kAraNa) aura 50-60 mIla zrI gaMdamala dezalaharA (jaina), patra-zrI haMsarAja dUra jaMgaloM meM chor3a diyaa| aneka yAtanAyeM bhI unheM jana kA janma 15 agasta 1902 I0 ko haa| Apa sahana karanA pdd'aa| grAma nevAro (guNDaradehI), jilA- rAyapura (ma0pra0) A- (1) rA) sva) se0, pR0-605 ke nivAsI hai| zrI geMdAlAla jaina 1920 meM mahAtmA gAMdhI ke AdezAnusAra Apane iMdaura (ma0pra0) ke geMdAlAla jaina, putra zrI aMgrejI zikSaNa kA bahiSkAra kara diyA aura kAMgresa biradIcaMda jaina kA janma 1 mArca 1927 ko huaa| kAryoM meM laga gye| 1930 meM rASTrIya kAryoM ke upalakSya 1942 meM AjAdI ke Andolana meM bhAga lene para meM sarakAra dvArA / sAla sakhta kaida kI sajA evaM 50/ dinAMka 23-2-43 se 23-6-43 taka Apako indaura jarmAnA kI sajA Apane pAI aura senTrala jela rAyapura jela meM rakhA gyaa| meM rhe| videzI vastroM kA bahiSkAra kara durga meM svadezI A) (1) ma) pra0 sva) sai0, bhAga-4, pRSTha-17 vastroM kA kArakhAnA (khAdIbhaNDAra kA kArya) Apane zrI geMdAlAla jaina prArambha kiyaa| Apane rAmagar3ha kAMgresa kI paidala yAtrA ko aura ATha mAha taka prAntoM kA paidala bhramaNa kara indaura (ma0pra0) ke zrI geMdAlAla jaina, putra-zrI kAMgresa kA pracAra-kArya kiyaa| zaitAnamala jaina kA janma 28 jUna 1918 ko huaa| A) (1) ma0 pra) sva() sai0, bhAga (05, pRSTha-109 (2) 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM Apane sakriya yogadAna diyaa| Andolana ke daurAna hI Apako giraphtAra kara liyA gayA aura 9 sitaMbara 42 se 25 janavarI 43 zrI geMdamala pokharanA taka ke kArAvAsa kI sajA Apako dI gii| Apake zrI gaMdamala pAkharanA (osavAla) kA janma anuja zrI AnandI lAla ne bhI jelayAtrA kI thii| rAmapurA, jilA-mandasaura (ma0pra0) meM huaa| zrI rAmalAla A)-(1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-4, pRSTha-18 pokharanA, zrI madhupa, zrI rAmabilA, kizana lAla poravAla Adi Apake pramukha sAthiyoM meM se the| zrI gokalacaMda jaina inhoMne iMdaura tathA rAmapurA donoM sthAnoM para AMdolana meM silavAnI, jilA-rAyasena (ma0pra0) ke zrI bhAga liyaa| aneka bAra pulisa kI mAra khAI, kinta gokalacaMda jaina, putra-zrI javAharalAla jaina kA janma pradarzana karane meM kabhI pIche nahIM rhe| pokharanA jI 1918 meM huaa| 1949 ke bhopAla rAjya vilInIkaraNa ko bhArata choDo AMdolana ke madhya iMdaura meM giraphtAra Andolana meM Apane bhAga liyA tathA eka mAha ke kiyA gayA va senTrala jela iMdaura meM rakhA gyaa| kArAvAsa kI sajA bhogii| A) (1) sva0 sa0 ma0, pR0--137 A)-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-71 For Private And Personal Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 148 - svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI gokulacaMda jaina kahA jAtA hai ki 1916 meM aMgreja pulisa zrI gokalacaMda jaina kA janma laDavArI, kaptAna damoha jela ke sAmane pulisa lAina ke bagala jilA-lalitapura (u0pra0) meM haa| Apake pitA kA ke baMgale meM rahatA thaa| usane Adeza nikAlA ki 'isa nAma zrI damarU jaina thaa| 1941 ke AMdolana meM eka ror3a ke koI bailagAr3I nahIM niklegii| hamArI nIMda meM mAha kI sajA evaM 100 ru0 jurmAnA kA daNDa svIkAra bAdhA AtI hai|' siMghaI jI ne usakA virodha kiyA, kara Apane deza ko AjAda karAne meM sahayoga diyaa| kaI Ama sabhAyeM kI, jisase vaha aphasara inakA A) (1) ra0 nI), pR0-100 duzmana bana gayA aura Apako mAra DAlane ke lie eka bhayaMkara aparAdhI ko jela se mukta kara diyaa| zrI gokulacaMda jaina dUsare dina jaba siMghaI jI sAikila para usa rAste se zrI gokulacaMda jaina meghapura, jilA-AgarA jA rahe the, taba usa kaidI ne unheM rokA aura paira (u0pra0) nivAsI the| 1942 ke Andolana meM Apane pakar3akara kaptAna kA hukmanAmA sunAkara kSamA maaNgii| sakriya bhAga liyA, giraphtAra hue aura eka sAla kI yaha siMghaI jI ke vyaktitva kA hI prabhAva thaa| anta kaDA sajA bhiigii| Apa mathurA blAka ke, blAka meM vaha rAstA hara prakAra ke vAhanoM ke lie khola pramukha bhI rhe| diyA gyaa| A0-(1) pa0 i0, pRSTha-142, (2) go0 a0 gra0, pR0-220 A0- (1) pa0 jai) i0, pR0 519, (2) zrI santoSa siMghaI zrI gokulacaMda jaina dvArA preSita paricaya jabalapura (ma0pra0) ke zrI gokulacaMda jaina, zrI gopAladAsa jaina putra-zrI nokhelAla ne 1932 ke Andolana meM bhAga peze se vyApArI kintu svataMtratA saMgrAma meM apanI liyA tathA 5 mAha ke kArAvAsa evaM 30 ru0 Ahuti dene se pIche na haTane vAle zrI gopAladAsa jaina arthadaNDa kI sajA paaii| kA janma 1912 meM sADhUmala, jilA-lalitapura A0-(1) ma0 pra) sva) sai), bhAga-1, pRSTha-42 (u0pra0) meM huA, Apake pitA kA nAma zrI savAI jI zrI gokulacaMda siMghaI thaa| 1941 meM vyaktigata AMdolana meM bhAga lekara damoha (ma0pra0) ke zrI gokulacanda siMghaI DI0AI0 Ara0 meM 9 mAha kI sajA Apane bhogii| 1942 meM 'karo yA maro' Andolana meM bhI Apa vakAlata kA vyavasAya karate the, una para amara zahIda caudharI bhaiyAlAla kA bar3A prabhAva thA, unhIM ke pIche nahIM rahe, phalataH punaH 1942 meM 1 varSa kI sAnnidhya meM Apane khAdI Azrama calAnA, gaurakSA, ___ jelayAtrA kii| zarAbabaMdI Adi kArya sakriyatA se kiye| siMghaI jii| A)-(1) ra) nI0, pR0-46 kI buddhi kuzAgra thI ata: damoha meM zAsakIya adhikArI zrI gopAlalAla koTiyA taka unase salAha lene Ate the| akhAr3ebAjI ke zaukIna mRtyu se pUrva dAne-dAne ko mohatAja aura mRtyu siMghaI jI ne damoha meM sabhI akhAr3oM kA saMgaThana banAkara ke bAda sasammAna rAjakIya zoka ke sAtha antyeSTi, dazaharA mahotsava prArambha karAyA thaa| 1931 meM Apa yahI dazA rahI hai isa deza ke svAtantrya sainikoM giraphtAra hue aura rAyapura jela bheja diye gye| 1933 kii| zrI gopAla lAla koTiyA isake jIte-jAgate meM 58 varSa kI umra meM ApakA nidhana ho gyaa| udAharaNa haiN| For Private And Personal Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 149 zrI gopAlalAla koTiyA kA janma pauSa zukla sahabhAgitA ke kAraNa bUMdI rAjya ne paM0 nayanUrAma pUrNimA vi0 saM0 1940 (1883 I0) ko vaibhavazAlI zarmA aura koTiyA jI ko bUMdI kaidakhAne meM kaida kara dhana-sampanna parivAra meM, zrI kesarIsiMha koTiyA ke diyA aura kar3I yAtanAyeM diiN| pairoM meM dasa-dasa sera bara bUMdI (rAjasthAna) meM huA, vyAyAma ke vizeSa kI beDiyA~ DAlI gaIM aura khAne ko sar3e jau kI zaukIna gopAlalAla jI 5 kilo dudha pIkara pratidina roTiyA~ dI giiN| isa taraha tIna varSa taka binA mukadameM jana-jAgRti kI yojanAeM banAyA karate the| unakA ke hI Apako kaida meM rahanA par3A, koTiyA jI kI vaibhava unheM apane meM avalipta na kara sakA. vaibhava sArI sampatti jabta kara lI gaI aura 3 jabaradastI yaha sampanna parivAra ko lAta mArakara Apa 15 varSa kI likhavAne kA prayAsa kiyA gayA ki 'yaha sampatti umra meM samAja sevA hetu nikala pdd'e| usI umra meM eka sarakArI karje kI adAyagI meM dI jAtI hai|' pustakAlaya kholA aura logoM ko ghara-ghara jAkara jela se rihA hone para koTiyA jI ko bUMdI rAjya niHzulka paDhane kI preraNA dene lage, garIboM kI sahAyatA se nirvAsita kara diyA gayA, phira bhI vaha corI-chipe unakA mizana bana gyaa| bUMdI jAte rhe| 1942 ke AMdolana meM bhI Apako baMga bhaMga ke virodha meM Andolana prArambha hone para giraphtAra kara eka varSa kI sajA dI gaI aura rihA Apane apane videzI vastra Aga meM jalA diye aura hone para punaH bUMdI rAjya se nirvAsita kara diyA gyaa| svadezI kA praNa kiyA. jo jIvana ke anta taka calatA 1940 meM Apane koTA rhaa| jaba itane se saMtoSa na huA to bambaI gaye aura chAtrAvAsa kholA thA, jisameM krAnti kI zikSA dI vahA~ se pUnA cale gye| pUnA meM zrI mAdhava rAja sapre jAtI thii| 1944 meM koTA meM 144 dhArA tor3ane para se ApakI mulAkAta huI aura vahIM Ajanma ni:svArtha bhI Apa sAta dina jela meM rahe the| koTA va bUMdI meM dezasevA kA praNa liyA, krAntikArI hone kA prazikSaNa prajAmaNDala kI sthApanA Apane hI kI thii| bhI vahIM paayaa| lokamAnya tilaka, vIra sAvarakara, ThAkura mahAtmA gAMdhI ke balidAna ke bAda kAMgresa meM kesarI siMha, zrI arjuna lAla seThI, zrI vijaya siMha bar3ha rahI avasaravAditA se khinna hokara koTiyA jI pathika Adi se ApakA samparka sapre jI ne hI karAyA ne kAMgesa va rAjanIti se sanyAsa le liyaa| thaa| koTiyA jI ne krAntikAriyoM ko Arthika sahAyatA koTiyA jI vipula sampatti ke mAlika the| aura hathiyAra ke kraya meM apanA dhana lagAnA zreyaskara usa jamAne meM unake pAsa sinemAhAla, koTA va samajhA, unakI krAntikArI gatividhiyA~ calatI rhiiN| kezavarAma pATana meM bhArI jamIna tathA bUMdI kA vartamAna pUjya bApU ke samparka meM Ane para Apane krAntikArI tahasIla bhavana unhIM kA thaa| dezahita ke lie yaha rAstA chor3akara ahiMsaka rAstA apanAyA, para apane ugra saba kucha nyauchAvara karane meM ve jarA bhI nahIM svabhAva ko ekadama nahIM chor3a ske| hickicaaye| unakA eka putra navalakhacaMda va tIna 1920 meM narakesarI zrI vijayasiMha pathika bUMdI putriyA~ thiiN| jaba taka putra ne hoza samhAlA, gopAla padhAre aura Apake ghara rhe| unhIM ke hAthoM koTiyA jI lAla jI saba kucha homa kara cuke the| unake putra ko ne prajAmaNDala kA udghATana kraayaa| koTiyA jI ghara kA kharca calAne ke lie eka Telara mAsTara prajAmaNDala ke adhyakSa the| pathika jI ne bUMdI rAjya mauhammada ke yahA~ naukarI karanI pdd'ii| koTiyA jI ke barar3a tathA mevAr3a ke bijauliyA~ ilAke meM kisAnoM kI putravadhu ne zrI mahezakumAra jaina, bUMdI ko eka ke AndolanoM kA sUtrapAta kiyA thaa| AndolanoM meM sAkSAtkAra meM batAyA thA 'mere zvasura jI ko jaba For Private And Personal Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 150 . svataMtratA saMgrAma meM jaina sarakAra pakar3atI thI to kaMjaroM (eka AparAdhika bUMdI meM bhI julUsa nikAlakara rAjakIya sammAna ke jAti vizeSa) ke sAtha rakhatI thI va bahuta bhArI sAtha antima saMskAra kiyA gyaa| beDiyA~ pahanAkara rakhA jAtA thaa| beDiyoM ke nizAna AO- (1) rA) sva) se), pR) 115-117, (2) zrI va ghAva unako mRtyu taka bhoganA pdd'e| unake ghAva mahezakumAra jaina (baramuNDA) dvArA preSita pricy| pUrI jindagI nahIM bhare the, ghAvoM para hamezA paTTI bAMdhe zrI gopIcaMda jaina rahate the| Arthika parezAnI va sarakArI upekSA ke ApakA janma 1912 ke lagabhaga huaa| rASTrIya kAraNa ilAja nahIM ho paayaa| hAthoM kI aMguliyA~ Andolana meM Apa sADhamala, jilA-lalitapura (u0pra0) hathelI kI tarapha maDa gaIM thiiN|' ke pratinidhi ke rUpa meM sakriya rhe| 1941 va 42 1973 meM prakAzita 'rAjasthAna meM svataMtratA saMgrAma ke AndolanoM meM Apane eka-eka varSa kA kArAvAsa ke senAnI' grantha meM pRSTha 117 para zrI sumaneza jozI bhogaa| ne 'dadhIci RSi kI aMtima AkAMkSA' zIrSaka meM unake A()- (1) pa) jai) i), pR0 473, (2) jI0sA0rA0a00 saMbaMdha meM likhA hai-'isa samaya bhI koTiyA jI dezabhakti meM sarvasva arpaNa karane ko udyata haiN| dhana to unake zrI gopIlAla jaina pAsa hai nahIM parantu deza kI rakSArtha dadhIci RSi kI sAgara (ma0pra0) ke zrI gopIlAla jaina, putra-zrI taraha bhakti pUrvaka apanI asthiyA~ dene kA upayoga ve . kizorIlAla kA janma 1914 meM huaa| Apane 1942 deza kI sabhyatA aura akhaNDatA kI rakSA ke lie karanA ke bhArata chor3o Andolana meM 6 mAha kA kArAvAsa bhogaa| cAhate haiN| yahI unakI hArdika kAmanA hai|' isase pUrva A0- (1) ma0pra0 sva0 sai), bhAga-2, pRSTha-20, jozI jI pRSTha-115 para likhate haiM-'koTiyA jI (2) A) dI0, pRSTha-40 AdhyAtmika sAmyavAdI haiM, ve philAsaphara haiM, aura unakA rahana sahana bhI dArzanikoM jaisA hI hai| lekina __zrI gordhanadAsa jaina isa jamAne meM, jabaki bulabuloM ko ullU na hone kA paryuSaNa parva, vI ni) samvat 2522 gama hai, zrI koTiyA jI jaise vyakti Apa se Apa (1996 I0) meM apane AgarA pravAsa ke daurAna diO vismRti ke garbha meM chipate cale jA rahe haiN|' 25-9-96 ko eka bhavyAtmA ___hAr3otI nAgarika morce kI ora se 15 agasta ke darzana kA saubhAgya milaa| 1972 ko koTiyA jI kA sArvajanika abhinandana vRddhAvasthA ke kAraNa jIrNa kiyA gayA thaa| isa dina Apane nayApurA (koTA) hotI deha, cehare para jhurriyAM sthita zahIda smAraka para rASTrIya dhvaja phaharAyA thaa| para vANI meM oja, aura Aja koTiyA jI ke nidhana kI sahI tithi jJAta nahIM para zrI bhI kucha kara gujarane kI maheza kumAra jaina ke Alekha ke anusAra 1975 ke adamya laalsaa| ye the zrI lagabhaga koTiyA jI indirA gAMdhI ke zAsana kAla meM gordhanadAsa jaina, jo apanoM ke bIca 'mAssAba' yA jayapura railI meM unase milane gaye the, jahA~ unakI mRtyu 'mAsTara sAhaba' upanAma se vikhyAta haiN| mAsTara ra ho gii| indirA jI ke Adeza para jayapura meM rAjakIya zrI gordhanadAsa jaina kA janma kArtika zukla ekam sammAna ke sAtha julUsa nikAlA gayA aura bAda meM vi0 saM0 1970 tadanusAra 30 akTUbara 1913 I0 ko For Private And Personal Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 151 gudar3I maMsUra khA~, AgarA (u) pra()) meM pitA zrIcaMda Apake jela jIvana kA eka saMsmaraNa hai| evaM mAtA jIvanI bAI ke yahA~ huaa| abhI ve 4 varSa ApakA nitya devadarzana-pUjana kA niyama thaa| pulisa ke bAlaka hI the ki pitA kA dehAvasAna ho gayA, Apako rimANDa para lenA cAhatI thii| jaba pulisa taba pitRvya (cAcA) sukhArAma jI ne ApakA Apako lene jela pahu~cI, Apa pUjana kara rahe the, lAlana pAlana kiyaa| 1931 meM hAI skUla parIkSA pAsa pUjana ke bAda dekhA! acAnaka pulisa gAyaba thii| isa karane ke bAda Apa zrI mahAvIra di0 jaina skUla motI prakAra pUjA ke prabhAva se Apa baca gye| zrI jaina ke kaTarA (AgarA) meM adhyApaka aura tIna varSa bAda vahIM jela jIvana ke sAthI prasiddha svAdhInatA senAnI zrI pradhAnAcArya ho gye| tabhI apanoM ne 'mAssAva' nAma diyA cimmanalAla jaina ne likhA hai- 'AgarA meM hara mahIne jo Aja taka calA A rahA hai| 1930 meM zrI jaina kI nau tArIkha ko giraphtArI tathA bama visphoTa kA kI pahalI kavitA 'prema se vijaya' pallIvAla jaina, kAryakrama calatA thaa| mAsTara sAhaba ne visphoTa ke lekhamAlA meM chapI, bAda meM aneka lekha Apane likhe| lie eka bama ema0esasI) ke vidyArthI hukumacanda 1937 meM Apa prasiddha sAhitya premI mahendra jI ke jaina ko diyA, jo seTha galI ke siTI posTa Aphisa saMsthAna- 'sAhitya ratna bhaNDAra' se jur3a gaye, tabhI meM bama kA pArsala karA AyA thaa| jaba vaha phaTA to 'nAgarI pracAriNI sabhA' se samparka huA, sAtha hI bAba AdhA pharnIcara ur3a gayA thaa| mAsTara sAhaba ke bheje gulAbarAya, DaoN0 satyendra jaise sAhityakAroM ke samparka eka vidyArthI ne AgarA kAleja ke prinsIpala kI meM bhI aaye| meja kI darAja meM bama rakhA thA, jisase meja chata taka 1930 ke Andolana ke samaya Apa 'jaina sevA ur3akara TUTa gaI thii| mAsTara sAhaba ne jaina mandiroM se maNDala' ke adhikArI the| ApakI preraNA se 'AgarA akhabAra kA vitaraNa karAyA, jisameM merI mA~, aura jaina maNDala' ne yaha nizcaya kiyA thA ki jaina maMdiroM bahina do-do, tIna-tIna ghaNTe paidala calakara akhabAra meM sabhI darzanArthI svadezI vastra pahanakara hI deva-darzana yathAsthAna pahu~cAtI thiiN|' (go0 a0 gra0, pR0-123) ko jAveM tathA pUjana hetu bhI svadezI vastroM kA prayoga isI taraha svAdhInatA senAnI zrI rozana lAla gupta kreN| 1940 ke Andolana meM bhI Apane bhAga liyA 'karuNeza' ne zrI jaina ke sandarbha meM likhA haithaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM "(mahendra jI ke giraphtAra hone ke bAda 'AjAda AgarA Andolana kA netRtva mahendra jI ke hAtha meM thaa| hindustAna ke prakAzana kA dAyitva) mAsTara gordhanadAsa vizeSata: samAcAra-patroM ke mAdhyama se ve jana-jAgRti ke sabala kaMdhoM para A pdd'aa| zrI gordhanadAsa sAhityika lA rahe the| aise samaya meM gordhanadAsa jI ne eka pariveza meM paripakva ho cuke the| ............ ve vigata sAiklosTAila samAcAra patra kA sampAdana aura prakAzana satyAgraha saMgrAmoM meM 'sihaMnAda' patra nikAla cuke the| svayaM kiyA, jisakA nAma 'AjAda hindustAna' thaa| usa use bAMTane vAle aneka kAryakartA pulisa prazAsana ke samaya jisake pAsa isa patra kI eka bhI prati pAI kopa-bhAjana bana cuke the| khuphiyA vibhAga ke loga jAtI thI, use kaThora daNDa diyA jAtA thaa| gordhanadAsa hara koziza karane para bhI usake prakAzana kA patA nahIM jI bhUmigata rahakara isa patra kA saMcAlana kara lagA sake the| usI praNAlI ko -'bhArata chor3o jana-jAgati karate rahe, para antata: 8 mArca 1943 ko Andolana' meM zrI jaina ne apnaayaa| 'AjAda hindustAna' ke baNDala na jAne kahA~ se kahA~ paha~cA diye jAte aura giraphtAra kara AgarA jela bheja diye gye| 10 jUna 1944 taka Apako jela kI dAruNa yAtanAaiM bhoganI pdd'iiN| khuphiyA vibhAga ke loga dekhate hI raha jaate| sana 1943 For Private And Personal Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 152 svataMtratA saMgrAma meM jaina kI ATha mArca ko sarakAra ne zrI gordhanadAsa ko ghara karate dekhe jAte haiN| aneka dhArmika Ayojana ApakI dbocaa| AgarA ke kendrIya kArAvAsa meM jaba unhoMne ora se hue hai| aneka bAra ApakA sammAna rAjya/nagara praveza kiyA to bAraha tAlA bairakoM meM unakI giraphtArI kI ora se huA hai| hAla hI meM akTUbara 1996 meM kA samAcAra bijalI kI taraha phaila gyaa|........ unakI 'AgarA di) jaina pariSad' aura 'zrI di) jaina zikSA giraphtArI kA patA calate hI saikar3oM kI saMkhyA meM bhIDa samiti. AgarA' kI ora se eka vahata abhinandana kotavAlI ke daravAje para jamA ho gii|.........aagraa grantha Apako bheMTa kiyA gayA hai| ke kendrIya kArAgAra meM aneka krAntikArI bhI the| zrI Age Ane vAlI pIDhI se Apa kyA kahanA jaina sahita darjanoM bandhuoM ke gale meM pA~caveM kolama caaheNge'| mere yaha kahane para Apane kahA ki 'maiM tIna kA prazna-cihna lagAkara paTTA laTakA diyA gayA thaa| satra naI pIDhI ko apane anubhavoM se denA cAhU~gAyaha garma aphavAha phailA dI gaI thI ki jApAnI AkramaNa (1) dRr3ha saMkalpavAna vyakti ke mArga kI bAdhAyeM ke samaya kAMgresa janoM ne vidroha kiyA hai| jinake gale / svayameva dUra hotI rahatI haiN| (2) apane dharma aura iSTa meM tauka DAla diyA gayA hai, unheM zIghra hI lAhaura ke hai ke prati aTUTa AsthA sabhI vipattiyoM ko dUra karatI kile meM (le) jAkara golI mAra dI jaayegii|" __ hai| (3) deza aura samAja kI sevA aisA kArya hai, jisameM (go) a) gra), pR0-155) manuSya ko virodha aura sahayoga prApta hote haiN| samAjasevI zrI jaina dhArmika aura sAmAjika kSetroM meM ko virodha se na ghabarAte hue sahayogiyoM se sahayoga paTeva agraNI rahe haiM ve manirAjoM ke parama bhakta haiN| sAlA sadaiva khAdI ke vastroM ko upayoga karate haiM aura A0-(1) go) a) gra0, (2) jai) sa) rA0 a0), rezama camaDe jaisI hiMsaka vastuoM ke pUrNata: tyAgI (3) pa) i., pR0-141 (4) sAkSAtkAra 25-9-1996 haiN| Apa 'AgarA holasola kanjyUmarsa' ke prabandhaka, zrI govindadAsa jaina 'di) jaina zikSA samiti', AgarA ke 20 varSa se mahAmaMtrI 'AgarA kAleja' va 'neharU smAraka' ke TrasTI Adi zrI govindadAsa jaina kA janma 8 -11-1909 ko padoM para rahe haiN| pAlI, jilA-lalitapura (u0pra0) meM huaa| Apake jaina patrakAritA se Apa Arambha se hI ghaniSTha rUpa pitA kA nAma zrI phUlacaMda se jur3e rahe haiN| Apa 'pallIvAla jaina ' ve thaa| Apa prasiddha jaina kavi sampAdaka/prakAzaka, 'jainadarzana' ke prabandhakartA, 'digambara zrI hariprasAda 'hari' ke bar3e jaina' ke sampAdaka Adi padoM para rahe haiN| 1963 meM bhAI haiN| Apane 'amara jagata' nAma se apanA svayaM kA patra zrI raghunAtha vinAyaka nikAlA jo Aja bhI Apake putra/pautra calA rahe haiN| | dhulekara se preraNA pAkara jai0sa0rA0a0 ke anusAra "1942 ke Andolana meM Apane krAnti sthala pAlI 'pallIvAla jaina' patra, presa banda hone se banda ho gayA ke gaurava ko banAe rkhaa| 1930 meM videzI vastroM kA thaa| 1947 taka sarakAra ne use puna: prakAzana kI bahiSkAra kiyA aura jala-vihAra (eka jaina samAroha) anumati nahIM dI thii|" ke dina pAlI kI galI-galI meM ghUmakara pikeTiMga ___ janmaparyanta jina-pUjA aura svAdhyAya kA niyama kii| aMgreja sarakAra ke sthAnIya cATukAroM ke AtaMka lene vAle zrI jaina 83 varSa kI umra meM bhI nitya pUjA ke prati janatA meM saMgharSa kI jvAlA phuuNkii| 1936 ke For Private And Personal Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 153 jaMgala satyAgraha meM Apake sAhasa aura dhairya kI pAlI zrI govindarAma jaina kI janatA ne bhUri-bhUri prazasA kI thii| 1941 ke AgarA (u0 pra0) ke zrI govindarAma jaina ne vyaktigata Andolana meM 6 mAha kI sajA Apane jhAMsI 1942 ke Andolana meM bhAga liyA thaa| pulisa ke evaM rAyabarelI kI jeloM meM kaattii| jela meM aMgrejI anusAra Apa svAdhInatA senAnI zrI nemIcaMda ke sarakAra ke virodha meM aneka gItoM kI racanA Apane sahayogI the| sarakAra Apake ghara se eka mazIna ke kI thii| aba bhI Apa saMgIta ke kSetra meM AdhyAtmika pUrjA uThAkara le gaI thI aura Apako 2 mAha najara gItoM se prabhAvanA karate rahate haiN| Apane apane jIvana baMda rakhakara chor3a diyA thaa| kA ekamAtra lakSya samAja sevA banAyA hai| A)-(1) go0 a0 pra(), pR0-220, (2) jai0 sa) rA) A)- (1) ) nI0, pRSTha-27. (2) jaisa0rA0a0) (3) DaoN.) bAhubali kumAra dvArA preSita vivaraNa a), (3) u0 pra0 jai) dha0, pRSTha-90 zrI govindadAsa siMghaI zrI gautamaprasAda gillA gAMdhIvAdI vicAradhArA se prabhAvita siMghaI jI kA svayaMsevaka ke rUpa meM svataMtratA saMgrAma meM janma 19 -5 - 1913 ko lalitapura (u0 pra0) meM huaa| bhAgIdArI nibhAne vAle hozagAbAda (ma0 pra0) ke zrI Apake pitA zrI pannAlAla jI the| 1932 meM Apa eka gautamaprasAda gillA, putra-zrI kanhaiyAlAla jaina kA janma varSa taka jela meM rhe| parataMtratA kAla meM Apane senAniyoM 1 janavarI 1920 meM huaa| 1938 se hI Apa Andolana ko yathAzakti sahayoga pradAna kiyaa| svataMtratA prApti meM sakriya ho gye| 1940 meM vyaktigata satyAgraha ke ke pazcAt bhI Apa gAMdhIvAdI vicAradhArA ko daurAna bhojana-vyavasthA kA bhAra Apa para DAlA gyaa| phalatA-phUlatA dekhane kI kAmanA karate hue kArya karate Apane zrI pyArelAla guru va DeriyA jI ke sAtha zarAba baMdI, kisAna-saMgaThana Adi racanAtmaka kAryoM meM bhAga A) (1) ) nI0, pR)-26 liyaa| 1942 ke Andolana meM gillA jI ne do bAra zrImatI govindadevI paTaA jela yAtrAyeM kii| Apa hozaMgAbAda jela meM rhe| svataMtratA kI vedI para saharSa kaSTa jhelane vAlI Apake bhAI zrI bAbUlAla gillA bhI Andolana meM vIra mahilAoM meM kalakattA kI zrImatI govindadevI sakriya rahe the| paTuA agragaNya thiiN| gAMdhI jI ne jaba 'asahayoga' kA A)- (1) ma0 pra0 sva) sai, bhAga-5, pR0--328, (2) zaMkha phUMkA taba zrImatI paTuA ne bar3A bAjAra, kalakattA sva) sa) ho), pR0-113 kI videzI vastroM kI dukAnoM para dharanA dene vAle jatthoM zrI candanamala jaina kA netRtva kiyaa| 1928 meM jaba sAImana kamIzana bhArata ___zrI candanamala jaina, putra- zrI phatehacaMda jaina kA AyA to usakA prabala pratirodha huA evaM bahiSkAra kiyA gyaa| zrImatI paTa A dama bahiSkAra meM agaNI janma rAjagar3ha (ma0pra0) meM huaa| Apane kakSA 8 taka thiiN| 1942 ke karo yA maro Andolana meM bhI ve agraNI zikSA prApta kii| Apa prajAmaMDala kI yUniTa ke rahIM, phalata: Apako giraphtAra kara liyA gayA evaM jela adhyakSa bhA rh| svataMtratA AdAlana meM kula 25 dina kI yAtanAeM dI giiN| kI sajA Apane bhugtii| Ara)- (1) i) a0 o0, bhAga-2, pRSTha- 373 A0- (1) ma0 pra0 sva) sai0 5/112 For Private And Personal Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 154 www.kobatirth.org zrI candanamala kUmaTha Led zrI candanamala kUmaTha kA janma 1914 meM nArAyaNagar3ha (mandasaura) ma0pra0 meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI mUlacaMda kUmaTha thaa| ApakA mata thA ki 'jaba taka hama apane dezavAsiyoM meM jAgaraNa kI bhAvanA paidA nahIM kareMge, taba taka hamAre satyAgraha aura AMdolana upayogI siddha nahIM ho skte| azikSA chuAchUta, kurItiyAM, sAmAjika rUr3hiyA~ aura vargabheda Adi nahIM miTAyA gayA to hama kabhI svarAjya nahIM lA sakate aura yadi mila bhI gayA to use TikA nahIM skte|' prajAmaNDaloM ke kAryakramoM ko pUre manoyoga va yojanAbaddha tarIke se calAne meM Apa apane sAthiyoM meM sadaiva sarAhe jAte the| aphIma kaTotrI kANDa meM prajAmaNDala ke nirdeza para vidyArthI jI ke netRtva meM jaba kUmaTha jI ne gAMva-gAMva jAkara kisAnoM ko saMgaThita kiyA aura sarakAra ke viruddha vAtAvaraNa banAyA taba sarakAra tilamilA uThI aura khIjakara pulisa ne vidyArthI jI va kUmaTha jI ko giraphtAra kara liyaa| do sAla taka mukadamA calA, bAda meM donoM ko manAsA korTa ne sasammAna barI karate hue pulisa ko tAr3anA dI aura bhaviSya meM isa prakAra bhUla nahIM doharAne kI hidAyata bhI dii| kUmaTha sA) ne zrI hArTana ke sammukha nAre lagAe the ki 'hArTanazAhI murdAbAda', 'lAlaphItAzAhI murdAbAda', 'videzI gore laMdana jAo', 'bhArata mAtA kI jaya', 'mahAtmA gAMdhI kI jy'| yaha usa samaya kI bAta hai jaba bhAnapurA (ma0pra0) meM pulisa AMdolanakAriyoM para julma DhA rahI thii| hArTana svayaM garoTha gaye the aura vahA~ se lauTa rahe the| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina kUmaTha jI kA sAhasI va dabaMga vyaktitva tyAga tapasyA evaM rASTradharma se abhiSikta thaa| ve jela gaye aura jela se chUTate hI phira pahale se bhI adhika joza ke sAtha kAma meM juTa gye| unheM jitanA bhI tapAyA gayA ve utane hI adhika khare hote gye| vidyArthI jI ke sAtha nimAr3a tathA kucha samaya taka jhAbuA kSetra meM bhI Apane sevA kArya tathA janajAgaraNa kA kArya kiyA thaa| A0- (1) ma0pra0 sva) sai), bhAga 4, pRSTha 214, (2) sva) sa) ma0, pR0 58-59 zrI candrabhUSaNa puruSottama bAnAIta vidhi snAtaka zrI candrabhUSaNa puruSottama rAva bAnAIta kA janma grAma - sAbaMgA, tahasIla - sauMsara, jilA-chindavAr3A (ma0pra0) meM 7 jUna 1919 ko huaa| Apake pitA zrI puruSottama rAva isa kSetra ke gaNamAnya tathA prabhAvazAlI vyakti the, ve lokala borDa ke adhyakSa jIvana ke AkhirI kAla taka rahe, pariNAmataH candrabhUSaNa jI ko rAjanIti virAsata meM milii| purAne ma0pra0 ke nAgapura meM 'rASTrIya yuvaka 'saMgha' nAmaka eka krAntikArI saMgaThana thA / isake mAdhyama se candrabhUSaNa jI pUjya mahAtmA gAMdhI, paMDita javAharalAla neharU, DaoN0 rAjendra prasAda, vinobA bhAve, kAkA kAlelakara, dAdA dharmAdhikArI Adi vyaktiyoM ke samparka meM Aye / 1942 meM jaba bAnAIta jI laoN kAleja meM par3hate the taba gAMdhI jI ke AhvAna para bhArata choDo Andolana meM sahabhAgI huye| 1942 meM hI nAgapura telanakheDI bamakANDa meM Apako abhiyukta banAyA gayA, phalata: nAgapura jela meM gyAraha mAha taka banda rhe| jela se chUTane ke bAda 1943 meM mahArASTra ke chAtroM kA sammelana Apane kiyA, jisakA udghATana mahArASTra ke mahAn krAntikArI netA senApati bApar3a jI ne kiyA, isa sammelana meM yUniyana jaika jalAyA gayA thA, pariNAmasvarUpa punaH ApakI giraphtArI hetu vAraMTa jArI kiyA gayA, lekina For Private And Personal Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa sarakAra giraphtAra na kara skii| 1946 meM sampanna 'akhila bhAratIya yuvaka sammelana' ke Apa saMyojaka tathA svAgatAdhyakSa the| isa sammelana kA udghATana kAMgresa adhyakSa DaoN() paTTAbhisItArAmaiyA ne kiyA thaa| Apa 1948 meM paMDita jI evaM zrI raphI ahamada kidavaI kI preraNA se nirmita 'akhila bhAratIya yuvaka kAMgresa' ke bhI svAgatAdhyakSa the| rUsa meM sampanna vizva yuvaka mahotsava meM paM() javAhara lAla neharU kI preraNA se bhArata yuvaka samAja kA eka pratinidhi maNDala bhI gayA thA, jisameM bAnAIta jI bhI the| Apa haMgarI aura poleNDa ke yuvakoM ke nimantraNa para ina dezoM meM gaye aura bhArata kI sAMskRtika paramparA ko vizad rUpa se prastuta kiyaa| Apa sauMsara kSetra janapada paMcAyata ke adhyakSa rahe haiN| 'janatantra' (pAkSika patrikA) nAgapura ke sampAdaka maNDala ke sadasya bhI Apa raha cuke haiM lokasevA saMgha ke saMyojaka ke rUpa meM bhI Apane kAma kiyA hai| A) - ( ! ) sva) pa), (2) zrI ratana caMda jaina jabalapura dvArA pradatta paricaya zrI candrasena jaina 'netAjI' 'netAjI' upanAma se vikhyAta, bhiNDa (ma0pra0) ke zrI candrasena jaina kA janma pitA zrI lalita bihArI evaM mAtA zrImatI rAmazrI kI bagiyA meM 1-1-1926 ko huaa| Apa vidyArthI kAla meM hI par3hAI chor3akara Andolana meM kUda par3e, phalata: zikSA kA krama TUTa gyaa| Apa gvAliyara sArvajanika sabhA sTeTa kAMgresa ke kAryakartA bana gye| 1942 meM pradarzana ke samaya lAThI cArja meM Apake bAyeM paira ke ghuTane kI haDDI TUTa gaI, Apa pakar3e gye| thAne meM pulisa ne gAMdhI TopI utArane kA Adeza diyA, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 155 para AjAdI ke dIvAne aise AdezoM kI paravAha kahA~ karate, Apane TopI nahIM utArI, jisa para pulisa ne piTAI kI, zarIra para coTeM AI, jinake nizAna Aja bhI haiN| kama umra hone ke kAraNa Apako chor3a diyA gayA, bAda meM Apa bhUmigata rahakara kArya karate rhe| Apake sAthiyoM meM zrI amara siMha evaM raghuvIra siMha kuzavAha ke nAma pramukha Apa sozalisTa pArTI bhiNDa ke nagaramaMtrI, digambara jaina maMdira pareTa ke adhyakSa, digambara jaina pArzvanAtha maMdira ke maMtrI Adi padoM para haiN| pramukha samAja sevI haiN| ma0pra0 zAsana ne Apako sammAnita kiyA hai| A)- (1) sva0 pa0 tathA pramANa patra zrI campAlAla phUlaphagara lADanU~ nagarapAlikA ke janmadAtA zrI campAlAla phUlaphagara kA janma 27 disambara 1905 ko lADanU~ (rAjasthAna) ke eka osavAla parivAra meM huaa| ve bacapana se hI sArvajanika kAryoM meM bhAga lene lage the| lADanU~ meM nirvAcita nagara pariSad kI sthApanA karavAne meM unhoMne athaka parizrama kiyA thaa| mAravAr3a lokapariSad kI sthApanA ke bAda ve pariSad ke sadasya bana gaye aura usakI saMgaThanAtmaka pravRttiyoM meM bhAga lene lge| ve lokapariSad ke Andolana meM bhAga lene kI taiyArI kara cuke the ki akasmAt 21 akTUbara 1942 ko unakA dehAvasAna ho gayA / lADanU~ ke eka mArga kA nAma unhI ke nAma para 'campAlAla phUlaphagara mArga' rakhA gayA hai| A) (1) rA) sva0 se), pR0-717 zrI cA~damala corar3iyA anyAya ke viruddha janmajAta bAgI zrI cA~damala corar3iyA kA janma 1874 meM AgarA (u0pra) meM huaa| Apake pitA kA nAma bAbU gulAbacaMda thA, jo AgarA meM javAharAta kA vyavasAya karate the aura jinakI pharma For Private And Personal Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 156 . svataMtratA saMgrAma meM jaina kI baDI sAkha thii| cA~damala jI bar3e nirabhimAnI aura kA nAma zrI bhAgIratha mehatA thaa| jhAbuA meM Apane zrI vicArazIla vakIla the| Apa sadA sacce mukadame hI kanhaiyA lAla vaidya ke sAtha svataMtratA ke lie kAma lete the| Apake isa siddhAMta se prabhAvita hokara jaja kiyA, phalataH vahA~ kA rAjA nArAja ho gayA aura lAyar3a sAhaba ne likhita rUpa meM ApakI prazaMsA kI taraha-taraha ke julma DhAne lgaa| usake damana se taMga thii| aksara Apako vivAda nipaTAne hetu kamiznara niyukta Akara Apa ratalAma A gye| ApakI zikSA mAtra meTrika kiyA jAtA thaa| hI thI, para pratyeka viSaya kI gahana pakar3a Apa meM corar3iyA jI gAMdhI jI ke ananya bhakta the, Apa thii| 193! se Apa pUrNataH rASTrIya Andolana se jur3a jIvana paryanta khaddaradhArI rhe| AgarA meM kAMgresa ke pA~ca gaye, 1938 meM ratalAma meM uttaradAyI zAsana kI mAMga varSa taka pradhAna rhe| 1921 se Apa gA~dhI jI ke ke sAtha rAjya prajAmaMDala kI sthApanA kI va isake asahayoga Andolana se jur3a gaye, phalataH aneka bAra prathama mahAmaMtrI hue| kucha kamyunisTa sAthiyoM ke sAtha jela ge| eka bAra bIca bAjAra meM gorA (aMgreja) zAsaka majadura kisAna Andolana meM bhI Apane bhAga liyaa| eka vyakti ko kor3e mAra rahA thA- Apase rahA nahIM 1940 meM 'ratalAma rAjya SaDayaMtra kesa' meM Apa giraphtAra gayA aura usa evaja meM khada koDoM ke zikAra h| kara liye gye| rAjadroha SaDayaMtra Adi aneka dhArAoM bharI- pUrI vakAlata ko lAta mArakara svataMtratA Andolana ke antargata mukadamA claa| vairisTara mInU masAnI Apake ko samarpita ho jAnA unakI dezabhakti evaM gAMdhI jI bacAva pakSa ke vakIla the| korTa dvArA Apako 10 varSa ke prati gaharI AsthA kA paricAyaka hai| sAmAjika (yA 7 varSa) kI sajA milii| pUjya gAMdhI jI ke kahane sudhAroM ke prati bhI Apa sadA jAgarUka rahate the| para zrI ke) ema) muMzI ne hAIkorTa meM pairavI kI, phalata: osavAla mahAsammelana ke mukhapatra 'osavAla sudhAraka' sajA ghaTAkara 3 varSa kara dI gii| 1942 meM ApakI kA AgarA se saphala sampAdana Apane kiyA thaa| 1938 anya rAjyabandiyoM ke sAtha rihAI huii| 1978-79 meM meM ApakA dehAvAsana ho gyaa| ApakA svargavAsa ho gyaa| A)- (1) i) A0 o0, bhAga-2, pRSTha 399-400, (2) A0- (1) ma.pra) sva) sai), bhAga--4, pRSTha-192, (2) jai) sa) rA) a), (3) u0 pra0 jai0 dha0, pRSTha-89, (4) go0 a0 ratalAma ke variSTha sva0 saM) sai) zrI dalIcaMda jaina dvArA prepita pricy| grA), pRSTha 220 zrI citaraMjana kumAra zrI cA~damala jaina saMgItakalA premI madhya pradeza (mAlavA-prAnta) jhAbuA (ma0pra0) ke zrI cA~damala jaina, putra--zrI ke zrI citaraMjana kamAra 1942 meM vidyArthI avasthA meM ratanacaMda kA janma 1909 meM huaa| Apane 1930 se hI giraphtAra kara liye gaye the| nirmANa patha meM 1947 taka ke sabhI AndolanoM meM sakriya bhAga cirantana rata rahane vAle zrI kumAra kAphI samaya taka liyaa| AjAdI ke bAda zAsana ne prazasti patra pradAna rASTrIya sevaka dala ke prANavAna sadasya rhe| Apane kara Apako sammAnita kiyA hai| ilAhAbAda vizvavidyAlaya se ema0 e0 kiyA thaa| A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-4, pR0 140 A0-(1) jai0 sa0 rA) a), pR0-75 zrI cA~damala mehatA zrI cintAmana jaina zrI cA~damala mehatA kA janma 23 pharavarI 1904 zrI cintAmana jaina, patra-zrI dazaratha lAla jaina ko sAraMgI (jhAbuA) ma0pra0 meM huaa| Apake pitA kA janma damoha (ma0pra0) jile ke paTerA ke nikaTa For Private And Personal Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 157 bamanapurA grAma meM 1913 meM rahe haiN| zAsana Apako krAntikArI mAnatA thaa| Apa huaa| ApakI ruci sakriya sarvodaya kAryakartA ke rUpa meM bhI vikhyAta haiN| deza-sevA evaM sAmAjika A0- (1) pa0 50, pR0-141, (2) jai0 sa) rA) a), kAryoM meM bacapana se hI rahI hI (3) u0 pra0 jai) dha0, pR0-90, (4) zrI mahAvIra prasarAda jI ) 30 alavara dvArA preSita paricaya, (5) go0 a0 gra0, pR0 220 221 ata: Apa ghUma-ghUmakara deza ko svataMtra karAne kI bhAvanA zrI ciraMjIlAla vaidya logoM meM jAgRta karate rhe| zrI ciraMjIlAla jaina kA janma 1917 meM solaha varSa kI umra meM hI Apa bhAratIya adhiniyama grAma-pAranA (bAha), jilA-AgarA (u0pra0) meM huaa| kI dhArA 379 AI0pI0sI0 ke antargata dinAka bAha meM vidyAdhyayana ke samaya Apa rA0 A0 meM kada 4-9-1930 se 3-1-1931 taka kendrIya jela pdde| 1932 evaM 1942 ke AndolanoM meM Apane jabalapara meM rhe| jala se chUTane ka pazcAt ApakA sakriya bhAga liyA thaa| 18 mArca 1941 ko Apa bAha sampUrNa jIvana kaTaI (damoha) meM biitaa| pulisa dvArA giraphtAra kiye gaye aura akTUbara meM A() (1) ma) pra) sva) sai), bhAga-1, pRSTha-47 tathA rihA hue| Apa apane nijI presa 'kalyANa priTiMga' (2) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-2, pRSTha-82, (3) zrI yazavaMta zAstrI, damoha dvArA preSita pricy| kA saMcAlana bhI karate the, jisameM zAsana ke viruddha parce Adi chApate the| patA lagane para presa banda ho zrI cintAmana jaina gyaa| 1942 ke Andolana meM Apa bhUmigata rahakara AjAdI ke dIvAne zrI cintAmana jaina kA janma kArya karate rhe| una dinoM Apa bhiNDa, murainA gvAliyara, Tar3A (sAgara) ma0pra0 meM huaa| Apake pitA kA nAma mandasaura Adi sthAnoM para rhe| usI samaya Apa pUjya zrI lAlacaMda jaina thaa| lagabhaga 75 varSa kI umra meM bApU ke samparka meM Aye aura vardhA meM unake sAnnidhya ApakA nidhana 1992 meM huaa| Apa 30 varSa sAgara meM meM rahakara dezasevA, rAjanIti aura samAjasevA kA vrata rhe| pulisa caukI meM jhaMDA lagAne para Apako liyaa| vyavasAya se vaidya hone ke kAraNa Apa bhadAvara giraphtAra kara liyA gayA ata: 18 sitambara 1942 se kSetra meM kAphI lokapriya netA haiN| dhArmika sevA meM 8 akTUbara 1942 taka jela kI dAruNa yAtanAyeM ApakA sahayoga agragaNya hai| Apane skUla aura Apako bhoganI pddii| dharmazAlAyeM prArambha karAI haiM jo Aja phala-phUla rahI ___A)- (1) sAgara jile ke sva) senAnI-sUcI, (2) zrI haiN| jinameM bhadAvara (DigrI) kAleja pramukha haiN| mulAyama caMda jaina Tar3A dvArA pradatta paricaya A) (1) zrI rAmajIta jaina eDavokeTa dvArA preSita paricaya, (2) 30 pra) jai0 dha0, pR0-92, (3) la) jai|) iti0, (4) go) bAbU cimmanalAla jaina 'netAjI' a0 gra), pR-221 'netAjI' upanAma se khyAta, AgarA (u0pra0) nivAsI bAbU cimmanalAla jaina, putra- zrI gopIcaMda jaina zrI cunnAlAla jaina ko 1942 ke Andolana meM dhvaMsAtmaka kArya karane ke carathAvala, jilA-mujaphpharanagara (u0pra0) ke Aropa meM giraphtAra kara liyA gayA thaa| kintu jaba zrI cunnAlAla jaina kA janma 1908 I0 ke lagabhaga aparAdha sAbita nahIM ho sakA to najara baMda kara diyA huaa| 1942 ke Andolana meM 'aMgrejo bhArata gyaa| Apa vArDa kAMgresa kameTI ke utsAhI kAryakartA chor3o' kA nArA bulanda karane ke kAraNa lambe samaya For Private And Personal Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 158 www.kobatirth.org taka Apako jela kI dAruNa yAtanAeM bhoganI pdd'iiN| AjAdI ke bAda zrI jaina ne zikSA ke pracAra-prasAra meM mahattvapUrNa yogadAna diyaa| Apa antima samaya taka zrI gA~dhI inTara kAleja carathAvala ke prabandha ka. adhyakSa, mArga-nirdezaka Adi padoM para rhe| ApakA nidhana maI 1992 meM huaa| A) (1) jaina mitra 10 apraila 1941 (2) dainika amara ujAlA, meraTha, 12 maI 1992 zrI cunnIlAla jaina bhArata mAtA gulAmI kI jaMjIroM se trasta thI / bhArata ke gaNyamAna netA apanI bhArata mAtA ko videzIya zakti se chuTakArA dilAne ke lie bhArata kI janatA ko jagA rahe the| pratyeka grAma kI janatA ke hRdaya meM videziyoM ke prati agni kI jvAlA bhar3aka uThI thii| isa punIta kArya meM grAma piNDaraI kA janasamUha bhI pIche nahIM thA / piNDaraI ke bAla, vRddha va navayuvaka rASTrIya cetanA se otaprota the| inameM zrI cunIlAla jaina, putra-zrI pannAlAla jaina kA nAma agragaNya hai| cunnIlAla jI kA janma 1920 meM huaa| Apa kI zikSA piNDaraI meM hI huI thii| rASTrahita ko pradhAnatA dene ke kAraNa Apa apanI par3hAI se piNDa chuDA kara kAMgresa kArya meM vyasta rahane lge| 1936 meM Apa piNDaraI se nainapura Akara kapar3e kI dukAna kA bhAra samhAlane lage / tripurI kAMgresa adhivezana meM cunnIlAla jI ne svayaMsevaka ke rUpa meM kArya kiyaa| 1940 meM vyaktigata satyAgraha meM Apane sakriya bhAga liyaa| agasta 1942 ke Andolana meM cunnIlAla jI pIche nahIM rhe| AMdolana meM sakriya bhAga lene ke kAraNa videzI sarakAra ne 2 sitambara 1942 ko Apako svataMtratA saMgrAma meM jaina maNDalA jela meM banda kara diyaa| nirantara chaH mAha taka jela ke kaSToM ko sahana kara 1 mArca 1943 ko jela se rihA hue| ANa (1) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pR0 207, (2) sva) pa) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI cunnIlAla jaina grAma-vinaukA, jilA - sAgara (ma0pra0) nivAsI aura jabalapura pravAsI zrI cunnIlAla jaina, putra zrI bhAgIratha ne 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM 1 mAha kA kArAvAsa bhogA / (A) (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha-24, (2) A dI), pR0-42 zrI cunnIlAla jaina jabalapura ( ma( pra ( ) ) ke zrI cunnIlAla jaina, putra - zrI mUlacanda ne bhArata chor3o Andolana meM 17 sitambara 1942 se 15 janavarI 1943 taka kA kArAvAsa sAgara jela meM bhogaa| A) - ( 1 ) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-1, pR0-48 bAbU cetarAma jaina jurmAnA adA na karane para jinakI sArI sampatti hI nIlAma kara dI gaI, para jo jhuke nahIM, aise bAbU cetarAma jaina kA janma kaTaMgI, tahasIla - pATana, jilA - jabalapura (ma0pra0)) meM huaa| zrI jaina laganazIla, sAhasI evaM karmaTha rASTrasevI the| 1930 se 1942 taka ke sabhI AndolanoM meM ve jIvaTatA se sakriya rahe / prathamataH jaMgala satyAgraha ke daurAna Apa giraphtAra hue aura cAra mAha kI kaThora kaida tathA 100/- ru0 kA jurmAnA pAyA, para ' AjAdI ke dIvAnoM ne kabhI jurmAnA bharA hai kyA?' Apane bhI jurmAnA adA nahIM kiyA phalataH ApakI sampatti nIlAma kara dI gii| pATana tahasIla meM kAMgresa saMgaThana ko sazakta banAne meM ApakA prayAsa Aja bhI smaraNa kiyA jAtA hai| 1942 ke Andolana meM Apa punaH giraphtAra hue aura sita For Private And Personal Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 159 1942 se disambara 1943 taka lagabhaga 15 mAha kI jaba Apa adhyayanarata dAruNa yAtanAeM jabalapura jela meM bhogiiN| bAda meM Apa the taba paM0 javAhara lAla kisAna Andolana se bhI sambaddha rhe| 1966 meM neharU TIkamagar3ha (tatkAlIna ApakA nidhana ho gyaa| orachA rAjya) aaye| para Ay () ma) 90 sva) sai, bhAga-1, pR0-48. niSedha ke kAraNa TIkamagar3ha (2) svA mA pA), pR. 117 kI sImA meM praviSTa nahIM ho zrI cainadAsa lor3hA sake, phalata: uttara pradeza ke indaura ( mA pra0) ke zrI cainadAsa loDhA. patra-zrI sImAvartI grAma khiriyA meM unhoMne sabhA kii| zrI jaina haridAsa lADhA kA janma / akTUbara 1922 ko usa sabhA meM gaye the| paM) neharU ke bhASaNa se huaa| 1942 ke svAdhInatA saMgrAma meM bhAga lane para prabhAvita ho Apane 30 sitambara 1937 meM TIkamagaDha Apa 2 mAha indaura jela meM najarabaMda rahe tathA maNDale ke jhaNDA Andolana meM sakriya bhAga liyA aura vara jela meM eka varSa kA kArAvAsa Apane bhogA thaa| ArachA savA saMgha' ke sakriya sadasya banakara apane A) (1) mA pra) svA) sai0, bhAga 4, pR0.20, sahapAThI prasiddha zahIda zrI nArAyaNa dAsa khare ke sAtha (2) patra zrI jnyaa| siMha loDhA dvArA preSita patra kArya karane lge| rAjya sarakAra ne isa para Apako zrI chakkIlAla jaina pakar3avAkara u0pra0) ke sImAvartI kasvA maUrAnIpura meM chur3avA diyA aura TIkamagar3ha se DhAI varSa ko grAma lauMDI bhar3okara (tatkAlIna-vindhya pradeza) niSkAsita kara diyaa| Apa samIpavartI grAmoM meM ke zrI chakkIlAla jaina, putra- zrI daulata jaina 1937_ ghUma-phira kara svataMtratA kI alakha jagAte rhe| se hI kAMgresa ke kAryakartA ho gaye the| 1939 kaM thaunA lahArI jhaNDA Andolana ke samaya apane gAMva par3ausI riyAsatoM meM uttaradAyI zAsana hetu calAye gaye lagabhaga sabhI AndolanoM meM Apane bhAga liyA, meM jhaNDA phaharAne ke kAraNa 22-2-193) ko Apako giraphtAra hue aura pulisa kI mAra khaayii| Apane giraphtAra kiyA gyaa| orachA adAlata ne 3-3-1939 maihara, nAgauda, carakhArI, rIvAM Adi rAjyoM meM satyAgraha ko tIna mAha kI sajA va 50/- rupaye kA arthadaNDa karavAye / Apa 1942 se 47 taka TIkamagar3ha kAMgresa Apako diyA thaa| 2-1)-1939 ko Apa jela se kameTI ke adhyakSa rhe| Apane vahA~ khAdI bhaMDAra bhI rihA hue| Apake bhAI zrI rAjadhara bhI Apake sAtha saMcAlita kiyaa| kendra aura rAjya donoM sarakAroM ne jela meM rhe| Apako sammAnita kiyA hai| A) (1) vi) sva) sa0 10, pR0-187 A).. (1) ma0 pra0 stra) sai), bhAga-2, pR0-127, (2) zrI chakkIlAla jaina loDuvA sva) pa) (3) vi) svA) sa) i), pR)-152, 190, 305, 350 Adi zrI chakkIlAla jaina loDuvA, putra- zrI dulIcaMda zrI chItaramala jaina loDuvA kA janma vi0saM0 1873 (1916 I0) meM ____ murainA (ma) pra0) ke zrI chItaramala jaina, putra- zrI TIkamagar3ha (ma) pra()) meM huaa| Apane prArambhika haragovinda kA janma 1893 meM huaa| Apane mAdhyamika zikSA jaina pAThazAlA TIkamagar3ha meM pAI aura laukika zikSA kakSA 7 vIM taka sthAnIya savAI mahendra hAI taka zikSA grahaNa kI aura rAjanaitika gatividhiyoM meM skUla meM prApta kii| sakriya bhAga lene lge| Apa sArvajanika sabhA ke For Private And Personal Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 160 svataMtratA saMgrAma meM jaina sadasya bne| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhI bhASA-zAstrI bhI the| rAjapUtAnA nivAsI hone se Apane bhAga liyA evaM jela meM rhe| unakI mAtRbhASA hindI thI para vaha gujarAtI, marAThI, A) (1) ma0 pra0 sva0 sairA, bhAga-4, pR0-262, baMgAlI, tAmila, saMskRta aura aMgrejI bhI jAnate the| (2) jai) i.), pR) 85. (i) jai) / yura), pR()-228 naI bhASA yA nayA kAma hAtha meM lene kI unakI jaisI zrI choTelAla jaina zakti maiMne kahIM aura nahIM dekhii| Azrama (sAbaramatI) 'dillI SaDayaMtra kesa' aparanAma 'hADioNsa bama ke sthApanA kAla se hI choTelAla ne usase apanA kesa' ko to sabhI jAnate haiN| para isa kesa ke eka thaa| unake zabdakoSa meM thakAna' abhiyakta rahe zrI choTelAla jaina ko zAyada hI koI ke liye sthAna nahIM thA....... grAma-udyoga-saMgha sthApita jAnatA ho| choTelAla jI kA janma 1892 I) ke huA to ghAnI kA kAma dAkhila karane vAle choTelAla, AsapAsa jayapura ke bhAMvAsA gotrIya zrI hakamacaMda jaina dhAna dalane vAle choTelAla.............unheM halake prakAra ke tRtIya putra ke rUpa meM huaa| inake bar3e bhAiyoM kA ke miyAdI bukhAra ne pakar3a liyaa| yaha unake prANoM nAma AnandIlAla tathA nAnUlAla thaa| choTelAla jI kA kA grAhaka niklaa| mAlUma hotA hai, unheM cha: sAta vivAha mAsTara motIlAla seThI kI putrI se huaa| bacapana dina apanI sevA karAnA bhI asahya lgaa| ataH 31 meM hI patnI kA dehAnta ho gyaa| choTelAla jI ne dUsarA agasta, maMgalavAra kI rAta ko gyAraha aura do baje vivAha karane se iMkAra kara diyaa| deza ke navayavaka ke bIca meM saba ko sotA chor3akara vaha maganavADI ke usa samaya videzI sattA ko AtaMka evaM sazastra krAnti kueM meM kUda pdd'e| Aja pahalI tArIkha ko zAma ke dvArA ulaTane ke svapna dekhA karate the. choTelAla bhI cAra baje lAza hAtha meM aaii| maiM segAMva meM baiThA rAta aise navayuvakoM meM eka the| unhoMne jela kI yAtanAyeM ke ATha baje yaha likha rahA huuN| choTelAla kI deha sahIM, aneka yuvakoM ko krAnti kI dIkSA dI tathA kA isa samaya vardhA meM agni-dAha ho rahA hogaa| krAntikArI daloM kA saphalatApUrvaka netRtva kiyaa| isa AtmaghAta ke liye choTelAla ko doSa dene choTelAla jI kAntikArI zrI arjana lAla seThI kI mujhe meM himmata nhiiN| unakA nAma 1915 ke ke nikaTavartI sAthiyoM meM the| ve rAjasthAna ke tapasvI dillI SaDayaMtra-kesa meM AyA thA. para usameM vaha barI janasevaka zrI rAmanArAyaNa caudharI ke sahapAThI the| zrI ho gaye the| kisI Aphisara ko mAra kara khuda phAMsI jana sAvaramatI Azrama meM kucha sAla rahakara mahAtmA ka takhta para car3hane kA svapna vaha una dinoM dekhate gAMdhI ke sAtha vardhA cale gaye aura bApa jI ke badata the|.............. apanI tIvra hiMsaka buddhi ko unhoMne nikaTa samparka meM rhe| kucha dinoM taka Apako mahAdeva badala diyA aura ahiMsA ke pujArI bana gye|........ bhAI ke sAtha-sAtha bApU ke nijI mantrI kA kArya .......... unheM isa bImArI meM apanI sevA lenA karane kA avasara bhI prApta huaa| vardhA meM hI Apa asahya mAlUma diyA aura gaharI paiThI huI hiMsA ko bImAra ho gye| Apane Ajanma deza sevA kii| khuda apanI bali de dI................ choTelAla mujha Apake nidhana para pUjya bApU ne 'harijana sevaka' apanA denadAra banA kara 45 varSa kI umra meM cala (1-9-1937) meM likhA hai bse| unase maiM aneka AzAyeM rakhatA thaa|" "choTelAla kI mUka sevA kA varNana bhASA vaddha A0- (1) rAjasthAnI AjAdI ke dIvAne, pU) /3-1 tathA bI/117-118 (2) zrI jJAnacaMda khindUkA, jayapura kA 26/10/2001 nahIM ho sktaa| aisA karanA merI zakti se bAhara hai|. kA patra tathA 'sampUrNa gAMdhI vAGmaya' se pUjya bApU dvArA 'harijana ............... unakI buddhi tIvra thii|.............. ve sevaka' meM likhI TippaNI For Private And Personal Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prapA khaNDa 161 choTelAla jaina aura prajAmaMDala ke mAdhyama se jaba-taba maukA hAtha Ate vIra chatrasAla kI bhUmi bundelakhaNDa 'vIraprasUtA hI- 'mA~ bhAratI jiMdAbAda, aMgrejo bhArata chor3o' Adi bhUmi' ke nAma se jAnI jAtI hai| bundelakhaNDa meM nAroM ko bulaMda karatA Age bar3hatA rhaa| pariNAmasvarUpa pannA, chatarapura, jhA~sI, datiyA, aMgreja-zAsana (taba isa kSetra meM naugAMva ejeMsI thii|) sAgara jaise kacha baDe rAjya ke damana kA zikAra bhI hotA rahA. giraphtAra hotA rahA usa samaya the, choTI-choTI jela bhugatatA rahA para damana cakroM kI mAra sahate hue riyAsateM to kaI thiiN| isI bhI svataMtratA devI kA dAmana nahIM chodd'aa| jela se vApasa vIra prasUtA bhUmi ke chatarapura Ate derI nahIM hotI ki dUsare kAryakramoM kI aguvAI jile meM prasiddha tIrtha tathA karane ke lie taiyAra ho jaate| / mUrtikalA kI anupama dharohara Apane 1939 ke jaMgala satyAgraha meM aguvAI khajurAho hai, jahA~ se 10-15 kilomITara dUra kI, jaMgala kaTavAyA aura do mAha binA mukadamA cale zasya-zyAmalA bhUmi para hai grAma akonaa| isI akonA hI rAjanagara meM baMda rhe| panaH jora-zora ke sAtha ke zrI darabArIlAla jaina ke ghara 1908 meM eka AMdolanoM meM bhAga liyaa| bhatapUrva lokasabhA sadasya zrI dina badhAIyAM bajane lagIM, jaba cAra saMtAnoM meM ikalaute rAmasahAya tivArI ke sAtha naugAMva ejeMsI jela meM putra choTelAla kA janma huaa| lADale-dulAre sAtha-sAtha rahe, kyoMki 'caraNa-pAdukA golIkAMDa' meM choTelAla ko mAtA-pitA ke sneha ke sAtha-sAtha Apa zAmila the| kAphI mAra par3I thii| pairoM meM kAphI apane tAUjI va bar3I mA~ kA bhI dulAra bharapUra milaa| 7 coTeM AI thIM, jisase calane-phirane meM takalIpha kyoMki parivAra meM mAtra yahI ikalaute putra the| zurU ho gaI thI kintu bhArata-mA~ kA sapUta binA lAD-pyAra ne kucha viziSTha upalabdhiyAM bhI dii| svataMtratA prApta kare-cupacApa baiThane vAlA kahAM thaa| hara ghara meM hI sAmAnya zikSA kA prabandha ho gyaa| dhIre- bAra eka nayA joza, nayA saMkalpa mana meM ubharatA dhIre zikSA ke prati jAgarUkatA utpanna huI aura itanI aura pana: kisI satyAgraha-AMdolana-dharanA-pikeTiMgabar3hI ki jaina dharma ke graMthoM ke alAvA Apane vaidyaka julUsa meM sotsAha zAmila ho jaate| 1939 se 1947 aura jyotiSa kA gahana adhyayana kiyA, jo aMta taka taka Apa kaI bAra jela ge| banA rahA / ___ gAMdhI jI ke karo yA maro AMdolana ke daurAna deza meM svAtaMtrya AMdolana dhIre-dhIre caMhu aura jhaMDA lekara netRtva karate hue grAmavAsiyoM ko sAtha phaila rahA thaa| rASTrapitA mahAtmA gAMdhI kI eka AvAja meM vAja lekara Age bar3hate ge| jela meM ApakA janeU utAra para deza ke naujavAna pratyakSa-apratyakSa rUpa se AMdolana liyA gayA aura khAne-pIne kI jabaradastI kI gaI meM bhAga lene hetu apane-apane gharoM kI, gAMvoM kI, kasboM kintu svataMtratA kI bali-bedI para nyauchAvara hone kI dIvAroM ko lAMgha kara bar3ha-car3ha kara bhAga lene lage vAle isa yuvaka ne sabhI kaidiyoM ke bIca siMhanAda meM the| aise vAtAvaraNa meM vIra prasUtA bhUmi kA yaha lAr3alA ghoSaNA kI ki-'jaba taka janeU nahIM milegA aura kaise achUtA rhtaa| vaha bhI svataMtratA saMgrAma meM kUda chanA huA pAnI, taba taka maiM eka bUMda bhI anna-jala pdd'aa| grAmoM meM cupacApa, svataMtratA kI alakha jagAtA, grahaNa nahIM karUMgA' zAsana ko jhukanA par3A aura taba gAMdhI bAbA kA saMdeza sunAtA, logoM ko ekatra karatA Apane anna-jala grahaNa kiyaa| For Private And Personal Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 162 svataMtratA saMgrAma meM jaina 1942 se 1944 ke madhya rAjya prajAmaMDala, kA janatA meM uphAna aura Akroza dekhA, jisase chatarapura ke AdezAnusAra hara AMdolanoM meM Apane ApakA mana deza kI AjAdI ke lie tar3apha utthaa| zirakata kI, mAre pITe gae aura ghAyala hue| 1946 1938 se Apa sthAyI rUpa se damoha meM basa gaye, jaina meM lAThI cArja meM atyadhika ghAyalAvasthA meM prathama pAThazAlA meM zikSaka kA kArya kiyA aura khAdI zreNI majisTreTa ke sAmane upasthita kie gae aura pracAra meM juTa gye| 10 mAha jela kI sajA 30 apraila 47 taka ke lie 1942 ke agasta AMdolana meM Apa khAdI sunA dI gii| 300 rupae jurmAnA kiyA gyaa| jurmAnA pracAra ke sAtha gupta rUpa se buleTina bAMTane kA kArya adA na karane para 2 mAha sakhta mazakkata kaMda kI karane lge| 16 akTabara 1942 ko Apake ghara ora sajA bar3hA dI gaI aura phira mA~ bhAratI kI svataMtratA dukAna kI asaphala talAzI huii| pulisa ne svayaM kI ghoSaNA ke kucha pahile 15-5-47 ko rAjya kA dukAna meM baleTina rakhakara japtI kI parcI banAI aura samajhautA ho jAne ke kAraNa rihA kara diye gye|| .. thAne meM bulAkara banda kara diyaa| cAra mAha kI sakhta svataMtratA kI lAlimA bikharI, deza navagAna meM / sajA Apako bhoganI par3I, pharavarI 1943 meM Apa jhUma utthaa| kendrIya evaM rAjya zAsana dvArA svataMtratA chor3a diye gye| saMgrAma senAniyoM ko kaI suvidhAyeM pradAna kI gaIM, jela se chUTane ke pazcAt Apa khAdI aura kintu Arambha se hI svAbhimAnI hone ke kAraNa zrI gAMdhI sAhitya kA pracAra karate rhe| 'gAMdhI cauka ke jaina ne samasta suvidhAoM ko sadhanyavAda nakAra diyA, gAMdhI' ke nAma se vikhyAta bhAskara jI kA nidhana mAtra prazasti-patra samhAla kara rakhe rhe| 74 varSa kI avasthA meM damoha meM huaa| 6 maI 1985 ko isa nazvara zarIra ko chor3akara aa|)- (1) ma0 pra0 svA) se), bhAga 2, 10 , (2) zrI Apane saMsAra se vidA lii| saMtoSa siMghaI, damoha dvArA prapita paricaya A) (1) ma.pra) sv| sai, bhAga-2, pR0-100, (2) putra abhayakumAra dvArA praSita paricaya evaM aneka anuzaMsA tathA prazasti zrI choTelAla urpha ratanacanda malaiyA para (3) vi) sva) sa) i), pR0-254) gar3hAkoTA, jilA-sAgara (ma0pra() ) ke zrI choTelAla zrI choTelAla 'bhAskara' urpha ratanacaMda malaiyA, putra-zrI sajana kumAra kA janma gAMdhI sAhitya ke pracAra-prasAra ke zaukIna zrI 1919 meM huaa| Apane 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga liyA tathA ) mAha kA kArAvAsa bhogaa| choTalAla 'bhAskara' kA janma jabalapura saMbhAga ke ma A) (1) ma) pra) sva) sai), bhAga-2, 40-25. (2) yA bilAI grAma meM 1912 I) meM aa| dI), pR. 44 huaa| pitA zrI bRjalAla kI apekSA mA~ kA pUrA sahayoga zrI jar3AvacaMda jaina Apako milaa| Apane byAvara dhAra (ma) pra)) ke zrI jar3AvacaMda jaina, putra- zrI (rAjasthAna) meM dhArmika zikSA kastUracaMda jaina kA janma pharavarI 1925 meM huaa| lI aura 1928 se bhArata mA~ Apane borakher3A tathA uparabADA jAgIroM meM svataMtratA kI sevA meM juTa gye| Apane AMdolana hetu sakriya kArya kiyaa| mahAtmA gAMdhI ke videzI vastra bahiSkAra. namaka satyAgraha, jaMgala satyAgraha, AhvAna para Apane harijanoddhAra ke kArya kiye| bhagatasiMha kI phAMsI, gAMdhI jI ke ahiMsaka AMdolana phalata: ApakI sampatti jabta kara lI gaI, Pos ASTER t womented edinister For Private And Personal Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 163 pariNAmasvarUpa Apako apanA grAma bhI chor3anA pdd'aa| huaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga lene svAdhInatA senAnI zrI dalIcaMda jaina, ratalAma kI para 15 dina kA kArAvAsa Apako bhoganA pdd'aa| sucanAnusAra samprati Apa madrAsa meM raha rahe haiN| Aka- (1) ma0 pra0) sva0 sai), bhAga-1, pR0-53 (2) jai) A) (1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-4, pR0-192 sa) rA) A) siMghaI javAharalAla jaina zrI jar3AvacaMda jaina siMghaI javAharalAla jaina, putra-zrI munnAlAla jaina 'vRhattara nimAr3a AMdolana' ke janaka kahe jAne 1 kA janma agasta 1928 meM panAgara, jilA- jabalapura vAle, vidhAyaka aura jilA kAMgresa kameTI ke adhyakSa (ma0 pra0) meM huaa| 1958 rahe zrI jar3AvacaMda jaina kA janma madhyapradeza ke meM Apa jabalapura a gye| maNDalezvara meM 1901 meM huaa| zikSA-prApti ke uparAnta vartamAna meM Apa sUrata Apa mahAtmA gA~dhI ke AhvAna para svAdhInatA saMgrAma (gujarAta) meM raha rahe hai| Apa meM kUda pdd'e| Apane kaI bAra jela-yAtrAe~ kI thiiN| aneka varSoM taka panA ra jaina Apa 1948 tathA 1952 meM do bAra madhyapradeza vidhAna samAja ke maMtrI rhe| 1986 sabhA ke sadasya cune gaye tathA 1948 se 1951 taka meM paMcakalyANaka pratiSThA evaM jilA kAMgresa kameTI ke adhyakSa bhI rahe the| gajaratha mahotsava ke Apa adhyakSa rhe| Apane apanI prasiddha svatatratA sanAnA zrI hajArIlAla jAr3ayA jela yAcA ke saMdarbha meM likhA hai jaba maMDalezvara kile kI jela meM banda the aura unheM ___svataMtratA saMgrAma AMdolana 1942 kI agasta amAnuSika yAtanAyeM dI jA rahI thIM, taba unhoMne jela krAnti ke samaya merI umra 14 varSa kI thI. panAgara ke ke andara se hI isa atyAcAra ke samAcAra bheje| hI bhAI ratana caMda jaina, nAgapura kRSi vizvavidyAlaya unake isa kArya meM zrI jaina ne sakriya sahayoga diyA se evaM panAgara ke hI bhAI gaNeza prasAda pAMDe banArasa hiMdU yUnivarsiTI se panAgara Aye aura hama sabhI ko ____ Apa jisa tanmayatA se rAjanIti ke kSetra meM ekatrita kara yahAM AMdolana kA saMcAlana kiyaa| maiM agraNI rahe usI tanmayatA se sAhitya tathA saMskRti 2-9-42 ko panAgara pulisa dvArA giraphtAra kiyA gyaa| kI bhI sevA kii| Apana aneka pustakeM likhIM tathA | majhe saiNTala jela jabalapara meM dhArA 129 (11 (A) nimADI bhASA kI abhivRddhi ke kSetra meM ullekhanIya ya DIR ke antargata rakhA gayA bAda meM kalaikTara ke kArya kiyA / nimADI bhASA ke marmajJa evaM adhyetA ArDara se jela meM jo kama umra ke laDake the, sabhI ke rUpa meM ApakI sevAe~ abhinandanIya thiiN| ApakA dinAMka 28-11-42 ke karIba chor3a diye gye|' nidhana cAra maI 198! ko ho gyaa| Apane likhA hai ki- 'AMdolana karate samaya mere A) divaGgata hiMdI sevI, bhAga-2, pR0-296, (2) mara) pitAjI evaM anya loga yaha kahA karate the ki jela praa| svaa| sai0, 'bhAga , praSTha 81 (3) navabhArata, indaura, 1 10-1997, (4) naI duniyA, indaura, 2008-1997 jAoge to vahA~ para khAne meM kAMca va miTTI milegii| jaba jela pahu~cA to yaha bAta dhyAna meM thii| vahA~ zAma zrI jayakumAra jaina kA khAnA AyA, usa dina dAla jala gaI thI, isalie kaTanI, jilA-jabalapura (ma0pra0) ke zrI jaya usakA svAda vicitra lagA, maiMne bAja vAloM se pUchA kumAra jaina, putra- zrI hukamacanda kA janma 1923 meM to patA lagA ki isameM miTTI va kAMca nahIM hai, dAla thaa| For Private And Personal Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 164 . svataMtratA saMgrAma meM jaina jala gaI hai, isameM pAnI DAlakara vaha pAnI pheMka do, lUNiyA gotra ke seTha nAgarAja rUparAja ke vaMzaja the| kucha ThIka ho jAyegI, maiMne vaisA hI kiyaa|' seTha pUnamacaMda jI kA alpAyu meM hI plega ke kAraNa _ 'isa bIca paryuSaNa parva A gayA, jela ke hamAre dehAnta ho gayA thaa| sarkila meM karIba 40-45 bhAI jaina the| sabhI ne isa laNiyA jI ekAnta priya aura AdhyAtmika bAta ko lekara 'satyAgraha' kA vAtAvaraNa banA DAlA vatti sampanna sAdhaka the| Apane ema0 e0 taka zikSA ki 'hama apane parva ke dinoM meM zuddha tathA apane hAtha grahaNa kI aura 1914 meM iMdaura cale gaye, vahA~ zrI kA banA khAnA hI khaayeNge|' Akhira saphalatA milI haribhAu upAdhyAya ke sAtha milakara 'mAlava mayara tathA 10 dina sAmUhika rUpa se sabhI baMdhuoM ne khAnA nAmaka mAsika patra kA prakAzana kiyaa| Apane indaura bnaayaa| pUjana bhajana sAtha hue|' ke dhanakubera seTha hukumacaMda jI ke yahA~ unake svataMtratA senAnI hote hue bhI Aja taka Apane prAiveTa sekreTarI kA bhI padabhAra sambhAlA thaa| 1916koI peMzana yA sammAna nidhi nahIM lI hai| 17 meM Apa sArvajanika kSetra meM kUda par3e aura deza A)- (1) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pR0-53, (2) para) sevA ko apanA dhyeya bnaayaa| 1916 meM Apane jai) sa) i), pR0-452, (3) sva0 40 'hindI sAhitya mandira' kI sthApanA kii| 1922 meM zrI jinedrakumAra malaiyA isakA kAryAlaya banArasa sthAnAntarita ho gyaa| 1924 sAgara (ma0pra0) ke prasiddha vyavasAyI meM dezabhakta seTha jamanAlAla bajAja se samparka hone zrI jinendra kumAra malaiyA, para isakA kAryAlaya gujarAta sthAnAntarita karane kI putra-zrI mUlacaMda ne 1942 ke 100 yojanA banAI kintu zrI arjunalAla seThI ke sujhAva bhArata chor3o AMdolana meM bhAga para 1925 meM ajamera A gaye, bir3alA evaM bajAja bandhuoM ke sahayoga se yahIM 'sastA sAhitya maNDala' liyA tathA 4 mAha kA kI sthApanA kii| thor3e hI samaya meM yaha saMsthA apane kArAvAsa bhogA rASTrIya prakAzanoM ke kAraNa dezabhara meM prasiddha ho gii| A0- (1) ma0 prA) sva) sai0, bhAga-2, pR0-27, (2) A) 1930 meM ajamera meM Apa kAMgresa kameTI ke dI), pR0-87 adhyakSa cune gye| bhArata sarakAra ne isa kameTI ko gaira kAnUnI ghoSita kara diyA thaa| ApakA svAsthya bhI zrI jItamala lUNiyA kharAba thA, phira bhI Apa Andolana meM kUda par3e, 'sastA sAhitya maNDala' nAma ka suprasiddha prakAzana giraphtAra hue, mukadamA calA aura eka varSa ke kaThora saMsthA ke saMsthApaka, dezabhakta kArAvAsa kI sajA dI gaI / jela se chUTakara zrI jItamala lUNiyA kA janma saparivAra satyAgraha meM bhAga lene lge| pariNAmasvarUpa 15 navambara 1895 I0 ko patnI zrImatI saradAra kuvaMra vAI va putra pratApasiMha ajamera (rAjasthAna) meM huaa| lUNiyA sahita jela gye| Apake pitA kA nAma zrI 1933 meM Apane 'ajamera sevA bhavana' nAmaka pUnamacaMda lUNiyA thA, jo saMsthA kI sthApanA kI aura achUtoddhAra evaM rASTrotthAna ajamera ke prasiddha osavAla sambandhI racanAtmaka kAryoM meM lage rhe| 1940 meM puna: For Private And Personal Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 165 satyAgraha meM bhAga liyaa| 1942 ke bhArata chor3o rAjyoM kI bhAMti bhArata meM vilIna kiyA jaaye| isake Andolana meM giraphtAra hue aura eka varSa ke kArAvAsa liye bhopAla-navAba zrI hamIdaullA khAM kisI bhI prakAra kI sajA paaii| taiyAra nahIM the, ataeva yahAM kI janatA ne AMdolana kI luNiyA jI 'hindI sAhitya kala', 'jaina navayuvaka rAha pkdd'ii| isa AMdolana ke calate hI bhopAla-navAba maNDala', 'rASTrIya prema vidyAlaya' Adi saMsthAoM ke kA damana cakra zurU ho gayA jo bar3hate-bar3hate pUre bhopAla varSoM taka sabhApati rhe| 1938 va 1945 meM jaba rAjya meM phaila gayA jisameM barelI ke pAsa borAsaghATa ajamera meM pa0 javAhara lAla neharU padhAre taba Apa para 14 janavarI 1949 ke dina 7 loga navAba bhopAla svAgatAdhyakSa the| 1947 meM kAMgresa kameTI ke adhyakSa kI pulisa dvArA zahIda huye| cune gaye aura ajamera meM bhArata ke svAdhIna hone kI jaba yaha AMdolana prArambha huA usa samaya meM ghoSaNA 15 agasta 1947 ko kAMgresa adhyakSa kI sAtavIM kakSA kA chAtra thA aura mAMDala hAIskUla meM haisiyata se nayA bAjAra meM rASTrIya dhvaja phaharAte hue adhyayanarata thA, yahAM para zrI paramAnaMda zAstrI, zrI Apake dvArA hI kI gaI thii| surezacanda jI evaM anya zikSaka jo AMdolana ko gupta deza kI AjAdI ke bAda Apa ajamera nagara rUpa se calA rahe the, giraphtAra kara liye gye| hama loga pariSada ke adhyakSa cune gye| 1973 meM 78 varSa kI jo inhIM se zikSA grahaNa karate the, inakI giraphtArI umra hone para bhI 'ajamera zarAba bandI satyAgraha se baicena ho gaye aura kucha karane kI sthiti meM vicAra Andolana' meM Apa jela gaye the| karane lge| bhAI ratanakumAra jI sampAdaka-'naI rAha', . A(). (1) i) 0 o0, bhAga-2, 9-394-395, (2) gulAbacaMda jI tAmITa, viSNudatta mizrA, DA0 zaMkaradayAla ajamera vArSikI evaM vyakti paricaya, pR0-49, (3) jai)sa0rA0a0 zarmA Adi bar3e-bar3e netA giraphtAra kiye jA cuke the, AMdolana 14 janavarI 1949 taka apanI caramasImA para zrI jIvanacaMda jaina pahuMca cukA thaa| jabaki AMdolanakArI borAsaghATa para sAla svabhAvI zrI jIvanacaMda jaina ke pUrvaja haradA zahIda ho cuke the| (ma0pra()) tahasIla ke bhAdUgAMva se Akara bhopAla meM bhopAla meM pratidina prabhAta pherI nikalatI aura padayAtrAmA basa gaye the, yahIM zrI jaina kA pratidina giraphtAriyAM hotiiN| usameM maiM bhI bhAga letA thA janma 3 janavarI 1931 ko kintu choTI Ayu kA hone se hara samaya giraphtAra kara huaa| Apake pitA kA nAma bhopAla nagara se 15-20 mIla dUra le jAkara chor3a dete zrI hIrAlAla jaina thaa| Apane the| yaha saba calate hue mujhe gupta rUpa se samAcAra milA AI)kAma) tathA hindI ki 'bairasiyA jela meM AMdolana zithila ho rahA hai aura vizArada taka zikSA grahaNa kii| vahAM kA kArya tumheM dekhanA hai' bairasiyA bhopAla se 40 1949 ke bhopAla vilInIkaraNa ki0mI0 dUra eka kasbA hai, usa samaya vahAM jAne kA Andolana meM Apane bhAga liyA aura jela yAtrA kii| sAdhana kevala bailagAr3I thii| bhopAla se bAhara jAne vAloM Apane apane paricaya meM likhA hai ki - 'bhopAla kA kI saghana caikiMga hotI thii| bhopAla nagara ke logoM ko vilInIkaraNa AMdolana disambara 1948 se prAraMbha huA bAhara hI roka diyA jAtA thA, aisI sthiti meM vahAM kaise jo 6 pharavarI 1949 ko samApta huaa| yaha Andolana jAyA jAye yaha bhI eka samasyA thI, kintu zIghra hI isa bAta ko lekara thA ki bhopAla sTeTa ko bhI anya isakA hala nikala aayaa| mere bhAnaje sva0 zrI mohana For Private And Personal Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 166 svataMtratA saMgrAma meM jaina dAsa kI bArAta bairasiyA jA rahI thI, mere eka bhAI damanakArI nIti aura haThavAditA kI nindA kI gii| rAjamala jI jaina (buA jI ke lar3ake) vidizA nivAsI tatpazcAt merI bArI AyI aura maiMne bhI bhopAla meM mere pAsa Aye, unase isa viSaya meM carcA huyI aura ho rahe navAba ke damanacakra kA varNana kiyaa| borAsa hama loga bArAta meM, jo TheloM meM gaI thI, nikala gye| ghATa ke zahIdoM kA varNana kiyA jisase logoM meM yaha 15 janavarI 1949 kI bAta hai| jaba hama loga vahAM joza A gayA aura ve navAba ke viruddha nAre lagAne pahuMca gaye aura vahAM ke logoM se bAtacIta kI, jisameM lage, jo pulisa ke liye asahanIya ho gyaa| aba vahAM ke nivAsI zrI zaMkaradayAla saksenA eDavokeTa unhoMne majisTreTa ke Adeza se hama chaH logoM ko pramukha the, unhoMne vahAM kI sthiti se avagata kraayaa| tatkAla giraphtAra kara liyA aura le jAkara havAlAta unhoMne batAyA meM baMda kara usI dina cAlAna peza kara diyaa| hama para "yahAM ke sthAnIya netA saba giraphtAra ho cuke surakSA adhiniyama ke tahata chaH mAha kI sajA va haiM aura yahAM koI netRtva karane vAlA nahIM hai| yahAM 100/- rupaye jurmAnA kiyA gayA, jurmAnA adA na karane bAjAra bhI khulane lagA hai| acchA huA Apa loga A para eka mAha kI aura sjaa| tatpazcAt 18 janavarI gaye haiM maiM gupta rUpa se ApakI pUrI sahAyatA kara sakatA ko bhopAla lAkara yahAM ke senTrala jela meM bheja diyA hN| aba unhoMne vahAM ke utsAhI yuvakoM se hamArA paricaya gayA, hamAre 2 sAthI mAphI mAMgakara chaTa gye| karAyA, julUsa nikAlane va AMdolana ko gati dene kA hameM yahAM cha: nambara kI berika meM rakhA gayA yahAM AhvAna kiyA, sAtha hI batAyA ki ye loga bhopAla para pahale se hI 396 AMdolanakArI baMda the, jaba hama se ApakA netRtva karane Aye haiN| aba vahAM ke sthAnIya loga yahAM para pahuMce to sabhI baMdiyoM ne svAgata kiyaa| logoM meM se cAra loga taiyAra huye jinameM zrI chogamala DA0 zaMkaradayAla zarmA jI bhI berika meM the| unase jI jaina, mannUlAla jI sonI pramukha the| sArI vyavasthA merA ghaniSTha saMbaMdha ho gayA unheM jaba mAlUma par3A hone ke pazcAt taya huA ki subaha 7 baje prabhAta pherI ki maiM sAtavIM kakSA kA vidyArthI hU~ to unhoMne mere ghara gaMja mauhalle se nikAlI jAyegI, jo janatA kA netRtva se kitAbeM maMgavAIM aura niyamita rUpa se mujhe saMskRta karatI huI pulisa thAne kI ora bar3hegI, vahIM para tahasIla evaM iMgaliza par3hAne lge| hama loga yahAM cha: pharavarI aura korTa haiN| taka rhe| cha: pharavarI 1949 ko rAtri 9 baje jela se dinAMka 17 janavarI 1949 ko subaha 7 baje rihA kiyA gyaa| mAlUma huA ki gRhamaMtrI saradAra paTela pUrva nirdhArita kAryakrama ke anusAra hama loga gaMja meM evaM bhopAla navAba ke madhya samajhautA ho gayA hai, bhopAla ekatrita huye aura vahIM se nAre lagAne zurU kiye, navAba ne bhArata meM vilaya honA svIkAra kara liyA hai, jaba bhIr3a ikaThThI ho gaI to julUsa ke rUpa meM hama isa prakAra bhopAla kA vilInIkaraNa AMdolana samApta loga Age bar3hane lage, bhIr3a ikaTThI hotI gaI aura huA, hama loga phira se apane adhyayana meM vyasta ho caupar3A bAjAra taka pahuMcate-pahucate lagabhaga cAra sau gye|' / loga ikaTThe ho gye| jinameM bacce adhika the| caupar3A deza kI AjAdI ke bAda se zrI jaina apane bAjAra meM pulisa ne gherA DAlakara julUsa ko roka vyavasAya meM salaMgna haiN| 1985 meM bhopAla meM anya liyA, hama logoM ne julUsa ko sabhA ke rUpa meM senAniyoM ke sAtha tatkAlIna uparASTrapati DA0 zaMkara parivartita kara diyA aura sabase pahale bhAI rAjamala dayAla zarmA dvArA ApakA sammAna kiyA gayA thaa| jI jaina ne saMkSipta bhASaNa diyA, jisameM navAba kI A)-(1) ma0pra0sva070, bhAga-5, pR0-14, (2) sva)pA) For Private And Personal Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 167 zrI jugamaMdira dAsa jaina apanI dukAna para jana-jAgaraNa hetu varSoM taka binA zrI jugamaMdira dAsa jaina kA janma 1912 meM eTA nAgA rASTrIya mahattva ke samAcAra pratidina borDa para (u) pra.) meM huaa| alpAyu meM hI Apa naukarI ke likhate rhe| liye kalakattA cale gye| zikSA ke sAdhana hone para kAnapura meM adhyayana-kAla meM ve krAMtikAriyoM bhI jaba Apa arthAbhAva ke kAraNa paDha nahIM sake to ke saMparka meM bhI aaye| agasta 1942 ke 'aMgrejo Apane zAstra-svAdhyAya aura jana-samparka se zikSA bhArata chor3o' Andolana meM prajAmaMDala ke netAoM kI lii| 1930 ke svataMtratA saMgrAma meM bhAga lene hetu Apa giraphtArI ke virodha meM kotavAlI para pradarzana karatI dehalI aaye| vahA~ se panaH baMgAla gye| 1934 ke janatA kA netRtva karate hue inheM 13 agasta 1942 SaDayaMtra kesa meM giraphtAra he| vibhinna rASTrIya AndolanoM ko giraphtAra karake koTA kendrIya kArAgRha meM najarabaMda meM sakriya bhAga lekara bhI Apane caritra, niSThA aura kara diyA gayA, jahAM se anya netAoM ke sAtha 24 dhairya ko surakSita rkhaa| agasta 1942 ko inheM bhI binA zarta rihA kara diyA ___manohArI vyaktitva, saumya mukhamudrA vAle jugamaMdira ra gyaa| tatpazcAt zrI jaina svAdhInatA AMdolana meM aura dAsa jI vidvAnoM ke anurAgI the| Apa padmAvatI adhika sakriya ho gye| 1943 meM koTA meM holI ke puravAla jAti ke bhUSaNa the| 'padamAvatI saMdeza' ke avasara para huye sAmpradAyika daMgoM meM nirdoSa logoM ko janma aura jIvanadAtA Apa hI the| bacAne ke prayAsa meM ve gaMbhIra rUpa se ghAyala bhI ho gaye the| A) (1) vi0 a), pR0-285 Apa sattA kI rAjanIti se dUra rahe para siddhAnta zrI jugalakizora jaina kI rAjanIti meM apanA pUrNa sahayoga dete rhe| zrI jaina grAma-nagalA saMjJA, posTa-akosa, jilA-mathurA rUr3hivAda, dikhAve aura phijUlakharcI ke virodhI the| (u0pra0) nivAsI zrI jugalakizora jaina, putra-zrI strIzikSA ke kaTTara samarthaka the, isIlie unhoMne ammana lAla jaina kA janma eka akTU) 1921 ko apanI cAroM lar3akiyoM ko bahuta kaSTa sahakara bhI huaa| hAIskUla meM adhyayana ke samaya se hI Apa ucca zikSA dilAyI thii| rAjasthAna sarakAra kI svAdhInatA AMdolana meM sakriya ho gye| 1942 ke svataMtratA sagrAma senAnI penzana Apako svIkRta huI Andolana meM Apa do choTe baccoM kI cintA na kara thii| inake nidhana ke bAda peMzana inakI patnI umarAvabAI kUda paDe, giraphtAra hue aura eka varSa jela meM rhe| ko mila rahI hai| kaTTara gAMdhIvAdI zrI jaina kA / / ___ A)- (1) pa0 i0, pR0 143, (2) zrI mahAvIra prasAda sitambara 1985 meM nidhana kA ho gyaa| jaina alavara dvArA preSita pramANa patra A)-- zrI bAgamala bAMThiyA, koTA dvArA preSita paricaya evaM zrI jorAvara siMha jaina zrI jorAvara siMha jaina kA janma 1911 meM koTA zrI joharAlAla jhAjhArayA (rAjasthAna) meM huaa| 1930 meM chAtra jIvana se hI ve indaura (ma0pra0) ke zrI jauharIlAla jhAMjhariyA svataMtratA AMdolana se juDa gaye the| unhIM dinoM unhoMne putra-zrI pannAlAla jhAMjhariyA kA janma 1918 meM huaa| rASTrIya samAcAra patroM kI ejensI kA kArya zurU kiyA Apane bI0e0 taka zikSA grahaNa kii| vidyArthI jIvana aura khAdI pahanane kA vrata liyA, jise ve jIvana se hI Apa rASTrIya Andolana meM sakriya ho gaye the| paryanta nibhAte rhe| koTA nagara ke kendra meM sthita 1930 ke satyAgraha Andolana meM Apane 1 varSa 3 mAha pramANa ptr| - For Private And Personal Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 168 svataMtratA saMgrAma meM jaina 6 dina kI sajA mAhezvara jela meM bhogii| 1942 ke jAne se ApakA nidhana ho gyaa| Apa apane pIche Andolana meM bhI Apane bhAga liyaa| Apake anya do bharApUrA parivAra chor3a gye| bhAI bhI jela yAtrI rahe haiN| A0 (1) putra zrI vinoda jaina dvArA preSita paricaya evaM A) (1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga 4, pR0 22. pramANa patra Adi zrI jJAnacaMda jaina zrI jJAnacaMda jaina zrI jJAnacaMda jaina kA janma bijanaura (u0pra0) jabalapura jaina samAja ke utsAhI kAryakartA rahe meM 1910 meM huaa| Apake mAtA-pitA Apako zrI jJAnacaMda jaina, putra-zrI bholAnAtha kA janma 1913 alpavaya meM hI chor3akara svarga sidhAra gaye, ataH meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| Apa 1932 ke ApakA pAlana-poSaNa prArambha meM Andolana meM sakriya huye, rASTrIya jhaMDe ko Apake cAcA prasiddha satyAgraha kA mAdhyama banAye jAne para giraphtAra kiye svataMtratA senAnI evaM pUrva gaye aura 6 mAha kI sajA paayii| 'nezanala bvAya ema0ela0sI0 zrI ratanalAla skAuTsa' ke sadasya ke rUpa meM samAja ke kAryakramoM jaina, bijanaura kI dekharekha meM meM Apane pramukhatA se bhAga liyA thaa| 1942 ke huaa| vahIM para Apane Andolana meM Apa 1 varSa jabalapura jela meM najarabaMda iNTaramIDieTa taka zikSA prApta rhe| 1982 meM ApakA nidhana ho gyaa| kii| tatpazcAt apane pUrvajoM kI dharohara kI dekhabhAla A().. (1) ma) prA) sva) sai), bhAga-2, pR0-127, (2) svA) ke lie aphajalagar3ha (bijanaura) cale gye| vahAM para sA) ja(), pR0-190 rahate hue Apake hRdaya meM deza-prema tathA aMgrejI zrI jJAnacaMda jaina dAstAM se chuTane kI bhAvanA pratidina baDhatI gyii| zrI jJAnacaMda jaina, patra-zrI malAyamacaMda jaina Apa namaka AMdolana tathA satyAgraha meM apane cAcA kA janma 1928 meM jabalapUra (ma0pra0) meM huA zrI ratanalAla jI ke sAtha aneka bAra jela gye| apanI giraphtArI ke saMdarbha videzI vastroM kA bahiSkAra va dezI vastroM kA pracAra meM Apane likhA haiApa jora-zora se karate the| 'maiM san 1942 ke ___kucha samaya bAda Apa aphajalagar3ha se apanI Andolana meM bhAga lene ke jamIMdArI chor3akara sahAranapura A gaye aura yahIM para kAraNa pakar3A gayA thaa| apanA vyApAra karane lge| vyApAra ke sAtha hI jabalapura khAdI Azrama una dhArmika bhAvanA bhI Apa meM kama nahIM thii| pratidina dinoM rASTrIya gatividhiyoM kA jinandra bhagavAn kA pUjana aura svAdhyAya kA ApakA kendra thA. vahAM se aMgreja sarakAra ke khilApha nitya-prati niyama thaa| cAroM prakAra ke dAna dene kI ApakI ruci parace, gupta rUpa se chApe jAte the aura janatA meM thii| 26-9-1976 ko sahAranapura meM zahIda bhagatasiMha gupa-cupa bAMTe jAte the| jI kI vizAla pratimA ke anAvaraNa samAroha meM paracA bAMTane vAloM meM maiM bhI thaa| mere hAtha se acAnaka bhagadar3a maca jAne se Apako sAdhAraNa sI pulisa ne kucha parce jabta kiye tathA mujhe pakar3akara coTa lagI tathA rAtri meM hI ekAeka brena hemareja ho le gaye the| mujhe eka mAha 16 dina jela meM rahanA t.se Hised For Private And Personal Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 169 par3A, para sarakAra mujhe aparAdhI siddha nahIM kara pAyI gatividhiyoM ke kAraNa 1941 meM TIkamagar3ha riyAsata ataH chUTa aayaa|' se nirvAsita honA par3A thaa| A) (1) ma) pra) sva) sai), bhAga-1, pRSTha--127, (2) ApakA janma bar3AgAMva, jilA-TIkamagar3ha sva) sa) ja(), pR0-190 (3) sva) para) (ma0pra0) meM zrI hajArI lAla jaina ke yahA~ phAlguna zrI jJAnacaMda jaina kRSNa paMcamI vi0 sa0 1978 (san 1921) meM huaa| caMdalA, jilA-chatarapura (ma0pra0) ke zrI jJAnacaMda 1942 meM Apa TIkamagar3ha meM sTeTa kAMgresa (orachA / sevA saMgha) ke saMsthApaka sadasya rhe| bhAratIya vidha jaina, putra- zrI motIlAla jaina ne 1946-47 meM carakhArI na nirmAtR pariSad, naI dillI ke sadasya evaM pUrva evaM chatarapura rAjya sAMsada, maMtrI zrI rAmasahAya tivArI ke anusAra Apane prajAmaNDala ke uttaradAyI 1941 se 1944 taka bhUmigata rahakara kArya kiyaa| zAsana kI mAMga ko lekara Apa bundelakhaNDa ke amara zahIda zrI nArAyaNadAsa cher3e gaye satyAgraha AndolanoM nA khare ke nikaTa sAthI rahe haiN| zrI khare kA eka patra meM bhAga liyaa| pulisa kI yahAM denA asamIcIna nahIM hogAgiraphtArI se Apa bacate rahe, kaimpa nivADI cAhakara bhI pulisa giraphtAra 10-10-42 na kara skii| Apane bhUmigata rahakara Andolana ko priya jJAna sadA sukhI raho, sakriyatA pradAna kii| zAsana ne Apako svataMtratA dUsarI sabhA zrI pAThaka jI va maiM 2-10-42 senAnI kA darjA dekara sammAnita kiyA hai| ko kara AyA hai. sAre samAcAra ThIka haiM, rAjya A)- (1)chatarapura jile ke svataMtratA saMgrAma senAnI sUcI . khatarA jaldI aura sI aura sahaja nahIM ho kramAGka 135 (2) sva) para) sktaa| dhIre-dhIre saphalatA ke AsAra najara Ane zrI jJAnacaMda jaina 'jJAnendra' lage haiN|.........prce chape hue jhAMsI rakhe huye haiM, unheM jaina patra-patrikAoM kA thoDA bhI adhyetA tA0 15-16 taka avazya apane pAsa TIkamagar3ha hI 'jJAnendra' jI ke nAma ke aparicita nahIM hogaa| magavA luugaa| Apake pAsa unaka bhejane kA prabandha unakI sahasAdhika kavitAyeM kyA ho so samajha meM nahIM aataa| Apa tA0 20 ke arIba-karIba kisI vizvasanIya vyakti ko bhejakara jaina patroM meM prakAzita ho cukI haiM, unakI lekhanI / 1/- ru) phI saikar3A ke hisAba se jarUra maMgA ne aba bhI virAma nahIM liyA liijie| 200-250 parace se jyAdA na de skuuNgaa| agara Apa na maMgA sakeM to usakA namUnA- nakala maiM hai, vaha Aja bhI usI ajasra bheja dUMgA, apane nAma se sAgara bhI chapavA sakate ho, teja ke sAtha pravAhita hai, uttara denA jaisA ThIka ho vaisA kiyA jAya, DAkaghara jaisI rASTrIya Andolana ke dvArA bhejanA ThIka nahIM jNctaa.........| abhI jela jAne samaya thii| unake gItoM ko kA samaya nahIM hai, aura na jela jAnA koI kArya hI loga gAte haiM, gunagunAte haiM aura apane andara eka hai. Apako kArya karanA caahie| alaukika sphUrti kA saMcAra pAte haiN| para kama hI ApakA loga jAnate hoMge ki jJAnendra jI ko apanI rAjanaitika nArAyaNa dAsa khare For Private And Personal Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 170 ___ apane arasaThaveM varSa para (1991 meM) Apane bar3I sundara aura bahucarcita kavitA likhI thI, jo yahAM dI jA rahI hai| inakI eka kavitA 'sukavi' ke maI 1946 ke aMka meM chapI thI, usake bagala meM hI zrI lAla bahAdura zAstrI kI kavitA bhI chapI thii| arasaThaveM varSa para lo dekha cukA aba taka arasaTha holI va dIpAvalI basanta ! zizupana meM kucha bAlApana meM kacha sAkSara hone meM bIte hai nAma bhale hI jJAnacanda para rahe jJAna bina hI rIte par3agaI 'karo yA maro' bhanaka gAMdhI bAbA kA mahAmantra lo dekha cukA..............1 DiggI pITI, cillAye-guMjAye jIbhara nAre jayakAre svAtantrya samara meM jUjha rahe the deza prema ke matavAre le damana cakra taba kUda par3A riyAsata kA pAgala rAja taMtra lo dekha cukA ...............2 taba luTA-piTA-bandhana meM raha nirvAsita hokara ke bhaTakA isa bIca anekoM cira viyoga ke par3e jhelane ko jhaTakA isa mahAyuddha kI vedI para kitanoM kA asamaya haA anta lo dekha cukA...............3 neharU ne lAla kile para jaba phaharAI dhvajA tiraMgI thI . svataMtratA saMgrAma meM jaina taba pUcha dabAkara bhAga gaI bhArata se sainya phiraMgI kI vaha amiTa ho gaI jana-mana-gaNa para itihAsika ghaTanA jvalanta lo dakhe cukA......................... dekhA hai hamane gAMdhI ko hamane dekhe neharU-paTela jinake iGgita para rAjAoM ke nAkoM meM DAlI gaI nakela taba gUMja gayA thA dig-diganta * bhArata svataMtra ! bhArata svataMtra ! lo dekha cukA kursI pAne avasaravAdI satpAtroM ko pIche dhakela niSThA-zraddhA ko liye jiye jinakA abhAva se rahA mela chInA jhapaTI meM siddhAntoM kA ho jAye na dukhada anta lo dekha cukA.................6 aba tana-turaMga thaka gAyA kintu vidrohI mana daur3A karatA hai adRza rahakara sAgara kI laharoM jaisA umar3A karatA hai na jAne kaba TUTa jAya caMcala svAsoM kA vAdya yantra lo dekha cukA.....................7 A0- (1) vi0 sva0 sa) i0, pR0-67 tathA 205, (2) sva) pa0, (3) aneka pramANa patra Adi, (4) 'sukavi' patrikA ke prathama pRSTha kA phoTosTeTa zrI jJAnaprakAza kAlA jayapura rAjya prajAmaNDala ke utsAhI svayaMsevaka zrI jJAnaprakAza kAlA kA janma 1921 ke lagabhaga For Private And Personal Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 171 huaa| 16 varSa kI umra meM hI Apa prajAmaNDala se meM huaa| 1930 se hI Apa svataMtratA saMgrAma meM jur3akara usakI gatividhiyoM meM bhAga lene lge| gopanIya sakriya ho gaye the| 1932 meM videzI vastra Andolana rUpa se buleTina bA~Tane, jUlUsoM tathA anya gatividhi meM Apane pramukhatA se bhAga liyA tathA sAr3he sAta mAha yoM kI gopanIya sUcanAeM dene meM Apako mahArata kA kArAvAsa bhogaa| Apa nezanala skAuTa esoeiyezana hAsila thii| pulisa kA guptacara vibhAga Apake pIche ke sadasya rahe tathA nagara nigama dvArA sammAnita hue| sadaiva lagA rahatA thaa| prajAmaNDala AMdolana ke daurAna Ara)- (I) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-1, pR0-54, (2) palisa kI lAThiyoM se ApakA sara phaTa gayA thA. Apa sva0 sA) jA), pRSTha-114 ghAyala hokara behoza ho gaye, phira bhI gatividhiyA~ zrI bAbU jhUmanalAla jaina jArI rkhii| yA jhummanalAla jaina A) (1) rA) svA) se), pRSTha-624) smRtizeSa bAbU jhUmanalAla jI ke parivArajanoM kI zrI jJAnIcaMda maoNDala talAza meM jaba hama di0 11-12-- 1994 ko sahAranapura gunA (ma) pra()) ke zrI jJAnIcaMda maoNDala, putra-zrI gaye, taba vayovRddha zrI vizAlacaMda jaina, jinhoMne apratyakSa kastUracaMda maoNDala kA janma 29 navambara 1926 rUpa se senAniyoM kI sahAyatA kI thI, ne batAyA ki ko ganA meM haa| apane unake putra hasakumAra va zivacandra ke sivA anya patrAdi vidyArthI jIvana meM Apane nahA nahIM the| haMsakumAra bhI jela gaye the (inakA paricaya 1942 ke bhArata chor3o isI grantha meM anyatra dekheM) aura aba ve bhI nahIM haiN| Andolana meM bhAga liyaa| jhUmanalAla jI jainadharma aura darzana para dRr3ha AsthA tatkAlIna kalekTara ne ra meM rakhane vAle sahAranapura ke sammAnita nAgarika the| ve krodha Apako anya sAthiyoM ke sAtha yA mamatA donoM ke avasara para kabhI bhI apane siddhAna bulAkara Andolana vApisa se nahIM ddige| 1920 meM apanI camakatI vakAlata ko lene hetu dabAva DAlA, na mAnane para Apa chaha mAha ke chor3akara ve rAjanIti meM Aye aura jitanA sambhava thA lie gunA se niSkAsita kara diye gye| niSkAsana usase bhI adhika kiyaa| ve sadaiva kAMgresa ke sAtha kI sUcanA pAkara Apa bhamigata ho gaye. vApisa Ane ra rhe| spaSTa vaktA, paine lekhaka aura saMyamI kAryakartA para AgAmI par3hAI se vaMcita rahe kyoMki skUloM ne zrI jaina ne apane sevAkarma ko kabhI vyavasAya nahIM praveza dene se manA kara diyaa| ApakI dharmapatnI banAyA, unhoMne kabhI 'netAgirI' kA bhI prayatna nahIM zrImatI prasannalatA maoNDala bhI svataMtratA senAnI haiN| kiyA, usakI ora se ve jaise bhUle hI rhe| A)-(1) ma) pra0 sva) sai0. bhAga-4, pRSTa 3099 zrI jaina kA pUrA parivAra hI Andolana meM sakriya (2) svA) pa0 thaa| eka putra zrI haMsakumAra jaina apanI bImAra kanyA ko chor3akara 11-8-42 ko julUsa kA netRtva karate zrI jhabbUlAla jaina hue giraphtAra hue, kucha dina pazcAt kanyA svarga sidha vidyArthI jIvana se hI rASTrIya Andolana meM ra gii| dasare patra zrI zivacandra kumAra, jo usa samaya abhiruci rakhane vAle, jabalapura (ma0pra0) ke zrI kAnapara kAleja meM dvitIya varSa meM par3ha rahe the, ne kAleja jhabbUlAla jaina putra-zrI cainnI lAla kA janma 1917 chor3a diyaa| zrI zivacandra kumAra ne 24-3-75 ko diye For Private And Personal Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 172 eka sAkSAtkAra kahA thA- 'mere sAtha sAta lar3akoM ne bhI kAleja chor3a diyA thA, aura ve apane-apane sthAnoM para jAkara, asahayoga Andolana meM sammilita ho gaye the|' (sahAranapura sandarbha, bhAga-1, pR0-140) 1920 meM gAMdhI jI ne adAlatoM ke bahiSkAra kA nirdeza diyA thA ataH sahAranapura meM adAlatoM kA bahiSkAra kiyA gayA aura kaumI adAlateM banAyI gaIM, jinakA nirNaya sabako mAnya hotA thaa| isa prakAra kI adAlata meM jhummanalAla jI nyAyAdhIza aura muMzI jahUra ahamada pezakAra the| 1921 ke Andolana ke bAda sahAranapura meM racanAtmaka kArya jaise achUtoddhAra, carakhA calAnA, samAja sevA karanA Adi prArambha hue| ina sabhI meM apane anya sAthiyoM ke sAtha zrI jaina ne bar3ha-car3hakara hissA liyA thaa| 1927 meM sahAranapura meM kAMgresa kA vidhivat gaThana huA isameM zrI jhummana lAla jI sakriya kAryakartA the| 1932 ke Andolana meM Apa apane putra haMsakumAra ke sAtha jela gaye the| 20 sitambara 1930 ko sarasAvA meM kAMgresa kI ora se eka kAMphreMsa kA Ayojana kiyA gayA isako saphala banAne meM zrI dIpacaMda, zrI jambU thA, prasAda (jaina) aura zrI kailAza caMda (jaina) ke sAtha Apane mahattvapUrNa bhUmikA nibhAI thii| jaba sammelana kI taiyArI zurU ho gayI to 19 sitaMbara 1930 ko sarakAra ne daphA 144 lagA dI / yadyapi kAMphreMsa kA sthAna badalakara jamanA kA pula nirdhArita kiyA gayA kintu jatthe aura satyAgrahI sarasAvA ekatrita ho gye| tabhI eka pulisa ke sipAhI dvArA vaidya rAmanAtha ko sUcanA milI ki vaidya rAmanAtha, prabhudayAla, jhummanalAla, jambU prasAda (jaina) aura kailAza caMda (jaina) ke sAmane Ane para golI mArane ke Adeza ho gaye haiN| patA calate hI jhUmmanalAla jI apane 3 sAthiyoM ke sAtha pharAra ho gye| 1934 meM jilA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina kAMgresa kameTI meM Apa pratinidhi cune gye| 1934 meM hI nagara pAlikA sahAranapura kI sITa para bhI Apa cunAva meM jIte the| myUnisipala vidhAna ke bAre meM Apa usa samaya jile ke mahApaNDita mAne jAte the| A. (1) jai0 sa0 rA0 30, (2) sa0 sa0, bhAga-2 pRSTha-140, 163, 176, 183, 544, (3) u0 pra0 jai0 dha0, pRSTha- 85 zrI TIkamacaMda jaina pahADiyA zrama kAnUna ke vizeSajJa zrI TIkamacaMda jaina pahADiyA kA janma eka apraila 1923 ko koTA ( rAjasthAna) meM huA / vidyArthI jIvana meM hI Apa svataMtratA AMdolana meM kUda par3e aura 1942 meM par3hAI chor3akara jela yAtrA kii| bAda meM ema0 e0 (arthazAstra evaM rAjanItizAstra) tathA ela0ela0bI0 karane ke bAda rAjakIya sevA meM praveza liyA aura anta meM rAjakIya adhikArI ke pada se nivRta hokara zrama salAhakAra ke rUpa meM vikhyAta hue| zrI jaina ke zrama samasyAoM para aneka lekha prakAzita huye haiN| Apa yUropa, thAIlaiNDa, jApAna, dakSiNa koriyA, hAMgakAMga, saMyukta rAjya amerikA Adi dezoM kI yAtrA kara cuke haiN| lebara kAnUna ke Apa vizeSajJa mAne jAte haiN| svataMtratA senAnI ke rUpa meM Apako rAjasthAna sarakAra dvArA 13 apraila 1988 ko tAmra patra bheMTa kara sammAnita kiyA gayA hai| A)- (1) jai0 sa0 vR0 i0, pR0-240 zrI TIkArAma jaina 'sAgara jilA svataMtratA saMgrAma sainika saMgha' ke saciva, zrI TIkArAma jaina, putra- zrI rAjArAma jaina kA janma 18 navambara 1923 ko sAgara (ma0pra0) meM huaa| Apane aMgrejI evaM purAtattva meM snAtakottara upAdhiyA~ arjita kI haiN| adhyApana ke vyavasAya se jur3e zrI jaina ne zikSA sambandhI aneka pustakoM kI racanA kI hai| 1942 ke Andolana meM Apako 9 For Private And Personal Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 173 disambara ko giraphtAra kara liyA gayA aura kalekTara bhaGga kiyaa| Apako anya sAthiyoM ke sAtha lAThI ke samakSa peza kiyA gyaa| kalekTara ne mAphI mAMgane cArja, sar3akoM para ghasITe jAne tathA ghor3e-daur3Ane Adi ko kahA para Apane mAphI nahIM mAMgI, phalataH ATha ke kaSTa diye gye| vinodI jI ne kAMgresa ke pratyeka mAha ke sakhta kArAvAsa kI sajA Apako bhoganI racanAtmaka kArya, pikeTiMga Adi meM bhAga liyA thaa| pdd'ii| kucha samaya Apa jela kI kAla koTharI meM bhI 1930 ke jaMgala satyAgraha ke prathama jatthe meM rakhe gye| eka sAkSAtkAra meM zrI jaina ne prahalAda giraphtAra hokara cha: mAha kI sakhta jela Apane paaii| esa) nAyaka se kahA thA ki- 'Aja ke netAoM meM jela se nikalakara zahara meM nezanala skAuTa pahale jaisI bhrAtRtva bhAvanA, dezabhakti evaM sevA dekhane aisosiyezana' ke gaThana meM Apane pramakha kArya kiyA ko nahIM miltii| Aja kA netA svayaM ke vikAsa meM thaa| purAnI 'navajavAna sabhA' to gaira kAnUnI ghoSita ho ulajhA rahatA hai, deza kI kisI ko paravAha nahIM hai|' hI cukI thI, yaha navajAta saMsthA bhI sarakAra ke kopa A) (1) ma) pra0 sva) sai), bhAga-2, pR)-27, (2) se na bacI, ataH Apa apane sAthiyoM ke sAtha lagAna dainika bhAskara, bhopAla, 20-11-94 baMdI Andolana meM giraphtAra kiye gye| 1934 meM bA) zrI TIkArAma "vinodI' jayaprakAzanArAyaNa ne mahAkauzala meM sozalisTa pArTI apane vinodI svabhAva ke kAraNa 'vinodI' upanAma sthApita kii| Apa usake DelIgeTa ba se khyAta, prakhyAta samAjasudhAraka aura rASTrIya kavi, ApakA jhukAva samAjavAda kI ora ho gayA thaa| zrI TIkArAma 'vinodI' kA janma 1907 meM huaa| majadUra Andolana meM bhI ApakA jabaradasta hAtha thaa| Apake pitA kA nAma zrI kizorI lAla jaina thaa| eka sAla taka majadara yaniyana ke sekreTarI bhI Apa Apako Arthika kAraNoM se bacapana se hI vyavasAya rhe| tripurI kAMgresa meM kisAna tathA majUdaroM kI railI apanAnA par3A tathA kapar3e kI pherI lagAkara Apa karAne meM bhI sahayoga diyA, usa railI kA netRtva Atmanirbhara bne| samAja se hue vyApaka saMparka ke svAmI sahajAnaMda tathA pro0 raMgA ne kiyA thaa| kAraNa rASTrIya cetanA utpanna huI aura Apane 'vinodI' 1942 meM vinodI jI va unake sAthiyoM ke upanAma se kavitAyeM likhanA prArambha kiyaa| vAraNTa nikala cuke the, para sIdhe giraphtAra honA 1920 ke kAMgresa ke nAgapura adhivezana ke Apako gaMvArA nahIM thaa| ata: palisa dvArA ghire rahane samaya Apane apane sAthiyoM sahita skUla chor3a diyA ke bAvajUda bhI pharAra ho gaye aura karIba eka mAha aura Andolana meM sakriya bhAga lene lge| 1923 ke pharAra rhe| ina dinoM Apane gAMvoM kA daurA kara jhaNDA satyAgraha meM bahuta pratyana karane para bhI umra kisAna Andolana khar3A kiyaa| rAta ko apane sAthiyoM kama hone se Apa satyAgraha nahIM kara ske| para isase ke sAtha krAntikArI baleTina chApate the aura Ama Apake dila meM balidAna kI AkAMkSA aura prabala janatA meM vitarita karate the| bahuta bAra pulisa ghera hotI gii| 1929 meM Apa gAMva chor3a jabalapura (ma0pra)) kara bhI Apako pakar3a nahIM skii| anta meM 17 A gye| lAhaura kAMgresa kI pUrNa AjAdI kI ghoSaNA sitambara 1942 ko AdhI rAta meM pulisa ne ghera ke bAda Apane zahara ke apane nava javAna sAthiyoM ke liyaa| DeDha sAla taka jabalapura seNTrala jela meM sAtha 'nava javAna bhArata sabhA' kI sthApanA kI aura najarabaMda rakhane ke bAda / disambara 1944 ko Apa sabase pahale kaiNTonameMTa eriyA meM praveza kara kAnUna rihA hue| For Private And Personal Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 174 svataMtratA saMgrAma meM jaina AjAdI ke pazcAt Apa 'bhUdAna' Andolana 1937 meM DoSI jI vyApArArtha jhAlaudA (gujarAta) kI ora sakriya hae aura gar3hAkoTA kSetra kI paitaka A gye| 1942 ke bhArata choDo Andolana meM ve dohada bhUmi meM se kucha bhAga dAna meM de diyA tathA vahIM ke AsapAsa ke gAMvoM meM ghUma-ghUmakara 'karo yA maro' nirdhana tathA besahArA mahilAoM ke lie 'mAtRsadana' kA pracAra karane lge| dohada meM hI bar3e sAhasa ke sAtha tathA 'aspatAla' kI sthApanA kii| 1958 meM asAmAnya unhoMne jilAdhIza ke bhavana kI tIsarI maMjila para paristhitiyoM meM ApakA nidhana ho gyaa| tiraMgA jhaNDA paharA diyaa| ve ghaTanA sthala para hI A) (1) ma0 pra0 sva) sau), bhAga-1. pRSTha--55. (2) giraphtAra kara liye gaye aura chaha mAha kI sajA tathA sva) sa) ja0, pRSTha-115, (3) jai) sArA) a0, pRSTha-58 eka sau rupaye kA arthadaNDa paayaa| arthadaNDa na dena * para do mAha kI sajA aura bhugatanI pdd'ii| ina dinoM zrI TekacaMda jaina ve sAvaramatI jela meM rhe| jela se nikalane ke bAda zrI TekacaMda jaina, putra-zrI vaMzIlAla kA janma chaha mAha ve pUjya bApU ke samparka meM rhe| bAda meM ve 1921 meM vArAsivanI, jilA- bAlAghATa (ma0pra0) meM apanI mAtRbhUmi kuzalagar3ha A gaye aura AdivAsI huaa| 1940 meM yuddha virodhI sabhAoM tathA 1941 meM kSetroM meM jana-jAgaraNa hetu samarpita bhAva se kAma karane vyaktigata satyAgrahiyoM kI sabhAoM kA Ayojana lge| Apane kiyaa| 1942 ke Andolana meM 22 agasta ko kuzalagar3ha meM 1944 meM prajAmaNDala kI sthApanA Apa giraphtAra kara liye gaye tathA 17 akTUbara kA zreya DoSI jI ko hI hai| prajAmaNDala ke mAdhyama 1943 taka bAlAghATa evaM akolA jeloM meM najarabandI se unhoMne janatA ko nAgarika adhikAra aura suvidhAyeM kI sajA bhogii| Apa noTiphAiDa eriyA kameTI, dene hetu Andolana kiyA sAtha hI praur3hazAlAyeM aura vArAsivanI ke sadasya bhI rhe| calate-phirate davAkhAne zurU krvaaye| 1946 meM harijana A06) mA pra) sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-178 uddhAra aura aspRzyatA nivAraNa meM bhI unhoMne mahatI bhUmikA nibhaaii| unake prayAsa se hI kuzalagar3ha meM zrI DADamacaMda DoSI gAMdhI Azrama evaM khAdI kendra kI sthApanA huI thii| dohada (gujarAta) meM jilAdhIza bhavana kI tIsarI kuzalagar3ha prajAmaNDala ke anya jaina kAryakartAoM meM maMjila para car3hakara tiraMgA jhaNDA phaharAne vAle kuzalagar3ha zrI kanhaiyA lAla jaina, kAntilAla zAha, pannAlAla zAha, (rAjasthAna) ke zrI DADamacaMda DoSI kA janma eka kizanalAla DoSI, zobhAgamala DoSI Adi ke nAma disambara 1912 ko huA! DoSI jI apanI zikSA ullekhanIya haiN| samApta kara jhAbuA rAjya kI rAjakIya sevA meM laga A0 (1) jaina saMskRti aura rAjasthAna, pRSTha-313, (2) gye| apanI rASTrIya vicAradhArA ke kAraNa ve hara rA() svara) saM), pRSTha- 521, ( 3 ) i.) a) o), bhAga-2, pRSTha-401 jana-Andolana meM bhAga lete the| jhAbuA rAjya se jaba zrI DAlacaMda jaina zrI kanhaiyAlAla vaidya, bAlezvara dayAla mAmAjI aura goTegAMva, jilA-narasiMhapura (ma0pra0) ke zrI bhUpendranAtha trivedI kA nirvAsana huA to DoSI jI ne DAlacaMda jaina, putra-zrI chabbIlAla kA janma 1900 unheM apane ghara ThaharA liyA, isI aparAdha meM unheM meM huaa| 1930 se hI Apa rA0 A0 meM sakriya rAjakIya saMvA se hAtha dhonA pdd'e| ho gaye the| 1941 ke vyaktigata satyAgraha va 1942 kaM For Private And Personal Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 175 bhArata chor3o Andolana meM ApakI karmaThatA isI se jJAta hotI hai ki jaba lagabhaga 14 mAha kA kArAvAsa 1939 meM tripurI kAMgresa kA adhivezana huA to DAlacaMda Apane bhogaa| Apane zrI jI ne eka mAha taka damoha meM parer3a kI aura tIna phUlacanda jaina va bhAgacaMda jaina haphte taka tripurI kAMgresa ke svayaMsevaka sapatnIka rhe| ke sAtha jhAMsI taka paidala 1940 ke dillI calo Andolana meM bhI Apa sammilita yAtrA kI thI aura giraphtAra hue the| hue the| 1942 meM karo yA marA tathA bhArata choDo Andolana A) / / / ma pra) sva) pai0, bhAga--1, pRSTha ... 142, prArambha huA aura pulisa apanI sUcI ke anusAra netAoM (2) ja) sA rA) 0 ko pakar3akara jela bhejane lagI to Apane bacakara kAma karate hue roja nayA DikTeTara DhUMDhakara gAMdhI cauka kI zrI DAlacaMda jaina Ama sabhAoM kA saMcAlana kiyaa| Apa sabhA prArambha zrI DAlacaMda jena maDAvarA (lalitapura) u0pra0 karAkara gAyaba ho jAte the, phira bhI pulisa kI nigAhoM ke nivAsI the, Apake pitA kA nAma zrI ThAkura dAsa se na baca sake aura di) 19-8-42 kI sabhA meM pakar3a jaina thaa| 1942 ke karo yA marA Andolana meM Apane lie gaye tathA nau mAha kI sajA bhogii| eka varSa kI kaThora sajA bhgtii| ApakI Arthika dinAMka 24-7-66 ko lambI bImArI ke bAda hRdaya sthiti acchI nahIM thii| ApakI mAtA jI arthAbhAva roga ke kAraNa ApakA nidhana ho gyaa| ke kAraNa svayaM tila-tila Ahuti detI rahIM aura A)- (1) ma) pra() sva) rau|), bhAga--2, pRSTha 8.3, (2) zrI patra ko sadaiva deza para prANotsarga kI preraNA detI rhiiN| saMtoSa siMghaI, damoha, dvArA preSita paricaya bAda meM Apa samAjavAdI vicAradhArA ke bana gye| zrImaMta seTha zrI DAlacaMda jaina A (I) ra) nI11, pR0 94, (2) jai) sa) rA() a), pannA-damoha kSetra se lokasabhA ke sadasya rahe, {3) DA0 vAhabali kumAra dvArA preSita paricaya prasiddha sAmAjika, rAjanaitika kAryakartA, mRdubhASI, zrI DAlacaMda jaina sahiSNu, sarala hRdaya, damoha (ma0pra0) ke zrI DAlacaMda jaina, putra-zrI udAramanA zrI DAlacaMda jaina nandIlAna kA janma 1915 meM huA / Apa meM rASTrIya kA janma gyAraha sitambara bhAvanA itanI adhika thI ki jaba Apa 15 varSa ke 1928 ko sAgara (ma0pra0) the tabhI deza kI svataMtratA ke liye AjIvana juTe meM huaa| Apake pitA rahane kI pratijJA kara lI thii| namaka kAnUna aura zrImaMta samAjabhUSaNa seTha jaMgala kAnana tor3ane ke Andolana meM Apa sammilita zrI bhagavAnadAsa jI apane rh| usa samaya gAMdhI jI ke ahiMsaka Andolana kI samaya ke khyAta puruSa rahe haiM, ve svAdhInatA senAniyoM mAro janatA khillI uDAtA thA Ara kAgresa kA se na kevala gaharI sahAnabhati rakhate the balki zAsana sabhAoM kA sananA bhI nahIM cAhatI thii| usa samaya ke bhaya ko cintA na karate hae unakI sahAyatA bhI bhI damoha ke prasiddha senAnI zrI modI jI sabhAoM karata the| kI anyakSatA karate aura DAlacaMda jI akele hI / vidyArthI jIvana se hI zrI jaina rASTrIya AMdolana 'jhaMDA UMcA rahe hamArA' rASTrIya gAna gAte rahate the| meM sakriya ho gye| 1942 ke bhArata For Private And Personal Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 176 meM pUjya bApU ke AhvAna para Apane Andolana meM bhAga liyA, usa samaya ApakI umra mAtra 14 varSa thI, para AjAdI ke dIvAnoM ko umra kA bandhana bAMdha sakA hai kyA ? sAgara meM usa samaya AjAdI paravAne apanI jAna nyauchAvara karake bhI bhArata mA~ ko AjAda karAne kA praNa liye baiThe the, roja julUsa, lAThI cArja aura giraphtAriyAM, yahI krama sAgara meM cala rahA thaa| isI bIca kucha senAniyoM, jinameM zrI padamakumAra sarrApha va zrI gaurIzaMkara pAThaka pramukha the, ne taya kiyA ki AMdolana pratidina calatA rahe, isalie sabhI ekadama giraphtAra na hokara roja do yA cAra vyakti giraphtAra hoN| lagabhaga 40 dina taka yaha krama calatA rhaa| aneka senAnI giraphtAra ho cuke the / Andolana ThaNDA na hone pAve isalie taya kiyA gayA ki zahara meM lagabhaga 100 vyaktiyoM kA julUsa nikAlA jAve va kaTarA moTara sTaiNDa para sabhA kI jaaye| julUsa kI jimmevArI zrI padamakumAra ko dI gii| ThIka 3 baje lakSmIpurA meM lakSmIbAI ke caupar3A se 100 vyaktiyoM kA julUsa nikAlA gayA, inameM zrI bAbUlAla tivArI, siMghaI surezacaMda jaina evaM zrI DAlacaMda jaina pramukha the| lagabhaga DeDha ghaMTe bAda julUsa kaTarA moTara sTaiNDa pahu~cA, jahA~ maMca banAkara sabhA kI gaI, Adha bhASaNa ke daurAna pulisa A pahu~cI, sarvaprathama zrI padamakumAra sarrApha ko giraphtAra kiyA gayA, unake giraphtAra hote hI zrI bAbU lAla tivArI ne bhASaNa denA prArambha kiyA, ve bhI giraphtAra kara liye gaye, bAda meM zrI sureza caMda jaina ne bhASaNa diyA, ve bhI pakar3a liye gaye, bAda meM zrI DAlacaMda jaina ne tiraMgA apane hAtha meM le liyA ata: ve bhI giraphtAra kara liye gye| pulisa ne lAThI cArja kara maidAna khAlI karA liyaa| giraphtAra senAniyoM ko lekara iMsapekTara avasthI jA rahe the, rAste meM unhoMne DAlacaMda jI ko myunisapala Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina hAIskUla ke pAsa utAra diyA, kyoMki unakI umra mAtra 14 varSa thii| isake bAda to DAlacaMda jI aneka bAra giraphtAra hue va chor3a diye gye| kaI bAra Apa DiTenzana meM rakhe gye| AjAdI ke Andolana meM isa prakAra sakriyatA se bhAga lene ke kAraNa skUla se unakA nAma kATa diyA gyaa| 'sAdA jIvana ucca vicAra' ke pakSadhara zrI jaina ne vidyArthI jIvana meM hI khAdI pahananA zurU kiyA thaa| ve 'bhArata sevaka samAja' se bhI jur3e rahe aura usake sakriya kAryakartA va padAdhikArI rahe / sAgara meM una dinoM Asa-pAsa ke kSetroM se aneka jaina senAnI jela meM Ate the, unake zuddha bhojanAdi kI vyavasthA Apa karate the| 1942 ke Andolana ke samaya Apane apane pUjya pitA zrI ke sAtha jela meM banda senAniyoM ko samaya-samaya para vastrAdi bheMTa kiye the evaM unake Azrita parivAroM ko hara taraha kI sahAyatA pahu~cAI thii| sAmAjika aura rAjanaitika kAryoM se Apa AjAdI ke bAda aura adhika jur3a gaye / sAgara kSetra ke vikAsa kA bahuta kacha zreya Apako bhI jAtA hai| navayuvakoM meM naI sphUrti kA saMcAra karane vAle zrI jaina 1963 meM sAgara nagara pAlikA ke adhyakSa, 1967 meM bInA vidhAna sabhA kSetra se vidhAyaka nirvAcita hue / 1984 meM damoha - pannA saMsadIya kSetra se kAMgresa (i) ne Apako apanA pratyAzI banAyA, Apa pracaNDa bahumata se saMsada sadasya cune gye| isa cunAva meM Apane pannA riyAsata ke pUrva mahArAjA ko parAsta kiyA thaa| Apa videza maMtrAlaya kI saMsadIya salAhakAra samiti ke sadasya bhI rahe haiN| bhArata sarakAra kI DAyarekTa Taiksa salAhakAra samiti evaM prazAsakIya vitta samiti ke bhI Apa sadasya manonIta kiye gaye the| madhya pradeza kAMgresa (i) kameTI ke Apa aneka varSoM taka koSAdhyakSa rahe haiN| For Private And Personal Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 177 aneka rASTrIya evaM antarrASTrIya saMsthAoM se sambaddha ke bhatIje zrI tAjabahAdura mahanota apane cAcA jI, cAcI zrI jaina, vizva ahiMsA saMgha ke adhyakSa, akhila jI va unake putra zrI rAjendrakumAra mahanota ke jela jAne bhAratavarSIya digambara jaina pariSad ke adhyakSa, akhila para ghara kI vyavasthA hetu banArasa gaye the, bhAratIya bIr3I udyoga saMgha ke koSAdhyakSa, a0bhA0di0 para svAdhInatA kI aisI lagana lagI ki Apa bhI parivAra jaina tIrtha kSetra, kameTI ke TrasTI, ma0pra0 tIrthakSetra kameTI vAloM ke sAtha jela meM pahu~ca gaye aura ke adhyakSa, di) jaina mahAsamiti ke upAdhyakSa Adi 1945 meM chuutte| padoM para rahe haiN| Apa DA0 harIsiMha gaura vizvavidyAlaya A()- (1) jai) sa) rA. a0, pRSTha-91 sAgara ke kula sAMsada evaM kAryakAriNI sadasya, relave salAhakAra samiti ke sadasya, ma0pra0 cembara Apha zrI tArAcaMda jaina kAmarsa ke upAdhyakSa, gaNezavarNI saMskRta mahAvidyAlaya sAgara (ma0pra0) ke zrI tArAcaMda jaina, putra zrI ke adhyakSa, ma0pra) svataMtratA saMgrAma sainika saMgha ke dayAcaMda kA janma 1920 meM huaa| 1942 ke bhArata kAryakAriNI sadasya Adi aneka padoM para bhI rahe haiN| chor3o Andolana meM Apane 6 mAha kA kArAvAsa bhogaa| zrI bhagavAnadAsa zobhA lAla jaina ceriTebila TrasTa ke A) (1) ma) pra) svA) se|), bhAga-2, pRSTha-28 Apa adhyakSa haiN| Apane amerikA, kanAr3A, igleNDa, A pAta jarmanI, hAMgakAMga, siMgApura Adi dezoM meM sampanna sammelanoM meM bhArata kA pratinidhitva kiyA hai| Apa zrI tArAcaMda jaina zAnti, samanvaya evaM ekatA ke lie samarpita haiN| amarapATana, jilA satanA (ma0pra0) ke zrI A) (1) A) dI), pR.) 9-10, (2) sva) pA) tArAcaMda jaina, putra- zrI baladeva prasAda kA janma 1919 meM huaa| 101 ke bhArata chor3o Andolana meM tiraMgA zrI DAlimacaMda seThiyA jhaNDA lekara julUsa nikAlane para Apa giraphtAra kara sujAnagar3ha (rAjasthAna) ke zrI DAlimacaMda seThiyA liye gaye va 6 mAha rIvAM jela meM kArAvAsa kI sajA kA rAjasthAna ke svataMtratA saMgrAma senAniyoM meM agragaNya bhogii| sthAna hai| Apake pitA zrI mUlacaMda seThiyA vairisTara the| A)-(1) ma) prA) sva) se), bhAga 5, pRSTha-262 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM rASTranAyaka zrI jayaprakAza nArAyaNa aura zrI rAmamanohara lohiyA ne zrI tArAcaMda jaina pharAra hokara Apake nivAsa para hI zaraNa lI thI, sAgara (ma0pra0) ke zrI tArAcaMda jaina, patra-zrI phalataH Apako briTiza zAsana kA kopabhAjana honA par3A maujIlAla kA janma 1910 meM huaa| Apane zikSA aura 54 dina kA kArAvAsa bhoganA pdd'aa| kalakattA prAthamika taka hI grahaNa kara paaii| 1932 ke AMdolana ke mAravAr3I chAtrasaMgha ke Apa sabhApati rahe the| meM sAr3he pAMca mAha tathA 1942 ke bhArata chor3A A) (1) i) A) oN0, bhAga-2, pR0-399 Andolana meM 6 mAha kA kArAvAsa bhAgakara Apane zrI tAjabahAdura mahanota rASTra ke prati apane kartavya kA nirvAha kiyaa| ujjaina (ma0pra0) ke svAdhInatA senAnI dampati A) (1) ma) prA stra) sai| bhAga 2, pR| / zrI saradArasiMha mahanota aura zrImatI sajjanadevI mahanota (2) A) dI. pA) 45 For Private And Personal Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 178 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI tArAcaMda jaina meM rahane ke kAraNa skUloM meM Apako praveza nahIM milA zrI tArAcaMda jaina kA janma grAma kaMjiyA, ataH Age kI zikSA se vaMcita raha gye| AjAdI ke tahasIla-khuraI, jilA-sAgara (ma0pra0) meM zrI rAmacaMda bAda Apa TIkamagar3ha (ma0 pra0) meM A gaye taba se jaina ke yahA~ 1920 meM huaa| vahIM raha rahe haiN| bacapana meM hI pitAjI kA A0- (1) ma) pra) sva0 sa0, bhAga-2, pRSTha-128 svargavAsa ho jAne ke kAraNa (2) sva) pa0, (3) ra) nI0, pRSTha-87 lalitapura meM mAmA jI ke ghara zrI tArAcaMda jaina kAsalIvAla ApakA pAlana-poSaNa haa| bhArata ke svataMtratA Andolana evaM rAjanIti meM jaba Apa prAthamika kakSAoM ilAhAbAda jile kA apanA eka vizeSa mahattva evaM meM hI adhyayanarata the taba sthAna rahA hai| isa jile ne 35-36 ke videzI vastra bahiSkAra Andolana meM Apane deza ko zIrSastha evaM variSTa bhAga liyaa| eka utsAha thA, lagana thii| Apane nAre netA va sipAhI die haiN| lagAye, julUsa nikAle aura Ama sabhAyeM kii| ilAhAbAda zahara se 65 ___1941 ke vyaktigata satyAgraha meM Apane bhAga kilomITara dUra jile kA eka liyA, isa satyAgraha ke sandarbha meM Apane likhA hai pramukha kasbA dArAnagara hai| jahA~ "gAMdhI jI kA kahanA thA ki 'jo bhI satyAgrahI jahA~ ke logoM ne svataMtratA Andolana se satyAgraha zurU kareM vahA~ se paidala calakara -dillI meM mahattvapUrNa bhamikA nibhAkara Andolana ko eka pahu~cakara vAyasarAya bhavana ke sAmane satyAgraha kareM aura rAha pradAna kI aura kasbe kA nAma rozana kiyaa| apanI giraphtArI deveN|' unameM sabase Upara nAma hai zrI tArAcanda jaina ___ gAMdhI jI kA yaha bhI kahanA thA ki -"hara (kAsalIvAla) kaa| satyAgrahI apane sAtha bhojana ke lie jholA meM eka ApakA janma di0 17-6-1899 ko dArAnagara pAva bhune cane evaM eka pAva gur3a rakhe, isase jyAdA grAma meM hI eka pratiSThita jamIMdAra parivAra meM huaa| kucha bhI nhiiN'| bhopAla se Aye aneka satyAgrahiyoM Apake pitA jI lAlA harasukharAya jaina dArAnagara TAuna kI giraphtArI lalitapura meM huI, isase hameM bahuta bala eriyA ke ceyaramaina evaM ilAhAbAda jilA borDa ke milA, hamameM bhI kucha karane kA utsAha aura bar3ha sadasya the| Apako rAjanaitika zikSA evaM preraNA apane gyaa|" pitA jI se hI prApta huii| svataMtratA Andolana se pUrva 1942 ke Andolana ke samaya ApakI umra Apa avadha kI eka riyAsata ke dIvAna ke pada para lagabhaga 22 varSa thii| 12 agasta 42 ko Apake grupa kAryarata the| 1928 meM bApU (mahAtmA gAMdhI) kI ne daphA 144 tor3akara ahiMsAtmaka satyAgraha dvArA apanI AvAja para ukta mahattvapUrNa pada se tyAgapatra dekara giraphtAriyAM diiN| adAlata ne Apako eka sAla kI svataMtratA Andolana se jur3a gae kaida va 100 ru0 jurmAnA kI sajA dii| jurmAnA na dene 1930 ke Andolana meM apanI sakriya para do mAha kI sajA Apako aura kATanI pdd'ii| pahale gatividhiyoM ke kAraNa Apako pahalI bAra giraphtAra Apa jhA~sI jela meM rahe phira nainI bheja diye gye| jela kiyA gayA aura isI ke tahata ghara kI talAzI, kurkI For Private And Personal Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 179 evaM anya pulisa atyAcAroM ko Apane sahA kintu kA AdarzapUrvaka nirvAha kiyaa| rAjanIti ke sAtha hI sabUtoM evaM gavAhoM ke abhAva ke kAraNa aMgreja sarakAra sAmAjika kriyAkalApoM evaM pragati meM ApakI dilacaspI Apako sajA nahIM de paaii| isake bAda bhI Apane rahI hai| Apane pU0 bApU kI yAda meM dArAnagara kasbe janacetanA kA krama jArI rakhA aura Andolana hetu meM 'gAMdhI memoriyala hAI skUla' kI sthApanA kI jo svayaM-sevakoM kI bhartI, unakA prazikSaNa, rAjanaitika Aja bhI unakI yAda apane meM saMjoya inTara kAleja zikSA, preraNA evaM mArga-darzana karate hue 1942 ke ke rUpa meM bhAvI pIr3hI ko zikSA dene ke kArya meM anavarata Andolana meM pUrI tAkata se hissA liyA aura aMgrejoM pragatizIla hai| ko acchA sabaka sikhaayaa| phalasvarUpa Apa giraphtAra svataMtratA ke bAda Apane koI rAjanaitika pada hue aura 18 mAha kI kaThora sajA aura jurmAnA sahita svIkAra nahIM kiyaa| ApakI AdarzavAditA anukaraNIya jela gae, jahA~ 17 dinoM kA anazana karake Avazyaka hai| ApakA nidhana NamokAra mahAmaMtra kA jApa karate mAMgoM kI pUrti kraaii| 1943 meM jela se chUTate hI punaH hue 18-3-1974 ko huaa| Andolana meM saMgharSarata ho gae jisake pariNAmasvarUpa / A0- (1) svataMtratA saMgrAma meM ilAhAbAda, smArikA, sUcI di) 6-8-43 ko puna: giraphtAra kara nainI senTala jela saMkhyA-310 (2) zrI manoja kumAra jaina 'nirlipta', alIgaDha dvArA preSita pricy| meM 14 dinoM ke lie najarabanda kara die ge| vahA~ se chUTane ke bAda bhI Apa svataMtratA prApti taka hamezA DaoN0 tArAcaMda pAMDyA saMgharSa karate rhe| koTA (rAjasthAna) ke DaoN0 tArAcaMda pAMDyA kA ___kAsalIvAla jI ekadama sarala, saumya, AkarSaka janma 15 apraila 1928 ko huaa| Apake pitA kA evaM pratibhAvAna vyakti the| ApakI kAryapraNAlI se loga nAma zrI jamanAlAla evaM mAtA kA nAma zrImatI barabasa hI khice cale Ate the| rASTra ke svataMtratA dhApUbAI thaa| svataMtratA Andolana meM 1944-1947 meM Andolana meM Apane apanA mahattvapUrNa sthAna bnaayaa| Apane bhAga liyA evaM jela yAtrA kii| rAjasthAna ke ilAhAbAda jilA kAMgresa kameTI ke variSTha upAdhyakSa svataMtratA senAnI hone kA gaurava Apako prApta hai| pada para kArya karate hue Andolana ke bar3e-bar3e netAoM Ao-(1) jai0 sa0 50 i0, pRSTha-397 kA dhyAna AkarSita kiyaa| pUrva pradhAnamaMtrI zrI lAla zrImatI tArAbAI jaina kAsalIvAla bahAdura zAstrI evaM DA0 kailAza nAtha kATajU Adi garbhavatI hone para bhI apane pati ke sAtha jela Apake antaraMga mitroM meM the| ApakA dArAnagara sthita jAne vAlI zrImatI tArAbAI jaina mahidapara jilA-ujjaina AvAsa hamezA Andolana-rAjanIti kA aDDA huA (ma0pra0) ke prasiddha svAdhInatA senAnI zrI nemIcaMda karatA thaa| deza ke zIrSastha netAgaNa bhUmigata hone kI jaina kAsalIvAla kI patnI haiN| 1942 ke Andolana sthiti meM ApakI mehamAnanavAjI svIkAra karate the| meM jaba zrI jaina ko giraphtAra kiyA gayA to patnI ApakA pArivArika evaM vyaktigata jIvana bhI zrImatI jaina bhI sAtha jAne ke lie ar3a gaIM, usa ekadama sAdA evaM sarala thaa| Apa dhArmika pravRtti ke samaya ve garbhavatI thiiN| pulisa sTezana para jaba thAnedAra vyakti the| Apake tIna putroM evaM tIna beTiyoM kA bharA ne zrI jaina ko to jela meM rakhanA svIkAra kiyA kintu pUrA parivAra thaa| jina sabhI ko apane pairoM khaDA kara zrImatI jaina ko vApasa jAne ko kahA to tArAbAI va zAdI- byAha karake sabhI pArivArika jimmedAriyoM giraphtAra hone ke lie thAne meM hI anazana para baiTha For Private And Personal Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir INO - svataMtratA saMgrAma meM jaina gaIM, taba unheM bhI giraphtAra kara jela meM rakhA gyaa| zrI dayAcaMda jaina bAda meM unheM korTa uThane taka kI sajA dI gyii| khaNDavA (ma0pra0) ke zrI dayAcaMda jaina, putra-zrI A) (1) ma0 sa(), pRSTha ba-52 dulIcaMda kA janma pharavarI 1910 meM huaa| Apa 1930 se hI rASTrIya Andolana meM sakriya ho gaye the| zrI tilakacandra tirapaMkhiyA 1930 meM 4 mAha kA tathA 1932 meM 15 mAha kA paMjAba ke prasiddha svAdhInatA senAnI zrI tilakacaMdra tirapaMkhiyA kA janma 1900 I0 meM huaa| __kArAvAsa Apane bhogaa| jela meM hI Apa kaiMsara Apake pitA kA nAma lAlA phaggUmala thA, jo dhAtu se pIr3ita ho gaye the| 1963 meM ApakA svargavAsa ho ke bartanoM ke prasiddha vyApArI the| tirapaMkhiyA jI kI gyaa| zikSA gujarAnavAlA ke mizana hAIskUla meM huii| vahIM AO-(1) ma) pra0 sva) sai0, bhAga-4, pRSTha-103 se Apane krAntikArI vicAradhArA lekara jIvana meM praveza zrI dayAcaMda jaina (bAgar3I) kiyaa| mahAtmA gAMdhI ne jaba namaka satyAgraha cher3A to zrI dayAcaMda jaina, putra-zrI janUlAla jaina kA janma Apa usase jur3a gaye evaM jela yAtrA kii| rASTrIya Andolana meM pUrI taraha jur3e hone ke kAraNa Apako 22 jUna 1923 ko TIkamagar3ha (ma0pra0) meM huaa| ApakI Arambhika zikSA ma0pra0 meM huii| 17 varSa kI aneka bAra kArAvAsa bhugatanA pdd'aa| tirapaMkhiyA jI rAjanaitika, sAmAjika evaM avasthA meM Apa banArasa ke prasiddha zrI syAdvAda AdhyAtmika vikAsa kI sabhI mukhya dhArAoM se jur3e mahAvidyAlaya meM adhyayanArtha gye| vahA~ do varSa hI the| AtmAnanda jaina gurukula ke Apa prArambha se avaitanika / adhyayana kara pAye the ki 1942 kA bhArata chor3o maMtrI rahe evaM use unnati ke zikhara taka pahu~cAne kA Andolana zurU ho gayA aura Apa Andolana meM kada zreya bhI Apako hI hai| akhila bhAratIya kAMgresa kameTI pdd'e| briTiza sarakAra dvArA giraphtAra hue aura dhArA 38 ke Apa AjIvana sadasya rhe| jilA kAMgresa kameTI D.I.R. tathA 39 D.IR meM do-do varSa, kula cAra varSa ke saciva pada ko bhI Apane suzobhita kiyA thaa| sajA huii| Apa banArasa jilA jela aura banArasa senTrala dezasevA ke kAryoM meM besudha juTa jAne ke kAraNa ApakA jela meM rhe| sI aura bI donoM klAsoM kI jeloM meM vyApAra aura svAsthya donoM hI caupaTa ho gye| 1945 Apako rakhA gyaa| eka varSa kI sajA kATane para hI meM deza ke svataMtra hone ke mAtra do varSa pUrva bhArata kA Apako choDa diyA gayA, kintu banArasa jile se Apa yaha svataMtratA senAnI sadA ke lie so gyaa| niSkAsita kara diye gaye, yaha niSkAsana deza kI A0-(1) i0 a0 o0, bhAga-2, pRSTha-400 AjAdI ke bAda hI samApta huaa| zrI thAnamala jaina ___ A) (1) ma0pra0 sva) sai0, bhAga-2, pRSTha-128 (2)sva040 zrI thAnamala jaina kA janma 1926 meM zrI lAlacaMda zrI dayAlacaMda jaina jI ke yahAM sIhaura (ma0pra0) meM huaa| kakSA-3 taka Apane zikSA grahaNa kii| bhopAla vilInIkaraNa AMdolana 'zere sAgara' ke nAma se vikhyAta zrI dayAlacaMda ( 48-49) meM bhAga lene ke kAraNa jAnA evaM jaina kA janma ma0pra) ke sAgara jilAntargata pAragavAM 17..1-40 se 6-2-49 taka kI sajA Apako bhoganI grAma meM dinAMka 11 akTUbara 1924 ko zrI kizorI pdd'ii| lAla evaM zrImatI hIrAbAI ke yahA~ huaa| Apa jaina A) (1) mara) pra) sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-42 sAhitya ke agragaNya vidvAn zrImAn paNDita pannAlAla For Private And Personal Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa jI sAhityAcArya ke cacere bhAI haiN| Apake pitA pAraguvAM se Akara sAgara meM basa gaye, ataH ApakI zikSA sAgara meM hI huI / una dinoM deza meM svataMtratA prApti kI lahara joroM se cala rahI thI 1942 ke Andolana meM Apa par3hAI kI cintA chor3a 'bhArata mAtA' ko mukta karAne ke lie kUda pdd'e| bhArata surakSA kAnUna kI dhArA 38 / 10 ke antargata Apako 10/9/1942 ko chaha mAha kI sajA huii| 9 agasta ko gAMdhI jI ke dvArA " karo yA maro" kA saMdeza dene ke bAda jaba sAre deza meM duzmanoM ko khader3ane kI taiyArI ho rahI thI taba sAgara kaise zAMta rahatA, sAgara meM bhI tUphAna uTha cukA thA, jagaha-jagaha choTe-bar3e jile ke sabhI pramukha netAoM kI giraphtAriyA~ zurU ho cukI thiiN| tabhI kAMgresa kA sandeza ghara-ghara pahu~cAne ke liye eka gupta saMdeza pracArita karane kI yojanA banI aura vaha saMdeza buleTina ke rUpa meM pracArita karanA taya huA / zrI jaina ne eka dina svataMtratA sambandhI parce bAMTanA zurU kiye, tabhI Apa pakar3e gaye / adAlata meM mukadamA calA jahA~ Apane adAlata ko bhI apane sAtha Akara deza sevA meM kucha karane ke lie khaa| 6 mAha kI sajA dekara inheM jela bheja diyA gyaa| jela meM sarakArI karmacAriyoM ko parezAna karanA ApakI Adata bana gaI aura bar3I nirbhIkatA se jela meM saMgharSarata rahe / usa samaya kalekTara esa0 ena0 mehatA jI the, vaha udAra the, unake kAraNa jela adhikArI sakhtI nahIM kara pAye parantu isa bhAratIya kalekTara ko briTiza sarakAra ne sAgara se haTA diyaa| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 181 zrI mehatA ke haTate hI jilAdhIza zrI kaula sAhaba padhAre unhoMne pahale hI dina jela meM rahakara khAdI ke vastra pahananA aparAdha batalAkara kapar3e jabta karavA liye va jela kI Dresa dii| zrI jaina apane 14 sAthiyoM ko milI huI Dresa kalekTara kaula ke sAmane pheMkakara nagna hI khar3e rahe; usake bAda khAdI ke sthAna para boroM kI DreseM silavAkara dI gaIM tIna dina nagna rahakara cauthe dina jaba boroM kI DreseM milIM to pratizodha kI bhAvanA prabala huI aura sabane milakara nizcaya kiyA ki Aja jaba kalekTara sAhaba AyeM to yaha DreseM eka sAtha jalAkara unake Upara pheMka dI jaaveN| jela meM eka aparAdhI kaidI tAmrakAra bandhu the unase jela ke hI sTAka se miTTI kA tela prApta kara liyA gayA aura DresoM para DAlakara kaidiyoM kI pareDa meM DreseM sAmane rakhakara nagna hI baiThe rahe jaise hI kaula sAhaba Aye sabhI sAthiyoM ne DresoM meM Aga lagA dii| pariNAma yaha huA ki bAlaka dayAlacanda ko gunAha khAnA meM rakhane kA Adeza de diyA gyaa| jaba gunAhakhAne meM vaha jAne lagA to sAthI mitra prabhAtacanda penTara ne jelara se virodha kiyA aura vaha jelara para barasa par3e, pariNAma yaha huA ki unheM bhI inake sAtha hI gunAhakhAnA bheja diyA gyaa| rAta ko vaha donoM gunAhakhAne meM apane U~ce svara meM gAte aya mAdare hinda gamagIna na ho, acche dina Ane vAle haiN| AjAdI kA paigAma tumheM hama jalda sunAne vAle haiM // deza kI AjAdI ke bAda Apa sadaiva kAMgresI rahe / saMgaThana ke cunAvoM meM sadaiva jItate rahe lagabhaga 30 varSa taka jilA kAMgresa kameTI meM rhe| svatantratA saMgrAma senAnI hone ke kAraNa ma0pra0 zAsana ne 15-2-1964 ko 15 ekar3a bhUmi Apako pradAna kii| parantu Apane vaha bhUmi garIboM ko vitarita karane hetu rAjya zAsana ko hI vApisa kara dii| ApakI For Private And Personal Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 182 . svataMtratA saMgrAma meM jaina udAratA aura saccI rASTrabhakti kA yaha anupama udAharaNa 1940 meM bhArata rakSA kAnUna ke tahata tIna mAha hai| 1995 meM ApakA nidhana ho gyaa| taka senA ke pahare meM kaida rhe| vahIM Apane do dina ___ A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTa-29 anazana (bhUkha har3atAla) kiyaa| punaH 1942 meM gAMdhI (2) A0 dI0, pRSTha-46, (3) zrI jaina ke abhinandana rAmAroha jayantI, do akTUbara ko hindU muslima daMgA rokane meM 23-10-1989 ke avasara para prakAzita saMkSipta paricaya pustikA Apa ghAyala va giraphtAra hae aura dasa dina taka seTha darabArIlAla pulisa-jela meM baMda rhe| hathakar3I DAlane aura zaucAdi maMDala kAMgresa kameTI ke koSAdhyakSa rahe. karAvalI. kI asuvidhA ke virodha meM do dina bhUkha har3atAla jilA-mainapurI (u0pra0) ke zrI seTha darabArIlAla ko kI, pulisa kamiznara ne Akara suvidhAeM dI va 1942 ke Andolana meM eka varSa kA kaThina kArAvAsa anazana tudd'vaayaa| 1931 se hI Apane AjIvana tathA 500 ru0 kA arthadaNDa bhugatanA pdd'aa| Apa prasiddha khAdI-vastra ke upayoga kA vrata liyA huA hai| Apa svataMtratA senAnI zrI deza dIpaka jaina ke sahayogI rhe| 15-11-1942 se 16-11-1943 taka eka varSa ke Apa apane ghara meM (cAcI, buA aura patnI) tIna lie ratalAma rAjya se nirvAsita rahe the| striyoM ke atirikta akele hI the| jaba Apa jela se zrI jaina kI sevAyeM avismaraNIya haiN| Apa chUTakara Aye to cAcI va buA kA dehAnta ho cukA 1944 meM nagara pAlikA ke Ama cunAvoM meM sarvAdhika thA aura ghara se 10-12 hajAra rupaye kA gabana bhii| matoM se vijayI hue the| taba se lagAtAra 1968 taka A0-(1) jai0 sa0 rA0 a0, (2) u0 pra0 jai0 dha0, sadasya nirvAcita hote rhe| Apa ceyaramaina va upAdhyakSa pR0-93 bhI rhe| jilA kAMgresa mahAmaMtrI, prajAmaNDala ke zrI dalIcaMda jaina mahAmaMtrI, prajApariSad ke pracAra maMtrI, aneka rAjakIya hindI, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, phreMca, _ samitiyoM ke sadasya, ratalAma rAjya kI aMtarima maMtri gujarAtI, marAThI, Adi aneka bhASAoM ke jAnakAra pariSad ke salAhakAra, Adi aneka padoM para rhe| Apane hI 1939 meM subhASacaMda bosa tathA 1962 meM aura tattvArthasUtra jaise gahana dArzanika granthoM kA adhyayana bhArata ke prathama gavarnara janarala DaoN0 rAjagopAlAcArya kA bhavya svAgata ratalAma meM karavAyA thaa| Apa karane vAle kavi, lekhaka zrI dalIcaMda jaina (kaTAriyA) 1968 taka jaina uccatara mAdhyamika vidyAlaya ke mahAmaMtrI rahe the| kA janma caitra kRSNa trayodazI, vi0 saM0 1972 (san 1915) zrI jaina ko patrakAritA kA zauka hai| Apane ko ratalAma (ma0pra0) meM 1938 se patrakAra kA sakriya kArya 1972 taka huaa| Apake pitA zrI samarathamala jaina (kaTAriyA) kiyA aura yUnAiTer3a presa oNpha iMDiyA (bambaI), usa samaya ratalAma riyAsata ke nagara seTha the| bhAiyoM TAimsa oNpha iMDiyA (bambaI), sainika (AgarA), ke bIca Apa cauthe haiN| jaba Apa iNTara meM adhyayanarata naI duniyA (indaura), indaura samAcAra (indaura), janmabhUmi, the tabhI videzI vastra bahiSkAra, satyAgraha-pracAra, mAtRbhUmi Adi patroM se jur3e rhe| harijana Andolana, prajAmaMDala, prajApariSad Adi ke eka saMsmaraNa meM Apane likhA hai ki-"disambara mAdhyama se janasevA meM aaye| ___1940 meM bhArata surakSA kAnUna 39 ke antargata mujhe For Private And Personal Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 183 giraphtAra kiyA gayA thaa| mere sAtha hI zrI laharasiMha isa anazana kA pahalA dina jaise-taise bIta gyaa| bhATI (jaina) aura zrI dInadayAla bhAratIya (hindU) bhI rAtri ko jamAdAra mejara hamAre pAsa Akara bar3I namratA pakar3e gaye the| tInoM hI ko pulisa ne binA vAraMTa pakar3a se hameM samajhAne lagA ki- 'Apa roTI na khAyeM para liyA thaa| pUrA eka dina pulisa kI kasTer3I meM baMda, dUdha to pI leN|' hamane kahA 'mejara sAhaba, hama bhagavAn rahe, dUsare dina ratalAma se 18 mIla kI dUrI para mahAvIra ke upAsaka haiM, satyAgrahI haiM, hama aisA nahIM sunasAna jaMgala meM bane miliTrI ke vizrAmagRha meM hameM kara skte|' anazana kA dUsarA dina bhI samApta hone rAjapata-raNajIta rejimeNTa ke eka daste kI dekharekha ko AyA, tabhI ratalAma nareza mahArAjA sajjana siMha meM baMda rakhA gayA thaa| hameM vahAM kisI bhI taraha kI apanI kAra se ghUmate huai baMgale ke bAhara sar3aka para mAnavIya suvidhAeM, sivAya bhojana aura dUdha-cAya ke Akara tthhre| jamAdAra ne mahArAja ko zaMkara ke durvyavahAra kucha bhI nahIM dI gaI thiiN| na akhabAra, na pustkeN| aura bhojana meM kI jAne vAlI sArI harakatoM evaM hamAre vizrAmagRha se lage eka choTe se gA~va jamuniyA~ ke eka upavAsa Adi kI jAnakArI dI to mahArAja ne tatkAla gar3ariye ke yahA~ se bakarI kA AdhA sera dUdha tInoM Adeza diyA ki- 'tuma pUrA dhyAna rakho, ina logoM ko ke lie donoM samaya milAkara diyA jAtA thaa| nahAne- khAne-pIne Adi kI kisI prakAra kI takalIpha nahIM dhone ke nAma para vahIM se do phalAMga kI dUrI para sthita honA caahiye| unako apanA bhojana svayaM banAne kI eka kuMe para do cAra dina meM, jaba bhI phaujI jamAdAra suvidhA de do|' kI icchA hotI, vaha hameM le jaataa| mejara bhaNDAra se rAzana nikAla lAyA aura hameM palisa ne eka brAhmaNa, zaMkara nAmaka sipAhI ko bhojana banAne ke lie Agraha karane lgaa| usa samaya hamAre lie rasoiyA niyukta kiyA thA, jo gaptacarI bhI zAma ho cukI thI, maiMne mejara ko samajhAte hue kahA, karatA thaa| vaha bhojana apanI icchAnasAra banAtA. kabhI 'jamAdAra jo Apa nahIM jAnate, hama jenI hone ke nAte bhI usane hamArI icchA yA rAya ke anasAra bhojana rAta ko nahIM khaate'| dUsare dina prAtaH bakarI ke dUdha banAkara nahIM diyaa| aneka bAra roTI va dAla-sabjI se hama tAnA ne apane do dina ka upavAsa (anazana) meM kaMkaDa tathA choTe-moTe jIva nikalate aura hameM bhojana kA pAraNA kaa| chor3akara Adhe bhUkhe uTha jAnA pdd'taa| zaMkara vAstava hamAre sAthI dInadayAla bhAratIya isa ghaTanA se bahuta meM 'kaMkara' thA, jo hamAre kahane-sanane para adhikAdhi prabhAvita hue, bole- 'bhAIyo vAstava meM yaha tumhArI ka kharAba bhojana banAkara dene lgaa| hameM bAdhya hokara dharma-sAdhanA kA camatkAra thA jo mahArAja ko yahA~ taka sarakAra ko, jamAdAra ke mArphata alTImeTama kA patra khIMca laayii|' Aja 55 varSa bAda bhI yaha ghaTanA vAstava bhejanA paDA. 'ki hamAre bhojana kI vyavasthA sahI karane meM mujhe bhI eka camatkAra sI hI lagatI hai| jisane ke liye yA to sipAhI zaMkara ko badala deM yA phira anyAya kA mu~ha kAlA kiyaa|" hamArA rAzana hameM diyA jAve tAki hama apanA bhojana 9 agasta 1997 ko ratalAma meM svataMtratA svayaM banA leN|' kintu hamArI isa guhAra kA sarakAra senAniyoM ke sammAna meM Ayojita samAroha ko sambodhita para koI asara nahIM huA aura samayAvadhi ke bAda hameM karate hue Apane kahA thA ki-'deza meM rUsa jaisI khUnI bAdhya hokara anazana yAne bhUkhahar3atAla prArambha karanI krAnti ke hAlAta bana rahe haiN| vartamAna meM deza ke pdd'ii| bhaTakAva ko naujavAna pIr3hI hI roka sakatI hai|' For Private And Personal Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 184 svataMtratA saMgrAma meM jaina isa avasara para bhI Apane jela yAtrA ke aneka saMsmaraNa zrI dAlacaMda jaina yA DAlacaMda jaina sunaaye| goTegAMva, jilA-narasiMhapura (ma0 pra0) ke zrI samprati Apa ratalAma meM apane bhare-pUre parivAra dAlacaMda jaina, putra-zrI punaulAla kA janma 1907 meM ke sAtha rahakara jainagraMthoM ke adhyayana meM lage hue haiN| huaa| 1931 se hI Apa rA0 AO meM sakriya ho gaye AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga 4, pRSTha 193 (2)naI the| goTegAMva meM svataMtratA kA duniyA, indaura 11-8-1997 (3) sva0 pa0 zaMkhanAda Apane phUMkA thaa| zrI dalIpacaMda jaina 1939-40 ke vyaktigata Andolana meM Apa tIna bAra hozaMgAvAda (ma0 pra0) ke zrI dalIpacaMda jela gaye the| goTegAMva se jhA~sI jaina, putra-zrI parasarAma jaina kA janma 1901 meM huaa| taka paidala yAtrA Apane kii| 1932 meM videzI vastroM kI pikeTiMga karate hue Apa tIsare satyAgraha ke samaya giraphtAra kara liye gaye aura 4 mAha ke kArAvAsa Apake bhAiyoM ne Apako rokA, na rukane para mAra-piTAI kI sajA Apako dI gii| 1943 meM alpa Ayu meM kI, phira bhI Apa vicalita nahIM hue aura satyAgraha hI ApakA dehAvasAna ho gyaa| Apake putra vijaya kiyaa| tripurI kAMgresa meM Apane svayaMsevaka banakara kumAra jaina bhI jelayAtrI rahe haiN| sahayoga diyaa| 1942 meM Apa jabalapura jela meM A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pR0-349 rhe| goTegAMva kI janatA rASTra ke prati ApakI lagana (2) sva0 sa0 ho0, pR0-118 dekhakara Apako 'mahAtmA' kahane lagI thii| . zrI dAlacaMda jaina AjAdI ke bAda Apa kRSi kArya karate rhe| DiNDorI, jilA-maNDalA (ma0pra0) ke zrI jaina maMdira rammelAla sadAnanda meM Apane eka mUrti va dAlacaMda jaina, putra-zrI pannAlAla kA janma 1911 meM eka vedI banavAI thI tathA skUla ko 25000/haa| Apa ghara ke raIsa hone ke sAtha hI dila ke rupaye kA dAna diyA thaa| Apane penzana Adi koI bhI raIsa the| jai0 sa0 rA0 a0 ke anasAra sana 17 sahAyatA zAsana se nahIM lii| 7 pharavarI 1992 ko se pahale Apa kaI bAra jela yAtrA kara cuke the| Apane apanA nidhana ho gyaa| A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-14? sthAnIya khAdI kendra khola rakhA thaa| 42 meM Apako (2) jai0 sa) rA0 a0 (3) bhatIje zrI sugana caMda jaina dvArA preSita cha: mAha kI kaida evaM 200/- rupaye jurmAnA kI sajA jAnakArI huI thii| jurmAnA vApasI kI ghoSaNA sunakara Apane ve zrI dAlacaMda jaina rupaye khaddara bhaNDAra meM denA ghoSita kiyA thaa| Apa zrI dAlacaMda jaina, putra-zrI bhulaI lAla kA dinAGka 21 agasta 1942 se 20 pharavarI 1943 taka janma 1917 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1942 jela meM rhe| AjAdI ke bAda Apane grAmotthAna kA ke Andolana meM Apa jabalapura zastra phaikTarI meM mahattvapUrNa kArya kiyaa| Apa nyAya, janapada evaM grAma rASTrIya kArya karate haye giraphtAra kiye gaye tathA / paJcAyata ke adhyakSa tathA sarapaMca Adi padoM para rhe| varSa mAsa najarabandI meM rhe| __A0- (1) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-208 A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-59 (2) jai0 sa0 rA0 a0 (2) sva0 sa) ja), pRSTha-116 For Private And Personal Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 185 zrI dAlacaMda jaina donoM baDe bhAI bhI svataMtratA AMdolana meM kada paDe. jisase sAgara (ma0pra0) ke zrI dAlacaMda jaina, putra- zrI ghara kI mAlI hAlata bigar3a gaI evaM pUrA parivAra mAnakalAla jaina ne 1942 ke bhArata choDo Andolana dAne-dAne ko mohatAja ho gyaa| meM bhAga liyA aura 3 mAha kA kArAvAsa bhogaa| apanI jelayAtrA ke sandarbha meM Apane atIta kI A- (1) mA) pra) sva) sai0, bhAga-2, pRSTha- 30 ko yAda karate hue likhA hai- 'mujhe yAda hai eka aMgreja bhakta bhAratIya adhikArI ko mere Upara kI gaI (2) A) dI0, pRSTha-47 TippaNI- "yaha 15--16 sAla kA lar3akA bahuta zrI dAlacaMda siMghaI khataranAka hai ise sabase alaga rkho|" aura mujhe satat gar3hAkoTA, jilA- sAgara (ma0pra0) ke zrI 4 dina eka kAlakoTharI meM akelA rakhA gyaa|' dAlacaMda siMghaI, patra-zrI jela meM lohe ke bartanoM meM khAnA banAyA jAtA vRndAvana kA janma 1908 meM thA, jisase sabhI khAdya kAlA par3a jAtA thaa| peTa meM haa| Arambha se hI Apa cUhe daur3A karate the, parantu dila-dimAga usa khAne se janA meM sarakAra dUra bhAgatA thaa| isI bAta ko lekara jela meM anazana zurU kara diyA sAtha hI nArebAjI bhii| isase khinna hokara rahA 28 pharavarA 1953 sa jela adhikAriyoM ne lAThIcArja karavA diyA merI poTa 24 navambara 1933 taka evaM paira jakhmI ho gaye the| mere badana para Aja bhI yaha Apane kaThora kArAvAsa kI nizAna, jisameM deza kI svataMtratA kI bhAvanA chupI hai, yAtanAyeM sahI thiiN| jiMdA haiN| A) (1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-2, pRSTha-30 (2) usa sayama hama kaI gIta gAyA karate the, dUsare A) dI), pRSTa- 47 (3) aneka pramANa patra ke racita bhI evaM svaracita bhii| mujhe eka gIta yAda zrI digambararAva jaina, khar3ake AtA hai| 'o dagAvAja, makkakAra, sitamagara, beImAna o zrI digambararAva jaina (khar3ake) putra-zrI zAMtInAtha hatyAre dojakha ke kutte, khudagarjI, berahama, bevaphA, jaina kA janma, grAma-prabhAtapaTTana, jilA-baitUla (ma0pra0) badakAre, bada pille thote cazma harAmI, raha jAlima gaddAre 7 ke eka garIba parivAra meM tumhIM hinda meM bana saudAgara, Aye the Tukar3e khAne!!' huaa| ApakI mAtA kA nAma yaha bahuta bar3A gIta thA, pUrA yAda nahIM hai, jela zrImatI sakubAI thaa| pandraha meM hI jabta kara liyA gayA thaa| varSa kI alpAyu meM hI Apako eka gIta aura yAda AtA hai. jo maiMne apanI zikSaka kI naukarI mila gaI giraphtArI ke bAda gAyA thAaura isI ke sAtha zurU ho 'hathakar3I jo hAtha meM DAlI gaI sarakAra hai| gayA svataMtratA pAne kI deza ko AjAda karane kA yahI hathiyAra hai| dIvAnagI kA aalm| gA~va ke mahAn svataMtratA senAnI pheMka degI isa taraha se misle laMkA kI trh| zrI bihArI lAla paTela ke nirdezana meM svaAtmA kI Aha puratA (?) sira, yaha jaMjIra kI jhaMkAra hai| AvAja para Apane logoM ko aMgrejoM kI khilAphata karane deza ko AjAda karane kA yahI hathiyAra hai| ke lie ukasAyA, phalasvarUpa Apako cha: mAha ke isake pazcAt Apane iMdaura ke rAjakumAra mila kaThora kArAvAsa kI sajA dI gii| isI bIca Apake meM zramika kI naukarI kii| vahA~ svAsthya ne sAtha nahIM For Private And Personal Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 186 svataMtratA saMgrAma meM jaina diyA ataH apane paitRka gA~va AnA pdd'aa| Apa saMsthAoM se jur3e rahakara Apa sadaiva garIboM kI sevA 'sevAdala' evaM 'bhArata sevaka samAja' jaise agraNI meM juTe rhe| sevA saMgaThanoM se bhI jur3e rhe| Apa pA~ca varSa taka A0-(1) i0 a0 o0, bhAga-2, pRSTha-395 grAma paMcAyata prabhAtapaTTana ke sadasya evaM sarapaMca bhI zrI dIpacaMda jaina rhe| vartamAna sthiti ke sandarbha meM Apake vicAra haiM- zrI dIpacaMda jaina, putra-zrI dharamacanda jaina kA 'mujhe Aja yaha socakara du:kha hotA hai ki deza janma 1917 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1942 meM vyApta bhraSTAcAra, AparAdhikatA, saccAI kA damana ke bhArata chor3o Andolana meM 9 mAha ke kArAvAsa kisa hada taka ho rahA hai| kyA isIliye hamane kI sajA Apane kaattii| kAlI dAla evaM lAThiyAM khAIM, yAtanAyeM shiiN| maiM isa A0-(1) pA) pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-59 (2) anyAya evaM durAcAra ke khilApha lar3atA rhuuNgaa| satata sva0 sva0 sa0 ja), pRSTha-118 saMgharSa kA zrI dIpacaMda jaina A0 (1) pa0 jai0 i0, pRSTha-536 (2) baitUla jilA sva0 jabalapura (ma0pra0) ke zrI dIpacaMda jaina, putra-zrI sa0 sai0 sUcI (3) sva0 pA) (4) patra zrI gulAba rAva jaina banzIlAla kA janma 1919 meM huaa| Apa 'carkhA saMgha zrI dIpacaMda goThI sevAgrAma' meM kAphI samaya taka rhe| 1940 ke vyaktigata pitA ne briTiza sarakAra se sahayoga kiyA para satyAgraha meM nau mAha, Andhra pradeza kI mahabUba nagara putra vidroha para utara aayaa| aise vidrohI zrI dIpacaMda jela meM tathA nau mAha khaMDavA tathA akolA kI jeloM goThI kA janma 1897 meM baitUla (ma0pra0) meM haa| meM Apane bitaaye| 1942 ke bhArata chor3o Andolana Apake pitA kA nAma zrI lakSmIcaMda thaa| Apake pUrvaja meM Apa puna: giraphtAra hue aura || mAha 20 dina zrI zera siMha jI 1846 meM rAsabAbarA (jodhapura) se kA kArAvAsa bhogaa| khAdI pracAra meM vizeSa yogadAna baitala Akara basa gaye the| lakSmIcaMda jI prasiddha dene vAle zrI jaina jAtivAda ke sakhta virodhI the| udyogapati evaM jamIMdAra the| prathama vizva yuddha ke daurAna A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0), bhAga-1, pRSTha-59 unhoMne aMgrejoM kI aneka taraha se sahAyatA kI thI, zrI dIpacaMda bakhzI kintu putra dIpacaMda bacapana se hI dayAvAna evaM sevAbhAvI the| yuvA hokara Apa baitUla sevA samiti ke nAyaka jAgIradAroM ke parivAra meM dinAMka 24 agasta bne| briTiza zAsana ke prati vidroha ApakI nasa-nasa 1920 ko janme zrI dIpacaMda bakhzI , putra- zrI meM samAyA haA thaa| 1930 meM Apa rASTrIya kAMgresa ciraMjIlAla ko sarakAra kA vaphAdAra honA cAhiye ke sadasya bane evaM svataMtratA-yajJa meM bharapara yogadAna thA, lekina bakhzI jI ne svatantratA saMgrAma meM kUdane diyaa| samasta vaibhava ko ThakarA kara nale pAMvoM rASTIyatA ko adhika zreyaskara samajhA aura 8 varSa kI Ayu meM kA alakha jagAne ke lie pada yAtrAyeM kii| 1934 ho rAjanIti meM sakriya kArya karane lge| Apa ke jaMgala satyAgraha meM Apako giraphtAra kara liyA gyaa| mitra-maMDala, prema-maMDala jaisI saMsthAoM ke sadasya 1936 meM jaba prAMtIya dhArAsabhAoM ke cunAva hue bana gye| jayapura meM rAjya prajAmaMDala ke AMdolana meM to Apa kAMgresa kI tarapha se ema0 ela0 e0 cune Apane sakriya yogadAna ke sAtha hI AMdolanakAriyoM ge| aneka samAja hitakArI pravRttiyoM evaM kI Arthika sahAyatA bhI kii| tatkAlIna rAjanIti For Private And Personal Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa pramukha zrI jamanAlAla bajAja, zrI hIrAlAla zAstrI, zrI kapUracanda pATanI, bAbA haricandra evaM zrI haribhAU upAdhyAya ke Apa vizvasta sahayogI rahe haiN| 1937, 38, 40 va 42 meM jela yAtrAyeM karake deza ke svataMtratA senAniyoM meM Apane apanA pramukha sthAna banA liyaa| Apane videzI vastroM kI holI jalAne ke Andolana meM bhI bhAga liyA thaa| 1939 meM Apa mohanapurA kaimpa jela meM rakhe gaye the| bakhzI jI bahuta zAMta evaM sarala pariNAmI vyakti haiN| pratidina abhiSeka evaM pUjA karane kA ApakA niyama hai| A)- (1) jai0 sa0 bR0 i0, pRSTha 249 (2) rA0 sva0) se), pRSTha 609 zrI dIpacaMda malaiyA gar3hAkoTA, jilA - sAgara (ma0pra0) nivAsI zrI dIpacaMda malaiyA (jaina), putra zrI sajjana kumAra kA janma 1914 meM huA / Apane 1932 ke savinaya avajJA Andolana meM bhAga liyaa| phalata: 6 mAha kA kArAvAsa bhogaa| 1971 meM ApakA nidhana ho gyaa| A) - ( 1 ) ma) pra) sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha-30 (2) A() dii|), pRSTha-48 zrI dulIcaMda osavAla rAyapura (ma0pra0) ke zrI dulIcaMda osavAla, putra zrI kanhaiyAlAla kA janma 1918 meM huaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM Apane bhAga liyA tathA tIna mAha paccIsa dina kA kArAvAsa bhogA / A) - ( 1 ) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-3, pRSTha-35 zrI dulIcaMda jaina zrI dulIcaMda jaina, putra- zrI malthUrAma jaina tAlabehaTa, jilA - jhA~sI (u0 pra0) ke nivAsI the| Apane kSetrIya netAoM ke sAtha Andolana meM bhAga lekara bhArata ko AjAda karAne meM apanA yogadAna diyA thA aura 1941 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 187 meM 6 mAha kI sajA kATakara jaina samAja ko isa pavitra mahAyajJa meM Ahuti dene kI preraNA dI thI / A) - (1) ra0 nI) pRSTha 88 (2) jai) sa) rA0 a zrI dulIcaMda jaina grAma-kArI, jilA TIkamagar3ha, (ma0pra0) ke zrI dulIcaMda jaina, zrI putrajaina kA janma 1922 mUlacanda meM huaa| orachA rAjya ke uttaradAyI zAsana hetu calAye gaye Andolana ke antargata jaMgala (mahuA ) Andolana meM Apane bhAga liyA tathA eka mAha se adhika kA kArAvAsa TIkamagar3ha jela meM bhogA / A0 (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha-128 (2) vi0 sva0 sa0 30, pRSTha 214 zrI dulIcaMda jaina 'kauzala kavirAya' upanAma se vikhyAta, bundelI bhASA ke prasiddha kavi zrI dulIcaMda jaina, putra- zrI ranajIta lAla jaina kA janma 18-6-1925 ko devarI kalAM, jilA - sAgara (ma0pra0) meM huaa| ApakI prArambhika zikSA devarI ke hindI miDila hAI skUla meM huii| bI0 e0 pAsa kara Apa adhyApana kArya meM saMlagna ho gye| 1939 se hI Apane khAdI pahinanA evaM sUta kAtanA prArambha kara diyA thaa| 1942 ke Andolana meM Apa giraphtAra kara liye gaye aura 5-9-42 se 8-4-43 taka sAgara jela meM rhe| Apako 15 dina kI gunAhakhAnA kI sajA dI gaI thI, Apane likhA hai ki 'jela meM rahakara geMhU nukAnA, (sApha karanA) rassI kAtanA Adi kArya karane par3ate the / haphte meM 2 dina raddI kisma kI jvAra khAne ko milatI thii| jela meM hama saba eka dUsare se sneha rakhate For Private And Personal Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 188 svataMtratA saMgrAma meM jaina the| tathA sIkhane aura sikhalAne kI icchA balabatI thii| bIr3A utthaayaa| Apane grAmINa kSetroM meM ghUma-ghUma kara kAMgresa saMgaThita the|' kI nItiyoM evaM siddhAntoM kA pracAra kiyA aura svAtaMtrya jela se Ane ke bAda Apa rASTra hita ke kAryoM mahAyuddha hetu aneka svayaMsevakoM ko taiyAra kiyaa| meM lage rahe, vinobA jI ke bhUdAna Andolana meM bhAga 1941 meM bApU ne vyaktigata satyAgraha meM bhAga lene liyA aura sarvodaya saMsthA se jur3e rhe| Aja bhI deza hetu chindabAr3A jile ke satyAgrahiyoM kI jo sUcI jArI ke evaM samAja ke lie kucha karane aura mara miTane kI thI, usameM dulIcaMda bhAI mehatA bhI eka the| kI lAlasA hai| Apa acche kavi bhI haiN| Apake sandarbha phalasvarUpa Apako 6 mAha kA kArAvAsa diyA gayA meM -'buMdelakhaNDa meM sthita devarI (sAgara) ke / isa daurAna Apa chiMdabAr3A aura nAgapura ke baMdIgRhoM sAhityakAroM kA sAhityAnuzIlana' zodha prabandha meM likhA meM rakhe ge| 1942 meM ApakA svAsthya atyadhika kharAba gayA hai ho jAne ke kAraNa Apa bhArata chor3o AMdolana meM bhAga ____ 'devarI ke navIna sAhityaseviyoM meM zrI dalIcaMda na le ske| isakA Apako jIvanaparyanta kheda rhaa| jaina "kauzala kavirAya" kA nAma ullekhanIya hai|aap svAdhInatA Andolana ke daurAna ApakA mahAtmA gA~dha apanI vyaMgya kavitAoM va kaNDaliyoM ke lie prasiddha / aura ahamadAbAda meM lohapuruSa saradAra ballabhabhAI haiN| ApakI racanAoM meM sthAnIyatA kI pravatti vizeSa paTela kA preraNAspada sAnnidhya prApta huA thaa| 20 agasta rUpa se dekhane ko milatI hai| bundelI bhASA ko Apane 1974 ko ApakA nidhana ho gayA / apanI abhivyakti kA pradhAna mAdhyama banAyA hai| khar3I AO-(1) ma) pra) sva) sai), bhAga-1, pRSTha-9 (2) svAdha bolI hindI meM bhI Apane aneka kavitAeM likhI haiN|' nitA Andolana meM chindavAr3A jile kA yogadAna, (TaMkita zodha prabandha ___ A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-31 ) pRSTha-294-295 (2) A) dI0, pRSTha-49 (3) 'bunledakhaNDa meM sthita devarI ke zrI dunIcaMda jaina / sAhityakAroM kA sAhityAnuzIlana (Takita zodhaprabaMdha) pRSTha-569-70 (4) sva) pa0 jayapura (rAjasthAna) ke zrI dUnIcaMda jaina kA janma saMvat 1961 (1904 I0) meM vartamAna pAkistAna ke zrI dulIcaMda bhAI mehatA bahAlapura meM huaa| deza ke baTavAre ke bAda ve jayapura zrI dulIcaMda bhAI mehatA Atmaja zrI khemacaMda kA A gye| nazAbaMdI aura samAjotthAna ko samarpita zrI janma 1890 meM kaccha (gujarAta) meM huaa| ApakA jaina ne rASTrIya Andolana meM bhAga liyA aura aneka saMbaMdha eka sampanna parivAra se thaa| 1903 meM Apake bAra aneka dina pulisa kI hirAsata meM rahe! pitA vyavasAya kI khoja meM pAMduranA (jilA-chiMdabAr3A) Ao-(1) rA0 sva0 se0, pRSTha-611 ma0pra0 A gye| gA~dhI jI ke vicAroM se prabhAvita hone zrI devarAja siMghI ke kAraNa ApakA mana vyApAra meM nahIM lagatA thA, ata: rAjasthAna ke krAntikAriyoM meM zrI devarAja siMghI vicAra-vimarza ke pazcAt Apa rASTrIya saMgharSa meM sakriya kA nAma bahuta hI Adara aura sammAna se liyA jAtA ho gye| nAgapura jaise ucca rAjanaitika kendra ke atyanta hai| ApakA janma 1922 meM huaa| bacapana se hI krAMti nikaTa hone ke bAvajUda pAMduranA kSetra ke loga rASTrIya kA vicAra Apake mAnasa ko Andolita karane lgaa| cetanA kI dRSTi se kucha zithila hI the, ata: Apane chAtra jIvana se hI Apane khAdI ke vastra pahananA zurU sarvaprathama isa kSetra meM rASTrIya jAgRti utpanna karane kA kara diyA thaa| For Private And Personal Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 189 ____1942 meM bhArata chor3o Andolana ke samaya jodha 1932 meM paM0 javAharalAla neharU kI giraphtArI pura meM bama banAne kA kAma Apake supurda kiyA gyaa| ke bAda puna: ajamera 'bAbUjI' ke nAyakatva meM eka usa samaya jodhapura ke havAI aDDe para aMgrejI vAyusenA jatthA gayA, vahA~ Apa apane sAthiyA ke sAtha giraphtAra kI eka pUrI baTAliyana thI, jo manovinoda ke lie huye aura jela meM baMda kara diye gye| 1934 meM bar3he hara zanivAra ko zahara ke sinemAgRha meM AyA karatI huye karoM ke khilApha indaura kI janatA ne ATha roja thii| devarAjajI ne adhyayana kara TAima bama banAyA aura kI abhUtapUrva har3atAla kI, usameM 'bAbUjI' giraphtAra use thaile meM rakhakara bar3e bhAI lAlacanda jI ke hAthoM huye aura banda kara diye gye| indaura meM isake bAda hAla meM kursI ke nIce rakhavA diyaa| visphoTa huA, dInAnAtha zAhI kA damana prArambha huaa| prajApakSa ne para koI Ahata nahIM huA, kintu sarakAra dahala gii| dInAnAtha zAhI ko cunautI dekara kAnUna bhaMga karanA dhara-pakar3a zurU huii| durbhAgya se dala kA eka sadasya zurU kiyaa| sabhAbandI aura julUsabandI ke kAnUna mukhabira bana gyaa| donoM bhAI pakar3e ge| jela meM Apako bAbUjI dvArA toDe gye| gausIbAI kI giraphtArI ke yAtanAeM dI gii| sajA ke dina lAlacanda adAlata se dina thAne tor3e gaye, zaharoM meM majadUroM kA rAjya thaa| pharAra ho gae evaM aneka dina sAdhu banakara rhe| dala gausIbAI kI giraphtArI ne batalA diyA ki isa ke anya sabhI abhiyuktoM ko sajAeM huiiN| devarAjajI har3atAla kA kAraNa krAntikArI netA nArAyaNa siMha haiM, ko dasa sAla kI kaida ho gii| siMghI jI ne aneka jo devendra kumAra jI ke 'anAtha-sadana' meM chipe hue sthAnoM para ghUmane ke bAda kalakattA meM apanA kArakhAnA haiN| phira kyA thA, bAbUjI sameta nArAyaNa siMha pakar3e sthApita kiyaa| sAmAjika evaM racanAtmaka kAryakramoM gaye aura jela meM banda kara diye gye| meM Apa bhAga lete rahe haiN| agasta 1942 meM kAMgresa mahAsamiti kI baiThaka A) ( 1 ) i0 a0 o), bhAga-2, pRSTha-396, 397 meM bhArata choDo Andolana kA prastAva pAsa hote hI bAba devenTakamAra jaina damana prArambha huaa| bAbUjI bambaI se indaura lauTate 'bAbajI' upanAma nAma se vikhyAta indaura hue rAste meM giraphtAra kara liye gaye aura ajamera (ma0pra()) ke zrI bAbU devendrakumAra jaina, putra zrI jela meM baMda kara diye gye| jela se chUTane ke bAda hI Apane zahara kI tamAma lAibreriyoM ke bAhara pracAraka kaMvara lAla kA janma 1898 meM huaa| tatkAlIna borDa lagavAye jisane navIna jAgrati paidA kii| rASTrakAryakartAoM meM ApakA sarvopari sthAna thaa| 1924 AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-24 meM sahAranapura jaina pAThazAlA meM Apane pradhAnAdhyApaka (2) jai0 sa0 rA0 a0, pRSTha-64 kA kAma kiyaa| usake bAda Apane apanA samasta jIvana indaura kI nAgarika jAgRti aura rASTrasevA meM zrI dezadIpaka jaina arpaNa kara diyaa| 1930 meM namaka kAnUna tor3ane ke 'vIroM kI ragoM meM bahatA khUna kaThina samaya meM lie indaura se bAbU jI ke nAyakatva meM eka jatthA bhI ThaNDA nahIM par3atA' isa kahAvata ko caritArtha karane ajamera gyaa| 62 AdamiyoM kI girapatAriyAM hii| vAle, kurAvalI, jilA-mainapurI (u0pra0) ke zrI unameM 36 vyakti jela bheja diye gye| bAkI ko dezadIpaka jaina, putra-zrI guNadhara lAla kA janma 3 choDa diyA gyaa| bAba jI ko tIna mAha kI sajA haI akTUbara 1919 ko kAyamagaMja, jilA-pharrukhAbAda aura kor3oM kI mAra pdd'ii| (u0pra0) meM huaa| Apake pitAzrI ne 1930 ke namaka For Private And Personal Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 190 .. svataMtratA saMgrAma meM jaina Andolana meM eka varSa kI jela yAtrA aura 100/- ru) jo deza kI sevA meM lIna rahe, kA jurmAnA bhogA thaa| garIbI vaha 'dIpaka' aisA samAja hUM maiN| ke kAraNa unheM apanA makAna svataMtratA ke jo haiM ror3A bane, bhI becanA par3A aura 4 sAla unhIM ke lie huA zUla hU~ maiN| saparivAra bambaI jIvanayApana ho jisameM zahIdoM kA rakta bahA, ke lie rahanA par3A thaa| una vIroM kI pAvanI gala hU~ maiN| dezadIpaka jI ne apanA ganoM se jo 'dIpaka' tor3A gayA, | paricaya dete hue likhA murajhAyA huA vaha phUla hUM maiM, hai 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM maiM kUda par3A jisa patha para pUjya subhASa cale, aura sakriya rUpa se bhAga lene lgaa| kurAvalI kA usa rAja kI pAvana dhUla hUM maiN|' dAyitva mere kaMdhoM para A pdd'aa| merI sakriyatA ke kAraNa Apake saMdarbha meM jaina saMdeza likhatA hai- 'san jilA starIya netRtva prasanna huaa| isa samaya kurAvalI 42 kA tejI kA jamAnA aura ghara meM chaH prANI, choTe meM bhI har3atAla evaM kurAvalI baMda kA AhvAna tathA bhAI kA iNTara klAsa meM par3hane kA kharca yaha saba inake gallA maNDI meM eka mITiMga kA Ayojana kiyA gyaa| hI Upara thaa| inakI eka kapar3e kI dukAna hai jo ki skUla-kaoNleja baMda karAne ke pazcAt jaise hI maNDI inake pazcAt baMda rhii|' meM janatA ne ekatra honA prArambha kiyA, mujhe bandI banA A0-(1) jai0 sa0 rA0 a) (2) u0 pra0 jai) dha0, liyA gyaa| mukadamA calAyA gayA, jisameM mujhe 6+8= pRSTha-93 (3) sva0 pa0 14 mAha kA sazrama kArAvAsa tathA 150/- ru0 jurmAnA zrI daulatamala bhaMDArI kI sajA dI gii| kArAvAsa ke daramyAna tanhAI, ber3I, jayapura (rAja0) se lokasabhA sadasya tathA anazana ityAdi ke kAryakrama bhI calate rahate the| latA rahatA thA rAjasthAna hAIkorTa ke mukhya nyAyAdhIza rahe zrI , jela se chUTane ke bAda bandI jIvana kI anubhUtiyoM daulatamala bhaMDArI kA janma 16 disambara 1907 ko ko saMjoye hue maiM kurAvalI AyA hI thA ki mainapurI jayapura meM haa| Apane mahArAjA kAleja, jayapura se meM eka kavi sammelana meM bhAga lene kA saubhAgya prApta bI0e0 tathA lakhanaU vi0vi0 se ema0e0 (gaNita) haa| labdhapratiSThita kaviyoM ke kavitva- pAu ke evaM ela0ela0bI0 kI parIkSAyeM pAsa kI aura vakAlata pazcAt merA nambara AyA to maMcAsIna adhyakSa ne kucha karane lge| 1939 meM jayapura meM pahalI bAra maulika upekSita muskAna ke sAtha merA paricaya puuchaa| maiMne kavitA adhikAroM kI prApti ke lie prajAmaNDala kA saMgharSa meM hI apanA paricaya isa prakAra diyA thA- rAjya sarakAra se huaa| jaba sabhI netA giraphtAra kara pApI narAdhama anAcAriyoM ke, liye gaye taba bhaMDArI jI ne Andolana kA saMcAlana sira pe gire vaha gAja hUM maiM, kiyaa| jo vIroM ke mana meM utsAha bhare, 1942 meM Apane AjAda morce kI sthApanA kI raNa hI meM baje, vaha sAja hUM maiN| aura sUjhabUjha se usakA saMcAlana kiyaa| sarakAra jo parde kI oTa zikAra kare, virodhI kAryavAhI ke kAraNa 1942 meM hI Apa giraphtAra una pApiyoM kA banA rAja hUM maiN| kara liye gaye aura 1943 ke Arambha meM rihA hue| For Private And Personal Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 191 jela se mukta hone ke bAda Apa jayapura rAjya meM ke chAtra sInA tAnakara sAmane A gaye aura kahA ki prajAtaMtrAtmaka sarakAra kI sthApanA ke lie prayatnazIla 'pahale hamArI chAtI para golI mAro phira hamAre DikTeTara rhe| 1945 meM bhaMDArI jI vidhAna sabhA ke lie cune ko maarnaa|' isa para pulisa va adhikAriyoM ke paira gaye aura vahAM prajAmaNDala dala kA kuzala netRtva kiyaa| ukhar3a gaye aura sabhA meM 'bhArata chor3o' kA prastAva pAsa 1947 meM tatkAlIna jayapura sarakAra ke maMtrimaNDala huaa| kintu 23 agasta 1942 ko Apako giraphtAra meM sadasya ke rUpa meM vikAsa evaM rasada vibhAga kA kara liyA gayA va 6 mAha ke kArAvAsa kI sajA dI kArya sNbhaalaa| 1952 meM ve jayapara nirvAcana kSetra se gii| 1943 meM bhI zrI jaina ne hathagolA pheMkakara DAka lokasabhA ke lie kAMgresa ke TikaTa para bhArI bahumata baMgalA jalA diyA thA aura isa kesa meM bhI DhAI varSa se cune gye| 1955 meM Apa vakIla se nyAyAdhIza bane najarabaMda rahanA par3A thaa| aura 1968 meM rAjasthAna hAIkorTa ke mukhya nyAyAdha deza kI AjAdI ke bAda Apa vinobA jI ke zi niyukta hue| 1969 meM bhArata sarakAra dvArA kRSNA bhUdAna va sarvodaya se jur3a gye| Apake anuja zrI godAvarI TribyUnala meM nyAyAdhIza bne| bhUmi sudhAra kAnUna rAjakumAra jaina bhI DAka baMgalA jalAne ke abhiyoga meM sudhAra karane ke lie rAjasthAna sarakAra ne ApakI meM lagabhaga 5 mAha senTrala jela AgarA meM rhe| adhyakSatA meM eka samiti kA gaThana kiyA thaa| Apake AO-(1) jai) sa) rA0 a0 (2) u0 pra) jai) 40, pRSTha-91 vicAra sadaiva krAntikArI rahe haiN| (3) 'amRta' smArikA, pRSTha-24 (4) jai0 se0 nA0 a0, pRSTha-3 A) (1) rA) sva0 se), pRSTha-566 zrI dhannAlAla gur3hA zrI dhanavanta siMha jaina zrI dhannAlAla guDhA, putra- zrI mUlacaMda gur3hA kA 'saradAra' nAma se vikhyAta phirojAbAda (u0pra0) janma 25-1-1914 ko lalitapura (u0 pra0) meM huaa| ke zrI dhanavanta siMha jaina, phirojAbAda nagara meM apane ojasvI bhASaNoM se janatA meM AjAdI kI bhAvanA Andolana ke pramukha netA paM0 rAmacandra pAlIvAla ke phailAne vAle gur3hA jI har3atAleM karavAne meM aguA rahe ananya sahayogI the| zrI jaina kAMgresa ke julUsoM kA the, vidrohAtmaka gatividhiyoM ke kAraNa Apa zAsana ke sira darda bana gaye the| 1942 ke Andolana meM ApakI netRtva ghor3I para baiThakara, jhaNDA phaharAte hue karate the| 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM Apa holI kI pUrNimA giraphtArI DI0 AI0 Ara0 ke antargata huI, jisameM ke dina giraphtAra kiye gaye aura eka varSa do mAha jela / varSa kA kaThora kArAvAsa tathA 100 rupayA kA artha daNDa huaa| AjAdI ke uparAnta Apa samAjavAdI pArTI meM rakhe gye| ke sakriya kAryakartA bana gaye the| sAtha hI aneka ___) agasta 1942 ko jaba sArA deza 'bhArata chor3o dhArmika evaM sAmAjika saMsthAoM ke bhI sakriya Andolana' meM kUda par3A taba phirojAbAda achUtA kaise kAryakartA ho gaye the| rahatA. usa dina esa0 Ara0 ke) kAleja ke vidyArthiyoM AO-(1) ra0 nI0, pRSTha-33 (2) jai0 sa0 rA) a) kA julUsa sinemA ke sAmane hotA huA galaiyA phuNcaa| (3) DaoN0 bAhubalI kumAra jaina dvArA preSita paricaya julUsa para pulisa ne lAThIcArja kara diyaa| zrI jaina ra DikTeTara the, unhoMne anAja kI maNDI me banI pyAU zrI dhannAlAla jaina para caDhakara jhaNDA phaharA diyaa| eMglo iNDiyana majisTreTa grAma-bakaurI, posTa-phUlasAgara, jilA-maNDalA ne zrI jaina kI ora pistaula tAna dI, isa para kAleja (ma0pra0) ke zrI dhannAlAla jaina, putra-zrI baladeva For Private And Personal Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 192 svataMtratA saMgrAma meM jaina lAla kA janma 5 janavarI 1906 ko baragI grAma meM meM vidizA ke navayuvakoM ko svataMtratA saMgrAma meM bhAga huaa| 1930 ke jaMgala satyAgraha meM 1 mAha kI sajA lene ke lie prerita kiyA, phalata: 19 sitambara 1942 evaM 20 ru0 kA arthadaNDa Apako bhoganA pdd'aa| ko giraphtAra kiye gaye aura lagabhaga 9 mAha kA A0-(1) ma0 pra) sva) 30. bhAga-1, pRSTha-208 kArAvAsa Apane bhogaa| zrI dhannAlAla jaina A0-(1) ma) pra) sva) sai), bhAga-5, pRSTha-96 iTArasI, jilA-hozaMgAbAda (ma0pra0) ke zrI zrI dhannAlAla zAha bhannAlAla jaina, putra-- zrI mannUlAla jaina kA janma indaura (ma0pra0) ke zrI dhannAlAla zAha 1923 meM huaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM kA rASTrIya Andolana meM avataraNa akhabAra navIsI se Apane ( mAha kA kaThora kArAvAsa bhogaa| huaa| Apane aneka hindI patroM ke sampAdakIya A) (1) bha) prA) svA) sai), bhAga-5, pRSTha-330 vibhAga meM tathA aneka dainika aMgrejI patroM ke saMvAdadAtA zrI dhannAlAla jaina ke rUpa meM kArya kiyaa| tripurI kAMgresa ke avasara para svataMtratA saMgrAma sainika saMgha kI gatividhiyoM meM Apane zrI ghanazyAma siMha gupta, spIkara, madhyaprAntIya nirantara ruci rakhane vAle tathA 'motIvAle' upanAma se dhArAsabhA aura seTha govinda dAsa, ema0ela0e0 vikhyAta jabalapura (ma0pra0) ke zrI dhannAlAla jaina, ke prAiveTa sekreTrI kA bhI kArya kiyA thaa| 1942 putra zrI gulAba caMda motIvAle kA janma 1915 meM ka Andolana meM rASTrIya pravRttiyoM ke kAraNa Apa huaa| 1930 ke satyAgraha Andolana meM bhAga lene ke giraphtAra kara liye gaye aura khaMDavA tathA nAgapura kAraNa tilaka bhUmi talaiyA para Apako giraphtAra kara jeloM meM rhe| liyA gayA aura cha: mAha kI jela tathA 50 rupayA A)-(1) jai) sa) rA() a), pRSTha-63 artha daNDa ko sajA dI gii| rASTrIya gatividhiyoM ke zrI dhanyakumAra jaina kAraNa 1932 meM gana kerija phaikTrI kI naukarI se bhI isa sadI ke jaina darzana aura nyAya ke vikhyAta Apako niSkAsita honA pdd'aa| 1939 ke tripurI vidvAn sva0 DaoN0 mahendra kumAra jaina nyAyAcArya ke kAMgaya adhivezana meM sUcanA evaM prakAzana ke kAryoM ge Apa sambaddha rhe| 1942 ke bhArata chor3o Andolana / anuja zrI dhanyakumAra jaina, putra zrI javAhara lAla jaina kA meM puna: giraphtAra kara lie gaye tathA / varSa 3 mAha janma 15 julAI 1924 ko taka najarabaMda rakhe gye| rASTrIya kAryakramoM meM Apa khuraI, jilA-sAgara (ma0pra0) saMdava sakriya rhe| meM huaa| 8-9 varSa kI A) - 1 |) ma0 pra) sva) mai0, bhAga-1, pRSTha-62 avasthA meM hI Apa savinaya 12) svA) sA) jA), pRSTha 125 avajJA AMdolana meM jaMgala zrI dhannAlAla jaina goDane vAle satyAgrahiyoM ke sAtha mIloM 'mahAtmA vidizA (ma0prA)) ke zrI dhannAlAla jaina, putra-zrI gAMdhI kI jaya' bolate jAte the| kakSA 8 pAsa karane rUpacanda kA janma 1922 meM huaa| mAdhyamika taka ke bAda Apa vArANasI ke prasiddha syAdvAda mahAvidyAlaya zikSA prApta zrI jaina ne 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM saMskRta par3hane ke liye bar3e bhAI DaoN.) mahendra kumAra For Private And Personal Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa 193 nyAyAcArya ke pAsa A gye| yahIM rASTrIyatA kA khulA kAleja vArANasI se merA pRthakkaraNa pahale hI ho cukA thA / ' vAtAvaraNa pAkara AjIvana khAdI pahinane evaM deza ko svataMtra karAne kI pratijJA lii| A)- (1) jai0 sa0 rA0 a0 ( 2 ) sva0 pa) agasta 1942 kI janakrAnti meM damanacakra apanI carama sImA para thA / akhabAra banda kara diye gaye the| 16 agasta ke 'sonArapurA golIkAMDa', jisameM syAdvAda mahAvidyAlaya ke sabhI chAtra maujUda the, ke uparAnta sabhI kAryakartA alaga-alaga jimmedArI lekara gA~voM meM phaila gaye / krAnti kA alakha jagAne ke liye hAtha ke presa dvArA 'raNabherI', 'zaMkhanAda' jaise parace chApane evaM vitaraNa karane kI jimmedArI Apane apane sAthiyoM ke sAtha lii| janmASTamI ke dina 3 sitambara 1942 ko rAtri meM nizAta sinemA hAla, godauliyA meM ekatrita jana samUha kA Apane lAbha uThAyA, phalataH parace bAMTate samaya aneka sAthiyoM ke sAtha giraphtAra kara jela bheja diye gye| Apako 3 sitambara 1942 se 7 akTUbara 1942 taka anDara TrAyala, 8 akTUbara 42 se 6 pharavarI 1943 taka sazrama kArAvAsa kI sajA huii| svataMtratA Andolana ke sandarbha meM Apase aneka bAra carcA huii| Apane batAyA ki - ' pharavarI 1943 kAzI hindU vizvavidyAlaya sthita ema0jI0 oNphisa ko bama se ur3Ane ke bAda, sAthiyoM se zastrAstra evaM aprayukta sAmAna lekara unheM sAmane gaMgAghATa kI bAlU meM chipAne kA kArya maiMne va anya sAthiyoM ne saphalatA pUrvaka kiyA thaa| syAdvAda mahAvidyAlaya se saMgharSa jArI rakhane kI khabara sarakAra ko nirantara milatI rhii| jaba 1944 meM Andolana samAptaprAyaH thA taba zrI TIkArAma DI()AI()jI() (guptacara) lakhanaU ke netRtva meM jaina vidyAlaya evaM nikaTastha jaina maMdira meM chApA mArA gyaa| bar3I saMkhyA meM gaMgA jI ko bheMTa car3hAne ke bAvajUda bhArI mAtrA meM zastra barAmada huye| tIna sAthI amRtalAla jaina, gulAbacanda jaina aura ghanazyAmadAsa giraphtAra huye / maiM va anya sAthI vahA~ se haTakara bhUmigata ho gaye / Andolana meM bhAga lene ke kAraNa kvIMsa Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI dharmacaMda jaina A zrI dharmacaMda jaina, putra - zrI gopAla caMda kA janma 1920 meM grAma - dAhoda, jilA - rAyasena (ma0pra0) meM huaa| 1942 ke Andolana meM Apane lagabhaga tIna mAha bhogaa| kA kArAvAsa ma0pra0 ke mukhyamaMtrI zrI prakAzacaMda seThI dvArA Apako prazastipatra bheMTa kara sammAnita kiyA gayA thaa| A - ( 1 ) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pR0-73 (2) 740 40 zrI dharmacaMda jaina zrI dharmacanda jaina kA janma 1924 meM pannA (ma0pra0) jile ke kakarahaTI gAMva meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI phadAlIlAla jaina thaa| bAda meM dharmacaMda jI sAgara (ma0pra0) meM Akara rahane lage aura 'masta' upanAma se vikhyAta ho gye| AjAdI ke Andolana meM tana-mana-dha na se aMgrejoM ke khilApha lar3ane vAle dharmacaMda jI ne AjAdI kI lar3AI ke dinoM kI yAdoM batAyA '16 varSa kI umra meM hI par3hanA chor3akara maiMne sakriya rUpa se AMdolana meM bhAga liyA aura aMgrejoM aura pulisa se chipa-chipa kara janatA meM AjAdI kI lahara phUMkane ke lie parce bAMTatA rahA. ko tAjA karate hue 1942 meM gAMdhI jI ke 'karo yA maro' ke AhvAna para cakarAghATa para Ayojita Ama sabhA ke daurAna For Private And Personal Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 194 . svataMtratA saMgrAma meM jaina nArebAjI aura dhArA 144 kA ullaghaMna karane para meM buDhAra, jilA-zahaDola (ma0pra0) meM huaa| apane sAthiyoM sahita Apa giraphtAra kara liye gaye aura kucha samaya ke bur3hAra ke sabase zikSita vyakti zrI jaina ne dina jela meM rhe| 2 akTUbara 1942 ko Apa majisTreTa bI0 e0 taka zikSA prAptakara eka zikSaka ke rUpa meM ke sAmane upasthita he| inase mAphI mAMgane ko kahA apanA jIvana prArambha kiyaa| (pArivArika paricaya heta gayA lekina dharamacaMda jI ne mAphI mAMgane se sApha manA dharmacaMda jI ke agraja zrI ratanacaMda jaina kA paricaya kara diyA, phalasvarUpa Apako 6 mAha kI sajA huii| isI grantha meM dekheM) para bhArata mAtA kI beDiyoM ke 2 mAha DiTezana meM bhI rakhA gayA jaba yaha jela meM the kAraNa zikSaka pada se tyAgapatra dekara Apa AjAdI to inakI mAtA jI kA nidhana ho gayA para jela se ke Andolana meM kUda pdd'e| bar3e bhAI ratanacaMda pahale nahIM chor3A gayA aura mAM ke nidhana kA dukha bhI Apa se hI Andolana meM sakriya the| 1942 ke Andolana deza kI khAtira haMsate-haMsate saha gye| meM 20-8-1942 ko Apa giraphtAra kara senTrala jela 'jilA svataMtratA saMgrAma senAnI saMgaThana' ke maMtrI rIvAM bheja diye gaye, jahA~ 22-2-1943 taka dharmacanda jI kahate haiM Aja ke daura meM samAja sevA anDaraTrAyala rhe| bAda meM 22-2-1943 ko 200/-rupaye ke nAma para netA padoM ke liye bhAga-daur3a aura dAMva-peMca jurmAnA aura chaha mAha kaThora kArAvAsa kI sajA Apako meM ulajhe rahate haiN| janasevA kI bhAvanA pahale jaisI sunAI gii| yaha sajA bhI Apane senTrala jela rIvAM meM kisI meM dikhAI nahIM detii| binA paise ke jarA sA kAma kaattii| nahIM hotaa| adhikArI, karmacArI aura tathAkathita netA zrI jaina zahaDola jilA kAMgresa kameTI tathA bhraSTAcAra meM DUbe hue haiN| Aja cAroM ora bhraSTAcAra aura kucha samaya dhanapurI kAlarI majadUra saMgha ke adhyakSa bhAI-bhatIjAbAda kA bolavAlA hai, adhikAMza yuvA pIr3hI rahe the| 1944 ke bAda Apa majadUroM ke netA kahe jAne svataMtratA senAniyoM ko sammAna nahIM detii|' lage the| majadUroM kI Arthika sthiti unnata karane meM dharmacaMda jI kahate haiM- 'Aja kI pIDhI AjAdI Apane mahatI bhUmikA nibhAI thii| 16-12-1987 ko ke mahattva ko nahIM samajha rahI hai| kitanI kurbAniyoM bhopAla meM ApakA dehAvasAna huaa| ke bAda aMgrejoM ke damana se mukti milI thii|' Apane A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-312 janatA se bhAI-cAre, zAMti aura janasevA ke lie kAma (2) jai) sa) rA0 a0 (3) svA0 A0 za), pRSTha-103 karane kA AhvAna kiyaa| zrI dharmacanda 'masta' ko ma0pra0 sarakAra ne tAmrapatra zrI dhIrajamala ke turakhiyA bheMTa kara sammAnita kiyA thA, Apa kAMgresa sahita byAvara (rAjasthAna) ke zrI dhIrajamala ke0 aneka samAjasevI saMsthAoM se jur3e hue the| 1999 meM tarakhiyA vidyArthI jIvana meM hI rASTrIya Andolana meM ApakA nidhana ho gyaa| kUda pdd'e| 1912 meM jaba Apa jaina TreniMga kAleja ___ A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-32 ratalAma meM par3ha rahe the taba gAMdhI jI ne sAbaramatI ke (2) dainika bhAskara, bhopAla 22-8-94 (3) A0 dI0, pRSTha-50 taTa para satyAgraha zurU kiyA thA, usameM Apane bhartI savAI siMghaI zrI dharmacaMda jaina honA caahaa| Azrama meM kucha dina rahe bhI, cUMki vahA~ zahaDola jilA kAMgresa kameTI ke adhyakSa rahe pitAjI kI binA AjJA ke bhartI nahIM kiyA jAtA zrI dharmacaMda jaina, putra-zrI rAmacaMda jaina kA janma 1913 thA, ataH AjJA na milane se punaH ratalAma meM par3hAI For Private And Personal Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 195 prArambha kii| 1920 meM bambaI gaye, usa samaya zrI natthU jaina carkhA khAdI khilAphata kI gUMja thI, tilaka svarAjya svataMtratA senAnI zrI natthU jaina (jAmalA) baitUla phaNDa kA Andolana cala rahA thA, Apane vahA~ (ma0pra0) nivAsI the| 1942 ke dezavyApI AMdolana sabhAoM meM bhAga liyaa| Apane 'jAgRti' mAsika meM Apa eka saptAha taka najarabaMda rhe| prArambha kiyA aura ghara para hI khAdI pracAra ke lie AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga- 5, pRSTha-158 bhaMDAra khola diyaa| ____ gAMdhI jI ke pakke anuyAyI turakhiyA jI kisI zrI natthUlAla nArada dina geMhU kI bhUsI, kisI dina mUMgaphalI, kelA, lakhanAdauna (sivanI) ma0pra0 ke zrI natthUlAla bAjarA, maMga, canA Adi eka-eka cIja para nikAlane nArada, putra- zrI dulIcaMda kA janma 1913 meM huaa| kA abhyAsa karate rhe| manuSya 4 paise meM bhI apanA 1939 meM jabalapura tripurI kAMgresa meM Apane maisa dina kATa sakatA hai, isakA anabhava kiyaa| jaba insapekTara kA kArya bahuta saMlagnatA se kiyA / gAMdhI jI giraphtAra hue taba unake mukta hone taka ghI 1941 meM Apane vyaktigata satyAgraha dinAMka chor3a diyaa| jaina samAja meM rASTradharma kA pracAra karane 19-4-1941 ko lakhanAdauna tahasIla ke 'AdegAMva' kI bhAvanA se 'jaina TreniMga kAleja, bIkAnera' kA grAma se zurU kiyaa| Apa vahA~ se karIba 15 dina saMcAlana hAtha meM liyaa| 1925 meM byAvara (rAjya) meM paidala calane ke bAda hozaMgAbAda jilA ke DogI grAma Apane jaina gurukula Arambha kiyA, jisake chAtroM se meM giraphtAra kara chiMdabAr3A jela lAye gye| vahA~ khAdI pracAra, rASTrIya julUsoM aura sabhAoM meM bhAga lagabhaga 6 mAha rakhakara rihA kara diye gye| lenA, madyaniSedha aura rASTrIya vicAroM kA pracAra gAMva-gAMva A0-(1) ma0 pra) svasai0, bhAga-1, pRSTha-235 (2) meM karAte rhe| jai0 sa0 rA0 a0, pRSTha-55 turakhiyA jI ko 1944 ke gurukula utsava para zrI nathamala corar3iyA maNDapa meM netAjI ke phoTo lagAne kA aparAdha rASTrabhakta evaM pramukha samAjasevI zrI nathamala banAkara giraphtAra kara, ajamera senTrala jela bhejA coraDiyA kA janma visaM0 1932 (sana 1876) meM gayA aura utsava ke pazcAt mukta kiyA gyaa| nImaca (ma0pra0) meM huaa| A0-(1) jai0 sa) rA0 a0, pRSTha-68 Apake pitA kA nAma zrI zrI nagInamala jaina hemarAja thaa| Apake pUrvajoM grAma rAnApura, jilA-jhAbuA (ma0pra0) ke zrI kA nivAsa DIDavAnA thaa| nagInamala jaina, putra zrI caMpAlAla jaina kA janma vikrama saMvat 1775 ke 5-10-1923 ko huaa| Apane 1942 ke Andolana AsapAsa ve nImaca meM sakriya bhAga liyaa| Apako zAsana kI ora Akara basa gaye the| se prazasti patra pradAna kara sammAnita kiyA gyaa| corar3iyA jI tana-mana aura Apake agraja zrI basantIlAla jaina bhI svAdhInatA / - dhana tInoM se to sampanna the hI, ve rASTraprema, niSkalaMka senAnI haiN| chavi, nirbhIka vyaktitva, dRr3ha saMkalpa evaM kuzala A) (1) mA pra) sva) sai), bhAga-4, pRSTha-141 netRtva kSamatA se bhI sampanna the| apanI samUcI sampannatA For Private And Personal Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 196 svataMtratA saMgrAma meM jaina kA upayoga uhoMne svataMtratA saMgrAma kI saphalatA ke Apake netRtva meM satyAgraha aura bhI sabala ho lie kiyaa| utthaa| Apake uttejaka bhASaNoM se parezAna hokara 1930 nImaca kSetra meM sabase pahale corar3iyA jI ne hI meM daphA 118 A ke antargata eka varSa kI sajA sunAI svarAjya prApti ke lie jayaghoSa kiyaa| Apane 1920 gii| jela meM hathakar3I pahanAkara kAlakoTharI meM rakhA meM nAgapura kAMgresa meM bhAga liyaa| yahIM ApakA samparka gyaa| jaba Apa ajamera kI senTrala jela meM kArAvAsa rAjasthAna meM rASTrIyatA ke janmadAtA paM0 arjuna lAla bhugata rahe the usI daurAna 30 akTUbara 1930 ko Apake seThI se huaa| jayapura ke zrI rAmanArAyaNa caudharI, zrI yuvA putra mAdhavasiMha kI mRtyu ho gii| durgAprasAda caudharI, sIkara ke zrI lAdUrAma jozI Adi jelara ne inheM yaha dukhada sUcanA dete hue kahA se samparka bhI nAgapura sammelana meM hI huaa| ina saba ki 'yadi Apa apane kAryoM ke lie kSamA yAcanA kI salAha para corar3iyA jI apane aneka sAthiyoM ko kara leM va bhaviSya meM rAjanIti meM bhAga na lene kA lekara 1922 meM 'bijoliyA kisAna AMdolana' meM likhita AzvAsana de deM to Apako rihA kara diyA zAmila hone phuNce| vahA~ inakI bheMTa jaba bijoliyA jaayegaa|' coraDiyA jI ne apanA hRdaya majabUta kiyA kesarI vijayasiMha pathika se haI taba pathika jI ne .. ne va dRr3ha vANI meM unhoMne jelara ko uttara dete hue kahA inheM apanI sArI yojanA samajhAkara vApisa nImaca yaha 'mAdhavasiMha aba jIvita nahIM ho sktaa| merI eka kahakara bheja diyA ki, 'yaha AMdolana lambA clegaa| patrI kesara pahale hI vidhavA hai| aba mAdhavasiMha kI mujhe nizcita hI giraphtAra kara liyA jaayegaa| yadi aisA palI bhI merI beTI banakara rhegii| maiM parivAra ke lie ho jAye taba Apa tatkAla bijoliyA pahuMcakara netRtva deza kA hita nahIM tyAga sktaa|' unhoMne kSamA nahIM samhAla lenaa| yahA~ rahane se to donoM ko hI giraphtAra maaNgii| bAda meM vRddhAvasthA ke kAraNa cha: mAha pUrva hI kara liyA jaayegaa|' unheM mukta kara diyA gyaa| 1929 meM nImaca meM vidhivata kAMgresa kI sthApanA harijana utthAna ke lie Apane pAThazAlAyeM zurU kI gaI aura corar3iyA jI ko nImaca meM kAMgresa kA kI thiiN| sattara hajAra rupaye kA avadAna dekara pradeza prathama adhyakSa banAyA gyaa| nImaca chAvanI meM kAMgresa meM kanyA gurukula kI sthApanA kI thii| Apake tapasvI kI isa prakAra ghoSaNA va sthApanA, kamAMDiMga Aphisara jIvana ne Apako lokapriya banA diyA thaa| akhila ke lie eka bahuta bar3I cunautI thii| cunautI kAMgresa bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAMphreMsa ne Apako, ke lie bhI bahuta bar3I thii| saMgharSa zurU ho gyaa| pahale 'samAja bhUSaNa' kI padavI se sammAnita kiyA thaa| 1936 dina, pahalI sabhA se hii|| meM ApakA nidhana ho gyaa| isI bIca namaka satyAgraha kA AhvAna ho gyaa| A)-(1) ma) pra) sva) sai0, bhAga--4, pRSTha 215 nirdeza pAte hI corar3iyA jI ajamera cale gye| zrI (2) sva) sA) ma), pRSTha 75-77 (3) i0 a0 o0, bhAga-2, choTelAla yAdava, zrI daulatarAma, zrI premacaMda va zrI bihArI pRSTha-399 (4) rAjasthAnI AjAdI ke dIvAne. pRSTha 125-127 lAla Adi sabhI inake sAtha the| coraDiyA jI ne jisa (5) dainika bhAskara, indaura, 15 agasta 1997 nirbhIkatA evaM kuzalatA se satyAgraha AMdolana kA netRtva zrI nathamala lor3hA kiyA usase prabhAvita hokara paMDita haribhAU upAdhyAya jayapura (rAja.) ke zrI nathamala lor3hA kA janma ke giraphtAra hote hI tatkAla corar3iyA jI ko DikTeTara bhAdrapada zukla 14 saMvat 1975 (1918 I0) ko cuna liyA gyaa| huaa| jayapura meM prajAmaNDala ke punargaThana ke bAda ve For Private And Personal Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 197 usase sambaddha ho gye| 1939 ke prajAmaNDala Andolana zrI nanhelAla jaina meM ve sakriya rahe, aneka bAra giraphtAra hue (para zrI nanhe lAla, putrA-- zrI kundana lAla aparAdha pramANita na ho pAne ke kAraNa) aura chor3a grAma-karrApura, jilA-sAgara (ma0pra0) ke nivAsI the| diye gye| aisI avasthA meM unheM baukhalAyI pulisa Apane 1942 ke Andolana meM thAnA jalAyA, phalataH kI amAnuSika krUratAoM kA zikAra honA par3atA thaa| lagabhaga 15 mAha kA kArAvAsa Apako bhoganA par3A pulisa unheM binA aparAdha ke hI 1-2 dinoM taka A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-34 kotavAlI meM rakhatI thii| (2) pa0 jai0 i0, pRSTha-526 (3) AO dI0, pRSTha-52 A0-(1) rA0 sva0 se), pRSTha-216 zrI nanhelAla jaina zrI nandalAla pArakha sAgara (ma0pra0) ke zrI nanhelAla jaina, putra-zrI AjAdI ke dIvAne zrI naMdalAla pArakha kA janma rAjasthAna meM huaa| Apa bacapana se hI bhArata mAM ko paramAnanda ne 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga aMgrejoM kI parAdhInatA se mukta karAne kI socA karate liyA, phalata: 10 akTUbara 1942 se 9 apraila 1943 the| 1942 meM jaba pArakha jI 12 vIM kakSA ke chAtra taka kA kArAvAsa bhogaa| A)-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRpTa 34 (2) tha taba bhArata chor3A AndAlana' ma chAtrA kA natRtva pa0 jai0 i0, pRSTha-527 (3) A0 do0, pRSTha-87 karate huye anya chAtroM evaM prajAmaMDala netAoM ke sAtha 16 sitambara 1942 ko 'bhArata surakSA adhiniyama' ke zrI nanhelAla jaina antargata giraphtAra karake najarabaMda kara diye gye| jahAM kaTaMgI, tahasIla- pATana, jilA- jabalapura se ye sabake sAtha 5 navaMbara 1942 ko rihA kiye gye| (ma0pra0) ke zrI nanhelAla jaina, putra-zrI bhadaIlAla rihAI ke bAda bhI Apa svAdhInatA saMgrAma se jur3e rhe| jaina kA janma pATana meM huaa| 1942 ke agasta krAnti bI0 e0 ela0 ela0 bI0 pAsa karake pArakha jI ne Andolana meM Apa 'AjAdI ke matavAle' dala meM zAmila vakAlata zurU kara dii| karIba 50 varSa kI avasthA ho gaye aura pulisa thAne para hI rASTrIya dhvaja phaharAne meM inakA dehAvasAna ho gyaa| inakI patnI zrImatI cala par3e, phalata: giraphtAra kara liye gaye aura keMdrIya premabAI ko 'rAjasthAna sarakAra svataMtratA saMgrAma senAnI kArAgAra jabalapura meM 11 mAha kA bandI jIvana bitaayaa| sammAna peMzana' prApta ho rahI hai| rogagrasta ho jAne para kucha samaya bAda hI ApakA nidha A0-(1) zrI bAgamala bAThiyA, koTA dvArA preSita paricaya na ho gyaa| Apako zahIda kahA jAye to koI atizayokti nahIM hogii| zrImatI nanhIbAI jaina A0-(1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-1, pRSTha--63 deza kI AjAdI ke lie calAye gaye Andolana (2) svA0 A0 pA0, pRSTha-118 meM jabalapura (ma0pra0) se mahilAyeM bhI pIche nahIM rhiiN| grAma-lathakAnA (sihorA), jilA-jabalapara zrI nanhelAla bukhAriyA (ma0pra0) kI zrImatI nanhIbAI jaina ne 1942 ke bInA (sAgara) ma0pra0 ke zrI nanhelAla bukhAriyA bhArata chor3o Andolana meM bhAga liyA tathA 8 mAha 18 kI bacapana se hI deza sevA meM ruci rhii| aneka dina jabalapura jela meM gujaare| varSoM taka bInA nagara meM gAMdhI jI dvArA calAye gaye ___ AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-63 satyAgraha va asahayoga Andolana meM Apane sakriya For Private And Personal Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 198 svataMtratA saMgrAma meM jaina bhAga liyaa| 1942 ke Andolana meM chaha mAha ke karAkara titara-bitara karane kI koziza kI, narendra bhAI kArAvAsa kI sajA Apane bhogii| Apa bInA ke para bhI kalekTara ne maMca para car3hakara beMtoM ke kaI prahAra suprasiddha kAryakartA rahe haiN| aneka varSoM taka nAbhinaMdana kie| isa ghaTanA ne Aga meM ghI kA kAma kiyaa| virodha di|) jaina sabhA ke maMtrI rahe haiN| aura vidroha kI bhAvanA bar3hatI calI gii| 1939-40 A0-(1)ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-2, pRSTha-34 (2) meM amRtasara jAkara usa samaya ke mahAn netA paNDita pa) jai0 i0, pRSTha-458 javAharalAla neharU kA akhila bhAratIya skAUTa jambUrI zrI narahara koThArI meM svAgata kiyaa| paNDita jI ke vicAroM ne narendra bhAI vidhi snAtaka, indaura (ma0pra0) ke zrI narahara ke hRdaya meM utpanna virodha aura vidroha kI bhAvanA ko koThArI, putra-zrI gaNeza koThArI kA janma 1895 meM mUrtarUpa de diyaa| huaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM Apane 1942 kA svataMtratA Andolana chir3a gayA thaa| sakriya bhAga liyA tathA dinAMka 22-8-42 se mahAtmA gAMdhI ke netRtva meM deza ke strI, puruSa, bacce 19-6-43 taka kA kArAvAsa bhogaa| . 1949 meM aura bUr3he sabhI apanI AjAdI ke lie saMgaThita ho ApakA svargavAsa ho gyaa| rahe the| narendra jI jaise dezabhakta ke hRdaya meM qAnti AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-25 kI ciMgArI phUTakara zolA bana gii| apane kAleja meM zrI narendrakumAra jaina unhoMne 'sTUDeNTa kAMgresa' kA saMgaThana kiyaa| samAjasevA, sahadayatA, nyAyapriyatA, dAnazIlatA dekhate-dekhate kAleja ke aneka chAtra sTUDenTa kAMgresa Adi ke kAraNa pUre uttarAkhaMDa meM 'narendra bhAI' ke __ ke sadasya bana gaye aura svataMtratA saMgrAma meM kUda pdd'e| nAma se vikhyAta zrI hindustAna ke itihAsa meM meraTha krAMti kA gar3ha rahA hai| narendrakumAra kA janma 19 aise nagara meM naujavAnoM ke hRdaya meM krAMti kI phUMka bharate hue narendra bhAI ne aneka sthAnoM para janasabhAoM aura julAI 1923 ko sahAranapura . (u0pra0), jile ke kasbe / AMdolanoM meM bhAga lekara chAtra varga ko protsAhana dete aa| hue svataMtratA saMgrAma ko tIvra kiyaa| philma udyoga ke bAlyAvasthA meM devabanda lokapriya kalAkAra zekhara narendra bhAI ke sahapAThI the, aura mujaphpharanagara meM zikSA jinhoMne narendra bhAI ke sAtha Andolana meM mahattvapUrNa prApta karane ke bAda narendra bhAI ne apanI ucca zikSA bhUmikA nibhaaii| 1942 ke AMdolana meM apane aneka meraTha meM grahaNa kii| sAthiyoM ke sAtha narendra bhAI meraTha meM giraphtAra kara jela mujaphpharanagara meM apanI par3hAI ke daurAna narendra bheja diye gye| u0 pra0 ke bhUtapUrva zikSA maMtrI zrI kailAza bhAI ne 'sTUDenTa pheDarezana' kI sthApanA kI aura svataMtratA / prakAza evaM anya netA narendra bhAI ke sAtha jela meM the| kI lar3AI ke lie jana sabhAeM Ayojita karanI zurU jela se chUTane ke bAda narendra jI phira chAtra kii| 1939 meM mujaphpharanagara kI 'sTUDenTa pheDarezana' Andolana ko saMgaThita karane meM juTa gaye kintu prazAsana kI ora se Ayojita eka janasabhA meM aMgrejoM ke viruddha kI zakhtI ke kAraNa inako meraTha chor3akara kucha samaya jaba bolanA zurU kiyA aura AjAdI kI mAMga uThAI ke lie udayapura jAnA pdd'aa| udayapura usa samaya taka to tatkAlIna aMgreja kalekTara ne pulisa se AkramaNa eka riyAsata thii| vahAM pahuMcakara narendra bhAI ne 'bhIla da meM huaa| hue svataMtratA saMgrAma For Private And Personal Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa Andolana' Arambha kiyA aura aMgrejoM ke khilApha janatA meM Aga phailAte rhe| kAMgresa pArTI ke sakriya kAryakartA ke rUpa meM kArya karate hue kucha samaya bAda narendra jI punaH meraTha lauTa aaye| meraTha meM purAne sAthiyoM kI TolI phira jur3ane lgii| kintu Arthika kaThinAIyoM ke kAraNa chAtroM ko punargaThita karane kI samasyA aura svayaM apanA kharcA uThAne kI samasyA ne narendra bhAI ko cintita kara diyaa| antataH prayAsa karane para unako eka baiMka meM naukarI mila gii| baiMka se milane vAle vetana kA adhikAMza bhAga to yuvaka sAthiyoM ke saMgaThana para vyaya ho jAtA thA aura idhara hoTala vAloM kA udhAra bar3hatA rahatA / isI prakAra jIvana cakra calatA rhaa| narendra bhAI dina meM baiMka kI naukarI karate aura subaha zAma kAMgresa va svataMtratA AMdolana ke cakkara meM lage rhte| 1946 meM yuvakoM kI eka baiThaka ke sambandha meM narendra bhAI deharAdUna Aye ! yahAM Akara narendra bhAI ne yahIM rahane kA nizcaya kiyA, kyoMki vaha baiMka kI naukarI se bhI parezAna the aura baiMka vAle inakI krAMtikArI gatividhiyoM se| 1946 meM hI narendra jI deharAdUna ziphTa kara gye| cU~ki vivAha ke bAda jimmedAriyA~ bar3ha jAtI haiM, vizeSa rUpa se taba jabaki parivAra bar3hane lge| isI kAraNa unhoMne apanA choTA sA vyApAra zurU kara diyA, kintu rAjanaitika aura sAmAjika kArya yahAM bhI cAlU rhaa| acchA vaktA aura parizramI hone ke nAte alpa samaya meM hI ve yahAM bhI lokapriya ho gaye aura apane jana-sevI kAryo ke kAraNa sammAna prApta karane lge| 15 agasta 1947 ko bhAratavarSa kA vibhAjana huA aura deza AjAda ho gyaa| deharAdUna meM hindu-muslima phisAda na bar3he isalie narendra jI jagaha-jagaha sthiti kA kAbU meM rakhane ke lie prayAsa karate rhe| idhara pAkistAna se zaraNArthI bhAI bahuta bar3I saMkhyA meM bhArata Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 199 ke vibhinna sthAnoM para Akara basa gye| deharAdUna Ane vAle zaraNArthiyoM kI saMkhyA bahuta adhika thI, nareMdra jI ne zaraNArthiyoM kI kaThinAI ko dekhate hue tejI se daur3adhUpa zurU kI aura nagara ke vibhinna logoM ko ekatrita kara sahAyatA kArya prArambha kara diyaa| apane vyApAra ko chor3akara ve jana-sevA meM juTa gye| unakI lagana, parizrama aura aTUTa sevA ko dekhate hue zAsana ne inako deharAdUna meM zaraNArthI sahAyatA aura punarvAsa samiti kA mantrI aura spezala majisTreTa niyukta kiyaa| narendra bhAI ne jitanI lagana aura tapasyA ke sAtha punarvA ke lie prayAsa kiyA, vaha Aja bhI tatkAlIna zaraNArthI bhAIyoM ke hRdaya meM hai| 3 janavarI 1959 ko bhUtapUrva rASTrapati zrI vI0vI0girI ne reDakrAsa meM mahattvapUrNa sevAoM ke lie narendra bhAI jaise mitra kI bahuta prazaMsA kI thii| samAja sevI saMsthAoM ke mAdhyama se narendra jI nirantara mahattvapUrNa Ayojana karate rhe| 1965 ke bhArata-pAka yuddha ke daurAna unhoMne kaI mahattvapUrNa kArya kiye| rASTrIya surakSA koSa meM kAphI bar3I dhanarAzi ekatrita karAne meM unhoMne athaka parizrama kiyaa| 1968 meM u0pra0 sarakAra dvArA narendra jI ko gaira sarakArI jela nirIkSaka niyukta kiyA gyaa| 1968 meM hI u0pra0 ke rAjyapAla mahodaya ne inheM jilA svAsthya salAhakAra samiti kA sadasya manonIta kiyaa| 23 aktUbara 1972 ko u0pra0 skAuTsa evaM gAIDa ke antarrASTrIya mAmaloM ke kAryAlaya Ayukta pada para narendra bhAI kI niyukti huI jo ki kAphI garimA kA viSaya thii| 1973 meM narendra jI u0pra0 aparAdha nirodhaka samiti ke ceyaramaina cune gye| mAnanIya rASTrapati zrI phakharUddIna ahamada ne 6-12-66 ko rASTra kA skAuTiMga kA sarvocca padaka Silver Elephant pradAna kiyA evaM 23 - 2 - 78 ko kAryavAhaka rASTrapati zrI vI0DI0 jattI ne narendra bhAI ko udyoga patra pradAna kiyA / For Private And Personal Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 200 - svataMtratA saMgrAma meM jaina sadaiva prasannacita rahane vAle narendra bhAI kevala prArambha ke kucha dinoM meM Apa rAjya-sabhAsAmAjika kAryakartA hI nahIM balki eka lekhaka bhI sacivAlaya meM anuvAdaka tathA sahAyaka sampAdaka rahe haiN| inhoMne dhArmika tathA sAmAjika viSayoM para aneka phira 'navabhArata TAimsa' (naI dillI) ke saMpAdakIya pustakeM likhI haiN| ApakI 'aparAdhI' pustaka kA vibhAga se pUrNa rUpa se juDa gae the| 'navabhArata TAimsa' vimocana, mAnanIya rASTrapati jJAnI jailasiMha jI ne kI sevA meM Ane se pUrva Apane svataMtra rUpa se eka kiyA thaa| aMgrejI mAsika patra 'kaNTemporerI' kA sampAdana-prakAzana u0pra0 meM skAuTsa evaM gAiDsa Andolana ko bhI 1956 aura 1958 bIca kiyA thaa| ApakA hindI, samRddha banAne meM jitanA yogadAna ApakA rahA, zAyada aMgrejI aura urdU Adi kaI bhASAoM para samAna adhi hI utanA kisI anya kA rahA ho| vyApArI varga meM kAra thaa| Apake dvArA likhita sAhitya 'darIcA aura bhI Apa baDe lokapriya haiN| Apa cembara Apha kaoNmarsa AInA' (1969) (upanyAsa), 'guru mehamAna, celA eNDa iNDasTrI ke pradhAna raha cuke haiM, Apane vizva mejabAna' (1970) kahAnI-saMkalana Adi pramukha haiN| ke adhikAMza dezoM kI yAtrAyeM kI haiN| 17 pharavarI 1975 ko naI dillI meM ApakA dhArmika kSetra meM bhI Apa pIche nahIM rahe, Apa nidhana ho gyaa| uttarAkhaNDa bha) mahAvIra samAroha samiti ke adhyakSa AO-(1) divagaMta hindI sevI, bhAga-2, pRSTha 456 rhe| aneka jaina saMsthAoM ko Apane samRddha banAyA hai| DaoN0 narendra vidyArthI ApakI dhArmika evaM sAmAjika sevAoM ke upalakSya svaccha-zveta moTI khAdI kA dhotI-kurtA aura meM 'a)bhA) narendra bhAI abhinandana samAroha samiti' TopI, svAbhimAna, sAdagI evaM saralatA kI pratimUrti, ne 1983 meM ApakI SaSThIpUrti ke avasara para ApakA dabaMga tathA nirbhIka vyaktitva, abhinandana grantha nikAlakara Apako sammAnita kiyA 'kauna balihArI na jAye isa thaa| isa grantha meM vistAra se Apake vyaktitva aura kRtitva rUpa para' yaha rUpa thA DaoN0 kI carcA hai| narendra kumAra kA, jo AO-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) narendra bhAI abhinandana grantha (3) sa0 sa0 (4) rIjanala eksapresa 5-8-94 samAcAra patra janasAmAnya meM 'vidyArthI jI' aneka paricaya pholDara Adi ke nAma se lokapriya rahe haiM aura aba hamAre bIca nahIM haiM zrI narendra goyala __kintu unake avismaraNIya sevA kAryoM, jaina darzana ke suprasiddha vidvAn zrI dayAcanda .. sAhitya lekhana evaM paropakArI dharmaniSTha jIvana kI goyalIya ke putra zrI narendra goyala kA janma samatiyA~ sAmAjika cetanA kA paryAya banakara mAnasapaTala 26 pharavarI 1925 ko lakhanaU (u0pra0) meM huaa| para sadaiva aMkita rheNgii| ApakA sampUrNa jIvana Apane kAzI hindu vizvavidyAlaya se darzana zAstra meM sAmAjika evaM rAjanaitika sevAoM kA anaThA saMgama em)e|) karane ke uparAnta patrakAritA tathA svataMtra rahA hai| Aja bhI ve apane yazaH zarIra se samagra jaina lekhana prArambha kara diyA thaa| chAtrAvasthA meM hI 1942 samAja ke hRdaya meM base hue haiN| ke agasta Andolana meM sakriya rUpa se bhAga lekara vidyArthI jI kA janma chatarapara (ma0pra0) jile Apane jela-yAtrA kii| ke laghu sammeda zikhara nAma se vikhyAta 'droNagiri' For Private And Personal Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa acala ke gAMva dhanaguvA~ meM 15 agasta 1924 ko huA thaa| Apane bacapana se hI abhAva, aura samasyAoM se jUjhakara svayaM hI apanA mArga prazasta kiyA / Apa jaba gurudatta digambara jaina saMskRta vidyAlaya, droNagiri meM prAthamika zikSA prApta kara rahe the, tabhI Apako prAtaH smaraNIya santa zrI gaNeza prasAda jI 'varNI' ke sAnnidhya kA saubhAgya prApta huaa| varNI jI ke pArasa sparza se dhanaguvAM kA yaha anapar3ha bAlaka 'kuMdana' banane gaNeza prasAda varNI digambara jaina saMskRta vidyAlaya, sAgara, syAdvAda mahAvidyAlaya, banArasa aura ilAhAbAda vizvavidyAlaya gyaa| jahAM varNI jI ke mArgadarzana se zAstrI, sAhityAcArya, kAvyatIrtha evaM bI0e0 Adi ko uccatama parIkSAeM uttIrNa kara eka nayA kIrtimAna sthApita kiyA aura Arthika vipannatA meM bhI sva-arjita sAdhanoM se apanA jJAna Age bar3hAte rhe| vidyArthI jI alpAyu meM hI dRDhanizcayI, nispRhI, laganazIla tathA meghAvI chAtra ke rUpa meM vikhyAta ho gae the| vidyArthI jI ne gAMvoM meM vyApta abhAva, garIbI, chuAchUta, anyAya, DAkuoM kA AtaMka aura nirIha janatA kA zoSaNa nikaTa se dekhA thA, ataH yahAM kI janatA ko khuzahAla, Atmanirbhara evaM zoSaNamukta banAne kI jo Aga adhyayanakAla se unake antarmana meM sulaga rahI thI, use sAkAra rUpa dene kI pratijJA kii| jaise hI 1942 meM 'bhArata chor3o Andolana' kA bigula bajA, vidyArthI jI apanI parIkSA chor3akara svataMtratA saMgrAma kI jvAlA meM kUda par3e aura videzI zAsana kI ber3iyo ko tor3ane ke lie janamAnasa taiyAra karane meM laga ge| usa samaya gAMva kI janatA se briTiza sarakAra avaidha evaM anucita kara vasUlI karatI thii| Apane isa kara kA jamakara virodha kiyA evaM briTiza sarakAra se Takkara lene hetu grAmavAsiyoM ko uksaayaa| phalasvarUpa unheM 'rAjadrohI' evaM 'rAjavirodhI' mAnakara gAMva chor3akara jAne kA Adeza milaa| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 201 grAma niSkAsana kI isa kAryavAhI se unheM aura unake parivAra ke sadasyoM ko hIrApura ( jilA - sAgara ) meM rahakara ghora saMkaTa kA sAmanA karanA pdd'aa| vidyArthI jI yahA~ bhI zAnta na rahe aura rAjanaitika gatividhi yoM meM laga jAne ke kAraNa pulisa dvArA pratAr3ita hote rahe, pulisa lAThI cArja meM hAtha TUTA, lekina utsAha phira bhI kama na huA aura na hI pulisa kI pakar3a meM AsAnI se Ae / agasta 1942 se akTUbara 1943 taka vidyArthI jI ne bhUmigata rahakara mukti AMdolana meM sakriya kArya kiyA evaM gupacupa DhaMga se janasamUha ko briTiza zAsana ke atyAcAra na sahane ke liye uttejaka aura bhar3akAne vAle ojasvI bhASaNa dete rhe| apanI naI sUjhabUjha se mAtRbhUmi para mara miTane kA saMdeza cAroM ora phailAte rahe, jisase briTiza zAsana ke viruddha asaMtoSa kA vAtAvaraNa nirmita huaa| Apane jela yAtanAeM sahIM, lekina dezasevA aura dezabhakti se vimukha nahIM hue / 4 1945 meM jaba netAjI subhASa caMda bosa kI 'AjAda hinda senA' ke senAnI, svataMtratA ke pujArI, dezabhakta sahagala, Dhillana, zAhanabAja Adi ko briTiza sarakAra ne lAla kile meM baMda kara diyA thA, taba sabhI dezavAsI tilamilA utthe| vidyArthI jI se bhI zAnta na baiThA gayA aura unhoMne 'jaina bhrAtRsaMgha' jabalapura meM jAkara sabhAeM kiiN| deza kI rakSA hetu candA ikaTThA kara 'AjAda hinda phauja' ke senAniyoM ke lie bhejaa| usa samaya jabalapura kI jaina samAja ne banArasa se adhyayana chor3akara Aye narendra jI ko sammAnita kiyA thaa| svAdhInatA AMdolana meM sakriya bhUmikA nibhAne ke upalakSya meM svataMtratA kI 25vIM varSagAMTha para 15 agasta 1973 ko madhyapradeza zAsana ne Apako 'prazasti patra' bheMTakara sammAnita kiyA thaa| vidyArthI jI kI karmaThatA, nisvArtha sevAoM evaM dezaprema se prabhAvita hokara kAMgresa ne 1954 ke For Private And Personal Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 202 . svataMtratA saMgrAma meM jaina bar3AmalaharA vidhAnasabhA upacunAva meM Apako pArTI samAroha meM Apako 'tAmra prazasti-patra' se sammAnita kA TikaTa pradAna kiyA aura Apa bahumata se vijayI kiyA thaa| bhI hue| vidhAyaka rahakara vidyArthI jI ne apane vidyArthI jI ma0pra0 svataMtratA saMgrAma senAnI vidhAnasabhA kSetra meM aneka prAimarI skUla, miDila saMgha ke kAryakAriNI sadasya, chatarapura jilA svataMtratA skUla aura tIna hAyara sekeNDarI skUla sthApita saMgrAma senAnI saMgha ke variSTha upAdhyakSa, ma0pra0 karAe tathA inake bhavanoM kA nirmANa kraayaa| grAmINa majadUra kAMgresa, jilA chatarapura ke adhyakSa, vidyArthI jI sAmAjika evaM dhArmika aMdhavizvAsoM, ma0pra0 kAMgresa kameTI, bhopAla ke sadasya evaM jilA kurItiyoM aura vikRtiyoM ke unmUlana kA niraMtara prayAsa kAMgresa kameTI ke do bAra mahAmaMtrI rhe| Apa DaoN0 karate rhe| mRtyu-bhoja, dahejaprathA, aspRzyatA, bAlavivAha, harisiMha gaura vizvavidyAlaya sAgara kI ephilieTiMga vRddha-vivAha evaM kanyA-vikraya jaisI kurItiyoM ke kameTI ke sadasya bhI rahe the| / virodha meM ojapUrNa lekha likhakara janajAgRti kA samAja sudhAra ke sAtha hI sAhityika kSetra meM abhiyAna chedd'aa| sAdhanahIna evaM abhAvagrasta udIyamAna bhI vidyArthI jI kA yogadAna avismaraNIya hai| Apane yuvA pratibhAoM ko sadaiva Age bar3hane kI preraNA tathA lagabhaga 25 pustakoM kA lekhana evaM saMpAdana kiyaa| protsAhana diyaa| Apa kabhI avasaravAdI bana kara 1949 se Apane aspRzyatA nivAraNa para kArya zurU samaya kI lahara meM nahIM bhe| kaTTara gAMdhIvAdI kiyA evaM kaumI ekatA ko bar3hAvA dene, sAmpradAyika vicAradhAra se jur3e rahakara saMkaTa kI ghar3I meM bhI bhedabhAva aura chUAchUta ko miTAne ke uddezya se apane kArya meM aDiga rhe| ApakA sampUrNa jIvana 'chuAchUta kalaMka hai' tathA 'achUta koI nahIM' pustakeM eka khulI pustaka kI bhAMti 'kathanI aura karanI' likhiiN| ina donoM pustakoM para Apako zAsana dvArA ko caritArtha karatA rhaa| 'chatrasAla puraskAra' evaM 'prazasti-patra' se sammAnita vidyArthI jI ne dhArmika kSetra meM avirala yogadAna kiyA gyaa| usa samaya 'harijana maMdira praveza' kA diyaa| jahA~ Apane naI pratiSThAoM evaM gajaratha mahotsavoM lekara AMdolana cala rahA thaa| isa jaTila samasyA ko meM ullekhanIya sahayoga diyA vahIM prAcIna maMdiroM ke sulajhAne hetu vidyArthI jI ne zAstrIya tarka evaM pramANa jIrNoddhAra evaM jJAna pracAra hetu vidyAlayoM kI sthApanA dekara 'harijana maMdira praveza' pustaka likhI, jisane para jora diyaa| Apane bar3AmalaharA meM janatA hAyara eka krAMti paidA kara dI thii| droNagiri darzana, sekeNDarI skUla kA zubhAraMbha karAyA tathA 1960 se rezaMdIgiri, bApU kI anokhI khoja Adi ApakI 1965 taka isa skUla ke prAcArya bhI rahe aura kuzala anya pustakeM haiN| prazAsana ke dvArA saMsthA kA saMvardhana kiyaa| bhagavAn vidyArthI jI ne prAtaH smaraNIya santa gaNeza prasAda mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava ke pAvana avasara jI varNI kI DAyarI, patroM, pravacana evaM lekhoM se prApta para bundelakhaNDa ke aneka sthAnoM para netra ziviroM ke sAmagrI dvArA 'varNI sAhitya' kA vidvattApUrNa sampAdana saphala Ayojana meM vidyArthI jI ne apanA amUlya kara varNI bhaktoM meM agragaNya banane kA saubhAgya prApta yogadAna diyA thaa| isa smaraNIya bhUmikA ke lie kiyaa| Apa 'varNI-sAhitya-vizeSajJa' mAne jAte the| 'droNa prAntIya navayuvaka sevA saMgha', droNagiri Apake dvArA sampAdita 'varNI vANI' cAra bhAga, 'varNI (jilA chatarapura) ne 1 jUna 76 ko eka garimAmaya patra pArijAta', 'varNI jI kA divyadAna' evaM For Private And Personal Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 203 'jIvana-yAtrA' Adi pustakeM Aja bhI pAThakoM ko kiyA hai| sahI dizAbodha karA rahI haiN| apane jIvana ke aMtima A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-141 samaya meM bhI Apa varNI jI ke patroM para AdhArita zrI nAthUrAma mahattvapUrNa pustaka ke sampAdana evaM prakAzana ke kArya meM saMlagna the| zrI nAthUrAma, putra-zrI zAntirAma jaina AmalA jilA-baitUla (ma0 pra0) nivAsI rahe haiM, jinhoMne vidyArthI jI ne DaoN0 harisiMha gaura vizvavidyAlaya, jIvana kA kartavya samajhakara deza sevA kI aura sAgara se san 1965 meM 'mahApurANa ke AdhAra para 1942 ke dezavyApI AMdolana meM sakriya sahayoga RSabha tathA bharata ke jIvana caritroM kA adhyayana' diyA, phalasvarUpa Apako dinAMka 19-8-42 se 4 viSaya para zodha-prabandha likhakara pI-eca0DI0 kii| ' mAha taka ke kaThora kArAvAsa kI sajA sunAI gii| upAdhi prApta kii| Apa rIvAM evaM chatarapura se A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-1610 prakAzita 'sAptAhika viMdhyAcala' ke aneka varSoM taka sampAdaka rahe the| zrI nAthUrAma pujArI sAmAjika utthAna ke prati jAgarUka vidyArthI jI bInA (ma0pra0) ke 'pujArI' upanAma se prakhyAta ne jIvana meM aneka utAra-caDhAva dekhe, lekina kabhI zrI nAthUrAma, putra-zrI rAmalAla 'AjAda sevA-dala' ke dhairya nahIM khoyaa| jo bhI dAyitva saMbhAlA use parI niSThA. pramukha kAryakartA the| 1940 ke AMdolana meM Apane jimmedArI aura kuzalatA se nibhaayaa| jaina samAja meM sakriya bhAga liyA aura jela gye| 1942 ke Andolana vyApta upajAti-bandhana aura rUDhigata paramparAoM ko meM Apa 18-8-42 se 20-4-43 taka jela meM rhe| tor3akara sampUrNa digambara jaina samAja ko ekatA ke sUtra A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-35 (2) jai) sa0 rA) a0 (3) AO dI0, pRSTha-28 (4) pA) jai0 50, pRSTha-528 meM pirone kI sArthaka pahala bhI Apane kii| isI bhAvanA (5) paM0 vaMzIdhAra jI zAstrI, bInA dvArA preSita paricaya se prerita ho Apane golApUrva hokara bhI kaTTara paramparAvAdI 'paravAra jaina' parivAra meM vivAha kara eka zrI nAthUlAla jaina anukaraNIya udAharaNa prastuta kiyA thaa| cAra maI 1992 ___'rAjasthAna loka sevA Ayoga' ke sadasya rahe ko ApakA dehAvasAna ho gyaa| koTA (rAjasthAna) ke zrI nAthUlAla jaina kA janma 29 ____ A.. ( 1 ) jai) sa) rA() a0 (2) vidvat abhinandana grantha, disambara 1919 ko huaa| ema0 e0, ela0 ela0 bI0 (3) tIrthakaravANI, jUna 1995. (4) vIravANI, jayapura (5) vidyArthI taka zikSA prApta zrI jaina ne vidyArthI jIvana se hI rASTrIya jI ke putra zrI sumati prakAza dvArA preSita sAmagrI AndolanoM meM bhAga lenA prArambha kara diyA thA aura 16 zrI nAthamala mehatA varSa kI Ayu meM hI 1 agasta 1935 ko tilaka divasa grAma-umarakoTa, jilA-jhAbuA (ma0pra0) ke para kAMgresa kI sakriya sadasyatA grahaNa kI thii| 1938 zrI nAthamala mehatA, patra-zrI baccharAja mehatA kA janma meM magarola meM Ayojita prajA maNDala ke pahale adhi 1912 meM huaa| 1928 se 1947 taka ke sabhI vezana meM svayaM-sevakoM ke dalapati ke rUpa meM Apa AndolanoM meM Apane bhAga liyaa| eka bAra Apa pakar3e sammilita hue the| gaye para 2 dina hI hirAsata meM rakhakara chor3a diyA gyaa| agasta 1942 meM kAMgresa mahAsamiti kI baiThaka zAsana ne prazasti patra pradAna kara Apako sammAnita meM 'koTA rAjya prajAmaNDala' ke pratinidhi ke rUpa meM For Private And Personal Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 204 svataMtratA saMgrAma meM jaina Apane bhAga liyA pariNAmasvarUpa indaura ke holkara meM rAja-pramukhoM kA pada samApta karane kA prastAva rakhA mahAvidyAlaya, jahA~ Apa ela0 ela0 bI0 kI phAInala thaa| 1961 meM pradeza kAMgresa ke adhivezana meM rAjAoM parIkSA de rahe the, se hI nahIM holkara rAjya se bhI ke priviparsa samApta karane kA prastAva bhI Apake dvArA niSkAsita honA pdd'aa| - rakhA gayA thaa| indaura se lauTane para agasta Andolana kI koTA ke suprasiddha abhibhASakoM meM rahe zrI bAgaDora Apane saMbhAlI aura yuvA zakti ko jAgRta jaina 'koTA nagara sudhAra nyAsa' ke adhyakSa raha cuke kara nagara kA zAsana apane hAtha meM liyaa| usa samaya haiN| Apa bhArata sarakAra ke vidhi mantrAlaya dvArA koTA hI bhArata kA ekamAtra vaha nagara thA, jahA~ janatA gaThita 'rAjabhASA vidhAyI Ayoga' ke sadasya bhI rhe| ne senA evaM pulisa ko bAhara nikAlakara zAsana apane 1974 meM ajamera meM Apa 'rAjasthAna loka sevA hAtha meM le liyA thaa| zrI jaina ke netRtva meM lagabhaga Ayoga' ke sadasya ke rUpa meM rhe| bAMglA sAMskRtika 15 dina taka koTA kI kotavAlI para tiraMgA dhvaja samAroha aura ajamera sAMskRtika samAroha kA saphala phaharAtA rhaa| bhUmigata sAthiyoM ko sahAyatA denA ApakA Ayojana Apake saMrakSaNa aura kuzala netRtva meM huA pramukha kArya thaa| thaa| ajamera meM 'bhagavAn mahAvIra nirvANotsava varSa' 1942-43 meM avaidha patrikAoM evaM baleTinoM meM zreSTha sevAoM ke lie 'akhila bhAratIya digambara ke prakAzana va unake pracAra-prasAra kA kArya Apane jaina sosAiTI' dvArA svarNa padaka se Apa sammAnita raNAmasvarUpa pharavarI 1943 meM ajamera kI kiye jA cuke haiN| pulisa ne giraphtAra kiyA aura koTA meM 'bhArata surakSA A0- (1) rA0 sva0 se), pRSTha-533 (2) a0 vA0, kAnUna' ke antargata najarabaMda rkhaa| bhArata chodd'o| pRSTha-66 (3) jaina saMskRti aura rAjasthAna, pRSTha' 343 (4) naI duniyA, indaura, 9 agasta 1997 Andolana ke bAda eka nirbhIka patrakAra ke rUpa meM Apane koTA se prakAzita 'loka sevaka' kA sampAdana zrI nAthUsAva jaina kiyA aura kucha samaya bAda hI apanA nijI sAptAhika zrI nAthUsAva jaina, putra- zrI nArAyaNa jaina kA patra 'dIna-bandhu' prakAzita kiyaa| dIna-bandhu ke janma 1915 meM lodhIkher3A, jilA-chindabAr3A (ma0pra0) prakAzana meM sarakAra dvArA bAdhAe~ upasthita karane para meM huaa| Apane iNDiyana skUla, lodhIkher3A meM kakSA 1945 meM 'jayahinda' nAma se eka nayA patra nikAlA 7vIM taka zikSA prApta kii| bAlyakAla se hI Apake aura jana-Andolana kA samarthana kiyA tathA sAmpradAyika mAnasa meM svAtantrya prema kA udreka ho gayA thA, parantu zaktiyoM se jamakara lohA liyA aura aneka bAra pArivArika kAraNoM se Apa pratyakSa rUpa se svataMtratA jamAnateM diiN| Andolana meM Age na A ske| Apa gA~va ke sampanna koTA rAjya meM vidhAna banAne ke nimitta gaThita vyaktiyoM meM se eka the, isalie Apa apane gA~va ke pariSada meM 'prajAmaNDala' ke pratinidhi ke rUpa meM Apa AndolanakAriyoM aura satyAgrahiyoM ko apratyakSa rUpa sadasya saciva banAye gye| rAjasthAna nirmANa ke bAda se Arthika evaM anya sahayoga pradAna karate rhe| pradeza meM pahalI bAra kAMgresa kA gaThana koTA meM hI huA Apane lodhIkher3A ke svataMtratA anurAgiyoM ke lie aura Apa usake adhyakSa banAye gye| 1948 taka rASTrIya dastAvejoM evaM sAhitya kA utkRSTa pustakAlaya kAMgresa mahAsamiti ke sadasya rahe zrI jaina ne mahAsamiti sthApita kiyA thaa| isake atirikta Apa unake For Private And Personal Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 205 bhojana, AvAsa aura AvAgamana kA bhI prabaMdha kiyA na dene ke kAraNa Der3ha mAha aura kaida meM rahanA par3A karate the| tathA sarakAra ne jabarana ghara se mAla uThAkara jurmAnA 1942 ke bhArata choDo Andolana meM jo bhI vasUla kara liyaa| 1942 ke bhArata chor3o AMdolana AndolanakArI jela gaye, unakA abhinandana karane ke meM Apa bhUmigata rahakara kArya karate rhe| zAsana dvArA lie eka sabhA kA Ayojana Apane kiyA, parantu dI jA rahI sammAna nidhi ko Apane svIkAra nahIM kiyaa| Apako gA~va kI zAMti bhaMga karane ke saMdeha meM svArthaparatA evaM bhAI bhatIjAvAda ke kAraNa Apa rAjanIti giraphtAra kara 15 dina ke lie chindabADA jela bheja se udAsIna ho gaye the| eka disambara 1987 ko ApakA diyA gyaa| isa prakAra Apako svAtantrya mahAyaddha meM dehAvasAna ho gyaa| pratyakSa rUpa se bhAga lene evaM jela jAne kA saubhAgya A) (1) jai0 sa) rA0 a0, pRSTha 65 (2) pa) jai0 mila gyaa| svataMtratA prApti ke uparAnta madhyapradeza i), pRSTha-459 (3) svA) A0 za0, pRSTha-126 kAMgresa kameTI ke dvArA prazasti-patra se Apako zrI nArAyaNadAsa sammAnita kiyA gyaa| dinAMka 28-4-1978 ko hozaMgAbAda (ma0pra0) meM 1913 meM janme zrI ApakA svargavAsa ho gyaa| nArAyaNadAsa, putra- zrI munnUlAla jaina ne prAthamika skUla A) (1) ma.) pra0 sva) sai), bhAga-1, pRSTha-9 (2) sva) Ara) meM chindavAr3A jile kA yogadAna, (TaMkita zodha-prabandha) taka zikSA grahaNa kI aura rASTra pRSTha 297 ko svAdhIna karAne meM hamezA saMlagna rhe| Apane 1930 ke siMghaI nAnakacaMdra jaina jaMgala satyAgraha meM sakriya 'mastAnA' upanAma se vikhyAta tathA apanI bhAga liyaa| 1942 ke bhArata zero-zAyarI se manoraMjana ke sAtha dezaprema kI bhAvanA chor3o AMdolana meM bhI bhAga phaMkane vAle zrI siMghaI nAnakacaMda jaina, putra-zrI phUlacaMda liyA jisameM Apako 7 mAha jaina kA janma 1910 meM eka sampanna parivAra meM umariyA kI sajA sunAyI gayI thii| (zahaDola) ma0 pra0 meM huaa| 1927 meM jaba umariyA A0-(1) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-332 meM plega phailA to Apa parivAra ke sAtha hI umariyA se bur3hAra, jilA-zahaDola (ma0 pra0) A gye| zrI nArAyaNadAsa jaina kaTanI, jilA-jabalapura (ma0pra0) ke zrI nArAyaNa sAhityika abhiruci sampanna nAnaka caMda jI ko gAliba dAsa jaina 1930 ke jaMgala satyAgraha meM sakriya rahe ke aneka zera kaNThastha the| vindhya pradeza ke mukhyamaMtrI aura 3 mAha kA kArAvAsa tathA 25 ru) kA arthadaNDa rahe tathA nAnakacaMda jI ke rAjanItika gurU paM) zambhUnAtha bhogaa| zukla ne Apako 'mastAnA' nAma diyA thaa| AO-(1) ma) pra) sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-67 bur3hAra meM videzI vastroM kI dukAnoM para dharanA dene ke kAraNa Apako 2-5-1932 ko giraphtAra kara zrI nArAyaNadAsa jaina liyA gayA aura 5-5--1932 ko 3 mAha kA kaThora zrI nArAyaNadAsa jaina kA janma sAgara (ma0pra0) kArAvAsa va 500/- rupaye jurmAnA kI sajA sunAI gyii| meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI jhunnUlAla thaa| sajA Apane amarapATana kaimpa jela meM kATI thii| jurmAnA dezavyApI kAMgresa AMdolana meM Apa sakriya rhe| satyAgraha For Private And Personal Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir A 206 svataMtratA saMgrAma meM jaina AMdolana meM bhAga lene ke kAraNa Apako giraphtAra kiyA Andolana meM Apane sakriya bhAga liyA aura gyaa| 1942 ke dezavyApI AMdolana meM Apane vyaktigata 12 disambara 1948 se 23 apraila 1949 taka bhopAla evaM pArivArika sukha kA tyAga karate hue bhAga liyaa| senTrala jela meM banda rhe| isa bIca ApakI patnI siddhadoSa kaidI ke rUpa meM Apako 7 mAha ke kaThora bhayaMkara bImAra par3a gaIM, kisI taraha unheM jela se chUTane kArAvAsa kI sajA sunAI gaI, jise Apane khuzI-khuzI ke bAda bcaayaa| apane ghaniSTha jela sAthI zrImAn tArAcaMda jaina (jilA .. A0-(1) ma) pra) sva) sai), bhAga-5, pRSTha-74 (2) vIra ___ hadaya, pustikA (3) sva) pA) / jela, sAgara meM) ke sAtha kaattii| 26-6-91 ko ApakA svargavAsa ho gyaa| vartamAna meM ApakA parivAra hozaMgAbAda zrI nirmalakumAra jaina meM hai| hozaMgAbAda (ma0 pra0) ke zrI nirmalakumAra AO-(1) mA0 pra0 sva0 sai), bhAga-5, pRSTha-332 jaina, putra zrI bAbUlAla jaina kA janma 1927 meM huaa| zrI nArAyaNadAsa jaina jaba Apa maiTrika meM adhyayanarata the tabhI skUla chor3akara rAjanIti meM kUda pdd'e| 1942 ke Andolana meM Apane zrI nArAyaNadAsa jaina, putra-zrI mannUlAla jaina kA 9 mAha ke kaThora kArAvAsa kI sajA bhogI thii| 1975 janma 1907 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1942 1. meM alpa Ayu meM hI ApakA dehAvasAna ho gyaa| ke Andolana meM jaba pulisa Apake putra prasiddha svataMtratA A)-(1) ma) pra) sva0 sa), bhAga-5, pRSTha-348 senAnI zrI premacaMda 'AjAda' ko giraphtAra na kara sakI (2) sva) saM0 ho0, pRSTha-117 to Apako pakar3a kara le gaI, kaThora yAtanAyeM dI gaI aura 4 mAha saiMTrala jela meM rakhA gyaa| 1982 meM ApakA zrI nirmalacaMda jaina nidhana ho gyaa| Apake putra kA alpAyu meM hI AgarA (u0 pra0) ke zrI nirmalacaMda jaina. nidhana ho gayA thaa| putra-zrI baMgAlacaMda jaina ne 1942 ke Andolana meM apane A)-(1) ma) prA) sva0 sai), bhAga-1, pRSTha-67 (2) krAntikArI kAryoM se deza sva) sa) ja), pRSTha-128 (3) zrI siMghaI ratanacaMda dvArA preSita vivaraNa kI AjAdI kA mArga prazasta zrI nirmalakumAra jaina kiyA thaa| prAcArya pada se sevAnivRtta aura apane gItoM se jaina hote hue bhI zrI jaina jana-jana meM svataMtratA kI jvAlA phUkane vAle zrI ko deza kI AjAdI ke lie nirmalakumAra jaina, putra- zrI ahiMsA kA mArga pasanda nahIM jugala kizora kA janma A rahA thA, phalata: unhoMne 10 pharavarI 1929 ko barelI, krAnti kA mArga apnaayaa| zrI jaina ko yaha pasanda nahIM jilA-rAyasena (ma0pra0) meM thA ki eka ora AjAdI ke dIvAne jeloM meM banda huaa| snAtakottara zikSA prApta ho rahe hoM, dUsarI ora loga manoraMjana ke lie sinemA zrI jaina ne apane gItoM se dekheM? unhoMne nagara ke tamAma sinemAgharoM ko patra likhe grAmINa aMcaloM meM svAdhInatA aura gorAzAhI ke julmoM kA smaraNa kraayaa| ina gumanAma ke anukUla vAtAvaraNa bnaayaa| tatkAlIna patra-patrikAoM patroM kA jaba koI prabhAva nahIM par3A to zrI jaina ne kisI meM Apake kAphI gIta chpe| bhopAla bilInIkaraNa taraha bama hAsila kiyA aura use sthAnIya rAksI For Private And Personal Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 207 sinemA hAla meM rakha diyaa| 12 baje rAta jyoM hI bama... A0 (1) dillI ke svataMtratA senAnI, bhAga-2, pRSTha-82 (2) aneka pramANa patra (3) patnI zrImatI camelI devI dvArA pradatta phaTA, bhagadar3a maca gii| parantu sAdA vardI vAle pulisa karmiyoM ne Apako tathA anya aneka darzakoM ko pakar3a liyaa| 5 navambara 1942 ko kotavAlI pulisa ne zrI 108 AcArya nemisAgara jI mahArAja abhiyuktoM ko aneka yAtanAyeM dI aura jilA jela bheja apane gRhastha jIvana meM 'gAMdhI kI AMdhI' meM / / diyaa| mukadamA claa| nicalI adAlata ne zrI jaina ko mAha lAhaura jela meM rahe pUjya AcArya nemisAgara jI. mahArAja kA janma vartamAna sezana supurda kara diyaa| hariyANA ke akeDA, 13 mAha kArAvAsa meM rahane ke bAda saizana jaja jilA-guDagAvAM meM 1907 meM zrI ke0 ema0 bAnca ne sAkSyoM ke abhAva meM zrI jaina huaa| alpAyu meM mAtA-pitA ko mukta kara diyaa| kAMgresa ke kriyA-kalApoM se jur3e kA dehAvasAna ho jAne se Apa zrI jaina se hama AgarA meM mile| apanI antarvedanA vyakta 3 varSa kI Ayu meM dehalI ke karate hue Apane kahA thA ki 'svataMtratA saMgrAma meM hamane jauharI lAlA raNajIta siMha jo svapna saMjoye the vaha dhUla-dhUsarita hote jA rahe haiN| / jaina ke yahA~ dattaka putra ke rUpa meM Aye, jahA~ ApakI buA zrImatI rikkhI bAI kucha muTThIbhara loga AtaMkavAda-alagAvavAda kI (lAlA raNajIta siMha kI bahina) ne ApakA ghinonI harakateM karake hamArI ekatA-akhaNDatA ko lAlana-pAlana kiyaa| jaba Apa siddhakSetra zikhara jI cunautI de rahe haiN| hamArA vizvAsa hai ki bhAratamAtA ke kI yAtrA para gaye the taba vahIM buA ke dehAvasAna kA ujjvala mAthe para koI kAlikha nahIM pota skegaa|' tAra milaa| isa ghaTanA se ApakI vairAgya bhAvanA bar3ha A)-(1) jai| sa) rA) a) (2) u0 pra0 jai0 40, gaI aura Apa ghara nahIM lautte| pRSTha-90 (3) go) A) gra), pRSTha-222 Apane 1940 meM brahmacarya vrata, 1944 meM kSullaka zrI nemacaMda jaina dIkSA aura 1956 meM AcArya jayasAgara mahArAja se khekaDA, jilA-meraTha (u0pra0) ke zrI nemacaMda TAkATokA (gujarAta) meM munidIkSA lI thii| jaina, putra-zrI bharatasiMha kA janma 1903 meM huaa| apane apane gRhastha jIvana meM Apa sAdA jIvana ucca | gRhanagara se hI Apa Andolana vicAra aura svAdhInatA ke pakSadhara the| 1931 meM gAMdhI meM sakriya hue| 1930 ke jI ke AhvAna para Apa svAdhInatA Andolana meM kUda paDe aura || mAha lAhaura jela meM rhe| Apa sadaiva zuddha namaka Andolana meM Apane bhojana lete the, ataH jela kI roTI nahIM khaaii| kaI 6 mAha kI sazrama kArAvAsa dinoM taka upavAsa kiyaa| anta meM jela meM hI zuddha kI sajA bhogii| Apa bhojana kI vyavasthA huii| 1982 meM ApakA cAturmAsa 11-8-30 se 12-9-30 sikandrAbAda (bulandazahara) u0pra0 meM huA thA, isa taka meraTha tathA 13-9-30 se avasara para eka pustaka bhI prakAzita huI thii| 13-1-31 taka phaijAbAda jela meM rhe| Apane amInagara A()-(1) paricaya pustaka, (2)jaina gajaTa, 23 pharavarI meM golI khAI thI va golA sArjenTa ke sAmane satyAgraha kiyA thaa| dehalI kAMphrensa meM bhI lAThiyoM ke prahAra zrI nemIcaMda AMcaliyA sahe the| bAda meM Apa dillI pravAsI ho gaye aura vahIM zrI nemIcaMda AMcaliyA kA janma tatkAlIna ApakA nidhana huaa| bIkAnera riyAsata ke saradAra zahara (vartamAna-rAjasthAna) For Private And Personal Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 208 . svataMtratA saMgrAma meM jaina meM eka sampanna osavAla jaina parivAra meM huaa| sampanna sudhArane kI dRSTi se rAjanaitika baMdiyoM kI rihAI kA hote hue bhI janatA ke abhAva aura duHkha unase dekhe Adeza diyA, jisake pariNAmasvarUpa zrI raghuvara dayAla nahIM gaye, vizeSata: bIkAnera ke rAjA dvArA janatA ko goyala, gaMgAdAsa kauzika aura dAUdayAla AcArya to diye jAne vAle dukhoM se ve dukhI rahate the| jela se rihA kara die gae paraMtu zrI nemIcaMda AMcaliyA AMcaliyA jI nirbhIkatA ke sAtha bIkAnera ko rihA nahIM kiyA gyaa| AMcaliyA jI ne jela meM mahArAjA kI nirakuMzatA aura zAsanAdhikAra kI kaTu bhUkha har3atAla zurU kara dii| anta meM bIkAnera rAjya AlocanA kiyA karate the| unhoMne bIkAnera mahArAjA prajA pariSad ke prayatnoM se AMcaliyA jI jela se rihA kI svecchAcAritA ke viruddha janamata ko jAgRta aura ho ske| jela se rihA hone ke bAda ve adhika dina saMgaThita karane kA sAhasa bharA kArya kiyA thaa| bIkAnera nahIM jI ske| mahArAjA gaMgAsiMha zrI AMcaliyA kI isa nirbhIkatA A)-(1) rA) sva0 se0, pRSTha-765 se atyaMta sazaMkita the aura unheM ucita sabaka sikhAne zrI nemIcaMda jaina kA avasara DhUMDha rahe the| jabalapura (ma0pra0) kAMgresa kameTI ke upAdhyakSa isI bIca 1942 kI krAMti ke samaya ajamera / rahe zrI nemIcaMda jaina, putra-zrI imarata lAla kA janma se prakAzita hone vAle 'sAptAhika rAjasthAna' meM bIkAnera narasiMhapura (ma0pra0) meM huaa| Apake pitAjI zAsakIya zAsana kI aMdheragardI ko benakAba karane vAlA eka sevA meM the, unakA svargavAsa hone para Apake mAmA jI tathyapUrNa lekha prakAzita huA! bIkAnera mahArAja ne usa Apako va Apake tIna bhAIyoM ko jabalapura le Aye rAjadrohAtmaka lekha ke lie AMcaliyA jI ko the, kyoMki sabhI choTe the| nemIcaMda jI sabase bar3e the| aparAdhI ThaharAyA aura rAjadroha ke aparAdha meM unheM giraphtAra karake 7 varSa ke kaThora kArAvAsa kI sajA ApakA vivAha jabalapura ke prasiddha sAmAjika dii| sAre saradAra zahara meM aura bIkAnera meM AtaMka paidA kAryakartA va kA~gresI netA zrI zubhacanda jI kI putrI karane ke lie zrI AMcaliyA ke hAthoM meM hathakaDI ke sAtha huA thaa| zubhacaMda jI vikhyAta svataMtratA senAnI lagAkara saradAra zahara aura bIkAnera meM unakA pradarzana bhI the, jo 30,3241 evaM 42 ke AndolanoM meM jela gaye the| kiyA gyaa| nemIcaMda jI utsAhI yuvaka the, Apa 42 ke __ Andolana meM pakar3e gaye the tathA senTrala jela jabalapura zrI nemIcaMda AMcaliyA ko jela meM khUnI, ___ meM eka varSa rahe the hatyAre aura DakaitoM ke sAtha rakhA gayA aura unase kaThora A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-68 zArIrika zrama karavAyA gyaa| unhoMne rAjanaitika kaidiyoM (2) sva) sa0 jA), pRSTha-132 (3) siMghaI ratanacaMda jI dvArA preSita pricy| jaise vyavahAra kI jela adhikAriyoM se mAMga kii| paraMtu unakI mAMga para koI dhyAna nahIM diyA gayA. ulTe unake zrI nemIcaMda jaina pairoM meM ber3iyAM DAla dI gaIM aura unheM caubIsoM ghaMTe zrI nemIcaMda jaina, putra-zrI udayacaMda kA janma 21 kAlakoTharI meM baMda rakhA jAne lgaa| agasta 1926 ko jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1942 2 pharavarI 1943 ko bIkAnera ke mahArAjA ke Andolana meM | vape / mAha ke kArAvAsa kI sajA gaMgAsiMha kA nidhana ho gayA aura nae mahArAjA zArdala Apane kaattii| A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-68 siMha ne gaddI para baiThate hI rAjanaitika vAtAvaraNa kA (2) sva0 sa0 jA. paSTha-132 For Private And Personal Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 209 zrI nemIcaMda jaina meM Apa jaurA, jilA-morenA (ma0pra0) meM A bse| DiMDorI, jilA-maNDalA (ma0pra0) ke zrI nemIcaMda 1938 se Apa rA0A0 meM sakriya hue| 1942 ke jaina kA janma 1913 meM huaa| Apake pitA kA nAma Andolana meM bhUmigata rahakara Apane Andolana ko zrI kanhaiyA lAla jaina thaa| gati dii| Apa upamaMtrI gAMdhI vAcanAlaya, maMtrI hAIskUla dhArmika vicAra aura AcAra zikSA samiti, jaurA, upasaMyojaka a0 bhA0 kheta Apako vaMza paramparA se mile| majadUra kisAna pariSad, vyavasthApaka mahAtmA gAMdhI prAthamika taka zikSA grahaNa sevAzrama, jaurA Adi aneka padoM para rhe| 23 mArca kara Apa rASTrIya Andolana 1990 ko ApakA dehAvasAna ho gyaa| meM kada pdde| 1942 ke bhArata AO-(1) zrI rAma jIta jaina, eDavokeTa dvArA preSita paricaya evaM pramANa ptr| chor3o Andolana meM Apane 9 mAha kI sajA tathA 200/- ru0 kA artha daNDa zrI nemIcaMda jaina bhogaa| DinDorI ke prasiddha svAdhInatA senAnI sva0 jotarAja vasaiyA, jilA-AgarA (u0pra0) nivAsI zrI dAlacaMda jaina, zrI prabhAcaMda urpha bhadU bhaiyA, zrI zrI bAbU nemIcaMda jaina, putra-zrI jugala kizora jaina raghunAtha varmana Adi Apake sAtha jela meM the| deza kI dhana ke pakke aura karmaTha kAryakartA the| 1930 se hI AjAdI ke bAda kRtajJa rASTra ne jaba svataMtratA Apane rASTrIya AndolanoM meM bhAga lenA prArambha kara senAniyoM ko sammAnita kiyA, taba ApakA nAma diyA thA, pariNAmasvarUpa giraphtAra hue aura eka varSa abhilekhoM se gAyaba pAyA gyaa| puna:- puna: abhilekhoM kArAvAsa kI sajA kaattii| maMDala kAMgresa kameTI ke ke anveSaNa se ApakA nAma prakAza meM aayaa| Apa pramukha kAryakartA the| 1940 meM Apa najarabaMda AO-(1) ma) pra) sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-209 (2) rhe| 1942 meM bhI kAgArola kA DAka baMgalA jalAne sva) pA) (3) jai0 sa0 rA0 A) ke jurma meM Apa 2 varSa najarabaMda rakhe gaye the| itane zrI nemIcaMda jaina para bhI pulisa aparAdha sAbita nahIM kara sakI thii| chindavAr3A (ma0pra0) ke zrI nemIcaMda jaina, A0-(1) pa0 i0, pRSTha-139 (2) jai) sara) rA) a) (3) u0 pra0 jai0 40, pRSTha-92 (4) zrI mahAvIra prasAda, alavara putra- zrI khuzAlacaMda ne 1923 ke 'jhaNDA satyAgraha' meM dvArA preSita pricy| (5) go) 0 pra0, pRSTha-202 bhAga liyA phalasvarUpa inheM jabalapura meM 3 mAha kA sazrama kArAvAsa diyA gyaa| zrI nemIcaMda jaina A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-100 vArAsivanI, jilA-bAlAghATa (ma0pra0) ke zrI (2) Andolana meM chindavADA jile kA yogadAna, (TaMkita zodha nemIcaMda jaina, patra-zrI DAlacaMda 1932 ke 'savinaya --prabandha), pRSTha-300 avajJA Andolana' meM jabalapura meM giraphtAra hue tathA zrI nemIcaMda jaina lagabhaga sADhe sAta mAha kArAvAsa kI sajA Apane bhogii| vyavasAya se homyopaithika cikitsaka evaM nagara A()-(1) ma) pra) sva) ), bhAga-1, pRSTha-182 kAMgresa adhyakSa Adi aneka padoM para rahe zrI nemIcaMda siMghaI nemIcaMda jaina jaina, putra zrI jamunA prasAda jaina kA janma 1925 meM jilA kAMgresa kameTI ke upAdhyakSa tathA lokala kurIcittarapura, jilA- AgarA (u0pra0) meM huA, bAda borDa ke ceyaramaina rahe siMghaI namIcaMda jaina, putra-zrI For Private And Personal Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 210 svataMtratA saMgrAma meM jaina mohanalAla kA janma 13 gavAha banAkara zrI khemacaMda ThekedAra aura zrI gulAbacaMda julAI 1913 ko piNDaraI, halavAI ko DhAI-DhAI sAla kI sajA dii|' jilA-maNDalA (ma0pra0) meM Apane Age likhA hai ki 'maNDalA saba jela huaa| Apake pUrvaja vahA~ ke meM prathama zreNI najarabaMda ke lie ucita vyavasthA jamIMdAra the| 1930 ke nahIM hone ke kAraNa mujhe kendrIya jela jabalapura bheja vyaktigata satyAgraha se Apane diyA gyaa| vahA~ mujhe seTha govindadAsa, kAkA kAlelakara 1 rASTIya AndolanoM meM bhAga Adi mahApuruSoM kA satsaMga milaa| maiM 13 mAha vahA~ lenA prArambha kara diyA thaa| svataMtratA saMgrAma meM rahA, isa avadhi meM mujhe aneka AghAta sahane pdd'e| mere piNDaraI jaina samAja ke yogadAna ko rekhAMkita karate anuja sugamacaMda kI patnI prasava ke cAra ghaNTe bAda hI hue Apane apane paricaya meM likhA hai ki 'tAtkAlika cikitsA ke abhAva meM cala basI, kyoMki sugamacaMda lagabhaga tIna hajAra kI AbAdI vAle piNDaraI grAma bhI bhUmigata thaa| navajAta zizu kA lAlana-pAlana se caudaha logoM ne Andolana meM sakriya bhAga liyA. usake nAnA-nAnI ke yahA~ huaa| jinameM lagabhaga sabhI jaina the| jhaNDA satyAgraha ke mere eka mAtra putra kA svargavAsa ho gayA, jisa samaya siMghaI bhavanacaMda jaina ke makAna meM tiraMgA kAraNa se merI patnI vikSipta sI ho gii| use dekhane jhaNDA phaharAye jAne ke abhiyoga meM unakI bandUkeM / hI usake pitA (mere zvasura) DaoN0 bhaiyAlAla jaina, (jo jamIMdAra hone ke kAraNa surakSArtha unheM milI - sAhityaratna, pI-eca0DI0 gADaravArA se Aye, unakA thIM) jabta kara lI gii| videzI vastra bahiSkAra ke piNDaraI meM hI dehAnta ho gyaa| samaya seTha mulAyama caMda jaina, zrI pemIlAla bajAja dinAMka 19-9-43 ko mujhe jabalapura jela se evaM siMghaI bhuvanacaMda jaina ke nAma giraphtArI vAraNTa - jaba chor3A gayA to jela ke phATaka para hI eka Adeza nikale, bAda meM ve nyAyAlaya se barI kara diye gye| patra milA, jisameM likhA thA ki "eka sAla kI avadhi taka jaba bhI Apa piNDaraI se bAhara jAveM, 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM 16 agasta ko yahA~ ke seTha kevalacaMda jaina, zrI uttamacaMda jaina, pulisa ko sUcanA dekara jaaveN|" zrI cunnIlAla jaina, siMghaI zikharacaMda jaina, zrI AjAdI ke bAda siMghaI jI upAdhyakSa-jilA mulAyamacaMda jaina halavAI tathA maiM giraphtAra kara lie kAgresa ke kAMgresa kameTI, ceyaramaina maNDalA lokala borDa, janapada gye| mere anuja siMghaI sugamacaMda kA bhI vAraNTa thaa| sadasya, sarapaMca-ceyamaina piNDaraI nyAya paMcAyata Adi hama sabhI sazastra palisa bala ke 20 javAnoM ke bIca padoM para rhe| Apake parivAra meM se aneka logoM ne meM karake DipTI kalekTara zrI saraiyA sA0 maNDalA ke jelayAtrAyeM kIM, jinameM anuja siMghaI saMgamacaMda evaM saMrakSaNa meM sTezana taka le jAye gaye, vahA~ sagamacaMda zrI zikharacaMda Adi ke nAma vizeSa ullekhanIya haiN| ko choDa diyA gayA bAkI ko maNDalA jela bheja A()-(1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga 1, pRSTha- 215 (2) diyA gyaa| isI samaya zrI choTelAla evaM zrI miThUlAla __ jai0 sa0 rA0 a0 (3) sva0 pA) jaina ne jabalapura meM giraphtArI dI, unheM jela kI sajA zrI nemIcaMda jaina ho gaI, isase piNDaraI ke satyAgrahI aura bhar3aka utthe| pulisa Aphisa tathA grAma paMcAyata ke rikArDa zrI nemIcaMda jaina, putra-zrI ratIrAma jaina kA jalA diye gye| isa kANDa meM zAsana ne do jhaThe janma 1921 meM bilaharI, tahasIla-kaTanI, jilA For Private And Personal Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 211 jabalapura (ma0pra0) meM huaa| Apane maiTrika taka 1938-39 ke Ate-Ate nemIcaMda jI prajAmaNDala zikSA prApta kii| bhArata chor3o Andolana meM Apane kI gatividhiyoM meM sakriya ho gye| tatkAlIna holkara sakriya bhAga liyA aura 12 agasta 1942 se 20 riyAsata ke jilA mukhyAlaya mahidapura meM jilA sitambara 1943 taka kArAvAsa meM rhe| 26 janavarI prajAmaNDala kA pradhAna kAryAlaya thaa| prajAmaNDala ke 1947 ko ApakA svargavAsa ho gyaa| adhivezana ke liye nemIcaMda jI ke nivAsa para A0- (!) ma0 prA) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-68 1941 meM eka gupta baiThaka meM mahidapura meM adhivezana zrI nemIcaMda jaina karane kA nirNaya liyA gyaa| lekina tatkAlIna zrI nemIcaMda jaina kA janma 1929 meM huA thA, holkara rAjya ke pradhAnamaMtrI karnala dInAnAtha ne adhi vezana pratibaMdhita kara diyA, jisakA jamakara virodha Apa grAma cArUvA, tahasIla-haradA, jilA-hozaMgAbAda kiyA gyaa| phalasvarUpa bar3I saMkhyA meM giraphtAriyAM (ma0pra0) ke mUla nivAsI the| Apake pitA kA nAma huI aura mahidapura jela kAryakartAoM se khacAkhaca bhae zrI lAlacaMda jaina thaa| 1942 meM pUre deza meM rASTrIya prema kI bhAvanA jora pakar3a rahI thii| gAMdhI jI ke gii| dillI se rAjakumArI amRta kaura mahidapura AIM tathA 22 dina ke bAda satyAgrahiyoM ko binA zarta 'karo yA maro' nAre ne janatA ko AMdolita kara diyA - zAsana ne mukta kiyaa| niraMtara prayAsa se 1942 meM thaa| gAMva-gAMva meM krAMtikArI krAMti kI jvAlA ko indaura rAjya prajAmaNDala kA pahalA adhivezana mahidapura sulagA rahe the| sabhI jagaha janatA apane-apane DhaMga se meM sampanna huaa| aMgrejI sarakAra kA virodha kara rahI thii| taba zrI 1942 ke bhArata chor3o Andolana kI yAda nemIcaMda jaina ne svataMtratA saMgrAma meM bhAga liyaa| karate hue zrI jaina ne apane eka sAkSAtkAra meM prasiddha AMdolana meM bhAga lene ke kAraNa unheM jela jAnA patrakAra zrI mauhammada Adila khAna ko jo batAyA thA pdd'aa| AjAdI kI isa lar3AI meM vaha hamezA aMgrejI usake anusAra unhIM dinoM kAsalIvAla jI ne sthAnIya sarakAra kA virodha karate rhe| ve krAMtikAriyoM kA nyAyAlaya parisara meM logoM ko ekatrita kara aMgreja sAtha dete hue tor3a-phor3a kI kAryavAhI meM bhI hissA hukUmata ke khilApha AMdolana meM kUdane hetu bhASaNa de lete rhe| mArca 1985 meM zrI nemIcaMda jaina kA diyaa| usa samaya unheM giraphtAra nahIM kiyA gayA svargavAsa ho gyaa| lekina tIna cAra dina bAda unake nAma vAraNTa jArI madhya pradeza zAsana dvArA svataMtratA senAniyoM kA kiyA gyaa| giraphtArI ke liye pulisa ghara pahuMcI to sammAna kiyA gyaa| zrI nemIcaMda jaina ko tAmrapatra patnI zrImatI tArAbAI bhI sAtha jAne ke liye ar3a pradAna kiyA gayA evaM grAma TemalAvAr3I meM 8-10 giiN| usa samaya ve garbhavatI thiiN| jaba unheM giraphtAra ekar3a bhUmi pradAna kI gyii| kara pulisa vAhana meM le jAyA jA rahA thA taba rAste A0 (1) zrI zobhAcaMda jaina dvArA preSita pricy| meM kaI sAthiyoM ne unase mulAkAta karanA caahii| sAtha (2) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-332 meM upasthita DI0AI0jI0 zrI dAtare se kAsalIvAla zrI nemIcaMda jaina kAsalIvAla jI ne nivedana kiyA ki ve 'unheM vAhana se utarakara svataMtratA ke mahAsAgara meM mahidapura, jilA-ujjaina sAthiyoM se milane deM', lekina unhoMne iMkAra karate (ma0pra0) se hissedArI nibhAne vAle zrI nemIcaMda jaina hue DrAivara se vAhana bar3hAne ko khaa| itanA sunate kAsalIvAla kA janma 1903 ke lagabhaga huaa| hI nemIcaMda jI ne vAhana kI cAbhI khIMca lii| For Private And Personal Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 212 .svataMtratA saMgrAma meM jaina pulisa aura unake bIca hAthApAI kI naubata thaa| sarakAra ke bahuta prayatna karane para bhI Apa A gaI, ve varSA ke dina the| vahAM upasthita logoM kI sezana jaja kI adAlata se nirdoSa sAbita hue| parantu bhIr3a ne acAnaka DI0AI0jI0 dAtare ko kIcar3a meM najarabanda rhe| Apa disambara 1942 meM giraphtAra sAna diyaa| ve tatkAla kalekTara karNikara ke pAsa kiye gaye the| Apako khataranAka mAnakara sarakAra ne pahaMce va sakhta kArravAI karane ke Adeza mAMge, phatahagar3ha jela bheja diyA thaa| Apa do varSa ke lekina kalekTara ne iMkAra karate hue svayaM satyAgrahiyoM lagabhaga kArAvAsa meM rhe| Apake koI santAna nahIM se carcA kara sthiti ko sNbhaalaa| palisa sTezana para thI. ataH parA jIvana dezasevA va jaina sa thAnedAra ne zrI nemIcaMda ko to jela meM rakhanA svIkAra sevA meM biitaa| kiyA lekina patnI ko vApasa jAne ko khaa| patnI AO-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) u0 pra0 0 dha0, zrImatI tArAbAI giraphtAra hone ke liye thAne meM hI pRSTha-90 (3) zrI mahAvIra prasAda jaina, alavara dvArA preSita paricaya (4) go0 a0 gra0, pR0-222 anazana para baiTha gaIM taba unheM bhI giraphtAra kara jela / meM rakhA gyaa| bAda meM unheM korTa uThane taka kI sajA zrI paMcamalAla jaina dI gii| nemIcaMda jI va tIna anya sAthiyoM, zrI digambara jaina TrasTa, rIvAM ke koSAdhyakSa evaM kanhaiyAlAla mapATe, zrI mizrIlAla va zrI rAjamala ko maMtrI rahe zrI paMcamalAla jaina, putra-zrI zikarIlAla jaina tarAnA tathA iMdaura jela meM rakhA gyaa| tIna mAha kI kA janma 1916 meM rIvA sajA bhugata kara nemIcaMda jI aura sAthI chuutte| nemIcaMda (ma0 pra0) meM huaa| 1932 meM jI usa samaya apanI sakriyatA ke kAraNa zAsana kI Apa rA0 A0 se judd'e| AMkhoM meM khaTakate rahe aura bAra-bAra jela jAte rhe| 1942 ke Andolana meM AO- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga 4, pRSTha-165 Apane sakriyatA se bhAga (2) ma sa), pRSTha ba-52 liyaa| kucha dina idhara-udha lAlA nemIcaMda mItala ra chipate rahe , antata: 24 AgarA di) jaina pariSad ke pradhAnamaMtrI rahe sitambara 1942 ko Apa giraphtAra kara liye gye| 15 namaka maNDI, AgarA (u0pra0) nivAsI lAlA nemIcaMda disambara 1942 taka Apa phalakanumA kaimpa meM najarabaMda jaina mItala, putra-zrI maMgUlAla 1930 ke Andolana rakhe gye| rIvAM ke 'cAvala-Andolana' meM bhI Apane meM AgarA ke prasiddha svataMtratA senAnI tathA sAhityakAra bhAga liyA thaa| Apa 1941 se 1951 taka rIvAM nagara svara) mahendra jI ke sAtha kAMgresa vijJapti ke prakAzana ke pArSada rahe the| kA kArya karate the| 'AgarApaMca' ke prakAzaka rahe AO-(1) sva) pa0 (2) DaoN) nandalAla jaina rIvAM dvArA mItala jI bArDa kAMgresa kameTI ke anekoM bAra adhi preSita paricaya (3) sUcI kramAMka 445 (4) aneka pramANapatra kArI rahe aura 1945 se 47 taka nagara kAMgresa zrI paMcamalAla jaina kameTI ke sadasya rahe the| 1942 ke AMdolana meM Apane sarakArI riporTa zrI paMcamalAla jaina kA janma tatkAlIna ke anusAra 'AjAda hindustAna' aura kAMgresa vijJaptiyAM bakApahADI sTeTa (vartamAna, uttara pradeza) meM janavarI prakAzita kI thiiN| Apa una 14 vyaktiyoM meM se eka 1897 meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI jAnakI prasAda the, jina para 'AgarA SaDayaMtra bama kesa' calAyA gayA jaina thaa| 1911 meM apane mAmA ke yahA~ grAma sakarAra For Private And Personal Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . prathama khaNDa 213 meM rahakara Apane adhyayana kiyaa| 1912 meM grAma bhiTaurA TIkamagar3ha ke netA zrI lAlArAma vAjapeyI, zrI meM imadAdI skUla meM adhyApana kArya kiyaa| 1913 meM zyAmalAla sAhU, zrI caturbhuja pAThaka zrI nArAyaNa dAsa apanI janma bhUmi baMkA pahAr3I meM lauTa gaye aura khare, zrI lakSmInArAyaNa nAyaka Adi se samparka hone 1916-17 meM rAjya kI naukarI koThAdArI ke pada para ke kAraNa Apane apane ghara meM hI kAMgresa kA daphtara rahakara kii| banA liyA thaa| 1940 meM baMgApahAr3I ke zAsaka ne ___gA~dhI jI ke upadezoM se prabhAvita hokara 1927 Apako pITA tathA ghAyala avasthA meM cumbaka meM paira meM Apane rAjya kI koThAdArI se tyAgapatra de diyA aura dekara eka mAha kI sajA va 20/- ru0 jurmAnA kiyaa| deza va janatA kI sevA meM laga gye| 1928 se rAjya 1941 meM baMkApahAr3I ke zAsaka ne bhumakalAla kAmadAra kI nItiyoM tathA atyAcAroM kA virodha karane lage. se, inake ghara kAMgresa daphtara se, kAgajAta jabta kraaye| Andolana kiyA, 14 kisAnoM ko lekara 1929 meM 1942 meM rAmadIna caukIdAra se dhokhA dekara rAjA ne polITikala ejeNTa naugA~va ke pAsa jAkara rAjya ke Apako bulAyA aura kacaharI meM hAtha paira baMdhavAkara atyAcAroM tathA nItiyoM kA digdarzana karAyA aura kisAnoM khUba piTAI karAI, khUna se lathapatha hone para behozI ko paTTe dilAne tathA begAra banda karane ke lie rAjA kI hAlata meM chor3a diyA gyaa| ko Adeza dilaaye| 1920 meM Apa apanI patnI sahita AO-(1) vi) sva0 sa) i0, pR0 233-235 evaM anya jhAMsI A gaye aura zrI AtmArAma khera, zrI govinda aneka pRSTha khera kI kAMgresa ke sadasya bne| 1930 meM maUrAnIpura Andolana meM Apane bhAga liyaa| 1931 meM Apa rahalI, jilA-sAgara (ma0pra0) nivAsI zrI lalitapura gaye, vahA~ Andolana meM zAmila hue va paMcamalAla baisAkhiyA, putra-zrI motIlAla ne 1932 ke satyAgraha kiyaa| vAraDorI satyAgraha meM julUsa nikAlane Andolana meM pAMca mAha kA kArAvAsa tathA 50/-70 para giraphtAra hue aura 3 mAha kI sajA paaii| asvasthatA kA arthadaNDa bhogaa| 1958 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| ke kAraNa samayAvadhi se pUrva hI jela se chor3a diyA A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-41 gyaa| caMdanasiMha va nandana zarmA ke sAtha dharanA dene (2) A0 dI) 40-50 para saMyukta majisTreTa dvArA 15 veMto kI piTAI huii| punaH aMgreja supriMTeNDeNTa dvArA giraphtAra hue aura 29-1-31 zrI paMcamasiMha jaina ko 6 mAha kI kaida va 50 ru0 jurmAnA kI sajA huii| etmAdapura (AgarA) u0pra0 ke nikaTa 'raTanA ke bAsa' nAmaka grAma ke nivAsI zrI paMcamasiMha jaina ne jela se chUTakara Apa punaH baMkApahADI gye| 1942 ke Andolana meM sakriya hissA liyA tathA eka 1934 se 1937 taka Apane riyAsatoM meM begAra prathA varSa kI sajA bhogii| Apane kSetrIya janatA ko Andolana banda karAne hetu AMdolana claayaa| rAjya se kaI prakAra ke lie saMgaThita karane meM mahatI bhUmikA nibhAI thii| ke dabAva Aye, atyAcAra kiye gaye aura lAThIcArja A) (1) pa0 i0, pRSTha-140 (2) zrI mahAvIra prasAda kiyA gayA, balavAnasiMha tathA jaipAlasiMha Adi sAthiyoM jaina dvArA preSita paricaya (smArikA, pRSTha-92) (3) go) a0 gra0, ke sAtha pAzavika vyavahAra kiyA gayA aura rAjya se pR0 222-223 bAhara nikalavAne ke Adeza polITikala ejeNTa se zrI padamakamAra jaina karAye gye| ina sabhI kI jamIneM jabta kara lI giiN| 19 navambara 1924 ko sAgara nivAsI zrI pUrana phira bhI Apa nahIM jhuke| caMda jaina ke AMgana meM eka phUla khilA, pitA ne isa For Private And Personal Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 214 * svataMtratA saMgrAma meM jaina bAlaka kA nAma padama kumAra lAla jaina pramukha the| ina sabake sAtha zrI padama kumAra rakha diyaa| padama kumAra kA jaina paidala hI sAgara se bhApela, jaisInagara, vAMsA, rAjanaitika jIvana bAlakAla rAhatagar3ha, sIhorA, narayAvalI, jaruAkher3A, khuraI, bInA, se hI prArambha ho cukA thaa| mAlathauna, khimalAsA, bAMdarI Adi hote hue sAgara Apake pitA kAMgresa ke vApisa aaye| isa prakAra lagabhaga 150 mIla paidala sakriya kAryakartA the| ve bhramaNa kiyA va janatA meM sabhAeM kara aMgrejoM ko 1932 se hI jilA kAMgresa madada na karane hetu janatA meM pracAra kiyaa| kamaTI ke koSAdhyakSa rhe| 1930--32 meM jaba videzI 8 jalAI 1941 ko zrI jaina ko giraphtAra kiyA kapar3e kA bahiSkAra prAraMbha huA usa samaya unakI gayA tathA 2 mAha kI sajA va 20/- ru0 jurmAnA kiyA kapar3e kI dukAna thii| gyaa| unheM jela meM bI zreNI meM rakhA gyaa| 11-7-41 usI samaya se pUranacaMda jI ne AjIvana videzI ko unheM nAgapura jela sthAnAMtarita kara diyA gyaa| jela kapar3e na becane kI pratijJA kii| isake pariNAmasvarUpa meM a zreNI va ba zreNI sAtha-sAtha thii| prAnta ke sabhI dukAna kA kArobAra baMda sA ho gayA aura lagabhaga pacAsa coTI ke netA vahAM the| sAgara ke zrI svAmI kRSNAnaMda, hajAra rupaye kI hAni uThAnI pdd'ii| zrI kRSNa selaMTa Adi kaI loga vahAM the| jUna 1995 meM hama zrI jaina ke gAMdhI bArDa, 1942 ke Andolana meM lakSmIbAI ke caupar3A sAgara sthita AvAsa para unase mile| Andolana meM bhAga se 100 vyaktiyoM kA julasa inake netRtva meM nikAlA lene ke sambandha meM Apane vistAra se carcA kii| A0 gyaa| inake sAtha bAbUlAla tivArI, sureza cada siMghaI dI), pRsstth-1| para bhI vistAra se ApakA paricaya diyA evaM seTha DAlacaMda (pUrva sAMsada) the| jalasa pulisa nAkoM gayA hai| se bacatA huA lagabhaga Der3ha ghaMTA bAda kaTarA moTara sTeNDa 1940 meM mahAtmA gAMdhI ne aMgrejoM ke khilApha pahuMcA, vahAM maMca banAkara sabhA kii| Adhe bhASaNa ke savinaya avajJA AMdolana zurU kara diyA thaa| anya daurAna pulisa lagabhaga tIna lAriyoM meM javAnoM ko bharakara jiloM se satyAgrahI sAgara hote hue dehalI kI ora A phuNcii| sarvaprathama zrI padamakumAra ko giraphtAra kiyA jAte the| una satyAgrahiyoM ko dekhakara zrI jaina kA gyaa| unake giraphtAra hote hI dUsare bhASaNa dene Ane isa AMdolana meM kUdane kA mana ho rahA thaa| zrI jaina lage aura giraphtAra hote gye| ne apanI icchA tatkAlIna jilA kAMgresa adhyakSa isake bAda pulisa ne lAThI cArja karake bAkI svAmI kRSNAnaMda jI se jAhira kI, svAmI jI ne janatA ko vahAM se haTane ke liye bAdhya kiyaa| DAlacaMda kahA ki 'abhI tumhArI umara bahuta choTI hai aura isa jI ko avasthI iMsapekTara ne rAste meM hI gAr3I se utAra AMdolana meM vahI bhAga le sakatA hai jise pUjya gAMdhI diyaa| bAkI tInoM ko pulisa siTI kotavAlI le gaI, jI ijAjata dete haiN| phira bhI tumhArI lagana dekhakara jahAM rAta bhara inheM havAlAta meM baMda karake rakhA gyaa| tumheM dehAtoM meM jAkara racanAtmaka kArya karane kI subaha tInoM ko jilA pulisa kaptAna ke samakSa peza ijAjata detA huuN|' basa phira kyA thaa| unhoMne kucha kiyA gyaa| pulisa kaptAna eka aMgreja thA 'AiMdA isa sAthiyoM ko ikaTThA kiyA, jinameM siMghaI svarUpa taraha kI harakata na karane kI jamAnata dene para chor3a caMda, rAdhelAla samaiyA, nArAyaNa rAva hArDIkara, miThU dene ko khaa| ina tInoM ne kahA-punaH isa prakAra kI For Private And Personal Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 215 sabhAoM aura julUsoM kA Ayojana kareMge cAhe Apa gRhastha avasthA meM rahate hue bhI ApakI ruci chor3eM yA baMda kreN|' sadA dhArmika rhii| jinadarzana, pUjA va svAdhyAya ApakA isake bAda inheM sAgara jilA jela bheja diyA gyaa| nitya-niyama thaa| khAna-pAna, AcAra-vicAra kA parA 25-9-42 ko tInoM ko sajAyeM ho gii| zrI padama kumAra dhyAna rakhate the| Apane AcArya zrI sUryasAgara jI mahArAja ko nau mAha kI sajA huI, jo Apane sAgara tathA jabalapura se ujjaina me dasavIM pratimA evaM 1965 meM zrI nemasAgara jeloM meM kaattii| jI mahArAja se devagar3ha meM kSullaka pada kI dIkSA lii| jela se vApisa Ane ke bAda aneka varSoM taka ApakA nAma 'padamasAgara' rakhA gyaa| Apa jilA kAMgresa prabaMdha samiti ke sadasya evaM ApakI prakRti atyanta zAnta va sarala thii| ApakA nidhana 1979 meM kurrA cittarapura meM huaa| koSAdhyakSa rahe sAtha hI sAgara blAka kAMgresa kameTI ke AO- (1) zrI di0 jaina varaiyA samAja itihAsa, pRSTha-4) adhyakSa bhI rhe| A)-- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-36 zrI pannAlAla jaina (2) A0 dI), pRSTha-11 (3) sA0 zrI pannAlAla jaina, putra-zrI khemacanda kA janma 1917 meM huaa| Apa grAma haldIbAr3I, posTa-ciramirI, zrI padamacaMda jaina jilA-saragujA (ma0pra0) ke nivAsI haiN| apane samaya bAlAghATa (ma0pra0) ke zrI padamacaMda jaina, ke sakriya aura karmaTha kAryakartA rahe zrI jaina ko 1942 putra zrI pannAlAla kA janma 1930 meM huaa| 1942 huA 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga lene ke kAraNa ke Andolana meM nAre lagAne ke kAraNa Apa pakar3e gaye 1 9 mAha ke kaThora kArAvAsa kI sajA bhoganI pdd'ii| para alpavaya hone ke kAraNa havAlAta meM hI rakhe gye| kArAvAsa kI avadhi meM Apa gunahakhAne meM bhI rakhe 1944 ke govA satyAgraha meM bhI Apane bhAga liyA aura gaye the| giraphtAra hue| AO-(1) ma0 pra0 sva0 saio, bhAga-3, pR0-214 A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-182 zrI pannAlAla jaina kSullaka padamasAgara jI mahArAja khAdI aura gAMdhI sAhitya ke pracAra-prasAra ko rASTrasevA aura dharmasevA donoM ko hI apanA mizana samarpita zrI pannAlAla jaina kA janma 31 disambara 1900 banAne vAle kSullaka padamasAgara jI mahArAja kA dIkSA I0 ko sanAvada, jilA-pazcima nimAr3a (ma0pra0) meM pUrva nAma zrI pannAlAla jaina thaa| ApakA janma 1894 huaa| Apake pitA kA nAma zrI padmasA thaa| meM grAma- gaDhIrAmavala (kurrAcittarapura) jilA-AgarA bAlyAvasthA meM ghara ke naukara ne Apako prasiddha (u0 pra0) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI cunnIlAla krAntikArI zrI khazIrAma bosa kI phAMsI kI romAMcaka evaM bAbA kA nAma zrI hIrAlAla thaa| Apane kakSA kahAnI sunaaii| tabhI se Apake mana meM aMgrejoM ke prati 4 taka zikSA grahaNa kI aura kapar3e evaM sAhUkArI kA vidroha kI bhAvanA panapane lgii| 1918 meM indaura meM paitRka vyApAra karane lge| Apa kAMgresa ke sakriya sadasya a0bhA0 hindI sAhitya sammelana kA adhivezana huA, bana gaye aura AMdolanoM meM bhAga liyaa| bar3audA meM jisakI adhyakSatA pajya bApa ne kI thii| Apane usameM dhArA 144 ko Apane tor3A thaa| nUrIdaravAlA (AgarA) svayaMsevaka ke rUpa meM kArya kiyA, Apane tilaka meM 1942 meM Apane jela yAtrA kii| svarAjya phaNDa meM dhana ekatrita karane kA bhI kAma For Private And Personal Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 216 kiyaa| prasiddha krAntikArI zrI arjunalAla seThI ke bhASaNa se prabhAvita hokara Apane videzI TopiyoM kI holI jalAI, jisameM apanI TopI bhI homa kara dI aura khAdI pahanane kA niyama liyA, jise anta samaya taka nibhaayaa| 1930 meM Apane carkhA calAnA sIkhA aura ghara-ghara jAkara khAdI kA pracAra-prasAra kiyaa| namaka satyAgraha meM bhI Apane bhAga liyaa| khAdI ke pracAra-prasAra meM Apa sadaiva samarpita rhe| 1936 meM indaura nagara kAMgresa kameTI ke maMtrI aura bAda meM eka sAla taka usake adhyakSa rhe| Apa pradeza kAMgresa kameTI kI kAryakAriNI ke sadasya aura usake vittamaMtrI bhI rhe| Apane tripurI, jayapura, meraTha Adi ke kAMgresa adhivezanoM meM bhAga liyA aura kAMgresa kA pracAra kiyA / indaura rAjya meM pracAra kI sakhta pAbaMdI hone para bhI Apane gAMdhI jI kI 'satya ke prayoga athavA AtmakathA,' paM0 sundaralAla jI kI 'bhArata meM aMgrejI rAja ' Adi pustakoM ko ghara-ghara jAkara becane kA kAma kiyaa| samaya-samaya para akhaNDa carkhA calAne kA Andolana bhI Apane kiyA / dUsare vizva yuddha meM jaba gAMdhI jI ne - 'eka bhI paisA aura eka bhI AdamI denA pApa hai' kA nArA bulanda kiyA taba zrI kanhaiyAlAla khAdIvAlA, zrI mizrIlAla gaMgavAla ne nimAr3a Adi zaharoM meM paidala hI vyaktigata satyAgraha hetu bhramaNa kiyA, taba donoM kA sArA prabandha Apane hI kiyA thaa| ajamera meM harijanoM kI har3atAla hone para Apane svayaM apane hAthoM saphAI kii| indaura meM bhI aisI saphAI Apane kI thii| 1942 ke bhArata chor3o AMdolana meM Apane bhAga liyaa| indaura meM hone vAlI Ama sabhA ko pulisa nAkAma karanA cAhatI thI, usane janatA para ghor3e daur3Aye, pAnI kI bauchAra kI, lAThiyAM barasAIM, Apako bhI coTa AI / 16 agasta ko rAtri meM eka baje pulisa ne Apako ghara se giraphtAra kara liyaa| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina Apa indaura, maMDalezvara aura mAnapura kI jeloM meM rhe| maMDalezvara jela meM mAgeM na mAnI jAne para Apane apane sAthiyoM sahita satyAgraha kiyaa| satyAgrahiyoM ko mArA pITA gyaa| yaha akTUbara kA mahInA thaa| 51 satyAgrahI jela tor3akara bAhara nikala gaye aura zahara meM gAMdhI jayantI 2 akTUbara ko mnaaii| Apa bhI unameM the| dUsare dina korTa meM jela lagI, satyAgrahiyoM ne usameM bhAga liyA, phalataH sabako do-do sAla kI kaThora kAravAsa kI sajA dI gii| zrI jaina kA nidhana 7-1-1986 ko ho gyaa| Apake putra zrI ena0pI0 jaina (narendra jaina) videza sevA meM rhe| ve beljiyama meM bhArata ke rAjadUta bhI rhe| (A) (1) ma) pra0 sva0 sai0 bhAga - 4, pRSTha 88 (2) pautra zrI rUpa kizora jaina dvArA preSita paricaya (3) jai sa) rA0 a0, pRSTha-74 zrI pannAlAla jaina barelI, jilA - rAyasena (ma0pra0) ke zrI pannAlAla jaina, putra- zrI nanhelAla jaina kA janma 1901 meM huaa| 1948 ke bhopAla rAjya vilInIkaraNa Andolana meM Apane bhAga liyA tathA kArAvAsa kI sajA bhogI / A) - (1) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-74 zrI pannAlAla jaina ( seTha) grAma-canderA, jilA TIkamagar3ha (ma0pra0) ke zrI pannAlAla jaina, putra - zrI bhagavAnadAsa kA janma 1904 meM huaa| 1947 ke caMderA kANDa meM Apane bhAga liyaa| ma0pra0 zAsana ne sammAna patra pradAna kara Apako sammAnita kiyA hai| A) - ( 1 ) ma) pra() sva0 sai), bhAga 2, pRSTha-129 (2) pa) jai) i0, pRSTha-533 ( 3 ) vi) sva() sa0 i), pRSTha-111 vaidya pannAlAla jaina 'sarala' sadaiva maMca se nIce aura pracAra se pIche rahane vAle, phirojAbAda (u0pra0) ke vaidya pannAlAla jaina For Private And Personal Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 217 kA janma tatkAlIna AgarA janma 1 apraila 1921 ko huaa| 1938 se Apa jile ke gar3hI haMsarAma, nArakhI AMdolana meM sakriya ho gaye aura racanAtmaka kAryoM meM meM huaa| 1942 ke Andolana bhAga liyaa| samaya-samaya para Apa logoM kI Arthika meM Apane jela yAtrA kii| madada bhI karate rhe| 1942 ke Andolana meM Apane Apane batAyA ki -'merA 6 mAha kA kArAvAsa bhogaa| Apa hozaMgAbAda aura rAjanaitika jIvana 1937 se akolA jeloM meM rahe the| Apake pitA zrI kanchedIlAla prArambha huA jaba mujhe maMDala aura cAcA zrI bAbUlAla bho jela yAtrI rahe haiN| kAMgresa kameTI, nArakhI kA koSAdhyakSa banAyA gyaa| AO-(1)ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-5, pRSTha-33 san 1942 meM maMtrI banA aura 'karo yA maro' Andolana (2) sva) sa0 hoo, pRSTha-115 meM eka mAha bhUmigata rahakara sitambara 1942 meM zrI pannAlAla pAIyA giraphtAra huA tathA 2 mAha jela kI yAtrA kii|' __zrI pannAlAla pAIyA kA janma 1912 meM vaidya jI ke sambandha meM jai0 sa0 rA) a) likhatA bur3hAra, jilA-zahaDola (ma0pra0) meM huA thaa|aapke hai 'apanI lokapriyatA ke kAraNa 1946 meM bhI 7 pitA kA nAma zrI govinda sarvasammati se maMDala ke pradhAnamaMtrI nirvAcita hue| san dAsa pAIyA thaa| jyeSTha putra 42 meM nirdhana sevA sadana sthApita karake gAMvoM meM phailI hone ke kAraNa pAIyA jI huI galle kI kamI ko apane kharce se maMgAkara pUrA prAthamika zikSA grahaNa kara kiyaa| bAjArI ke siddhAntataH virodhI hone ke kAraNa pitA ke vyavasAya meM sahayoga kapar3e ke sucArU rUpa se calate hue vyavasAya ko dene lge| Apa dhArmika, samApta kara diyaa|' Apane auSadhAlaya, khAdI kendra, sAmAjika evaM rASTrIya kAryo hindI sAhitya vidyAlaya Adi ke mAdhyama se rASTra kI meM bharapUra ruci lete the| Apa 'sAdA jIvana ucca sevA kI hai| Aja taka zAsana se kisI bhI prakAra vicAra' vAle vyakti the| Apa hara samaya logoM ke kI sahAyatA yA lAiseMsa nahIM liyaa| AjAdI ke bAda du:kha-takalIpha meM kAma Ane evaM sahAyatA karane ke Apa aneka padoM para rhe| Apane sAptAhika patra 'grAmya lie taiyAra rahate the| jIvana' kA sampAdana kiyaa| 'jaina mitra,' 'jaina sandeza', 'vIra', 'vIrabhArata', 'yuga parivartana' Adi meM ApakI pannAlAla jI ne 1932 meM videzI vastra vikretA racanAyeM chapatI rahIM haiN| saba kucha karane ke bAda bhI kI dukAna para dharanA diyA, jisake kAraNa unheM pracAra se sadA pIche rahane vAle vaidya jI phirojAbAda giraphtAra kiyA gayA aura bur3hAra jela meM 15 dina ke prasiddha sAmAjika kAryakartA haiN| taka baMda rakhA gayA, sAtha meM kAphI yAtanAyeM bhI dI giiN| unhoMne dezahita, samAjahita aura parivArahita ko A)- (1) jai0 sa) rA0 a0 (2) amRta, pRSTha-25-26, (3) u. pra) jai) dha0, pRSTha 92 (4) jai0 se) nA) a), pRSTha-5 dekhate hue vidhura jIvana jIne kI pratijJA lekara aMtima samaya taka apane ko samarpita rkhaa| 80 varSa zrI pannAlAla DeriyA kI avasthA meM apane karmaTha jIvana kI chApa chor3akara, bAbaI, jilA-hozaMgAbAda (ma0 pra0) ke zrI moha-mAyA ke baMdhanoM se mukta hokara 6/7/1992 ko pannAlAla DeriyA, putra-zrI kanchedIlAla DeriyA kA Apa aMtima yAtrA ke lie prayANa kara gye| Apane For Private And Personal Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 218 svataMtratA saMgrAma meM jaina zAsana kI ora se milane vAlI sammAna nidhi ko zAsana dvArA sAgara meM najarabanda kara die gye| Apako lene se iMkAra kara diyA thaa| devarI jAne athavA devarI se kisI bhI taraha kA . A()- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-312 samparka rakhane ke liye roka lagA dI gaI thii| isake (2) putra nirmala kumAra pAIyA dvArA preSita paricaya evaM prazasti patra bAda Apa kalakattA cale gae aura vahA~ 'dUdha batAzA' (3) svA) A) za), pR0-136 nAmaka bAla patrikA kA sampAdana kiyA, jisameM zrI pannAlAla bAsala / adhikatara rASTrIya lekha evaM kavitAyeM hI chapatI thiiN| maMDI bAmorA, jilA sAgara (ma0pra0) ke prasiddha 'jananI janmabhUmizca svargAdapi garIyasI' lokokti samAja sudhAraka zrI pannAlAla bAsala ko 1942 ke ke anusAra Apa puna: devarI A gaye aura svataMtratA ke Andolana meM bhAga lene ke kAraNa chaha mAha kA bAda nagara ke vikAsa meM sakriya yogadAna diyaa| Apa kArAvAsa diyA gayA thaa| Apa bAmorA kAMgresa maNDala kaI varSoM taka nagara pAlikA ke avaitanika maMtrI rahe ke adhipati va sAgara jilA kAMgresa kameTI ke aura nagara vikAsa ke lie jIvana ke antima kSaNa sadasya bhI rhe| taka prayAsarata rhe| 1 / akTUbara 1972 ko ApakA A)- (1) jai0 sa0 rA0 a0, pRSTha-53 nidhana ho gyaa| A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha-38 zrI paramAnanda siMghaI (2) A0 dI0, pRSTha-56, (3) zrI dulIcaMda jaina devarI dvArA preSita devarI kalAM, jilA-sAgara (ma0pra0) nivAsI pricy| zrI paramAnanda siMghaI, putra-zrI mUlacanda siMghaI kA paM0 parameSThIdAsa jaina janma 1914 meM huaa| - jaina samAja ke suvikhyAta vidvAn prasiddha vidyArthI jIvana se hI samAja sudhAraka, rASTrIya bhAvanA se otaprota, jaina Apa meM rASTrIya bhAvanAeM patrakAritA ko AdhunikatA pallavita ho gaIM thiiN| 31 kA sparza dene vAle paM) disambara 1933 meM jaba rASTrapitA bApU devarI padhAre parameSThIdAsa jaina, putra- zrI taba yahA~ ke yuvakoM kI maujIlAla kA janma 1907 meM svAgata karane vAlI TolI kA maharonI, jilA- lalitapura netRtva zrI paramAnanda siMghaI ne kiyA thaa| bApU kA (u0 pra0) meM huaa| Apake AzIrvAda pAkara Apa svataMtratA Andolana meM kada pitA vaidya the| jaba paM0 jI par3e aura jana-jAgaraNa kI dizA meM kriyAzIla he| ATha varSa ke the tabhI maujIlAla jI lalitapura Akara 1939-40 meM vyaktigata satyAgraha ke daurAna basa gaye the| Apa jilA kAMgresa kameTI, sAgara ke maMtriyoM meM se paM0 jI kI prArambhika zikSA maharaunI meM huii| eka the| bApU dvArA svIkRta jile ke 56 vyaktigata bAda meM lalitapura, sADhUmala, murainA, jabalapura aura iMdaura satyAgrahiyoM kI sUcI meM ApakA nAma thaa| ke jaina vidyAlayoM meM Apane zikSA prApta kI tathA 1942 ke Andolana meM sakriya bhAga lene ke 'jaina siddhAntazAstrI' aura 'nyAyatIrtha' jaisI upAdhiyAM kAraNa lagabhaga 6 mAha Apa bandI rahe evaM 6-7 mAha prApta kii| DaoN0 jayakumAra 'jalaja' ne ThIka hI For Private And Personal Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 219 likhA hai 'bundelakhaNDa apanI pratibhAoM ko kucha bhI par3hAyA karate the| rASTrabhASA pracAra samiti, vardhA kI dene meM asamartha thaa| jo bhI koI par3hanA-likhanA aura sthApanA meM bhI Apa sahayogI rahe the| kucha karanA cAhatA thA use dillI, indaura, murainA, 1942 ke bhArata choDo Andolana meM Apa sUrata ahamadAbAda, sUrata, vArANasI Adi sthAnoM para jAnA meM giraphtAra kara liye gye| zrImatI kamalAdevI bhI par3atA thaa| ye sAdhanahIna vidyArthI bahuta alpAyu meM hI sabhAbandI kAnana bhaMga karatI haI giraphtAra kara lI gaIM ghara choDa dete the| sva0 gaNezaprasAda varNI, indaura ke kyoMki ve gAMdhI cauka meM bhASaNa de rahIM thiiN| donoM kA sva) paM0 vaMzIdhara, akalatarA ke sva0 40 pannAlAla saubhAgya thA ki donoM ko eka sAtha sAbaramatI jela aura bAda kI pIDhI meM paM0 bAbUlAla jamAdAra, maganalAla meM rakhA gyaa| para paNDitAnI jI bAjI mAra gaIM unheM jaina, pa) sukhanandana jaise saikar3oM loga isI prakAra bAhara pAMca mAha jela meM rahanA par3A aura paM0 jI ko cAra nikale the| ye vidvAn bIsoM nagaroM aura kasboM meM Aja maah| jela meM Apake sAtha ApakA tIna varSIya putra AjIvikA ke lie saMgharSa karate hue bhI jaina cintana jainendra bhI thaa| parantu Apake mitra zrI sAkeracandra saraiyA ko gatizIla banAye hue haiN| ne bAlaka ko apane pAsa jela se vApisa bulA liyA paM0 parameSThIdAsa ne bhI bacapana meM ghara chodd'aa| aura bhayaMkara bImArI meM bhI bahuta sevA karake usake par3hAI kii| aneka jaina granthoM kA pAThasaMzodhana-saMpAdana prANa bacA liye the| kiyA, kaI maulika pustakeM likhIM, saikar3oM mitra banAye, pacAsoM ko preraNA aura protsAhana diyaa| saMskRta, prAkRta, __ hindIbhASA kA pracAra mahAtmA gAMdhI ke hindI aura gujarAtI para apane asAdhAraNa adhikAra racanAtmaka kAryoM meM se eka mahattvapUrNa kArya thaa| isa ke kAraNa unheM sarvatra Adara aura AtmIyatA milI; kArya meM Apa donoM pUrI tanmayatA se lage rhe| jela meM Apa lagabhaga 500 sAthiyoM ko rASTrabhASA kI zikSA lekina ve zuddha udAsa paNDita kabhI nahIM rhe| ma Apa lagabha ha~sI-majAka aura nokajhoMka ke binA ve adhika dera dete the| ye sabhI gujarAtI the| jela meM hI parIkSA bhI nahIM raha skte| isa mAmale meM unakI samAnatA unake lI aura rASTrabhASA pracAra samiti, vardhA kI ora se sva0 mitra paM0 nAthUrAma 'premI' se kI jA sakatI hai|' pramANapatra dilvaaye| ___paM0 jI kA vivAha kamalAdevI ke sAtha huA 1944 meM prasiddha sAhityakAra zrI jainendra kumAra jo sahI arthoM meM paM0 jI kI sahagAminI bniiN| jaba ke sAtha Apane 'loka jIvana' mAsika patra kA sampAdana paM0 jI sUrata meM jela gaye to kamalAdevI bhI unake kiyaa| 1932 se hI Apa a0 bhA0 di0 jaina pariSad sAtha jela giiN| ke mukha patra 'vIra' se jur3a gye| pahale sampAdaka rahe mAtra 22 varSa kI avasthA meM parameSThIdAsa jI aura phira pradhAna smpaadk| pariSad ke 1938 meM satanA sUrata (gujarAta) gaye aura prasiddha samAcAra patra 'jaina tathA 1950 meM dillI meM sampanna hue adhivezanoM meM mitra' ke sampAdakIya kAryAlaya meM sahAyaka bana gaye. 'maraNa bhoja virodhI', 'harijana maMdira praveza' prastAvoM bAda meM ve varSoM taka jainamitra ke sampAdana se jar3e rhe| ko peza karane ke kAraNa virodhiyoM kI kaTu AlocanA 1932 meM Apane sUrata meM hindI pracAraka maNDala kI kA zikAra Apako honA par3A thaa| sthApanA kii| jisake antargata sUrata meM aneka hindI - jaina patrakAritA ke kSetra meM paM0 jI kA nAma skUla calate the| ina skUloM meM Apa sapatnIka ni:zulka agragaNya hai| ve 'vIra' se antima samaya taka jur3e rahe, For Private And Personal Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 220 svataMtratA saMgrAma meM jaina isa sandarbha meM DaoN0 jayakumAra 'jalaja' kA saMsmaraNa sAla purAnI DAyariyA~ nikaalte| kisI pRSTha para hisAba hama yahA~ sAbhAra de rahe haiM-"mRtyubhoja, dassApUjA- likhA huA hai, taba kA jaba ve indaura meM par3hate the| niSedha, dahejaprathA aura pardA-prathA jaisI burAiyoM ke viruddha ve batAte haiM-'dUdha kitanA sastA thA, yaha eka paise kI loga jamakara Akroza vyakta karate the aura jalebI khAyI thI peTa bhara gayA thaa|' jitane kSaNa bhI paM0 parameSThIdAsa isa Akroza ke pakSa meM zAstroM ke loga unake sAtha rahate haiM umra kI dUriyA~ bhUle rahate uddhAraNa dekara ise zAstra-sammata siddha karate the| ve haiN| paM0 jI choTe-choTe pArivArika sukha-du:kha pUchate haiM jainadharma kI udAratA ko rekhAMkita karate hue sampUrNa aura unheM yAda rakhate haiN| unakI AtmIyatA dikhAU jaina vAGmaya ko pramANasvarUpa rakha dete the| dhIre-dhIre nahIM, sahaja aura bhItarI hai| rUr3hivAdiyoM aura pratigAmiyoM ne unake viruddha giroha vIra pAThazAlAvAdI aura parIkSAphala-chApU banA liyaa| kacheka sabhAoM meM unheM apamAnita karane akhabAra nahIM thaa| usake saMpAdaka khuda aura adAlatoM meM unake pakSa ko parAjita karane kI svataMtratA-Andolana meM sapatnIka jela jA cuke the| ve kozizeM bhI huii| ye samAcAra bhI vIra meM chapate aura gAMdhIvAdI the| aba bhI khaddara pahanate haiN| unakA patra loga inheM par3hane ke lie TUTa pdd'te| para ina samAcAroM unake rASTrIya vicAroM kA vAhaka bana gayA thaa| AjAdI, kA tevara sanasanIkheja kama hI hotA thaa| dezabhakti, gAMdhI, neharU aura subhASa para tathA Dhillana, jaina patrakAroM meM paM0 parameSThIdAsa pahale sahagala, zAhanavAja kI giraphtArI ke virodha jaise viSayoM sampAdaka haiM jo lekhakoM ko nijI patra likhate the, racanA para racanAe~ chapatI thiiN| rASTrIya samAcAroM, nirNayoM aura ke lie Agraha karate the aura racanA-prApti para dhanyavAda ghaTanAoM ko pramukhatA se prakAzita kiyA jAtA thaa| isake dete hue lekhaka ko apanI vyaktigata pratikriyA bhejate sAtha tAje citra bhI hote the; lekina vIra rASTrIya patra the| racanA ke sAtha ve kabhI-kabhI racanAkAra kA paricaya nahIM thaa| vaha mUlataH jaina patra hI thaa| usake sampAdaka aura racanA kA apanA Akalana bhI chApate the| bhI mUlata: jaina sudhAravAda se sambandhita the| eka samaya sampAdakIya vyastatAoM ke bAvajUda apane lekhakoM se mahAtmA gAMdhI ne digambara sAdhuoM ke nagna vicaraNa para eka nijI stara para saMvAda sthApita kara lenA sarala pratikUla TippaNI kI thii| taba paM0 parameSThIdAsa unase nahIM thaa| unake pAsa na TAiparAiTara thA, na TAipisTa, mile the aura unake samakSa nagnatva ke sambandha meM jaina na nijI sciv| una dinoM kI apekSA Aja thoDI dRSTi ko spaSTa kiyA thaa| parameSThIdAsa jI ke pAsa suvidhAyeM bar3ha gayI haiM, para, tIrthaMkara ke sampAdaka ko ye smRtiyA~ surakSita haiM-'jaise hI mahAtmAjI ne chor3akara anya koI bhI jaina sampAdaka apane lekhakoM nagnatva-sambandhI isa dRSTi ko samajhA Azcarya se se nijI rUpa meM jur3A huA nahIM hai| dillI kA unakA unakA muMha khula gayA, jIbha kucha bAhara nikala AyI (paM jI kA) nivAsasthAna vIra ke kaviyoM, lekhakoM aura unhoMne saradAra (saradAra ballabhabhAI paTela) ko kA aDDA banA huA thaa| unhIM dinoM ve eka bAra AvAja dI tAki ve bhI ise samajha skeN|' bAda meM lalitapura Aye the| subaha se zAma taka milanevAloM gAMdhIjI ne apanI pratikUla TippaNI vApasa le lii| spaSTa kA tAMtA lagA huA thaa| phira jaba ve lalitapura meM hI hai ki aisA vyakti jaina patra ke maulika uddezyoM ko A base taba bhI milane vAloM kI kamI nahIM rhii| tyAga nahIM sakatA thaa| unhoMne tyAgA bhI nahIM; lekina kisI ko unase nayI kitAbeM milatI, kisI ko purAne eka saMkIrNa dAyare meM bhI unhoMne apane-Apa ko kaida citra, kisI ko koI bahuta purAnI citttthii| ve sATheka nahIM hone diyaa|" For Private And Personal Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 221 aneka puraskAroM aura sammAnoM se sammAnita meM sahakAritA vibhAga meM agasta 76 taka zAsakIya zraddheya paM0 jI ko 'samAjaratna' kI upAdhi se alaMkRta sevA kii| kiyA gayA thaa| paM0 jI kA nidhana 12 janavarI 1978 A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-3, pRSTha-46 (2) sva0 pa0 ko lalitapura (u0 pra0) meM huaa| A0- (1) vi) a0, pR0-169 (2) ra0 nI0, zrI pItamacaMda jaina ) 30.31 (3) tIrthaMkara, indaura, agasta-sitambara 1977 tathA pharavarI rAyabhA, jilA-AgarA (u0pra0) ke zrI pItama 1978(4) jai) sa) rA0 a0, pRSTha 81-82 (5) vIra, 22 navambara caMda jaina tatkAlIna krAntikAriyoM meM agragaNya the| 1992 Apane rela paTarI ukhAr3ane, TelIphona ke tAra kATane zrI pAMDhuraMga gajAnanda rAva umAThe Adi kI TreniMga lI thii| zrI zyAmalAla jaina ke sAtha (zrI pI0jI0 jaina umAThe) TelIphona ke tAra kATate hue Apa pakar3a liye gaye aura kaI mahIne taka najarabanda rhe| pulisa Apa para rAyapura (ma0pra0) svataMtratA saMgrAma senAnI saMgha ke abhiyoga sAbita nahIM kara sakI thii| 1942 meM bhI saMyukta maMtrI zrI pI0jI0 jaina umAThe kA janma dinAMka Apa eka varSa AgarA jela meM rahe the| 10 agasta 1918 ko huaa| A0-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) pa0 i] pRSTha-139 Apane 'rASTrIya kAMgresa saMsthA (3) u0 pra0 jai0 40, pRSTha-93 (4) go0 a0 grA) pRSTha-223 (5) zrI mahAvIra prasAda jaina, alavara dvArA preSita paricaya ke antargata vAnara senA taiyAra kii| usa samaya harijana zrI pukharAja siMghI AdivAsI baccoM ko gAMva kI rAjasthAna jaina saMgha. sirohI ke adhyakSa rahe zrI zAlA meM sarvasAdhAraNa baccoM ke pukharAja siMghI, putra-zrI juhAramala siMghI kA janma sAtha baiThane nahIM diyA jAtA thaa| sirohI (rAjasthAna) meM huaa| Apane DI0e0vI0 ukta ghaTanA kA virodha karake Apane zAlA kA kAleja, ajamera se bI0kAma) va DI0e0vI0 kAleja, bahiSkAra kiyA, usake pazcAt anya baccoM ke sAtha kAnapura se ela0ela0bI0 parIkSAyeM uttIrNa kii| 1939 meM sirohI rAjya ke jana Andolana meM Apa giraphtAra unheM bhI baiThane diyA gyaa| yaha ghaTanA ApakI jIvantatA kara liye gye| sirohI meM prajAmaNDala kI sthApanA hone ko sUcita karatI hai| 1930 meM Apane jaMgala satyAgraha para Apa usake adhyakSa bne| 1942 ke bhArata chor3o meM bhAga liyaa| kintu 12 varSa kI Ayu hone ke kAraNa Andolana meM Apako do varSa ke kaThora kArAvAsa kI bandI nahIM banAyA gyaa| 1941 ke vyaktigata satyAgraha yaha sajA huii| vakAlata kI DigrI bhI chIna lI gii| meM Apane bhAga liyA va giraphtAra hue; parantu chor3a diye bAda meM sirohI rAjya ke maMtrimaMDala meM Apa maMtrI gye| 1942 ke Andolana meM 18 agasta 1942 ko bne| siMghI jI dilavADA jaina mandira, Aba parvata kI vArAsivanI gAMva meM giraphtAra karake Apako mukhyAlaya prabandha samiti ke adhyakSa rahe haiN| Apane sirohI meM rAmaTeka meM lagabhaga 22 dina rakhA gyaa| bAda meM kendrIya gozAlA, jaina hAsTala Adi kI sthApanA meM mahanIya kArAgRha nAgapura meM sthAnAntarita kara diyA gayA aura bhUmikA nibhAI hai| jUna 1943 meM rihA kiyA gyaa| Apane naye madhyapradeza AO-(1)- rA0 sva0 se0, pR0-828 (2) rAjasthAna meM racanAtmaka kArya, pRSTha-32 ner For Private And Personal Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 222 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrA pukharAja upha puSpandrakumAra zrI pUnamacaMda paTavA zrI pukharAja urpha puSpendrakumAra kA janma bilAr3A, zrI pUnamacaMda pannAlAla paTavA kA janma 15 jUna jilA-jodhapura (rAja0) ke osavAla jaina parivAra meM 1888 I0 ko kukaDezvara, jilA-garoTha (tatkAlIna asauja kRSNa / / saMvat 1969 (1912 I0) meM huaa| holkara sTeTa, vartamAna madhyapradeza) meM huaa| pahale bilAr3A, AgarA evaM byAvara meM ApakI zikSA huii| Apa chipakara Andolana meM bhAga lete rhe| 1934 meM 1930 ke Andolana se, jaba Apa vidyArthI the, Apane khalakara kAMgresa kA kAma karanA zurU kara rAjanaitika kSetra meM sakriya hue| 1931 meM pAlItAnA diyA va kSetra meM saMgaThana majabUta karane lge| rAmapurA aura 1932 meM maMgaladAsa mArkeTa, bambaI meM videzI kapar3oM meM prajAmaNDala kI sthApanA ke bAda paTavA jI adhika kA bahiSkAra karane ke kAraNa 7 mArca 1932 ko bambaI sakriya ho gye| chaAchata nivAraNa, begAra prathA tathA meM Apa pakar3a lie gaye aura 6 mAha kI sajA dI mahAjanoM ke zoSaNa ke viruddha Apane aneka bAra gii| 1938 meM bilAr3A meM loka pariSad kI sthApanA pradarzana kiye| pulisa se inakI aneka jhar3apeM huii| Apane hI kI thii| 1942 meM bhI Apa 4 mAha 18 zrI sundaralAla AjAda, indramala bhaNDArI, dina jela meM rhe| ratanalAla sonI tathA kanhaiyAlAla mahanta Adi Apake Ao-(1) rA) svA0 se0, pRSTha-720 sAthI the| 1940 se 1948 ke bIca Apa do bAra zrImatI puSpAdevI koTecA jela gye| eka bAra kaMjAr3I meM tathA dUsarI bAra svataMtratA Andolana meM osavAla jaina samAja kI manAsA meN| bhArata chor3o Andolana meM paTavA jI ne pUre prathama mahilA satyAgrahI hone kA zreya zrImatI puSpA devI kSetra meM pradarzana karavAye ataH inheM giraphtAra kara koTecA ko prApta hai| Apa osavAla zreSThi zrI ratanalAla liyA gayA kintu manAsA kI jela meM rakhakara bAda meM jI koTecA kI dharmapatnI thiiN| 1941 meM sUrata ke unheM chor3a diyA gyaa| jana-satyAgraha meM bhAga lene ke phalasvarUpa Apako paTavA jI jIvanaparyanta pulisa tathA sAmaMtoM ke giraphtAra kara liyA gyaa| Apa para Arthika jurmAnA atyAcAroM ke viruddha laDate rhe| 30 sitambara 1977 lagAyA gayA. paranta -'AjAdI ke dIvAnoM ne jurmAnA ko ApakA svargavAsa ho gyaa| yA jela meM se jela ko hI gale lgaayaa|' isa ukti A0-- (1) sva0 sa0 ma0, pRSTha 119 120 ko Apane caritArtha kiyA aura jurmAnA adA nahIM kiyA bra0 pUraNacaMda luhAr3iyA badale meM jela kI kaThora yAtanAeM shiiN| jayapura (rAjasthAna) ke jaina darzana ke prasiddha A0-(1) i0 a0 o0, khaNDa-2, pRSTha-373 vidvAn brahmacArI pUraNacanda luhAr3iyA kA janma 2 zrI pUnamacaMda nAhara sitambara 1906 meM huaa| Apane bI0e), ela0ela0bI0 jAgIradArI atyAcAroM ke kaTTara virodhI zrI karake vakAlata meM prasiddhi prApta kii| lekina zikSA pUnamacaMda nAhara kA janma 10 janavarI 1911 ko choTI prApta karane meM kitanI hI kaThinAIyoM kA sAmanA sAdar3I (rAjasthAna) meM huaa| Apane 1938 aura 1942 Apako karanA pdd'aa| dezasevA kA vrata lene ke kAraNa ke Andolana meM bhAga liyA aura 3 mAha 6 dina ke kaoNleja se Apako niSkAsita kara diyA gayA tathA kArAvAsa kI sajA bhogii| 22-2-1932 ko ajamera meM satyAgraha karane ke A) (1) rA) sva0 se), pRSTha-508 kAraNa 4 mAha sakhta kaida kI sajA dI gii| jaba For Private And Personal Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 223 Apa jela se chUTakara vApasa apane gA~va lauTe to sArA Apa giraphtAra kara liye gye| ma0 pra0 sva0 sai0, gA~va Apake svAgata meM umar3a par3A thaa| bhAga-3, pRSTha-184 ke anusAra Apane pA~ca varSa kA 1945 meM phulerA tahasIla meM Ayojita rAjanaitika kArAvAsa bhogA thaa| sammelana ke Apa mahAmaMtrI the| ApakA jIvana bur3hAra meM kAMgresa svayaMsevaka dala ke saMcAlaka atyadhika dhArmika rahA hai| kolhApura meM Ayojita zrI jaina niSNAta aura utsAhI navayuvaka kAryakartA paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava meM Apa mAtA-pitA the| viSama paristhitiyoM meM bhI kartavya mArga para DaTe ke pada para alaMkRta kiye gye| usI paMcakalyANaka rahanA ApakI vizeSatA thii| meM AcArya dezabhUSaNa mahArAja ne Apako brahmacarya vrata AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-3, pRSTha-184, diyaa| bAda meM AcAryakalpa zrutasAgara jI mahArAja se (2) sva0 A0 za0, pRSTha-106 sAtavIM brahmacarya pratimA kA vrata lekara Apane apane zrI pUranacaMda jaina jIvana kI dizA hI mor3a dii| zrI pUranacaMda jaina, putra-zrI hajArIlAla kA janma A0-(1) jai0 sa0 bR0 i0, pR-278 1916 meM nainadharA, jilA-damoha (ma0pra0) meM haa| zrI pUranacaMda jaina bacapana se hI rASTrIya julUsoM meM bhAga lenA Apake sAgara (ma0pra0) ke zrI pUranacaMda jaina, putra-zrI svabhAva meM zAmila thaa| Apane 1939 meM huI tripurI phadAlIlAla kA janma 1920 meM huaa| Apane kAMgresa meM samAja ke bahuta se yuvakoM ke sAtha 1942 ke bhArata choDo Andolana meM 15 dina kA svayaMsevaka banakara damoha meM eka mAha TreniMga lI aura kArAvAsa bhogaa| tIna saptAha tripurI kAMgresa meM kArya kiyA. isalie A0-(1) ma) pra0 sva) sai0, bhAga-2, pRSTha-41 sabhI svayaMsevakoM ke samAna zAsana Apako khataranAka (2) A) dI0, pRSTha-58 vyakti samajhane lgaa| di0 4-9-42 ko rAstA calate, zrI pUranacaMda jaina nagarapAlikA adhyakSa zrI dvArakA prasAda vakIla ke makAna ke pAsa se, pakar3akara Apako sAgara jela mUlataH bur3hAra, jilA-zahaDola (ma0 pra0) bheja diyA gyaa| 7 mAha 14 dina kA kArAvAsa nivAsI aura TikarApArA, jilA-bilAsapura (ma0 pra0) bhogakara Apa jela se bAhara aaye| deza kI AjAdI pravAsI zrI pUranacaMda jaina, putra-zrI rAmalAla jaina kA taka Apa kAMgresa kA kArya karate rhe| janma 1908 meM huaa| bacapana meM hI Apa svatantratA A0-(1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-2, pRSTha-84 (2) zrI AMdolana meM kada pdde| baDhAra ke satyAgrahiyoM meM Apa saMtoSa siMghaI dvArA preSita paricaya / agraNI the| 1932 meM dezadroha ke aparAdha meM Apa giraphtAra hae aura pIlI koThI umariyA (zahaDola) zrI prakAzacaMda jaina meM cAra mAha najarabaMda rhe| vahA~ se mAdhogar3ha kilA zrI prakAzacaMda jaina, putra-zrI rUpakizora jaina jela (satanA) bheja diye gaye, jahA~ eka varSa aura rAmagar3ha, jilA-alavara (rAjasthAna) ke nivAsI haiN| najarabaMda rhe| jaMgala satyAgraha aura asahayoga AMdolana 1946 meM jaba Apa lagabhaga 15-16 sAla ke meM bhI Apane bhAga liyA thaa| vidyArthI the taba alavara rAjya prajAmaMDala ne 'gaira 1940 ke vyaktigata satyAgraha meM Apane jimmedAra minisTaro kursI chor3o' Andolana calAyA, bhAga liyA tathA 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM jisameM lagabhaga 324 vyakti pUrI sTeTa se jela gaye For Private And Personal Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 224 svataMtratA saMgrAma meM jaina the| vidyArthI kAMgresa ne isa isI grantha meM anyatra dekheM) aura svataMtratA senAnI Andolana meM prajAmaMDala ke zrImatI saradArabAI lUNiyA ke Apa putra the| mAM evaM tattvAvadhAna meM pUrNa rUpa se pitA ke sAtha 1930-32 ke satyAgraha Andolana meM bhAga liyA, rAmagar3ha bhI isa Apane jela yAtrA kii| Andolana kA kendra bnaa| Ao-(1) jai) sa) rA0 a) isameM bhISaNa lAThIcArja huA zrI prabhAcaMda jaina thaa| 15-20 vyaktiyoM ko __ DiNDorI, jilA-maNDalA (ma0pra0) ke zrI coTeM AI thIM, anekoM ke hAtha-pAMva TUTa gaye va sara / - prabhAcaMda jaina, putra-zrI haracaMda kA janma 4 agasta phaTa gaye the| isa Andolana meM zrI prakAzacada jI bhI 1920 ko kevalArI (sivanI) ma0pra0 meM huaa| bAda jela gaye the| rAjya sarakAra ke hArane ke bAda sabhI / ___ meM Apa DiNDorI A ge| 17 varSa kI umra meM hI kAryakartAoM ke sAtha Apa choDa diye gaye the| Apa AjAdI ke dIvAne bana gaye the| 1942 ke A0-(1) svataMtratA senAnI zrI mahAvIra prasAda jaina dvArA preSita paricaya (patra 27-12-94) / (2) aneka pramANapatra (3) 'bhArata chor3o Andolana' meM Apako 6 mAha kI sajA dainika bhAskara, alavara plasa, di0 9-8-1997 huii| Apako mAphI mAMgane ke lie DarAyA, dhamakAyA zrI prakAzacaMda jaina gyaa| Apane kahA-(aMgrejoM) 'tuma merA kucha nahIM sahAranapura (u0pra0) ke zrI prakAzacaMda jaina bigAr3a sakate, naukarazAhI kA anta karake hI rhuuNgaa|' svabhAva se mAla aura niSkapaTa daMgAna para aMgrejI Apane mAphI nahIM maaNgii| 21-8-42 se 19-2-43 zAsana ne unheM bhI nahIM bakhzA, jela kI dAruNa ta taka Apa maNDalA jela meM rhe| AO-(1)ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-209 yAtanAeM unheM bhI sahanI pddii| zrI jaina ke sandarbha meM / (2) jai0 sa0 rA) a0 prasiddha sAhityakAra aura svAdhInatA senAnI zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ne likhA hai zrI prabhASacaMda jaina 'patalA-dubalA vaha taruNa 1942 ke jhakore meM kAMgresa zrI prabhASacaMda jaina 1930 se kaTanI (jabalapura) meM aayaa| pahale-pahala jela meM hI maiMne use dekhaa| ma0pra0 meM svataMtratA saMgrAma meM sakriya huye| Apane vaha bolatA to bolatA hI rahatA aura capa hokara peDa jaMgala satyAgraha meM bhAga liyA tathA 10 mAha kA ke nIce jA baiThatA to vahIM baiThA rhtaa| usameM zakti kArAvAsa va 50 rupaye kA arthadaMDa bhogaa| cAhe kama thI, para irAde bulanda the| do dina ke bukhAra A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-71 meM vaha hamase hamezA ke lie alaga ho gyaa|' zrI premacaMda 'ustAda' AO-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) u0 pra0 jai) dha), pRSTha 86 damoha (ma0pra0) meM 'ustAda' nAma se vikhyAta savAI siMghaI zrI premacaMda, jabalapura nivAsI sa0si0 zrI pratApasiMha lUNiyA zrI pannAlAla ke suputra the| ApakA janma 1904 I0 rASTrIya Andolana meM aneka senAnI aise rahe, jo meM huA thaa| ApakI jabalapura meM haujarI kI do dukAneM meM sakuTumba jela gye| aise logoM meM zrI pratApasiMha thiiN| damoha ke zrI sukhalAla caudharI kI ikalautI beTI luNiyA kA nAma agragaNya hai| ajamera ke prasiddha se vivAha hone ke kAraNa Apane damoha meM rahanA prArambha svataMtratA senAnI zrI jItamala lUNiyA (inakA paricaya kara diyaa| Apako bandaka calAne tathA phoTogrAphI kA For Private And Personal Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 225 bahuta zauka thA, ata: rASTrIya Apake prayAsa se damoha meM jaina sevAdala banA, Andolana ke aneka citra jisase yuvakoM meM samAja evaM rASTrasevA kI bhAvanA jAgRta Apake pAsa hI the| zAyada hI huii| isameM lAThI, lejima, talavAra, bhAlA calAnA koI kAMgresa adhivezana Apake sikhalAyA jAtA thaa| dekhe binA rahA ho| 1939 meM tripurI kAMgresa meM kaMpTina TreniMga meM 1923 meM jhaNDA Apa tripurI meM tIna haphte rahe aura phira damoha se satyAgraha ke avasara para 10 svayaMsevakoM ko lekara tIna haphte taka Apane jabalapura vikToriyA TAuna hAla kI gumbaja adhivezana meM kAma kiyaa| isameM bAhubalI vyAyAmazAlA para bijalI avarodhaka paTTI pakar3akara jhaNDA cddh'aayaa| aura jaina sevAdala ke hI adhika sadasya the| palisa yaha karizmA dekhakara hairAna ho gii| pulisa 1942 ke bambaI kAMgresa adhivezana se karo yA dala ne golI se premacanda ko mAra girAne kI ijAjata maro kA nArA, sAiklosTAila mazIneM, tAra kATane tathA mAMgI, parantu aMgreja sArajaiMTa samajha rahA thA ki isa paTarI ukhAr3ane ke aujAra evaM pistauleM Adi lekara, apAra jana samUha ke krodha kA zikAra kevala maiM hI dAr3hI-mUMcha lagAkara, bheSa badalakara 'ustAda'jI damoha bana jAU~gA, ata: ijAjata nahIM dii| premacanda ko Aye aura kAma zurU kara diyaa| buleTina chapane lage, nIce utarane ko kahA gayA, parantu vaha Upara se hI tAra kaTane lage tathA rela paTariyAM ukhADI jAne lgiiN| cillA rahe the ki 'koI mujhe utAro mujhase utarate aneka senAnI giraphtAra hue| namaka Andolana meM bhI nahIM bntaa|' bAlaka premacanda TAuna hAla ke pIche se Apane bhAga liyA thaa| 26-11-1980 ko ApakA Akara dIvAra kI khir3akiyoM, daravAjoM aura kaMgUroM nidhana ho gyaa| kA sahArA lekara Upara car3ha to gaye the paranta utara A) (1) ma() pra.) svA) sai), 'bhAga-2, pRSTha-85 (2) zrI saMtApa siMghaI damoha dvArA praSita pricy| (3) pa() () i.), pRSTha nahIM ske| nidAna, sIr3hiyA~ lagAI gaI. rassA gumbada ke kalaza se bAMdhA gayA, taba premacanda utre| pulisa ne jhaNDe ko bAMsa meM haMsiyA bAMdhakara nikAlA, jisa zrI premacaMda kApar3iyA kAraNa gumbada meM lagI char3a Ter3I ho gayI, jo Aja zrI premacaMda kApar3iyA, putra- zrI phUlacaMda kA bhI dekhI jA sakatI hai| inake sAtha cAra sAthI aura janma 1923 meM damoha (ma0 pra0) meM huaa| Apake the jo gambada ke nIce chata para se hI isa phUrtIle pUrvaja kapar3e kA vyApAra karane ke kAraNa 'kApar3iyA' naujavAna kI himmata aura phartI dekhate rhe| satyAgraha kahalAte th| Apane prasiddha svAdhInatA senAnI zrI kaI dinoM taka calA para gambada taka koI nahIM pahuMca raghuvara prasAda modI ke sAtha bhI vastra-vyApAra kiyA skaa| premacaMda jI isa kAraNa girapatAra hue aura thaa| ata: unhIM ke vicAroM ke prabhAva se Apa / varSa (, mAha kA sI klAsa kA kaThina kArAvAsa svataMtratA-premI bana gaye aura 193) meM tripurI kAMgresa pAyA, jisameM khar3e-khar3e pA~ca sera gehU~ pIsanA par3atA meM svayaMsevaka ke rUpa meM tIna haphte kArya kiyaa| thaa| cakkI calAne se zarIra para nikhAra A gyaa| Apa kAMgresa ke hara kArya meM bhAga lete rhe| Apa bAhubalI vyAyAmazAlA ke sabase zaktizAlI 8 agasta 1942 ko bhArata chor3o Andolana ke pahalavAna the, ata: 'ustAda' kahalAne lge| samaya Apa bambaI meM the| vahAM kI AgajanI aura lUTamArI For Private And Personal Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 226 svataMtratA saMgrAma meM jaina Apane svayaM dekhI, netAoM ko bheSa badalakara bmbii| vidizA ke samIpa kisI grAma chor3ate dekhA aura TelIphona ke tAra kATate logoM ko ke nivAsI the, ve 'damoDiyA' Apane dekhA thaa| . upanAma se prasiddha the| 1857 bambaI se Avazyaka jAnakArI aura sAmagrI lekara kI gadara ke samaya ve Apa bInA kI tarapha se damoha Aye aura dUsare dina apanI sampUrNa sampatti bAgI jabalapura jAne para choTe phuhArA ke pAsa dinAMka 6-9-42 phaujiyoM ko sauMpakara ko khuphiyA pulisa dvArA pakar3akara jela bheja diye gye| gADaravArA A base the| Avazyaka sAmagrI pulisa kI najara bacAkara Apane ApakaM rAjanaitika jIvana kA prArambha 1928 meM sasurAla bheja dI, sirpha buleTina pakar3A gyaa| Apake vidyArthI jIvana se huA, jaba Apane gADaravArA 15-2-43 ko Apa jela se mukta hue| se hAvaDA bambaI mela se nikala rahe paM0 javAharalAla makta hone ke pazcAta AjAda hinda phauja ke neharU kA sTezana para mAlyArpaNa dvArA svAgata kiyA! kamANDara ke Adeza se Apane phaujI pareDa sIkhI aura Apane apanI aprakAzita 'AtmakathA' meM isakA vistAra zAnti senA kA gaThana kara Andolana kA saMcAlana se varNana kiyA hai| 1929 ke AMdolana meM Apane gADaravArA kI rASTrIya kAMgresa ke AmantraNa para eka kiyaa| A) (1) ma0 pra) sva) sai), bhAga 2, pRSTha-85 rASTrIya gIta gAyA, AndolanakAriyoM kI isa sabhA para (?) zrI saMtoSa siMghaI damoha dvArA preSita pricy| pulisa ne dhAvA bola diyA, zrI jaina bhI pulisa ke zikaMje meM phaMsa gaye aura atyAcAroM ko haMsate-haMsate zrI premacaMda jaina jhelaa| 1932 meM videzI vastroM kI holI Apane jalAI, zrI premacaMda jaina, putra-zrI udayacaMda kA janma pariNAmasvarUpa prathama bAra giraphtAra hae aura betoM kI 1919 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1942 ke bhArata sajA paaii| piTate-piTate jaba zrI jaina behoza ho gaye choDA Andolana dolana meM 20 dina kA kArAvAsa Apane bhogaa| to pulisa unheM ghara ke sAmane DAlakara calI gaI tanya A)- (1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-1, pRSTha-73 ApakI AjI mA~ ne saugandha dilAI... 'praNa karo ki (2) sva) sa0 jA), pRSTha-136 jaba taka jIvita rahUMgA aMgrejoM ke khilApha apanA zrI premacaMda jaina Andolana jArI rkhuugaa|' AjI mAM kI isa saugandha ko jabalapura (ma0pra0) ke zrI premacaMda jaina, putra-zrI zrI jaina ne anta taka nibhAyA: chavilAla ne 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga 1939 meM hue cunAvoM meM Apane jora zora se bhAga liyA tathA kArAvAsa kI kaThora sajA bhogii| liyaa| pulisa hara taraha se Apako va Apake parivAra A0- (1) ma) pra) ravasai), bhAga-1, pRSTha-73 vAloM ko parezAna karane lgii| pratikUla paristhitiyAM (2) svA s|| ja), pRSTha 138 dekha Apa bambaI bhAga gaye aura bhUmigata rahakara zrI premacaMda jaina Andolana jArI rkhaa| 1940-1941 ke vyaktigata bahamakhI pratibhA ke dhanI, dRDha nizcayI, parizramI satyAgraha meM Apane bhAga liyA aura padayAtrA karate hue evaM laganazIla zrI premacaMda jaina, patra- zrI choTe lAla devarI taka gaye, jahA~ Apako girapatAra kara sAgara jela jaina kA janma 15 disambara 1916 ko gADaravArA bhejA gayA, bAda meM nAgapura jela meM sthAnAntarita kara jilA-narasiMhapura (ma0pra0) meM huaa| Apake pUrvaja diyA gyaa| nAgapura jela se mukta hone ke bAda Apa For Private And Personal Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa mahAtmA gAMdhI se bheMTa karane sevAgrAma gaye, gAMdhI jI kA mArgadarzana prApta kara punaH aura adhika dRr3hatA se rASTrIya Andolana meM sakriya ho gye| 1942 ke Andolana meM Apa puna: giraphtAra hue aura jabalapura tathA chindavAr3A kI jeloM meM 1944 taka rakhe gye| jabalapura jela tor3ane kA prayAsa karane ke kAraNa aisI-aisI amAnuSika yAtanAyeM Apako sahanI par3IM, jinheM par3hakara dila dahala jAtA hai| inakA ullekha Apane apanI AtmakathA meM kiyA hai| chindavADA jela se chUTane ke bAda sthAnIya golagaMja ke nivAsiyoM ne ApakA bhAvabhInA svAgata kiyA, jisase abhibhUta hokara Apa chindavAr3A meM hI basa gaye / rAjanaitika gatividhiyoM ke kAraNa Apako Arthika kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3A, phira bhI Apa nirAza nahIM hue| AjAdI ke bAda zrI jaina chindavAr3A nagarapAlikA ke aneka varSoM taka upAdhyakSa rhe| Apake kAryakAla meM nagara ne cahu~mukhI pragati kI hai| Apa chindavAr3A jilA svataMtratA saMgrAma sainika samiti ke adhyakSa, a0 bhA) digambara jaina mahAsabhA ke adhyakSa (1974), prAntIya kAMgresa kAryakAriNI ke sadasya Adi vibhinna padoM para rahe / 1983 meM Apa pakSAghAta ke zikAra hue, isase pUrva cAra bAra dila kA daurA par3a cukA thaa| apanI utkaTa jijIviSA se Apa isa avasthA meM bhI sakriya rhe| 13 julAI 1988 ko ApakA dehAvasAna ho gyaa| Ae- (1) ma) pra) sva) sai0 bhAga-1, pRSTha-10 (2) hastalikhita AtmakathA (3) svA() Andolana meM chindavAr3A jile kA yogadAna ( Takita zodha-prabandha) pRSTha 300-301 (4) putra zrI dhanyakumAra goyala dvArA preSita paricaya Adi / zrI premacaMda jaina zrI premacaMda jaina kA janma 1930 meM grAma candalA, tatkAlIna carakhArI rAjya, vartamAna jilA- chatarapura (ma)pra()) meM huA | Apake pitA kA nAma zrI nAthUrAma Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 227 jaina thaa| Apane carakhArI rAjya prajAmaMDala dvArA calAye gaye AMdolana meM 1946 se 1948 taka sakriya bhAga liyaa| Apake khilApha 1946 meM carakhArI rAjya zAsana dvArA giraphtArI ke liye vAMraTa jArI nirdeza para zrI jaina kiyA gayA thaa| pArTI ke netAoM giraphtAra na hokara bhUmigata ho gaye aura 'carakhArI rAjya prajAmaMDala' dvArA uttaradAyI zAsana hetu calAye jA rahe satyAgraha AMdolana kA kArya kiyaa| bhUmigata AMdolana calAte samaya aneka yAtanAyeM sahanI par3IM, gAMva-gAMva jAkara satyAgrahiyoM ko carakhArI bhejate rahe tAki AMdolana kI Dora TUTane na paaye| zAsana se Apako svataMtratA senAnI kA sammAna milA hai| A) (1) zrI surendra kumAra, chatarapura dvArA bhejI gaI chatarapura jile ke svataMtratA senAniyoM kI sUcI (2) sva() pa( ) zrI premacaMda jaina jabalapura (ma0pra0) ke zrI premacaMda jaina, putra- zrI munnAlAla ne 1931 ke Andolana meM bhAga liyA tathA 3 mAha ke kArAvAsa evaM 25 rupaye ke arthadaNDa kI sajA paaii| ANa (1) ma) pra) sva) sai0 bhAga-1 pRSTha- 73 (2) sva) sa0 ja0), pRSTha- 136 zrI premacaMda jaina jabalapura (ma0pra0) ke zrI premacaMda jaina, putra-- - zrI lAlacaMda jaina ko 1932 ke Andolana meM bhAga lene ke kAraNa 6 mAha ke kArAvAsa tathA 50 ru0 ke arthadaNDa kI sajA dI gayI thii| AdhAra (1) ma(0) pra() sva0 sai0 bhAga-1, pRSTha-74 (2) sva) sa) ja0, pRSTha-138 zrI premacaMda jaina jainadarzana aura rAjanIti donoM meM niSNAta zrI premacaMda jaina, putra zrI lokamana jaina kA janma For Private And Personal Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 228 svataMtratA saMgrAma meM jaina 15-3-1915 ko jabalapura (ma0pra0) meM huaa| Apa ke kAraNa 4 mAha 2 dinoM kA kArAvAsa Apako bhoganA 1932 meM kAMgresa ke DikTeTara bane the ataH julUsa pdd'aa| nikAlane meM pakar3e gaye aura 9 mAha kI sajA tathA A0- (1) ma) pra) svA sai), bhAga 4. pRSTha-88 50 ru) jurmAnA huA thaa| 1942 meM puna: pakaDe gaye (2) jai0 sA) rA0 a0, pRSTha-76 tathA DiTenzana meM jabalapura seMTrala jela meM cha: mAha zrImatI phUlaka~arabAI coraDiyA rhe| bAda meM Apa sAmyavAdI vicAradhArA ke ho gaye zrImatI phUlakuarabAI corar3iyA kA janma 1914 the| ApakI vaktRtva kalA anupama thii| jIvana ke meM huaa| apane pati zrI mAdhosiMha kI preraNA se Apa antima 8-10 varSoM meM Apa jainadharma ke acche rASTrIya kAryoM meM hissA lene lagI thiiN| AMdolanakArI vidvAn ho gaye the| Apake zAstra pravacana bar3e lokapriya mahilAoM meM vaicArika cetanA paidA karane ke lie zrImatI hone lage the| 1988 ke AsapAsa ApakA nidhana ho coraDiyA kA yogadAna mahattvapUrNa rahA hai| nImaca meM aneka gyaa| pradarzanoM kI yojanA zrImatI coraDiyA hI banAtI thiiN| A) (1) ma) prA) svA) sai), bhAga / , pRSTha- 146 (2) zrImatI coraDiyA aisI mahilA rahIM jinheM vardhA meM sthA sA ja), pRSTha-136 (3) siMghaI ratanacaMda jI dvArA preSita vivrnn| gA~dhIjI ke sAnnidhya meM rahane kA avasara milaa| zrI premasukha jhAMjhariyA ve vardhA se lauTane ke bAda indaura meM svataMtratA indaura (ma) pra) ) ke zrI premasukha jhAjhariyA, saMgrAma se jur3IM, aMgrejoM ke viruddha morcA lekara lAThiyA~ patra zrI pannAlAla jhAMjhariyA ne 1942 ke svAdhInatA khAI. eka mAha unnIsa dina jela meM rahakara yaMtraNA sahI saMgrAma meM sakriyatA se bhAga liyA, phalata: 21 dina kintu hAra na maanii| saMyama, tyAga va tapasyA kI pratimUrti indaura jela meM rhe| Apake anya do bhAiyoM ne bhI jela zrImatI phalaka~vara coraDiyA kA vivAha nImaca ke yAtrA kI thii| svataMtratA saMgrAma ke pitRpuruSa zrI nathamala corar3iyA ke A0-(1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-4, pRSTha-29 putra zrI mAdhosiMha ke sAtha huaa| mAtra 18 varSa kI zrI pyAracaMda kAsalIvAla umra meM hI ye vidhavA ho gaI thiiN| tadantara nathamalajI indaura (ma0 pra0) ke zrI pyAracaMda kAsalIvAla, coraDiyA ne apanI vidhavA bahu ko ghuTana bharI putra-zrI gulAbacaMda kAsalIvAla ne bhArata chor3o Andolana jindagI jIne ke bajAya inameM dezabhakti kI meM bhAga liyA thaa| Apa sakriya kAryakartA the| ma0pra0 bhAvanA jAgRta kii| jaba ve 1930 ke ajamera zAsana ne Apako sammAnita kiyA hai| AMdolana meM jela meM rahe to unhoMne apanI A()-(1) ma0 pra) svara) sai), bhAga-4, pRSTha-55 putravadhU ko vardhA ke Azrama meM bheja diyA jahA~ eka varSa taka rahakara unhoMne naI jindagI kI zrI phakIracaMda jaina urpha phaNIndrakumAra jaina zuruAta kii| aMgrejoM ke liye sacamuca hI phaNIndra (nAga) siddha vardhA meM Apa jaldI uThakara eka ghaMTA gA~dhIjI huye, sanAvada (ma0pra0) ke zrI phakIra caMda jaina urpha ke sAtha prArthanA karatI thiiN| isake bAda vibhinna viSayoM phaNIndrakumAra jaina, putra-zrI dazaratha kA janma 19 apraila kI zikSA dI jAtI thii| 12 baje se eka baje kA samaya 1923 ko haa| maiTika meM adhyayana ke samaya 1938 carakhA calAne va sUta kAtane ke lie anivArya thaa| se hI Apa svataMtratA Andolana meM sakriya bhAga lene lge| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga lene va vardhA meM ATA pIsanA, kapar3A bunanA, zaucAlaya kI For Private And Personal Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 229 saphAI va anya choTe-bar3e buniyAdI kAmoM meM DyUTI 1942 meM gAMdhIjI ne karo yA maro kA nArA dekara lagAI jAtI thii| zrImatI phUlaku~vara corar3iyA vardhA meM bhArata chor3o AMdolana calAyA to phUlaku~varajI indaura gA~dhIjI ke sAnnidhya meM bIte samaya ko apane jIvana meM sar3akoM para utara aaiiN| kaI jalasoM meM bhAga liyA, kI sarvottama upalabdhi mAnatI haiN| yahIM se Apane aMgrejoM ne Apako jela meM baMda kara diyA, vahAM para bhI racanAtmaka kAryoM meM apanA jhakAva vyakta kiyaa| Apane virodha kiyaa| jela meM Apako prasiddha gA~dhIvAdI netA kanheMyAlAla khAdIvAlA, baijanAtha mahodaya, haribhAU jJAtavya hai phUlaku~vara corar3iyA kA pUrA parivAra upAdhyAya, rukmaNI devI, bhAgIrathI devI Adi kA deza ke lie samarpita thaa| nathamala jI to mahAn svataMtratA sAnnidhya prApta rahA thaa| jJAta rahe phUlaku~varajI ko seTha senAnI the hI kintu unake putra kezarImala corar3iyA, jamanAlAla bajAja kA vizeSa sneha prApta thA, nImaca zobhAgasiMha coraDiyA ne bhI svataMtratA AMdolana meM Akara bagaira lAbha-lobha yA pada-lipsA ke phUlaka~varajI bar3ha car3hakara bhAga liyaa| inake zvasura nathamala jI inake ne kAMgresa ke lie kArya karate hue sva0 sItArAmajI pati mAdhavasiMha kI mRtyu para bhI mAphI mA~ga kara jela jAjU va raghunaMdana prasAda varmA ke cunAva meM sakriya bhUmikA se nahIM aae| ina sabhI ghaTanAoM kA phUlaku~vara para nibhaaii| jaina samAja ApakI amalya sevAoM kA RNI gaharA prabhAva pdd'aa| phalata: svataMtratA kI bhAvanA vikasita hai| sthAnakavAsI jaina mahilA saMgha kI Apa adhyakSA hone kA avasara vardhA meM inheM milaa| vardhA se lauTakara rahIM sAtha hI mahilA maMDala kI koSAdhyakSa kA padabhAra Apane nImaca se 8 kimI dUra DUMgalAvada gAMva meM apane vahana kiyaa| zvasura nathamala jI kI icchAnusAra jaina kanyA Azrama nImaca meM bhI phalaka~varajI ne racanAtmaka kArya kholA, yaha kucha samaya taka calA para nathamala jI kI kie. zrImatI coraDiyA sAdA jIvana ucca vicAra maM mRtyu ke uparAMta ise baMda karanA pdd'aa| eka ke bAda AsthA rakhatI haiN| yuvAoM ke prati unakA saMdeza thA eka parijanoM kI mRtyu ne apako gaharA AghAta pahu~cAyA ki 've bagaira kisI lAbha-lobha ke deza kI sevA kreN|' para isa sAhasI mahilA ne hAra nahIM maanii| bApU kA buniyAdI prazikSaNa hI unakI najara meM ekamAtra dhyeya inake sAmane thaa| zrI nathamala coraDiyA ke berojagArI kA samAdhAna thaa| lar3akiyoM kI phaizanaparastI dehAvasAna ke bAda Apa indaura calI gaIM vahA~ se Apane kI ve virodhI thiiN| ilAhAbAda se prathamA ko parIkSA uttIrNa karake indaura A)- (1) ma) pra) sva) sau), bhAga-4, pRSTha 216 (2) svA) meM mahilA kalA maMDala' kI sthApanA kI sAtha hI bAla sA ma0, pRSTha 97 (3) navabhArata, indaura, 18.) 1997 maMdira, silAI, kar3hAI, bunAI kI kakSAe~ prAraMbha kI, zrI phUlacaMda (goyala) agravAla jaina ina kAryoM ke saMcAlana meM Apako paga-paga para kaThinAIyoM bhiNDa (ma0pra0) ke zrI phalacaMda lohiyA kA sAmanA karanA paDA para himmata na haarii| kitanI (goyala) agravAla jaina kA parivAra mUlata: zivapurI besahArA mahilAoM ko Azraya diyA, kitane hI ko jile ke magaraunI kasbe kA hai| unake bAbA nAthUrAma rojagAra upalabdha kraayaa| Apake mArgadarzana meM aneka magaraunI meM hI rahate the| kintu unake pitA baTTomala besahArA-- berojagAra mahilAoM ne svAvalambana kA guNa goyala vyavasAya ke silasile meM bhiNDa A bse| vahIM siikhaa| vardhA meM jo rola kastUrabA jI kA thA vahI indaura purAnA gurahAI mauhallA meM zrI phUlacaMda lohiyA kA 1903 meM phUlaku~vara bAI kA thA meM janma huaa| For Private And Personal Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 230 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI lohiyA ne haidarAbAda Apane AjAdI kI lar3AI ke daurAna jabaki isa meM 1922 meM mahAtmA gAMdhI ke aMcala meM koI akhabAra nahIM thA. aMgrejoM ke khilApha AzIrvAda se calAye jA rahe niyamita sAiklosTAila parce bAMTe jinameM aMgrajoM kI satyAgraha meM pUrNa rUpa se khilAphata hotI thii| sahayoga diyA thaa| 1928 meM lohiyA jI bhadAvara prAMtika jaina sabhA va digambara mahAtmA gAMdhI par3osI jilA jaina vIra sevA maMDala ke adhyakSa, sahakArI baiMka ke iTAvA meM AmasabhA karane Aye saMcAlaka, nagarapAlikA pArpada tathA kAMgresa kameTI ke tA zrI goyala harikizana jAdhava ke sAtha vahAM ge| kAryakArI adhyakSa bhI rhe| 13-3-1996 ko lohiyA ____ yaha lohiyA jI ke rAjanaitika jIvana kA bhI jI kA dehAvasAna ho gyaa| zaizavakAla thaa| rAjanIti kI vidhivat dIkSA 1936 Ay (1) svApay ( 2 ) putra Ananda goyala dvArA prapita meM gopIkRSNa vijayavargIya ne bhiNDa Akara dii| unhoMne paricaya (3) paMzana Adi ke aneka pramANapatra pahale zrI jaina ko 'gAMdhIdharma' meM dIkSita kiyA taduparAnta zrI phUlacaMda jaina unheM gvAliyara rAjya sArvajanika sabhA kA sadasya banA diyA gyaa| yaha bhAratIya rASTrIya kAMgresa kA hI eka 21 mArca 1911 ko grAma bAriyA, tahasIla pATana, saMgaThana thaa| sabhA ke sammelana gvAliyara, zivapurI, jilA-jabalapura (mapra)) ke zrI kastUracaMda jaina ke bAlAjI. mihAnA evaM bhiNDa meM Ayojita kie ge| ghara eka phUla khilA vAda meM usakA nAma hI 'phUlacaMda' ina DaoN) paTTAbhisItAramaiyA, kRSNadatta pAlIvAla, par3a gyaa| phUlacaMda ne apane nAma ko phUla sA hI vidyAvatI rAThora. AcArya narendra deva, bRjalAla viyANI - mahakAyA / phUlacaMda jI ne rASTrIya jAgaraNa kAla ke prArambha se hI AjAdI ke lie sAdhanA karate hae tyAga va mahAdeva desAI mukhya atithi ke rUpa meM padhAre the kA mArga apnaayaa| aura phalacaMda lohiyA ina sabameM maujUda rhe| zrI jaina grAma kI prAthamika zAlA se uttIrNa hokara 1942 meM mahAtmAgAMdhI ne 'karo yA maro' ke sAtha / hitakAriNI vidyAlaya jabalapura meM praviSTa hue| adhyayana 'aMgrajA bhArata chor3o' kA nArA diyaa| lohiyA jI ke ke daurAna hI svataMtratA saMgrAma ke netA seTha govindadAsa laghubhrAtA saMpatarAma lohiyA, raghuvIra siMha kuzavAha va evaM pA) dvArakAprasAda mizra ke samparka meM aaye| 1930 sRvAlAna mihAnA na rela paTariyAM ukhAr3akara asahayoga kI 6 apraila ko jabalapura ke itihAsa meM dezabhaktoM AndAlana meM jAna ph'ko| phulacaMda jI na ina tInoM kI kA jo abhatapUrva julUsa ganI durgAvatI kI samAdhi aura sa lamba samaya taka kAnano lar3AI lar3o Ara bArahA) para gayA ora jisameM bhArata ko svataMtratA ka kAsI ke phanda se bcaayaa| 1912 meM Apana zarAba milo pratijJA kI gayI usameM zrI phalacada bhA sammilita bandI kA lekara dharanA diyaa| yA isake uparAnta Apana jagala satyAgraha ma bhAga liyA nvaTezvarI dayAla zamA tathA ApakA palisa na aura 5 mAha kA kArAvAsa paayaa| kandraya kArAgAra pakar3a liyaa| pulisiyA utpIr3ana se lohiyA jo kI jabalapura meM dinAMka 30-8-193) R!-2-193/ hAlata kharAba ho gii| esa0pI0puna siMha ne lohiyA jI taka kaida meM rhe| 'raNabherI'. 'rAnI jhAMsI', 'gajagaru kA rihA tA kara diyA lekina ghara meM hI najarabaMda kara makhadeva bhagatasiMha' jaise kAMtikArI sAhitya kA diyaa| pracArita karanA ApakA kArya ho gyaa| For Private And Personal Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 231 'bhArata meM aMgrejI rAja' pustaka kA pracAra tathA kAryakramoM kA sujhAva dene vAle 'jo zAsana itane julma kare usase kyA nAtA hai' zrI phUlacaMda jaina 'madhura' sAgara zIrSaka vAlI pustikA kA pracAra karane para ApakA ON (ma) pra) ) kA janma (6 eka varSa kA kArAvAsa milA, kintu gAMdhI iravina akTUbara 1922 kA caudharI samajhaute ke kAraNa zIghra mukta ho gye| rASTrIya kAryoM zrI rAmacaraNa lAla jaina ke ke silasile meM Apa ghUmate hue bambaI pahuMce, jahA~ yahA~ huaa| zrI rAmacaraNa lAna 19.12 kI agasta krAMti meM kArya karate hue dinAMka sAdhAraNa Arthika sthiti ke | () 01) ko giraphtAra hue, Apako 5 mAha ke hote hae bhI pratiSThita sAmAjika kAryakartA dha. Apa kArAvAsa kA daNDa milA, jo Apane thAnA jilA zrI di) jaina mahilA zrama sAgara ke saMsthApaka maMtrI the kArAgRha meM bhaagaa| jela se mukta hone para Apa rASTrIya tathA spaSTavaktA ke rUpa meM prakhyAta the| gItoM kA pracAra karate rhe| bAda meM Apa bambaI AjAdI ke Andolana meM Apa kaMsa kada pravAsI ho gaye aura vahA~ kuTIra udyogoM kA pracAra-prasAra par3e?' mere yaha pUchane para madhura jI una dinoM kI saMjAyI karane lge| smRtiyoM ko tAjA karate hue bole- 'una dinoM ke ___A) (1) ma0 pra) sva) sai), bhAga 1, pRSTa ? choTe-choTe bAlakoM kA khala, jhaMDA lekara julUsa (2) svA) sA) pA), pRSTha- 108 nikAlanA, nAre lagAnA, sabhAoM jaise dRzya banAnA Adi zrI phUlacaMda jaina bana gayA thaa| ata: bacapana se hI rASTrIya bhAvanA ke piparodha (kaTanI), jilA-jabalapura (ma0pra0) saMskAra mujha meM pdd'e| prAimarI uttIrNa kara maiM miDila ke zrI phUlacaMda jaina, putra - zrI damar3IlAla ne 1930 ke meM jaba bhartI huA taba vahA~ ke kalA ke zikSaka svAmI jaMgala satyAgraha meM 3 mAha kA kArAvAsa tathA kRSNAnanda jI avasara milate hI bAlakoM meM rASTrIya 20 rupaye kA arthadaNDa bhogaa| cetanA jagAne hetu bhArata ke purAtana gaurava kI balidAnI A) (1) gA) pra) sva) sai0, bhAga 1, pRSTha 75 sAzA tathA kAtikAriyoM kI sAzAsamAyAko (2) 70 sA) rA) a) unase maiM bhI prabhAvita huaa| svAmI kRSNAnanda ne svayaM zrI phUlacaMda jaina bhI rA()A) meM khulakara bhAga liyA thaa| vArAsivanI, jilA bAlAghATa (ma0pra) ) ke zrI jaba maiM sAtavIM kakSA kA vidyArthI thA, taba maiMne phUlacaMda jaina, putra-zrI pannAlAla 1942 ke Andolana eka rASTrIya gIta likhA thA, jo zAlA kI hastalikhita meM 22 agasta ko giraphtAra kara lie gaye the| Apa patrikA meM prakAzita huA thaa| isa gIta para mujha khatra 15 sitambara 42 taka najarabandI meM rhe| sarAhanA milI, yata: zAlA ke heDamAsTara zrI bhAva tathA A) ( / ) II) 'pa) ravA) (). bhAga | pRSTha 185 ukta patrikA ke sampAdaka zrI jvAlAprasAda jyotiSI zrI phUlacaMda jaina 'madhura' donoM hI rASTrIya vicAroM ke vyakti the| durbhAgya ki agalaM 'madhura' upanAma me hindI sAhitya kI 'gIti' varSa hI zrI bhAva saMvAnivRta ho gye| naye heDamAsTara vidhA kA samRddha karane vAle, apanI rASTIya kavitAoM na mujha apanI kakSA meM uttIrNa hone para bhI pAnI .. kakSA meM ukta kavitA ke kAraNa praveza nahIM diyA aura cAra karane vAle tathA kakSA meM ukta kavitA 'rASTrIya sevA yojanA' va 'lAka adAlata' jaise marI par3hAI para yahIM pUrNa virAma laga gyaa| For Private And Personal Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 232 svataMtratA saMgrAma meM jaina jaba maiM karelI, jilA-hozaMgAbAda (aba, zAsana ko hamArI mAgeM mAnane ko bAdhya honA pdd'aa| jilA-narasiMhapara) meM apanI dakAna samhAla rahA thA. zAsana ne mAphI mAMgane para rihAI kA prastAva rakhA zAsana ne mAma lA taba vahA~ ke rASTrIya kAryakartAoM se merA samparka ho para maiMne manA kara diyaa| merI mAtA jI ke AzvAsana gayA thaa| 14 agasta 1942 ko cAMvarapAThA kI eka bhare patroM se mujhe usa avasthA meM bar3A Atmika bala mahilA satyAgrahI ne barelI meM satyAgraha kiyA, use milatA thaa| maiM 9 mAha 10 dina jela meM rhaa| isa giraphtAra kara liyA gayA tathA pulisa ke sipAhiyoM, samaya mere kAkA cau0 bhairoM prasAda ko pulisa ne itanA jinakI saMkhyA mazkila se 10-12 thI. ne parI bastI parezAna kiyA ki unheM ukta karelI kI dukAna banda meM mena roDa para mArca pAsTa kiyA tathA bastI vAloM para kara sAgara A jAnA par3A, parivAra kI Arthika sthiti AtaMka jamAne ke lie dukAnadAroM ko gaMdI-gaMdI gAliyAM bar3I dayanIya ho gii| dI, para kisI ne bhI usakA prativAda nahIM kiyaa| mujhe jela se mukta hone ke bAda maiM rASTrIya Andolana yaha bAta apamAnajanaka lgii| maiMne anya sAthiyoM ke meM sakriya rahA, apane rASTrIya gItoM ke dvArA sAtha milakara rAta meM sabhA kI, taya huA ki kala jana-jAgaraNa karanA merA pramakha kArya thaa|' skUla ke chAtroM ke sAtha jUlUsa nikAlA jaaye| rAta AjAdI ke bAda 'madhura' jI ne aneka racanAtmaka meM hI hamArI dukAna para posTara bane aura rAta meM hI sujhAva apane lekhoM ke mAdhyama se sarakAra ke pAsa bheje| pulisa kotavAlI, sarkila iMspekTara ke nivAsa tathA bikrIkara ke sandarbha meM ApakA eka lekha 'amRta bAjAra bastI ke pramukha 3-4 sthAnoM para cipakA diye gye| patrikA' ke hindI saMskaraNa 'amRta patrikA' ilAhAbAda prAta: hI vahA~ ke pramukha kAryakartA zrI rAmasiMha cauhAna ke 6 sitambara 1951 ke aMka meM chpaa| Apane sujhAva 'bedhaDaka' ko unake ghara se giraphtAra kara liyA gyaa| diyA thA ki 'Taiksa lagAnA hI hai to utpAdana zulka maiMne apane krAMtikArI sAthiyoM va vidyArthiyoM ke ke rUpa meM lagAyA jAye / bhopAla ke sAtha jalasa nikaalaa| pulisa ne hameM titara-bitara hone kartavyadAna '(sAptAhika) meM puna: yaha lekhA kI cetAvanI dI, kintu vidyArthiyoM ne pattharoM kI bauchAra 23-10-57 ko chpaa| tatkAlIna ma0pra) kAMgresa adhyakSa zurU kara dii| lAThIcArja huA, maiM apane tIna sAthiyoM ne isa para eka kameTI banAI aura kapar3A, kerosIna ke sAtha giraphtAra kara liyA gyaa| yaha vAkayA 15 Adi kucha vastuoM para bikrIkara haTAkara utpAdana zulka agasta 1942 kA hai| pahale hameM hozaMgAbAda va narasiMhapara bar3hAne kA nirNaya liyA gyaa| kI jeloM meM rakhA gayA bAda meM 72 baMdiyoM ke sAtha __ apane eka anya lekha- 'cAcA neharU kI jabalapura jela bheja diyA gyaa| jabalapura jela meM roTiyoM vasIyata aura unakA smAraka' meM madhura jI ne rASTrIya meM kaMkar3oM va sabjI meM ghAsa-pAta kI bahutAyAta thI, sevA kA racanAtmaka sujhAva diyA thaa| isa para tatkAlIna ataH sabake sAtha bhUkha har3atAla maiMne bhI kI, bairakoM zikSAmaMtrI zrI chAgalA kA patra madhura jI ko milA ki meM jAne se iMkAra kara diyA, pariNAmasvarUpa zahara se 'Apake sujhAva noTa kara liye gaye haiN|' madhura jI ke DI0esa0pI0 ke netRtva meM pulisa daste ne pahuMcakara anusAra- 'ukta sujhAvoM kA kucha samaya parIkSaNa karAne ke uparAnta use mahAvidyAlayIna chAtroM meM 'rASTrIya sevA lAThI cArja kiyA aura sabhI ko bairakoM meM banda kara / yojanA' ke rUpa meM lAga kara diyA gyaa|' isI taraha diyaa| pAMca dina taka bhUkha har3atAla calI, anta meM eka anya lekha- 'mukadamAbAjI dehAtI janatA ko eka For Private And Personal Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa abhizApa' meM madhura jI ne kaimpa adAlatoM kA sujhAva diyA thaa| 1956 meM u0pra0 zAsana, sUcanA vibhAga dvArA Ayojita dvitIya 'a0bhA0 pragatigIta pratiyogitA' meM Apake do gItoM 'ArAma harAma hai' aura 'nIMva kA patthara' ne prathama puraskAra prApta kiyA thaa| lagabhaga 20 varSa pUrva pulisa TreniMga kAleja, sAgara meM pulisa ke kartavyoM kI ora dhyAna dilAne vAlA jo gIta Apane gAyA thA Aja vaha gIta akAdamI ke uttIrNa snAtakoM dvArA vArSika pareDa meM gAyA jAtA hai| 4 'naI dizA naye kadama' tathA 'amRta barasa gayA' ye do rASTrIya kavitA saMgraha Apake prakAzita haiN| rAjula AdhArita khaNDakAvya apariNItA dhArAvAhika rUpa meM chapa rahA hai| akTU0 2000 meM ApakA nidhana ho gyaa| para , A) (1) A) dI), pRSTha-19 (2) ma0pra0 sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha 42 (3) aneka kavitAyeM, prazaMsApatra Adi ( 4 ) sva) pa0 (5) sA zrI phUlacaMda poravAla nAthadvArA ( rAjasthAna ) kAMgresa ke adhyakSa rahe zrI phUlacaMda poravAla, putra zrI nAthUlAla kA janma 1909 meM huaa| Apane 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga liyA aura udayapura senTrala jela meM chaha mAha najarabaMda rhe| A) (1) rA0 sva0) se), pRSTha- 497 zrI phUlacaMda bAphanA rAjasthAna vidhAnasabhA ke sadasya rahe zrI phUlacaMda bAphanA kA janma 1915 meM pAlI (rAja0) jile ke sAdar3I kasbe meM eka osavAla jaina parivAra meM huA / unakI zikSA sAdar3I aura jodhapura meM huii| jodhapura meM 'mAravAr3a loka pariSad' kI sthApanA hone para ve usase jur3e gaye aura sAdar3I Adi aneka kSetroM meM pariSad kI sthApanA kii| 1940 meM pariSad ke pahale 233 satyAgraha meM bAphanA jI ne sakriyatA se bhAga liyaa| 1942 meM jaba pariSad ne 'jimmevAra hukUmata Andolana' calAyA taba Apako sakriya gatividhiyoM ke kAraNa, giraphtAra kara liyA gayA aura do varSa kI sajA dI gii| 1944 meM jela se chUTane ke bAda Apa aura adhika sakriya ho gaye tathA pariSad ke pradhAnamaMtrI nirvAcita hue / vizAla rAjasthAna ke nirmANa ke samaya bhI Apa pariSad ke pradhAnamaMtrI the, ata: pahale mantrimaMDala meM Apane 2 varSa taka svAyatta zAsana maMtrI kA kArya kuzalatA pUrvaka samhAlA / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1951 ke bAda Apa bhUdAna aura sarvodaya kI ora jhuke| zrI siddharAja DhaDhDhA ke netRtva meM bhI Apane kArya kiyA / 1967 meM Apa svataMtra pArTI ke sahayoga se rAjasthAna vidhAnasabhA ke lie cune gye| A) (1) rA) sva() se), pRSTha-846 DaoNo phUlacaMda bhadaurA zrI phUlacaMda bhadaurA, putra - zrI dharmadAsa bhadaurA kA janma TIkamagar3ha (ma0pra0) meM 1922 meM huaa| maiTrika taka zikSA prApta kara Apa rASTrIya Andolana se jur3a gye| | apanA paricaya dete hue Apane likhA hai For Private And Personal Use Only * 1941 ke vyaktigata satyAgraha se prabhAvita hokara rAjanIti meM AyA aura 'orachA sevA saMgha' (sthAnIya 4 kAMgresa) kA sadasya bnaa| kucha samaya bAda nagara va rAjya orachA sevA saMgha kA maMtrI banAyA gyaa| zoSita pIr3ita tabakoM ke prati vizeSa rujhAna ke kAraNa harijana sevaka saMgha kA rAjyamaMtrI banAyA gayA / nagarapAlikA pariSad ke harijana karmacAriyoM kI mAMgoM hetu kaI bAra har3atAleM karAIM va bhUmigata rahakara ina har3atAloM ko saphala kraayaa| eka bAra to 6 dina kI bhUkha har3atAla karanA par3I aura Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 234 svataMtratA saMgrAma meM jaina jaba do dina muMha se lagAtAra khUna AyA taba samajhautA saMtoSasvabhAvI bhadaurAjI eka yogAbhyAsa kendra huaa| maiM 1943 se bhAratIya kamyunisTa pArTI kA calAte haiN| samprati Apa TIkamagar3ha meM eka vRhad yoga sadasya hU~ aura usake sAtha Aja bhI huuN| harijana kendra kI sthApanA ke upakrama meM lage hue haiN| har3atAla ke samaya 7 pharavarI 1947 ko orachA rAjya A)- (1) vi) sva0 sA) i.), pRSTa 90.124. 183, kamyunisTa pArTI gaira kAnUnI karAra kara dI gaI aura 14 (2) dainika bhAskara, bhopAla / 5 9 1972 (3) svA) pA) maiM anya sAthiyoM ke sAtha jela meM najarabaMda kara diyA zrI phalacaMda vamorahA gyaa| parantu jana AMdolana va harijanoM kI bahAdurI ke ___ vamo rahA' upanAma se prasiddha goTegAMva, kAraNa / / pharavarI 47 ko hama loga jela se rihA jilA narasiMhapura (ma.pra)) ke zrI phUlaMcada vamorahA huye| 19-46 47 meM huye sAmpradAyika daMgoM kI havA putra- zrI DAlacaMda kA janma TIkamagar3ha meM AI parantu maiMne anya sAthiyoM ke sAtha 11912 meM huaa| Apa tripurI milakara jile meM jo zAMti sthApita kI vaha Aja kAMgesa adhivezana meM taka kAyama hai| 1946 meM vidyArthiyoM kI har3atAla svayaMsevaka banakara gaye the| karAna ma sakriya taura para bhAga lene para jela meM bhejA 1940 ke vyaktigata satyAgraha gayA aura ) dina havAlAta meM rahane ke bAda TaMda meM Apane do bAra jela yAtrA mA, kI sajA va 50 - rupayA jamAnA tathA jurmAnA na | kii| Apa goTegAMva se jhAMsI - + mAha kI sajA aura kaattii|' taka aneka AndolanakAriyoM (jinameM adhikAMza jaina doga jI kamyunisTa AdAlana se jur3e thaM) ke sAtha paidala gaye the| jhAMsI meM Apa giraphtAra raha hai aura isa kAraNa AjAdI ke bAda bhI unheM kaI hae the| Apane sAgara hozaMgAbAda. jhAMsI evaM jabalapura bAH jela jAnA pddaa| 1972 meM dillI ma tAmrapatra jeloM meM majAyeM parI kI thiiN| lene Ane para Apane tatkAlIna pradhAnamaMtrI aa|- ( ma0pra0 sva) se0, bhAga / pRSTha 140 (2) zrImatI indirA gAMdhI se bandelakhaNDa prAnta ka madabha meM AMkar3e prastuta karate hue pRthak buMdalakhaNDa rAjya kI mAMga kI thii| ApanaM mahAmahima rASTrapati vhI) paM0 phUlacaMda siddhAntAcArya vhii| giri se TIkamagar3ha ke amara zahIda kAmareDa 20vIM zatAbdI ke digambara jaina vidvAnoM meM nArAyaNadAsa khara kA smAraka banAne hat bhI nivedana agragaNya zraddheya para) phUlacaMda siddhAntAcArya kA janma kiyA thaa| / / apraila 190 / kA TIkamagar3ha kI lagabhaga do darjana saMsthAoM se grAma-silAvana, jilA - jur3e bhadaurA jI yoga aura prAkRtika cikitsA meM lalitapura (u0pra0) meM gahana AsthA rakhate haiN| ve kahate hai... 'vigata 59 varSa huaa| Apake pitA kA nAma saM maiMne kisI davA kA prayoga nahIM kiyA hai| prAkRtika zrI siMghaI darayAva lAla thaa| cikitgA aura yoga kI kriyAoM dvArA svastha huuN|' Arthika rUpa se kaThina TIkamagar3ha nagara meM eka prAkRtika cikitsAlaya paristhitiyoM meM jIvana kI / vapI taka Apane calAyA aura aba use nagarapAlikA viSamatAA ko jhelata hue pUjya paM) jI ne jaina darzana ko sauMpa diyA hai| rUpI AtmajJAna ko jina U~cAIyoM ko prApta kiyA, For Private And Personal Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 235 usakA dUsarA udAharaNa durlabha hai| ve abhinandanIya aura aspatAla bheja diyA gayA, vahA~ khAne meM dUdha va daliyA abhivandanIya hI nahIM, anukaraNIya bhI haiN| lagabhaga 91 diyA jAtA thaa| dUdha meM milAvaTa hone se Apa use pI vArya ke jIvana kAla meM unhoMne jaina darzana va sAhitya nahIM pAte the tathA bagala meM par3e nAI ko de dete the, kI anupama sevA kI tathA (6) pustakoM/granthoM kA praNayana/ ataH Apa bhUkha se pIr3ita rahane lge| nAI se jaba sampAdana, anuvAda kiyaa| yaha dazA nahIM dekhI gaI to vaha kisI aphasara kI aneka sAmAjika AndolanoM ke janaka paNDita sevA karake do roTI va karele kI sabjI le AyA aura jI ne khajuriyA, indaura, sADhUmala, murainA Adi ke Apase kahA-'Apake lie hI hama lAye haiN| Apa khA prasiddha jaina vidyAlayoM meM zikSA paaii| dassA pUjA lo|' usa avasthA meM bhI Apane manA karate hue kahAadhikAra. harijana maMdira praveza, gajaratha mahotsavoM meM 'tumane inako prApta karane meM zrama kiyA hai-- isalie dharma ke nAma para kiye jA rahe apavyaya kA virodha tuma hI inheM khaao|' anta meM vaha rone lagA. taba donoM Adi unakaM sAmAjika Andolana the| ne bAMTakara vaha khAnA khaayaa| khAta hue Apane kahA-- ___paM) jI kA rAjanaitika jIvana 1920 se zurU isa cahAra dIvArI ke bhItara to hama tuma 'bhAI - bhAI huA, jaba ve sAdamala meM vidyArthI the| vahAM ve grAmINoM haiM, kintu jela se bAhara jAne para hama jaina aura tuma kA ekatra kara bhASaNa dene lage, aMgreja aphasaroM kI naaii| phira maiM tumhAre hAtha kI nahIM khaauuNgaa|' yaha ghaTanA ora se vidyAlaya banda karAne kI naubata A gii| ataH 194 / kI hai| Apane 'muTTI phaNDa' kI sthApanA kI aura anAja ikaTThA - isake bAda Apa banArasa cale gaye aura jaina kara use garIboM meM vitarita karate rahane kA kArya prArambha siddhAnta ke prauDha aura prasiddha grantha kaSAyapAhaTa ke kiyaa| sampAdana meM laga gye| AjAdI ke bAda Apane 1928 ke lagabhaga Apa banArasa se bInA rAjanaitika jIvana chor3a diyA aura pUrNa rUpa se (ma)pra()) A gaye aura kAMgresa ke AndolanoM meM sakriya sAhitya-sAdhanA meM laga gye| sahayAga dana lg| Apane videzI vastroM kA bahiSkAra prasiddha patrakAra DaoN0 nemIcaMda jaina, iMdaura ko diye kiyA, isake lie Apane eka yukti yaha nikAlI ki apane eka inTaravya meM Apane svayaM svIkAra kiyA hai _ 'maMdira meM dezI vastroM ko rakhavA dete haiM, jo bhI videzI ki - 'maiM zurU se krAntikArI huN|' sADI pahinakara AyeM yahAM utAra kara dezI sAr3I pahina jaayeN|' eka vidazI vidvAn ne jana Apase prazna kiyA Apa bInA, sAgara, solApura tathA amarAvatI jilA ki jaina dharma ke mAtha hI sabhI dharmoM meM hiMsA. jhaTa, kAMgresa ke padAdhikArI rh| jaba Apaka sAla zrArI Adi kA niSida batAyA hai phira esI kona mI kalacaMda kA satyAgraha ka kAraNa lalitapura jala bhaMja maja jAta hai, jisase jana dharma anya dharmoM se alaga samajhA diyA gayA aura makadama ko ganavAi hatu Apa vInA jaay| Apana uttara diyA- 'vyakti svAtaMtrya jana lalitapara gaya tantra ApakA bhI vahA~ giraphtAra kara makA uddezya hai aura svAvalambana usakI prApti kA liyA gyaa| ApakA / mAha kA kada tathA 100/- ) mAga hai|' jamAnA kiyA gyaa| Apa kaccI kaMda meM 19 dina tathA 40 jI kI prasiddha aura krAntikArI racanA 'vaNa jhAMsI / u0pra0) jala ma / mAha / / dina rhe| jAti aura dharma' bhAratIya jJAnapoTha se prakAzita huI thii| ApakaM jela jIvana kI eka ghaTanA hai| jhAMsI Apane apane jIvana meM aneka saMsthAoM kI sthApanA jela meM rahate hue Apa bImAra hA garya, ataH jela se For Private And Personal Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 236 kI, jinameM pramukha haiM, sanmati jaina niketana, nariyA, vArANasI, (1946) zrI gaNeza varNI jaina granthamAlA, vArANasI (1944), saMsthApaka sadasya zrI gaNeza varNI di) jaina iMTara kAleja, lalitapura (1946), zrI gaNeza varNI di) jaina (zodha) saMsthAna, vArANasI (1971) aadi| Apane 'zAnti sindhu' (solApura) aura 'jJAnodaya' (vArANasI) patrikAoM kA sampAdana kiyA evaM 'jaina tattvamImAMsA', 'jaina tattva samIkSA kA samAdhAna', 'akiJcitakara- eka anuzIlana', 'paravAra jAti kA itihAsa' Adi grantharatna samAja ko diye| paM() jI ke vyaktitva aura sAmAjika, dhArmika tathA rASTrIya kSetra meM unake avadAna ko isa tathya se rekhAGkita kiyA jA sakatA hai, ki paM0) jI ke samakAlIna sva() paM() kailAzacaMda zAstrI, sva0 paM0 jagamohana lAla zAstrI evaM sva() paM() jI ratnatrayI ke nAma se vikhyAta rahe haiN| sva() paM() kailAzacaMda zAstrI ne likhA hai- 'hama to unhIM ke anuvAdoM ko par3hakara siddhAnta granthoM ke jJAtA bane haiN|' zrI paM() jagamohana lAla jI ke zabdoM meM 'umra meM to ve hamase cAra mAha bar3e haiM, parantu jJAna meM to saikar3oM varSa bar3e haiN| ' bhAratIya saMvidhAna ke nirmAtA DaoN0 bhImarAva ambeDakara bauddha dharma apanAne se pUrva jaina dharma svIkAra karanA cAhate the| yaha bAta sva0 pAM) jI ne apane eka sAkSAtkAra meM batAI thii| yaha sAkSAtkAra hamane paM() jI ke hastinApura ( u ) pra0) sthita AvAsa para janavarI 1989 meM liyA thaa| isakA kaiseTa hamAre pAsa surakSita hai| isa avasara para zrI narendra bhaMDArI eDavokeTa, sAgara bhI upasthita the| paM0 jI ne kahA ki 'ambeDakara se hama aura mahendra kumAra nyAyAcArya mile the| hama unake pAsa gaye, bAtacIta ke bAda hamane prazna kiyA ki " Apane bauddha dharma kyoM svIkAra kiyA, jaina dharma svIkAra kyoM nahIM kiyaa|" ve bole - " jainadharma meM jAtivAda Aja mukhya hai| bauddha dharma meM jAtivAda kI svataMtratA saMgrAma meM jaina mukhyatA nahIM hai| yadi hama jaina banate aura apane anuyAyiyoM se kahate ki jaina bana jAo to ye jAtivAda ADe A jaataa| hameM barAbarI kA darjA nahIM milatA aura hama achUta ke achUta bane raha jaate| isalie hamane jaina dharma ko nahIM cunA hai, bauddha dharma cunA hai, bauddhadharma meM ye jAtivAda kI prathA nahIM hai| yaha avazya hai ki hamane bambaI ke pAsa bauddha kendra sthApita kiyA hai, vahA~ para jaina maMdira Apa banavA deM to hama usako svIkAra kara leNge|" paM() jI kI mahanIya sevAoM se abhibhUta aura upakRta jaina samAja ne unheM 1985 meM eka vizAla abhinandana grantha bheMTakara sammAnita kiyA thaa| dinAMka 31 agasta 1991 ko rur3akI meM paM() jI kA nidhana ho gayA / (A) - (1) jai) sa) rA0 a0, (2) ra) nI), pRSTha-66 (3) paM() phUlacaMda zAstrI abhinandana grantha ( 4 ) sA() (5) pa(0) jai) i) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI baMgAlImala jaina apane sAthI hI jinake mukhavira bana gaye, aise AgarA (u0pra0) ke zrI baMgAlImala jaina ko 1942 meM pulisa ne najarabaMda kiyA thA tathA tor3a-phor3a Adi ke mAmaloM meM pha~sAyA thaa| isa kesa meM Apake anya tIna sAthI mukhavira bana gaye the| bAda meM jaba aparAdha pramANita nahIM ho sakA to Apa mukta kara diye gye| A)- (1) jai) sa) rA) aM) (2) u0 pra0), jai0 dha0, pRSTha-90 zrI baMzIdhara vaisAkhiyA eka bAra jela kI jalI, kaccI, moTI jvAra kI roTI khAkara tamAma jiMdagI vaisI hI moTI jvAra kI roTI khAne kA vrata lene vAle zrI baMzIdhara vaisAkhiyA kA janma 1878 meM narasiMhapura (ma0pra0)) meM huaa| Apake pUjya pitA paramezvaradAsa vaisAkhiyA sAdhAraNa gRhastha the| usa samaya aMgrejI kI cAra klAsa par3ha lenA bhI bahuta samajhA jAtA thA / vaMzIdhara jI isase adhika vidyAlAbha na kara ske| sthAnIya skUla meM eka bAra zikSaka kA For Private And Personal Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 237 kAma karane ke pazcAt Apa bastara sTeTa pulisa vibhAga A)- (1) ma) pra) svA) sai), bhAga-1 pRSTha-148 (2) meM bharatI ho gye| vahA~ Apa apanI yogyatA va kuzalatA para) jai) i.), pRSTha-444 ke kAraNa alpa samaya meM hI sipAhI ke pada se saba paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya insapekTara ho gye| kacha samaya bAda Apa tIrthakSetra kameTI kI tarapha se zrI maMdAragiri jI ke uddhAra ke liye vahAM jaina darzana ke udbhaTa vidvAn paM0 baMzIdhara jI cale gaye aura Apane baDI hI yogyatA ke sAtha usa kA janma bhAdra zuklA 7, vi0saM0 1962 (san 1905) kSetra ko adhikAra meM kiyA aura sadaiva ke liye jaina meM huaa| pitA kA nAma zrI paM) mukundIlAla aura mAtA kA samAja ko dilA diyaa| isase pahile yaha tIrtha luptaprAya: nAma zrImatI rAdhAdevI thaa| sA thA aura eka pAkhaMr3I sAdhu usa para apanA adhikAra pitAjI usa kSetra ke mAne hue jamAye hue thaa| jo yAtriyoM ko bahuta parezAna karatA thaa| vidvAn, paMDita, zAstrapratibAda meM Apa zrI sammeda zikhara jI kI terahapaMthI lekhaka aura pratiSThAcArya the| koThI kA kAryabhAra jo usa samaya baDI daravasthA meM samAja meM jahA~-kahIM thA, saMbhAlane cale gye| vahAM kA prabandha Apane bar3I jala yAtrA, siddhacakra vidhAna, paMcakalyANaka pratiSThA yogyatA va dakSatA ke sAtha kiyaa| Apane vahAM kI Adi dhArmika kArya hote the unameM unheM sasammAna AmaMtrita dharmazAlAoM evaM maMdiroM kA jIrNoddhAra karavAyA ApakI kiyA jAtA thaa| dazalakSaNA (paryuSaNa) parva meM bhI tIrtha sevA Aja bhI smaraNIya hai| zAstra-vacanikA ke lie ve samAja ke AmaMtraNa para deza kI parAdhInatA ko koI karmaTha puruSa kase jAte the| unake hAtha ke likhe hae zAstra Aja bhI kaI sahana kara sakatA thaa| phira baisAkhiyA jI to mahAkarmaTha maMdiroM meM upalabdha haiN| the, ve asahayoga AMdolana meM kUda pdd'e| nAgapura satyAgraha baMzIdhara jI jaba tIna mAha ke the, pitAjI ko ke avasara para Apako eka varSa kI kaThora sajA huI daiva ne unase chIna liyaa| jaise-taise mAtA jI ziza kA kintu Apake kriyAkalApoM ko dekhate hue sarakAra ne pAlana-poSaNa kara rahI thIM, kintu 12 varSa kI avasthA Apako kucha mAha hI jela meM rakhakara chor3a diyaa| meM unakA bhI sAyA paM0 jI para se uTha gyaa| ve abhAvoM ma0 pra0 sva0 sai0 ke anusAra jhaNDA satyAgraha meM bhAga meM pale-pase aura Age bddhe| lene ke kAraNa Apane DeDha mAha kA kArAvAsa nAgapura paMDita baMzIdhara jI kA janmasthAna soraI hai, jo meM bhogA thaa| bahuta pahale gar3hAkoTA (sAgara) ma0pra) kI jAgIra thI jala se bAhara Ane ke bAda bhI Apa jela jaisA aura aba uttara pradeza ke lalitapara jile kA eka bhojana karate rhe| Apa kahA karate the ki - 'yadi prakhyAta grAma hai| yaha grAma 'jaina jagata ke gAMdhI' nAma sarakAra ne hama chor3a diyA to kyA ? jaba hama isa se vikhyAta prasiddha saMta zrI gaNezaprasAda varNI (mani bAta para tule hue haiM to phira bhI jela jAnA pdd'egaa|' zrI 108 gaNezakIrti) kI janmabhami haserA grAma isalie rUkhI jvAra kI roTI kA hI bhojana karate rahe! (lalitapura) se do kilomITara pUrva meM avasthita hai| sarakAra ne puna: Apako cha: mAha kI sakhta sajA dI yaha grAma hai to choTA, lekina isakI eka jise Apane saharSa svIkAra kiyaa| dharmaniSTha baisAkhiyA vizeSatA hai ki yaha prAcya-vidyA, prAkRta aura saMskRta jI kA svabhAva bar3A hI mRdu evaM haMsamukha thaa| vidvAnoM kI khAna hai| vyAkaraNAcArya jI, paM0 zobhArAmajI For Private And Personal Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 238 svataMtratA saMgrAma meM jaina mahopadezaka, vidyAbhUSaNa paM0 rAmalAla jI pratiSThAratna se vaha banArasa kA adhyayana chor3a bInA A gaye the, azokanagara, paM0 paramAnanda jI sAhityAcArya bAlAvizrAma mAtRbhUmi pukAra ke sAmane vaha AkarSaNa bhI azakta ArA, paM0 bAlacandra jI siddhAntazAstrI (siddhAnta hI siddha huaa| paccIsa-chabbIsa sAla kI yuvAvasthA granthoM ke sampAdaka-anuvAdaka) haidarAbAda, meM apanoM kI sArI cintA chor3akara baMzIdhara jI paM0 padmacandrajI zAstrI, bar3A malaharA, DaoN0 paM0 svataMtratA saMgrAma meM kUda pdd'e| deza kI cintA apanI darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya, paM0 gulajhArIlAla sArI cintAoM se Upara ho gaI aura mAtRbhUmi kI pukAra jI nyAyatIrtha, sAgara, paM0 dulIcandra zAstrI bInA ke sAmane ghara gRhasthI kI sArI manuhAra bikhara kara raha adi vidvAn yahIM kI dena haiN| gii| cAhe 1931 kA asahayoga Andolana ho yA 1937 paMDita jI kI prAthamika zikSA sthAnIya prAImarI ke esembalI ke cunAva hoM, 1941 kA vyaktigata skUla meM kakSA 4 taka huii| cauthI kakSA pAsa kara sa satyAgraha ho yA 1942 kA bhArata chor3o Andolana ho, Apako pUjya paM0 gaNezaprasAda jI varNI apane sAtha baMzIdhara ne tana, mana aura dhana saba kucha usa mahAyajJa vArANasI le gye| vahA~ syAdvAda jaina mahAvidyAlaya meM meM homa karate samaya koI saMkoca nahIM kiyaa| jaisI unakI chatra-chAyA meM 11 varSa taka vyAkaraNa, sAhitya, niSThA aura samarpaNa ke sAtha unhoMne jJAna kI darzana aura siddhAnta kA ucca adhyayana kiyaa| Apane ArAdhanA kI thI, vaisI hI niSThA aura samarpaNa ke sAtha prathama zreNI meM hI sabhI viSayoM meM uttIrNatA pApta kI mAtRbhUmi kI sevA meM bhI unhoMne apane Apa ko niyojita hai| vyAkaraNAcArya parIkSA meM to prAvINya sUcI meM dvitIya ' kara diyaa| sthAna prApta kiyA hai| nagara kAMgresa-kameTI kI adhyakSatA se lekara 1928 meM ApakA vivAha bInA meM zAha maujIlAla prAntIya kAMgresa-kameTI kI sadasyatA taka unheM jaba, jahA~, jo kAma sauMpA gayA use unhoMne apane vyaktigata jI kI suputrI lakSmIbAI ke sAtha sampanna huaa| paNDita jI kI dharmapatnI svabhAvataH unakI samAna-guNadharmA thiiN| svArthoM se pare, eka anokhI garimA ke sAtha nibhaayaa| unameM gAmbhIrya, sahaja sneha, vAtsalya, udAratA, dayAlutA, 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM paMDita baMzIdhara jI kI bhUmikA itanI spaSTa rahI, unakA yogadAna aisA sahanazIlatA, akrodha, amAna, alobha jaise guNa anukaraNIya rahA aura unakA sevA-saMkalpa itanA dRr3ha vidyamAna the| asvastha hone para bhI ve paNDita jI kI rahA ki apane hI sAthiyoM meM udAharaNa banate cale ge| dinacaryA aura Atithya meM kabhI zaithilya nahIM karatI kitanoM ne una viSama paristhitiyoM meM unase preraNA prApta thiiN| kuTumbiyoM aura riztedAroM ke prati unake hRdaya meM + kI aura kitane gharoM meM unakI sahAyatA se manobala agAdha sneha evaM Adara rhaa| yaha deva kA viDambanA ke dIpa jalate rahe. isakI koI sUcI na kamA banA, hai ki ve 58 varSa kI Ayu meM hI kAlakavalita ho aura na bana skegii| jahA~ sevaka hI mauna-vratI ho vahA~ gyiiN| apane pIche ve tIna suyogya putroM tathA tIna suyogya sevA-kAryoM kA lekhA-jokhA ho bhI kaise sakatA hai| putriyoM ke bhare-pUre parivAra ko chor3a giiN| tathApi isa Andolana meM Apane ma0pra0 sva0 sai) ke svAdhInatA saMgrAma meM paM0 jI kA yogadAna anasAra 10 mAha kA kArAvAsa bhogA thaa| avismaraNIya hai| javAnI kI taruNAI abhI prasphuTita Aja to rivAja badala gae haiN| dezasevA eka ho hI rahI thI ki bhArata mAtA ke mukti-saMgrAma kA lAbhajanaka vyApAra banakara raha gaI hai| parantu 1921 bigula pUre jora se baja utthaa| gRhasthI ke jisa AkarSaNa se 1946 taka ke paccIsa sAla svAdhInatA-saMgrAma ke For Private And Personal Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vikama kanayama pATha paDhAyo prathama khaNDa 239 ese sAla the, jaba isa yajJa meM AhutiyA~ to thI parantu vyavahAra' unakI bahucarcita kRti hai| paM0 jI kI anya jayakAre nahIM the| samarpita karane ke lie to bahuta kucha pustakeM haiM- 'jaina darzana meM kAryakAraNabhAva aura kAraka thA, parantu usake badale meM Atma-saMtoSa hI eka mAtra vyavasthA', 'paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha upalabdhi mAnI jAtI thii| sAgara aura nAgapura kI jeloM bhI,' 'bhAgya aura puruSArtha: eka nayA anucintana,' 'jaina meM bitAyA gayA baMdI jIvana ho yA amarAvatI jela meM tattvamImAMsA kI mImAMsA' aadi| sahI gaI durdama yAtanAe~, paMDita jI kA aparAjeya 1990 meM ApakI viziSTa sevAoM kA abhinandana vyaktitva kahIM tanika bhI jhukA nhiiN| jela kI ina karane hetu sAgara (ma0pra0) meM eka vRhat abhinandana yAtrAoM ne unheM grantha bheMTa kara Apako sammAnita kiyA gayA thaa| jIvana chuAchUta aura daheja jaisI sAmAjika kurItiyoM ke viruddha kA adhikAMza bhAga jaina-zAsana kI sevA meM lagAne ke jUjhane kA sAhasa aura saMkalpa pradAna kiyaa| yahIM se bAta / bAda 11 disambara 1996 ko rAtri 9-10 baje bInA unake vyaktitva meM eka nayA nikhAra prArambha huaa| meM zAnta pariNAmoM ke sAtha ApakA nidhana ho gyaa| zraddheya paM0jI ke jIvana kA eka camakadAra pahalU A()- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-44 yaha bhI hai ki unhoMne svAdhInatA-saMgrAma kI apanI (2) A0 dI), pR0-62 (3) paM0 jI ke suputra zrI vibhavakumAra sevAA ne kA kabhI vicAra taka nahIM kiyaa| dvArA prASata paricaya (4) bukaleTa, Abhanandana grantha sAgara, 19-3-1990 (5) pa) jai) 30, pR0-527 usa yogadAna ke upalakSya meM kisI pratiphala ke liye ve apane pramANa patra hAtha meM lekara kabhI sattAdhIzoM zrI baMzIlAla jaina ke dvArapara daNDavat karane nahIM gye| unhoMne yaha mAna grAma-bilaharI (kaTanI), jilA- jabalapura liyA ki svataMtratA prApti ke sAtha hI vaha lar3AI samApta (ma0pra0) ke zrI baMzIlAla jaina, putra-zrI dasaIlAla ho gaI hai, aura yahI socakara unhoMne apane Apako ne 1930 ke jaMgala satyAgraha meM bhAga liyA tathA 3 sevA ke dUsare kAryoM meM niyojita kara liyaa| mAha kA kArAvAsa evaM 25 ru0 kA arthadaNDa bhogaa| pUjya paM0 jI kI jaina sAhitya/ samAja sevA A)-(1) ma) prA) sva0 se), bhAga-1, pRSTha-109 anukaraNIya hai, bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad zrI baMzIlAla luhADiyA kaM itihAsa meM paMDita vaMzIdhara jI kI adhyakSatA kA kAla garimA ke sAtha aMkita hai| guru gopAladAsa baraiyA jayapura se lokasabhA sadasya, a0 bhA) svataMtratA kA zatAbdI samAroha usI bIca Ayojita haA aura senAnI saMgaThana, naI dillI ke saciva, rAjasthAna bhUtapUrva usakI saphalatA meM paMDita jI kA mahattvapUrNa yogadAna sAMsada saMgha ke saMyojaka Adi rhaa| zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA ke maMtrI ke padoM para rahe zrI baMzIlAla nAte unhoMne usa saMsthA ko nirantara Age bar3hAne kA lahAr3iyA kA janma tatkAlIna prayAsa kiyaa| jayapura rAjya ke nArAyaNa grAma paM0 jI kI maulika katiyAM unake gahana cintana meM 4 pharavarI 1910 ko huaa| ko prakaTa karatI haiN| bIsavIM sadI ke vidvAnoM meM pN| Apake pitA zrI kezaralAla jI kA sthAna agragaNya hai| 'khAniyA tattvacarcA aura rASTrIya vicArAdhArA ke vyakti usakI samIkSA' likhakara unhoMne Agama kA vizuddha the, ve una dinoM bambaI se akhabAra maMgAkara pakSa sAmane rakhA hai| 'jaina. samAja meM nizcaya aura par3hate/par3havAte the| unake rASTrIya vicAroM kA prabhAva For Private And Personal Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 240 svataMtratA saMgrAma meM jaina luhADiyA jI para par3anA svAbhAvika hI thaa| Arambhika karane gye| paM0 haribhAU jI se samparka hone para Apa zikSA gAMva ke pAsa sAMbhara kasbe meM samApta kara Apa 'sastA sAhitya maNDala' ajamera meM 'tyAgabhUmi' ke jayapura A gye| isa prakAra vidyArthI jIvana meM hI sampAdakIya vibhAga meM saha-sampAdaka bana gye| Apa rAjanIti meM sakriya ho gye| ajamera meM hI prathama bAra 1931 meM Apane apane jayapura pravAsa ke daurAna hamane zraddheya satyAgraha meM bhAga liyaa| isa viSaya meM ApakA kahanA luhADiyA jI se unake nivAsa para zrI pI0sI0 jaina hai ki - 'jahA~ taka yAda par3atA hai sAtaveM nambara para ke sAtha 7-11-96 ko mulAkAta kii| apane vidyArthI ajamera meravAr3A kauMsila kAMgresa kameTI ke DikTaTara jIvana meM kAleja se niSkAsana kI prasiddha ghaTanA ke ke rUpa meM maiMne satyAgraha meM bhAga liyA thaa| ......... sandarbha meM pUche jAne para luhAr3iyA jI ne batAyA ki nayA bAjAra, ajamera meM hamane videzI kapar3oM kI "vidyArthI jIvana se hI mujhe rASTrIya AMdolanoM kI holI jalAI, giraphtAra huA aura mukadamA calA, isa gatividhiyoM kI jAnakArI rakhane meM ruci thI, hAlAMki samaya merI Ayu 22-23 varSa kI rahI hogii....| riyAsatoM meM aMgrejoM kA pUrA dabadabA thA, phira bhI majisTreTa ne hamase pUchA ki - 'tumane kasUra kiyA hamAre vidyArthIkAla meM kAlejoM meM kucha prophesara aise hai?' maiMne kahA ki 'kasUra to Apa kara rahe haiN|' the, jo vidyArthiyoM meM rASTrIya bhAvanAeM bharA karate the, unhoMne kahA hama kaise kara rahe haiM ? to maiMne kahAinameM prophesara vAmanakara kA nAma mujhe Aja bhI yAda 'hama satyAgraha meM bhAga le rahe haiM, deza ko AjAda hai| jaba sAimana kamIzana hindustAna AyA aura lAlA karAne ke lie lar3a rahe haiM, jaba Apa hamako sajA lAjapatarAya kA dehAnta ho gayA taba hamane eka zokasabhA deMge, to ye kasUra to Apa kara rahe haiN|' .........isa kA Ayojana rAmanivAsa bAga meM kiyA. vahA~ vidyArthI prakAra 24-2-1932 se 18-6- 1932 taka kI sajA ikaTThe hue aura taya huA ki rAma nivAsa bAga se Apane senTrala jela ajamera meM kaattii| caupar3a taka eka jUlUsa nikAlA jaay| 1933 34 meM Apane lakhanaU vizvavidyAlaya iNTaramIDieTa ke bAda maiMne khAdI pahananA prArambha se ema0e), ela0ela0bI0 kI parIkSAyeM eka sAtha kara diyA thaa| 1931 meM maiM mahArAjA kAleja, jayapura uttIrNa kI aura jayapura meM vakAlata karane lage. Apa meM bI0e) phAinala kA chAtra thaa| prinsipala aMgreja dezI rAjya lokapariSad aura jayapura rAjya prajAmaNDala bhakta the, unhoMne hameM bulAkara kahA ki- 'khAdI kI se bhI sambaddha rahe haiN| 1949) meM Apa eAI0sI0sI) TopI pahina kara mana aanaa|' hamane kahA 'aisA nahIM' ke sadasya nirvAcita hue| vidhAna nirmAtR pariSad kI ho sakatA, TopI pahina kara hI aaveNge|' unhIM dinoM sadasyatA ke lie rAjasthAna sarakAra kA prastAva bhI hamane eka memAranDama 'hija hAInesa' jayapura ko diyA, Apako prApta huA thaa| Apa aneka bAra jilA kAMgresa jisameM jabAvadAra hukUmata kAyama karane kI bAta thI kameTI ke adhyakSA maMtrI Adi padoM para rahe haiN| 1955 aura bhI aneka mArga thiiN| gAMdhI TopI lagAne aura isa meM Apa jayapura kSetra se upacunAva meM kAMgresa kI ora prakAra jJApana dene ke aparAdha meM mujhe aura mere bar3e bhAI se lokasabhA ke lie nirvAcita hue the| pUnamacaMda jI ko kAleja se pRthak kara diyA gyaa|" suprIma korTa meM vakIla rahe luhADiyA jI luhADiyA jI saMTha jamanAlAla bajAja kI preraNA jayapura meM hAIkorTa baiMca kI sthApanA hetu nirantara se hindustAna TAimsa meM patrakAritA kA adhyayana saMgharSarata rahe the| jayapura bAra esosiezana evaM For Private And Personal Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ko Apa para kar3I prathama khaNDa 241 bAra- kauMsila rAjasthAna ke Apa aneka bAra adhyakSA siMha mehatA thaa| mehatA jI kI prArambhika zikSA sadasya Adi padoM para rahe the| aneka gambhIra viSayoM bhIlavAr3A aura udayapura meM huI bAda meM ve ucca para Apane pustakeM bhI likhI haiN| 17 nava0 2000 zikSA ke lie pharagyUsana kAleja, pUnA gye| Apake ko ApakA nidhana ho gyaa| parivAra ko rAjya kI ora se jAgIra dI gaI thI, A) (1) sAkSAtkAra 7-11-96 (2) AkAzavANI ApakA parivAra eka khAnadAnI sAmantI parivAra thA, bIkAnera kA diyA sAkSAtkAra (3) rA) sva) se0, pRSTha-574 parantu mehatA jI apanI 15 varSa kI umra meM eka zrI baradIcaMda jaina vidrohI ke rUpa meM ubhre| unhoMne sAmantI jIvana kA rAnApura, jilA-jhAbuA (ma0pra0) ke zrI virodha hI nahIM, bahiSkAra bhI kiyaa| baradIcaMda jaina, putra- zrI maMganIrAma jaina kA janma mehatA jI ne apane prArambhika jIvana meM jaina 7 akTUbara 1904 ko huaa| miDila taka zikSA vidyAlaya meM adhyayana-adhyApAna kiyA thA ata: udayapura grahaNa kara Apa 1927 se svataMtratA saMgrAma meM sakriya ke logoM meM Apa Aja bhI 'mAsTara jI' upanAma se ho gaye the| 1936 ke Andolana meM bhAga lene ke vikhyAta haiN| kAraNa Apa giraphtAra kiye gaye tathA 5 mAha kA 1915 meM pratApa sabhA ke mAdhyama se Apa kArAvAsa Apane bhogaa| rAjanIti meM aaye| Apa varSoM taka isa sabhA ke A) (1) ma) prA) svA) sai), bhAga-1, pRSTha-147 saMcAlaka rahe. isa kAraNa riyAsata kI Apa para kaDI zrI balavaMtasiMha mehatA najara rahane lgii| ajamera meM hone vAlI rAjanaitika rAjasthAna kI saMskAradhAnI udayapura meM hamane / ra gatividhiyoM meM to Apa bhAga lete hI the 1929 meM 10 sitambara 1997 ko eka 98 varSIya kRSakAya, - lAhaura kAMgresa meM udayapura se pratinidhi banakara Apa ojasvI, jIvaTa aura jIvanta vyaktitva ke darzana gaye the| pulisa kI kaThora nigAheM aba Apa para aura kiye| charaharA zarIra, saumya - adhika rahane lagIM thiiN| unhIM dinoM 'meraTha SaDayaMtra mukhAkRti, bhavya lalATa, AMkhoM kesa' ke kucha krAntikArI udayapura A gaye the| 'naujavAna para cazmA, hAtha meM chaDI, bhArata-sabhA' ke kucha yuvakoM ne bhI udayapura meM DarA sira para sapheda TopI. DAla rakhA thaa| unake mukhiyA rAdhezyAma urpha zyAmabihArI svaccha dhavala khAdI kA na ne mehatA jI ke sahayoga se krAntikAriyoM ke lie krtaa-dhotii| Aja bhI vANI udayapura se saikar3oM kI tAdAda meM pistauleM khriidiiN| meM vahI oja aura kala kara pistauloM kI jAMca ke lie rAdhezyAma ke sAtha mehatA gajarane kI tmnnaa| yahI the prathama lokasabhA ke jI pahADiyoM meM jAyA karate the| haldIghATI meM unhoMne sadasya, rAjasthAna maMtrimaNDala meM aneka bAra kaibineTa eka zivira bhI lagAyA thA jahA~ bama banAne kI maMtrI rahe tathA saMvidhAna nirmAta sabhA ke sadasya mAramA prakriyA samajhAI jAtI thii| balavantasiMha mehtaa| apraila 1932 meM udayapura kI janatA ne mehatA mehatA jI kA janma 8 pharavarI 1900 ko jI ne netRtva meM riyAsata dvArA lagAye gaye kucha naye udayapura ke prasiddha naravada mehatA jalasI mehatA ke karoM tathA zAsanAdhikAriyoM kI niraMkuzatA aura abhadra khAnadAna meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI jAlima vyavahAra ke virodha meM eka vizAla pradarzana kiyaa| For Private And Personal Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 242 svataMtratA saMgrAma meM jaina pradarzana karatA huA eka julUsa mahArANA ke mahala kI sarakAra ne koTaDA bhopaTa meM prajAmaMDala ke kisI bhI cahAradivArI meM pahu~ca gyaa| pulisa ne vahA~ bhayaMkara kAryakartA kA praveza varjita kara diyaa| mehatA jI ne lAThIcArja kiyA aura julUsa mahala kI cahAradivArI adhyApakoM ke rUpa meM aneka kAryakartAoM ko vahA~ baiThA meM hI ghera liyA gyaa| jo bhI bAhara nikalatA use burI diyA aura anya kSetroM meM bhI pAThazAlAyeM kholii| 1943 taraha se pITA jAtA thaa| mehatA jI para pulisa kI nigAha meM mehatA jI ne udayapura meM banavAsI chAtrAlaya kI pahale se hI thI, ata: unakI jamakara piTAI huI va sthApanA kI, jisakA zilAnyAsa zrI ThakkarabApA ne kiyA hAtha-pAMva tor3a diye gye| thaa| mehatA jI umrabhara AdivAsiyoM meM nava jAgaraNa lAne isa pradarzana ke pariNAmasvarUpa zahara meM sAta ke lie kArya karate rahe haiN| 'raina-baserA' ke saMsthApaka dina taka pUrNa har3atAla rhii| anta meM sarakAra ko jhukanA Apa hI haiN| par3A aura janatA kI mAMgeM svIkAra kara lI giiN| AjAdI ke bAda Apa prathama lokasabhA ke apraila 1938 meM mehatA jI ke ghara para sadasya cune gye| rAjasthAna maMtrimaNDala meM aneka bAra prajAmaNDala kI sthApanA huii| pAMca-sAta dina bAda hI kaibineTa maMtrI rhe| Apa rAjasthAna bhArata sevaka samAja, sarakAra ne ise gairakAnUnI ghoSita kara diyaa| phalataH sarasvatI pustakAlaya, nagara vikAsa nyAsa ke adhyakSa mANikya lAla varmA ko udayapara riyAsata se nirvAsita tathA saMsadIya lekhA samiti, rAjasthAna vidyata maNDala. kara diyA gyaa| akTUbara 1938 meM jaba prajAmaNDala bhArata sAdhu samAja, Adi ke saMyojaka/sadasya rahe haiN| AMdolana ugra huA to navambara meM balavantasiMha jI ko prAkRta aura jaina vidyA ke adhyayana-adhyApana kI giraphtAra kara liyA gyaa| unheM kucha dina udayapura kI vyavasthA Apane aneka sthAnoM para kraaii| Apa pratApa girAI kI jela meM rakhakara phira sarADA jela bheja diyA smAraka motInagarI, vanavAsI sevA saMgha, zAstrI kAleja gayA, jahA~ ve eka varSa kaida rhe| jayapura, gAMdhI smRti maMdira Adi ke saMsthApaka haiN| 1942 ke bhArata choDo Andolana meM mehatA bhAmAzAha kI mUrti tathA bhAmAzAha mArkeTa kI sthApanA jI sakriya rhe| prajAmaNDala ne mahArANA ko jaba 21 bhI Apake prayAsoM se huI hai| agasta 1942 ko alTImeTama diyA to usI rAta mehatA mehatA jI kA ukta paricaya prAptakara hama jI giraphtAra kara liye gye| ve udayapara senTala jela unake prati natamastaka ho gye| Ate-Ate hamane paMchA tathA isavAla jela meM Der3ha varSa taka najarabanda rhe| ki-'saMvidhAna sabhA meM ApakA kyA yogadAna rahA hai|' prasiddha bhIla netA zrI motIlAla tejAvata mehatA jI bole 'maiMne aneka kAnUnoM para carcA kI thI (jaina) se Apa bahata prabhAvita rahe haiN| bhopaTa meM tejAvata para jaba AbU parvata gujarAta ko diyA jAne lagA to jI kA praveza niSiddha thA aura bhIla Andolana ke sAtha maiMne usakA sakhta virodha kiyA thaa| batAiye mAuNTa e)jI0 jI0 ogasvI kA jo samajhautA huA thA, usakA AbU ko agara rAjasthAna se nikAla diyA jAya to pAlana nahIM ho rahA thaa| mehatA jI kI adhyakSatA meM vayA rAjasthAna rAjasthAna kahA jAyegA?' bhopaTa meM AdivAsiyoM kA eka bRhad sammelana huA mehatA jI kA vicAra hai ki-'binA jAgRti aura baiTha-begAra kI zarte na mAnane para sammelana ne aura saMgharSa ke adhikAroM kA milanA muzkila hai|' mehatA Andolana karane kA nirNaya liyaa| pariNAma svarUpa jI bar3hate bhraSTAcAra ko samAja aura deza ke lie bhopaTa ke jAgIradAra ne zarte svIkAra kara liiN| parantu khataranAka mAnate haiN| For Private And Personal Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa bhAratIya saMvidhAna sabhA meM Apane gahana carcA kI thii| lagabhaga pAMca pRSTha kA ApakA vaktavya saMvidhAna sabhA kI kAryavAhI meM pRSTha 4030-4034 para darja hai| mehatA jI ko aneka sammAna aura puraskAra mile| AjAdI kI svarNa jayantI ke avasara para Apako saMsada ke kendrIya kakSa meM sammAnita kiyA gayA thaa| 310 0 0, ArA (1) rA svAseca, pRSTha-463-465 (2) jaina saMskRti aura rAjasthAna, pRSTha 342 (3) janasattA, dillI, 8-2-1999 tathA 10 2 1999 (4) rASTradUta, udayapura, 29-12-1996 (5) rAjasthAna patrikA, udayapura, 7-8-1994 (6) TAimsa Apha iNDiyA 21 5 1997 Adi zrI balIrAma jaina zrI bannIrAma jaina kA janma 1902 meM prabhAtapaTTana, jilA - baitUla (ma0pra0) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI nAgobA jaina thaa| gAMdhIvAdI vicAradhArA ke anuyAyI, karmaTha kAryakartA zrI jaina ko 1942 ke dezavyApI bhArata chor3o Andolana meM sakriya bhAga lene para 2 varSa ke kaThora kArAvAsa kI sajA sunAI gaI thii| A) (1) mA) pra) sva) sai), bhAga-5, pRSTha-162 zrI basantalAla jaina phirojAbAda (u0pra0) ke zrI basantalAla jaina ne 1942 ke Andolana meM sakriya bhAga liyA thaa| 20 agasta 1942 ko phirojAbAda meM eka julUsa nikAlA gayA jo bar3e caurAhe para eka sabhA ke rUpa meM pariNata ho gyaa| kotavAla imdAda alI khA~ ne tabhI gherA DAlakara Apako giraphtAra kara liyaa| Apa para Aropa thA ki Apane zrI santalAla jaina evaM zrI rAmabAbU jaina ke sAtha DAka baMgalA jalAyA hai| jaba aparAdha sAbita nahIM ho sakA to isa zarta para ki 'Apa pratidina thAne meM hAjirI diyA kareM 1943 meM rihA kara diyA gyaa| Apane zarta nahIM mAnI phalataH kucha dinoM bAda hI punaH giraphtAra kara liye gaye / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 243 AO (1) jai0 sa0 rA0 a0 ( 2 ) u0 pra0 jai0 bha0, pRSTha-91 (3) amRta, pRSTha 24 (4) jai) se0 nA0 a0, pRSTha-4 zrI basantIlAla jaina rAnApura, jilA jhAbuA (ma0pra0) ke zrI basantIlAla jaina, putra- zrI campAlAla jaina kA janma disambara 1920 meM huaa| Apa rASTrIya Andolana meM sakriya rhe| ma0pra0 zAsana ne prazasti patra pradAna kara Apako sammAnita kiyA hai| Apake anuja zrI nagIna mala jaina bhI svAdhInatA senAnI haiN| A) - ( 1 ) ma0 pra0) sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha - 142 zrI bAgamala jaina - bhopAla (ma0pra0) ke zrI bAgamala jaina, putra zrI gulAbacandra jaina kA janma 1920 meM huaa| 1940-41 ke asahayoga Andolana meM Apane bhAga liyA tathA 1949 ke bhopAla rAjya vilInIkaraNa Andolana meM sakriya rhe| kula 22 dina kA kArAvAsa Apane bhogaa| A - (1) ma) pra0) sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha 18 zrI bAgamala bAMThiyA zrI bAgamala bAMThiyA kA janma 6 akTUbara 1924 ko koTA ke madhyamavargIya pratiSThita jaina parivAra meM huaa| unake pitA zrI kalyANamala bAMThiyA rAjya sarakAra ke kAryakartA the va sevAnivRtta hote samaya ve rAjya ke ekAuNTenTa janarala the| bAgamala jI ke tAU zrI kastUramala bAMThiyA kA jaina samAja meM to acchA sthAna thA hI ve hindI ke prasiddha lekhakoM meM se eka the| jaina dharma para aneka pustakeM unhoMne likhiiN| sArvajanika jIvana meM bAgamala jI kI anya For Private And Personal Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 244 svataMtratA saMgrAma meM jaina parivAra ke sadasyoM kI bhAMti prArambha se hI dilacaspI meM bhAga lene para una para bhI pulisa kI eka lAThI thii| pitA ne sarakArI naukarI karane se pahale koTA meM par3I ora golI calAe jAne ke kAraNa unake pAsa khAdI bhaMDAra kholane kA prayAsa kiyA thaa| bAgamala jI hI khar3A eka vyakti mArA gyaa| ke bar3e bhAI rAjamala bAMThiyA ko 1942 meM iMdaura bambaI se vardhA lauTa Ane para unheM patA calA meDikala kAleja se svAdhInatA saMgrAma meM bhAga lene ki unakA kAleja sarakAra ne sIla kara diyA hai ke kAraNa niSkAsita kara diyA gayA thA, jisase Der3ha aura hAsTala bhI khAlI karavA lie haiN| unhoMne vardhA sAla kI par3hAI ke bAda unakA meDikala meM hI Thaharakara svAdhInatA saMgrAma meM hissA lenA zurU kairiyara samApta ho gyaa| unheM kAleja meM dubArA kara diyaa| ve isa saMbaMdha meM hiMganaghATa va pAsa ka dAkhilA nahIM milaa| kucha gAMvoM meM eka grupa banAkara ge| vaNI kI eka usa samaya bAgamala jI kI Ayu mAtra 14 varSa sabhA meM unake bhASaNa ke turaMta bAda upasthita bhIDa ne kI thI jaba eka sahapAThI kI haiDa mAsTara dvArA binA pulisa karmiyoM kI piTAI kara dii| giraphtArI se kAraNa DaMDe se piTAI kara dene ke kAraNa vaha kakSA bacane ke lie bAMThiyA jI vardhA jAkara koTA lauTa se bAhara A gye| unake ukasAne para 5-6 anya aae| chAtroM ne bhI kakSAoM kA bahiSkAra kara diyaa| yaha agasta ke aMta meM jaba ve koTA pahuMce taba yahAM cIja koTA ke lie una dinoM anahonI sI thI aura bhI AMdolana ThaMDA paDa cakA thA taba bAMThiyA jI isakI khabara ajamera ke eka sAptAhika meM bAgamala anya logoM ke sAtha ise punarujjIvita karane meM laga jI kA nAma lete hue prakAzita huI thii| ge| jela meM har3atAla karavAne aura AMdolana meM koTA se 1941 meM maiTrika karane ke bAda ve sakriya rahane ke kAraNa pulisa ne unheM 17 sitambara kaoNmarsa kI par3hAI ke lie vardhA ge| vardhA jAne kA ko giraphtAra kara liyaa| jela meM unake sAtha variSTha mukhya kAraNa pAsa hI sevAgrAma Azrama meM gAMdhI jI prajAmaMDala netA zrI motIlAla jaina, pramakha samAjavAdI kA nivAsa thaa| gAMdhI jI ke prati zraddhA skUla ke netA zrI hIrAlAla jaina, kAleja yUniyana ke adhyakSa dinoM se hI zurU ho gaI thii| vardhA jAne ke bAda hara zrI bajakizora meharA, kisAna netA zrI ratanalAla saptAha sevAgrAma Azrama jAnA, gAMdhI jI kI prArthanA goThavAla va chAtra netA zrI TIkamacaMda jaina aura zrI sabhA meM hissA lenA bAMThiyA jI kA eka niyama sA naMdalAla pArikha the| 5 navambara 1942 ko unheM binA bana gayA thaa| do tIna mAha meM eka bAra pavanAra zarta jela se rihA kara diyA gyaa| bAMThiyA jI dvArA Azrama bhI cale jAte the jahAM vinobA jI raha rahe the| AMdolana meM bhAga lene ke kAraNa unake pitA kI bAMThiyA jI ne 1942 ke akhila bhAratIya sarakAra ne padAvanati kara dI thii| jela meM unhoMne kAMgresa ke bambaI adhivezana ko presa-pAsa hAsila apane sAthiyoM ke sAtha 3 dina bhUkha har3atAla bhI kI karake nikaTa se dekhA thaa| 9 agasta ko jaba zrImatI thii| aruNA AsaphaalI ne sabhI pramukha netAoM ke giraphtAra jela se chaTane ke kacha samaya pazcAta ve apane kara lie jAne ke bAda gvAliyara TaiMka para jhaMDArohaNa bar3e bhAI ke sAtha karAMcI ke pAsa sthita eka zahara kiyA taba ve bhI gvAliyara TaiMka para upasthita the| mohatAnagara cale gae, jahAM unake tAUjI zrI kastUramala bambaI meM ve tIna-cAra dina aura ruke rahe jahAM julUsa bAMThiyA eka cInI mila ke maiMnejara the| yahAM 2-3 For Private And Personal Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 245 mAha bAda khabara milI ki vardhA kA kAleja khula kArya bhI asaphala rhe| ve 1972 meM apane paitRka gayA hai ata: Apa pharavarI 1943 meM puna: vardhA lauTa sthAna koTA lauTa aae| aae| 1945 ke madhya meM unhoMne vardhA se bI0kaoNma0 taba se Apa lagAtAra koTA meM hI raha rahe haiN| kiyaa| vardhA meM ve chAtra AndolanoM meM bhI agraNI rhe| bAMThiyA jI avivAhita haiN| unheM 1982 se rAjya ema0 kaoNma0 karane ke lie unhoMne 1945 ke satra sarakAra se svataMtratA saMgrAma senAnI sammAna peMzana ke prArambha meM lakhanaU vizvavidyAlaya meM dAkhilA liyaa| mila rahI hai aura tAmrapatra bhI sarakAra dvArA bheMTa kiyA vahAM usa samaya 'yUnivarsiTI sTUDenTsa yUniyana' kI jA cukA hai| punarsthApanA ke lie saMgharSa cala rahA thA, isameM unhoMne A0- (1) sva0 pa0 (2) rA0 sva) se0, pRSTha-535 sakriya bhUmikA nibhAI aura kucha hI samaya bAda zrI bApUlAla caudharI 'lakhanaU sTUDenTsa kAMgresa' ke adhyakSa nirvAcita hue| zrI bApUlAla caudharI kA janma garoTha jile AI0ena0e0 para calane vAle mukadamoM ke virodha meM (tatkAlIna) ke rAmapurA nagara (ma0pra0) meM Ayojita chAtra-pradarzana kA netRtva karate samaya pulisa 30 janavarI 1902 ko huaa| lAThI cArja meM jakhmI hue va kucha samaya upacAra ke Apake pitA kA nAma zrI lie meDikala kAleja haoNspiTala meM bhartI karavAe ge| campAlAla caudharI thaa| zrI svataMtratA AMdolana kI samApti aura apanI par3hAI bApUlAla caudharI ne ilAhAbAda pUrI kara lene ke pazcAt unhoMne patrakAritA kSetra meM vizvavidyAlaya se praveza kiyA aura rivolyUzanarI kamyunisTa pArTI ke meTrikulezana kiyaa| Apane sadasya bne| 1948 meM eka majadUra AMdolana meM ve eka nirbhIka, ImAnadAra, lakhanaU meM jela bhI ge| 1951 meM unhoMne 'navajIvana' jujhArU evaM saphala vakIla ke rUpa meM na kevala hindI dainika se tyAgapatra dekara apanA svayaM kA eka garoTha jile meM apitu saMpUrNa holkara sTeTa meM khyAti sAptAhika patra 'mazAla' ke nAma se nikAlA aura __ arjita kI thii| garoTha usa samaya iMdaura sTeTa kA asembalI kA cunAva bhI Ara0sI0pI0AI0 ke jilA mukhyAlaya thA, svarAjya AMdolana kA bhI pratyAzI ke rUpa meM ldd'aa| ina donoM meM unheM asaphalatA mukhyAlaya thA, ataH sArI kAryavAhI vahAM se saMcAlita hotI thii| zrI caudharI, zrI candavAsakara, zrI Ara0DI0 milii| telaga sArI kAryavAhI kA saMcAlana karate the| ina Arthika sthiti bahuta kharAba ho jAne ke kAraNa tInoM ne milakara sAre jile meM svarAjya prApti AMdolana ve lakhanaU chor3akara 1953 meM dillI A ge| vahAM kI alakha jgaaii| gAMva-gAMva ghamakara pUre kSetra kA 1959 taka hindI dainika 'hindustAna' meM kAma kiyaa| sarve kiyA tathA phira variSTha netAoM se carcA karake 1959 meM 'hindustAna' se tyAgapatra dekara 'iMDiyana jagaha-jagaha saMgaThana sthApita kiye| eksapresa' aMgrejI dainika meM cale gae jahAM 1969 zrI bApUlAla caudharI 1920 meM iMdaura gye| yaha taka kAryarata rhe| dillI meM isake bAda unhoMne eka saMyoga hI thA ki iMdaura meM mahAtmA gAMdhI Ane apanA presa (sAjhIdArI meM) lagAyA aura 'cAisa' ke vAle the| usa samaya zrI caudharI kI Ayu 18 varSa thii| nAma se eka aMgrejI sAptAhika nikaalaa| ye donoM majisTreTa se sabhA ke lie anumati mAMgI gaI thI kyoMki For Private And Personal Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 246 svataMtratA saMgrAma meM jaina binA anumati ke sabhA karanA manA thaa| anumati nahIM dala ke mukhya sacetaka ke rUpa meM kArya kiyaa| 60 milI, phira bhI hajAroM kI saMkhyA meM loga gAMdhI jI sAloM taka saphalatApUrvaka vakAlata karane para bAra ko sunane va dekhane Aye huye the| pulisa ne cAroM ora esosiezana garoTha ne ApakA abhinandana kara mAnapatra gherA DAla rakhA thaa| caudharI jI bhI usI ghere meM ghire bheMTa kiyA thaa| the| gAMdhI jI ThIka samaya para sabhAmaMca para A gye| sArvajanika kAryoM meM bhI Apa sadaiva agraNI rhe| caudharI jI para unake vyaktitva kA bahuta prabhAva pdd'aa| Apane jilA praur3ha zikSA samiti ke adhyakSa ke rUpa gAMdhI jI kA bhASaNa sunakara sabhA meM upasthita logoM meM prauDha zikSA kA saphala saMcAlana kiyaa| Apane garoTha meM bhI joza bhara gyaa| 'mahAtmA gAMdhI jindAbAda' ke meM prAiveTa hAI skUla kameTI banAI, usake adhyakSa ke nAroM se sabhA kSetra gUMja utthaa| sabhA-kSetra meM videzI kapar3oM rUpa meM ATha sAloM taka isakA kuzalatA pUrvaka saMcAlana kI holI jalAI gaI aura khAdI pahanane kI zapatha lI kiyA aura bAda meM use zAsakIya ghoSita krvaayaa| gii| zrI caudharI ne bhI khAdI pahanane kA saMkalpa liyA aneka garIba vidyArthI isase lAbhAnvita hue! Apa kaI jise unhoMne aMtima samaya taka nibhaayaa| sAloM taka nagarapAlikA pariSad garoTha ke adhyakSa rhe| ... garoTha meM prajAmaMDala kI sthApanA hone para caudharI Apa mRtyuparyanta bAra esosiezana garoTha ke adhyakSa rhe| jI usake adhyakSa bne| zrI caudharI prajAmaMDala kI 1988 meM ApakA dehAvasAna ho gyaa| kendrIya samiti ke sadasya bhI rhe| inhoMne sAre garoTha A)-(1) sva) sa) ma), pRSTha 67-69 (2) zrI pI0sI0 jile meM ghUmakara pracAra-prasAra kiyA tathA prajAmaNDala caudharI, eDavokeTa dvArA preSita pricy| kA kAma sucArU rUpa se calAte rhe| zrI bAbu bhAI AMdolanakAriyoM para calAye jAne vAle mukadamoM indaura (ma0pra0) nivAsI zrI bAbU bhAI, putra-zrI meM zrI caudharI ni:zulka pairavI karate the| unakI saMgaThana Izvara bhAI kA janma 1911 meM huaa| prAthamika zikSA kSamatA bar3I vilakSaNa thI jise dekhakara rASTrIya netA dAMtoM grahaNa kara Apane 1930 meM rASTrIya AMdolana meM bhAga talaM uMgalI dabA lete the| zrI caudharI eka kuzala liyA aura eka mAha solaha dina kA kArAvAsa bhogaa| prazAsaka bhI the, adhikArI unase bhaya khAte the| ve indaura ke sarrAphA bAjAra meM ApakI jaina kaimisTa nAma apane siddhAntoM para hamezA aDiga rhe| se dukAna rahI hai| 1942 ke bhArata chor3o AMdolana meM unheM zAmila __ A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-31 nahIM hone diyA gyaa| unhoMne garoTha meM pradarzana kiyaa| sAre pramukha AMdolanakArI giraphtAra ho cuke the kinta zrI bAburAma jaina caudharI jI ko bhUmigata hone ke liye vivaza kara diyA zrI bAbUrAma jaina, putra-zrI bihArI lAla jaina kA gyaa| kahA gayA ki -'Apa andara raheMge to AMdolana janma 1918 meM pathariyA, jilA-damoha (ma0pra0) meM samApta ho jAyegA', ata: unheM bhUmigata honA pdd'aa| huaa| Apane prAthamika taka zikSA grahaNa kii| Apa unhoMne apane giraphtAra sAthiyoM ke parivAroM kI rasagullA becane kA kAma karate the| sAtha meM Apake bar3e sahAyatArtha jile kA saghana daurA karake paryApta dhana ikaTThA bhAI zrI rAjArAma urpha rAjendra kumAra jI bhI rahate the| kiyaa| svayaM ne bhI paryApta dhana diyA va sArA dhana samAna jaMgala satyAgraha meM Apane bhAga liyA thA aura 42 ke rUpa se sAthiyoM ke parivAroM meM baMTavA diyaa| bhArata chor3o Andolana meM 2 mAha 8 dina kA kArAvAsa svataMtratA prApti ke pazcAt 1952 se 1957 taka bhogA thaa| rAjArAma jI ko bhI 2 varSa 4 mAha kA Apa garoTha ke vidhAyaka rahe aura vidhAna sabhA meM kAMgresa kArAvAsa huA thaa| For Private And Personal Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 247 A) (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-86 (2) harijana uddhAra Andolana meM bhAga lene ke kAraNa zrI saMtoSa siMghaI dvArA preSita paricaya / 3 bAra jela yAtrA karanI pdd'ii| jela se lauTane ke zrI bAbUrAma jaina 'kAgajI' pazcAt Apa kAphI kamajora ho gaye the, phira bhI Apane gA~va-gA~va kI janatA ko AjAdI ke liye 'kAgajI' upanAma se vikhyAta mainapurI (u0pra0) jgaayaa| jaba Apa dUsarI bAra jela gaye taba ApakI ke zrI bAbUrAma jaina kA janma 1910 meM huaa| 1930 mAtA jI kA svargavAsa ho gyaa| tabhI Agane jela meM ke svadezI evaM 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM eka kavitA 'beToM ko kArAvAsa mA~ kA svargavAsa' Apane jela-yAtrAyeM kI thii| prAdezika kAMgresa sevAdala kA prakAzana karAyA thaa| se jur3e zrI jaina ko bhArata sarakAra ne sammAna patra hozaMgAbAda jile meM khAdI pracAra, zarAbabandI, pradAna kara sammAnita kiyA thaa| dhArmika kAryoM meM rASTrIya ekatA Adi kAryoM meM Apane bar3ha-car3hakara utsAha se bhAga lene vAle zrI jaina kA 1983 meM / hissA liyA thaa| grAma sadhAra kendra bAbaI dvArA nidhana ho gyaa| utpAdita khAdI kA Apane pracAra kiyA va isa kendra A)--(1) jI0 sa0 vR0 i0, pRSTha-622 (2) svataMtratA ke adhyakSa rhe| Apake bhAI ne bhI jela yAtrA ko saMnAnI zrI rAmasvarUpa jI khairagar3ha dvArA preSita paricayA thii| bAbaI meM eka sArvajanika vAcanAlaya bhI Apa zrI bAbUlAla ghI vAle calAte the| 1932 meM eka varSa kI sajA va 200 deza prema meM apanA unnatazIla vyApAra choDakara rupaye jurmAnA tathA 1941 meM tIna mAha kI sajA satyAgrahI bane zrI bAbalAla jaina kA janma 1915 meM Apako huI thii| 1942 meM bhI Apa jela gye| sthiti lalitapura (u0pra0) meM huaa| Apake pitA kA nAma | .acchI hone ke kAraNa peMzana lene se Apane iMkAra zrI dharamadAsa jaina thaa| 1942 ke AMdolana meM kro| kara diyA thA aura purAne rIti-rivAjoM kA jamakara yA maro kI preraNA pAkara daphA 144 kA ullaMghana virodha kiyA thaa| Apako eka putra huA, usakA karane para Apako | varSa kI sajA tathA 100/- ru) nAma saMgaThana rakhA, kintu kucha samaya bAda saMgaThana kA dehAnta ho gayA, jaba dUsarA putra huA to usakA nAma gurmAnA huaa| bhI saMgaThana rkhaa| 'a0 bhA0 digambara jaina paripad' AO-(1) 30 sA0 rA0 a0 (2) ra0 nI0, pRSTha-38 ko saphala banAne meM ApakA pUrA sahayoga rhaa| zrI bAbUlAla jaina DeriyA pariSad dvArA ApakI sevAoM ke lie sammAna-patra pitA manUlAla evaM mAtA jAnakI bAI kI bheMTa kiyA gayA thA! santAna 'bAbUlAla' sacamuca hI bAbuoM ke lAla the| ApakI mRtyu 2 navambara 1975 ko ho gii| unakI sAmAjika evaM sAhityika sevAoM se samAja mRtyu se pUrva Apane 2 akTUbara 1971 ko AcArya Aja bhI gauravAnvita hai| ApakA janma 3 mArca rajanIza kA sanyAsa dhAraNa kara liyA thaa| Apa 1907 ko bAbaI grAma, jilA-hozaMgAbAda (ma0pra0) 'tAraNa bandhu' ke sampAdaka bhI rahe the| Apa sAhityakAra meM huaa| vidyArthI jIvana se hI rASTrIya Andolana meM evaM kavi bhI the| ApakI hara kavitA rASTrIyatA se bhAga lene se ApakA adhyayana nahIM ho skaa| Apa ota-prota rahatI thii| apane samaya ke jAne-mAne netA the| rAjanIti ke AO-(1)ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-334 sAtha-sAtha dhArmika kSetra meM bhI sakriya DeriyA jI ko (2) svA saM0 ho0, pRSTha-115 (3) vi0 a0, pRSTha-393 For Private And Personal Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pramANa-patra 248 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI bAbUlAla jaina kAraNa pulisa ne Apako di0 15-9-42 ko giraphtAra zrI bAbUlAla jaina, putra- zrI indIvara, nivAsI kara liyA aura sAgara jela se 5 mAha 22 dina ke gaurajhAmara, jilA-sAgara (ma0pra0) 1931 ke Andolana bAda mukta kiyaa| meM mahAtmA gA~dhI ke AhvAna para bI0e0 kI par3hAI AO-(1) ma) prA skA sai), bhAga-2, pRSTha-46 (2) sva) 5) chor3akara svatatratA saMgrAma meM kUda pdde| Apane dhArAsaNAM eva bar3AlA grAma ke namaka satyAgraha ke zrI bAbUlAla jaina liye kUca kiyA, kintu pulisa kI kRpA se Apa bhopAla (ma0pra0) ke zrI bAbUlAla jaina, putra-zrI ko bambaI ke hAspiTala meM pahu~canA pdd'aa| svastha ___ gorelAla jaina kA janma 1-1-1927 ko huaa| svAdhInatA Andolana meM Apane sakriyatA se bhAga hone para phira bArADolI kI ora prayANa kiyA aura liyaa| ma0 pra0 zAsana ne Apako sammAnanidhi dekara vahA~ giraphtAra hokara 5 mAha taka jela meM rhe| . sammAnita kiyA hai| A0 (1) jai0 sA) rA0 a0 (2) pa0 jai) i.), pRSTha-528 AO-(1) zrI dIpacaMda jaina, bhopAla dvArA preSita tIna zrI bAbUlAla jaina chindabAr3A (ma0pra0) ke zrI bAbUlAla jaina ne tripurI kAMgresa adhivezana meM svayaMsevaka ke rUpa meM kArya zrI bAbUlAla jaina maNDala kAMgresa kameTI ke maMtrI rahe zrI bAbUlAla kiyA tathA bhArata chor3o Andolana meM 9 mAha kI sajA jaina, putra-zrI caMdanalAla jaina grAma manepura (purAmanA) paaii| tahasIla-kirAvalI, jilA-AgarA (u0pra0) ke nivAsI A)-(1) svAdhInatA Andolana meM chindabAr3A jile kA tathA AgarA pravAsI the| bacapana se hI dezabhakti kI yogadAna (TaMkita zodha-prabandha), pRSTha-337 bhAvanA se otaprota tathA karmaTha aura sAhasI zrI jaina zrI bAbUlAla jaina ko 1942 ke AMdolana meM najarabaMda kara jela bheja kaTanI, jilA-jabalapura (ma0pra0) ke zrI diyA gayA thA, jahA~ se Apa do mAha bAda mukta kiye bAbUlAla jaina kA janma 1912 meM huaa| Apa jaMgala gaye / bAda meM ApakA mana tyAga kI ora laga gayA satyAgraha meM 11 julAI 1930 se 10 sitambara 1930 phalata: brahmacArI hokara samAja meM jaina dharma kA taka kArAvAsa meM rhe| pracAra-prasAra karane meM mahatI bhUmikA nibhaayii| A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-79 AO- (1)-jai0 sa) rA0 a0 (2) u0 pra0 jai0 dha0, zrI bAbUlAla jaina pR0-92 (3) pa0 i0, pR0-140 (4) go0 a0 pra0, pR0-224 khuraI, jilA-sAgara (ma0pra0) ke zrI bAbUlAla zrI bAbUlAla jaina jaina, putra-zrI khunnIlAla jaina paterI, jilA- satanA (ma0pra0) ke zrI bAbUlAla kA janma 1916 meM huaa| jaina, putra-zrI gulAbacanda jaina kA janma 1910 meM 1942 ke bhArata choDo huaa| mAdhyamika taka zikSA prApta zrI jaina ne 1930 Andolana ke samaya ApakI se svataMtratA saMgrAma meM bhAga lenA prArambha kiyaa| pratibandha ke virodha meM julUsa nikAlane para 1931 Ayu 25 varSa kI thii| prAta Andolana meM pikeTiMga, julUsoM meM Apa giraphtAra kara liye gaye va 6 mAha ke va sabhAoM meM sahayoga dene ke na kArAvAsa kI sajA Apako dI gii| A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-266 For Private And Personal Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 249 zrI bAbUlAla jaina giraphtAra hue tathA sAr3he sAta mAha ke kArAvAsa kI sIhora (ma0pra0) ke zrI bAbUlAla jaina, putra-zrI sajA Apane kaattii| chaganalAla kA janma 1920 meM haa| bhopAla A0- (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-79 (2) sva) sa0 ja0, pRSTha-142 vilInIkaraNa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa di0 13-1-49 ko Apa baMdI banAye gaye tathA 6-2-49 zrI bAbUlAla jaina ko rihA hue| sAgara nivAsI tathA jabalapura pravAsI zrI bAbUlAla A0-(1) ma0 pra0 sva0 saio, bhAga-5, pRSTha-48 jaina, putra-zrI phadAlIlAla ne 1932 ke Andolana meM zrI bAbUlAla jaina bhAga liyA aura 4 mAha kA kArAvAsa bhogaa| zrI bAbUlAla jaina, patra-zrI DaunI lAla zahaDola A0- (1) A0 dI0, pRSTha-64, (2)-ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-47 (ma0pra0) ke nivAsI the| zrI jaina kA janma 1882 meM huA thaa| Apane prAthamika zikSA hI grahaNa kara paayii| zrI bAbUlAla jaina aMgrejI hukUmata ko jar3a se ukhAr3a pheMkanA hI ApakA grama-silaur3I (jabalapura) ekamAtra dhyeya thA, yahI kAraNa thA ki Apane 1942 ma0pra0 ke zrI bAbUlAla jaina, ke Andolana ke samaya bAraphaMDa kI sabhA meM avarodha putra-zrI bihArI lAla kA janma paidA kiyA, isa aparAdha meM Apako 4 mAha kI sajA 1896 I0 meM huaa| bhArata milii| Apane yaha sajA rIvAM jela meM kaattii| chor3o Andolana meM 19 ____ A0- (1) svA0 A0 za0, pRSTha-150 (2) ma0 pra0 disambara 1942 se 18 sva) sai0, bhAga-5, pRSTha-313 1 pharavarI 1943 taka lagabhaga 2 zrI bAbUlAla jaina mAha kA kArAvAsa tathA 25 ru0 artha daNDa Apane bhogaa| gADaravArA, jilA-narasiMhapura (ma0pra0) ke vidhi Ao-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-79 snAtaka zrI bAbUlAla jaina, putra-zrI dAmodara prasAda kA (2) aneka pramANapatra (3) dekheM pIche prakAzita silaur3I ke zahIda janma 22 julAI 1919 ko huaa| Apane 1937 se stambha kA citra svataMtratA saMgrAma meM bhAga lenA prArambha kara diyA thaa| zrI bAbUlAla jaina vidyArthI kAMgresa saMgaThana, kisAna samAja, harijana utthAna __ zrI bAbUlAla jaina kA janma 1920 meM sAgara Adi kAryakramoM meM ApakI vizeSa ruci thii| 1942 (ma0pra0) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI sukharAma meM 1 varSa 6 mAha kA kArAvAsa Apane bhogaa| thaa| Apane svataMtratA saMgrAma meM sakriya bhAga liyA tathA A0--(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-147 - 23 sitambara 1942 se 3 janavarI 1943 taka kArAvAsa meM rhe| zrI bAbUlAla jaina A)- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-47 jabalapura (ma0pra0) ke zrI bAbUlAla jaina, putra-zrI nanhelAla jaina kA janma 1921 meM jabalapura meM huaa| zrI bAbUlAla jaina (pathariyA vAle) krAntikArI sAhitya kA vitaraNa kara rASTrIya kArya meM zrI bAbUlAla jaina ke pUrvaja siMghaI vaMzIdhara jI Apane bar3A yogadAna diyaa| bhArata chor3o Andolana ke maihara riyAsata ke koSAdhyakSa the| 1857 meM riyAsata dvArA samaya Apattijanaka parce vitarita karane para Apa aMgrejoM kA sAtha diye jAne ke kAraNa Apane usakA For Private And Personal Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 250 svataMtratA saMgrAma meM jaina virodha kiyA ata: riyAsata dvArA nikAla diye jAne zrI bAbUlAla jaina (modI) se siMghaI jI jabalapura meM rahane lage the| vidrohI hone pUjya bApU ke sAtha do dina paidala yAtrA kA suyoga se jabalapura meM bhI adhika na Tika sake aura damoha pAne vAle zrI bAbUlAla jaina, putra- zrI pyAre lAla kA meM Akara basa gaye, jahA~ di0 25-12-1898 janma 1898 I0 meM paTanA (athavA 1896) ko bAbUlAla jI kA janma huaa| bujurga, tahasIla rahalI, jilApitA kA nAma zrI giradhArI lAla jaina thaa| pathariyA ke sAgara (ma0pra0) meM huaa| zrI kancheTIlAla mAsTara kI ikalautI putrI tulasI bAI 1942 ke AMdolana meM Apane se vivAha hone para pathariyA ApakA sthAyI nivAsa ho bhAga liyA aura 25 dina gayA. paranta rakta meM pravAhita deza-prema kI bhAvanA uttAla tara letI rahI, phalataH namaka Andolana meM Apane najarabaMdI meM rhe| Apake bhAga liyA, giraphtAra hone se baca gaye para 1930 ke parivArajanoM ne likhA hai ki ve jaMgala satyAgraha meM Apako eka dina kI sajA ke sAtha do dina gAMdhI jI ke sAtha pUre 40/- ru.) jurmAnA huaa| isake bAda Andolana kA kendra / ko sAgara kSetra meM ghUme the| sabase vikaTa dazA to taba huI ApakA ghara bana gyaa| thI jaba unheM rahalI se sAgara taka paidala hI hathakar3I 1942 meM maMDala kAMgresa kameTI ke adhyakSa ke pahanAkara le jAyA gayA thaa| ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-2, rUpa meM AmasabhA meM di0 14-8-42 ko bhASaNa dete pRSTha-47 ke anusAra Apa seTha kahalAte the| 1955 samaya Apako pakaDakara sAgara jela bheja diyA gyaa| meM ApakA svargavAsa ho gyaa| buleTina posTara Adi bA~Tane ke Aropa meM Apake jyeSTha A0- (1)ma) pra) sva) sai0, bhAga-2, pRSTha-47 (2) svA) pa0 (3) para) jai|) i), pR.)-527 putra padamacanda ko bhI pakar3a liyA gyaa| parantu use pulisa thAne se chor3a diyA gyaa| sAgara se Apako nAgapura zrI bAbUlAla jaina jela bhejA gayA, jahA~ seTha govinda dAsa, vinobA bhAve, zrI bAbUlAla jaina, putra-zrI sUrajamala jaina bRjalAla viyANI, kumArappA Adi mahApuruSoM se ApakI bheMTa huii| mukadamA calAne ke lie phira sAgara bhejA kA janma 1925 meM grAma-rusallI, jilA-vidizA gyaa| di) 4-1-43 ko aura eka varSa kI sazrama (ma0 pra0) meM huaa| bAda meM kArAvAsa kI sajA dI gii| jela se chUTane para pathariyA Apa grAma-dAhauda, tahasIlakI janatA ne ApakA bhavya svAgata kiyaa| 1945 meM gauharagaMja, jilA-rAyasena Apa dhvaja phaharAte hue giraphtAra hue tathA 15 dina (ma0pra0) meM rahane lge| Apane taka hirAsata meM rhe| jaina samAja ke prasiddha zrI jaina kA zeSa jIvana aura ghara bhArata mA~ kI gurukula, caurAsI, mathurA meM sevA kA kAryAlaya hI banA rhaa| deza ke hara kArya meM zikSA prApta kii| Apa Age rhe| AjAdI ke bAda Apa janapada evaM grAma 1948-1949 ke bhopAla paMcAyata ke vibhinna padoM para rhe| 85 varSa kI Aya vilInIkaraNa Andolana meM Apane bhAga liyA, giraphtAra meM di) / 6-3-83 ko samatA pUrvaka padmAsana para hue aura sarakArI rikArDa ke anusAra tIna dina jela baiThakara tathA satva ko hAtha jor3akara Apane isa nazvara deha kI yAtanAyeM sahana kii| zrI prakAza caMda seThI ke ko tyaagaa| mukhyamaMtritva kAla meM Apako prazastipatra pradAna kara A0- (1) ma0pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-86 (2) sammAnita kiyA gayA thaa| zrI saMtoSa siMghaI, damoha dvArA preSita pricy| A0-(1) ma) pra) sva) sai), bhAga-5, pRSTha-75 (2) sva) ) For Private And Personal Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 251 zrI bAbUlAla jaina 'ratna' meM praveza karane se pahile hI pulisa ne pakar3a liyaa| krAMtikArI, dhuna ke pakke zrI bAbU lAla jaina kA merA jhaMDA chInakara jhaMDe ke DaMDe se mArate hue bAhara janma grAma- nainapura, jilA- maNDalA (ma0pra0) meM kara diyaa| thAne meM baMda karake bhI mArA, jisase mere 1 28-12-1912 ko haraprasAda dAMai paira ke ghuTane kI haDDI TUTa gayI thI jisase yaha jI ke ghara huaa| jelara paira aba bhI Ter3hA hai| dvArA mAphInAmA likhakara dene 1939 meM tripurI kAMgresa adhivezana meM nainapura se para chor3a dene ke AzvAsana 22 dina kI svayaMsevaka kI TreniMga lekara janatA kI ke bAda bhI Apane mAphInAmA ni:zulka sevA karane hetu maiM gayA thaa| merI sevA se nahIM likhA aura avadhi pUrI prabhAvita hokara zrI abdula gaphphAra gAMdhI ne maMca para hone taka jela kI yAtanA bulAkara merI prazaMsA kI thii| adhivezana ke adhyakSa jhlii| bAbUlAla jI ne apanA rAjanaitika paricaya nimna netAjI subhASacaMda bosa the| paktiyoM meM gUMthA hai 1942 meM bApU jI ke asahayoga AMdolana meM "san 1926 meM zrImAn mau) alI, zrI saukata maiMne bhAga liyaa| 12-13 agasta ko tiraMgA jhaMDA lekara alI evaM kAMgresa ke anya kAryakartA kAMgresa ke pracAra julUsa nikAlA, taba pulisa kI mAra pdd'ii| 14 tA0 hetu jaba nainapura padhAre the, taba unhoMne julUsa meM Age-Age ke subaha relave pleTaphArma para pulisa ne majisTreTa dvArA mujhe rASTrIya gIta gAne ko bulAyA thaa| maiMne gAyA bhI vAraMTa batAkara giraphtAra kara liyA aura Trena se anya thaa| usa samaya ke vizeSa gIta kI mujhe do paMktiyAM do sAthiyoM zrI kauzala prasAda tivArI aura zrI gaNeza aba bhI yAda haiM nArAyaNa khaMDelavAla ke sAtha maMDalA jela bheja diyaa| 'bolI ammA muhommada alI kI, DipTI kalekTara maMDalA dvArA 6 mAha kI sakhta sajA jAna beTA khilAphata meM de do| dI gayI, mere bhAI pairavI ke liye eka vakIla lAe sAtha tere haiM, saukata alI bhI, the. maiMne pairavI karAne se iMkAra kara diyA thaa| jAna beTA khilAphata meM de do||' jela se chUTane ke eka mAha pUrva zrI esa0sI0 isa taraha hAtha meM tiraMgA jhaMDA lekara rASTrIya gIta nehAla jelara ne Aphisa meM bulAkara mujhase kahA kigAte hae jalasa ke Age-Age calatA thA, usI samaya 'Apake pitA kI tabiyata bahuta kharAba hai| Apake jela se maiMne rAjanIti meM praveza kiyaa| Ane ke bAda se hI ve bahuta bImAra haiN| Apa eka 1930 meM maiMne zrI kezavarAva iMgale ke netatva meM mAphInAmA likhakara de do to Apako chuTTI de dI zarAba kI dukAnoM para dharanA diyA thA evaM videzI vastroM jAyegI' maiMne javAba diyA ki pitAjI to kyA yadi kI holI jalAI thii| 1930 meM sabhASacaMda bosa ko pUrA parivAra bhI samApta ho jAye to bhI maiM mAphInAmA maMDalA jela se sivanI jela meM relave se le jAte samaya nahIM duuNgaa| unake darzanArtha pleTaphArma ke bAhara hajAroM logoM kI mere jela se Ane ke 25 dina pazcAt pitAjI bhIr3a ekatrita thii| pulisa dvArA pleTaphArma para jAne kI kI mRtyu ho gii| merI jo kirAne kI dukAna thI, laMbe manAhI thii| taba maiM pulisa kI nigAha bacAkara hAtha samaya taka baMda rahane ke kAraNa sArA sAmAna kharAba meM jhaMDA lekara netA jI ke Dibbe taka pahuMca gyaa| Dibbe ho gayA, dukAna meM corI bhI ho gaI, isa kAraNa dukAna For Private And Personal Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 252 svataMtratA saMgrAma meM jaina bhI baMda ho gii| isa prakAra jela se Ane ke bAda mujhe Apane svayaMsevaka ke rUpa meM bhAga liyA thaa| 1941 bahuta kaSTa uThAne pdd'e| deza ke AjAda hone ke bAda meM mahAyuddha meM aMgrejoM kI madada na karane kA saMdeza Aja bhI meM samAja evaM dezasevA meM saMlagna huuN| pada lekara Apa gAMva-gAva ghUme, giraphtAra hue, parantu kI kabhI cAha nahIM rhii| jaina samAja kI sevA bhI sabUta na milane ke kAraNa chor3a diye gye| 1942 yathAzakti karatA rahA huuN| parAdhInatA ke dinoM kA smaraNa ke AMdolana meM 13 agasta ko Apa giraphtAra hue aura kara prabhu se yahI prArthanA karatA hU~ ki kisI deza ko pahale sAgara phira nAgapura jela bheja diye gaye, punaH kabhI parAdhIna na bnaayeN|" mukadamA ke lie sAgara jela lAye gye| 4 jUna 1943 ko Apa rihA hue| A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-210 damoha jilA kAMgresa kameTI ke mahAmaMtrI rahe (2) jai0 sa0 rA0 a0 (3) sva0 pa0 palandI jI jaina samAja ke pratyeka kArya meM agraNI rahate zrI bAbUlAla jhAjhariyA the| apanI mRtyu ke samaya 26-3-1985 taka Apa indaura (ma0pra0) ke zrI bAbUlAla jhAMjhariyA, 'kamalA neharU kAleja' ke saciva evaM svataMtratA saMgrAma sainika saMgha' damoha ke upAdhyakSa rahe the| putra- zrI pannAlAla kA janma 10 akTUbara 1924 ko __ AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-86 huaa| Apane bI0esa0sI0, ema0e0, ela0ela0bI0 (2) zrI saMtoSa siMghaI dvArA preSita paricaya kI parIkSAyeM uttIrNa kii| 1942 ke Andolana meM bhAga lene ke kAraNa 3 saptAha kA kArAvAsa Apane 'padmazrI' bAbUlAla pATodI bhogaa| vidyArthI avasthA se ho Andolana se sambandhita vyakti nahIM saMsthA' ke rUpa meM vikhyAta jaina vibhinna gatividhiyoM meM Apa saMlagna rhe| Apake samAja ke pratibhAvAna, nirbhIka,karmaTha, lokapriya nAyaka, anya do bhAI bhI jelayAtrI rahe haiN| amRta puruSa, 'padmazrI' se AO-(1) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-32 sammAnita zrI bAbUlAla pATodI zrI bAbUlAla palandI kA janma grAma-sU maThA, damoha (ma0 pra0) ke zrI bAbUlAla palandI tahasIla-devAlapura, jilAkA janma 4-2-1920 ko zrI nAthUrAma palandI ke ghara indaura (ma0pra0) meM 15 jUna 1920 ko pitA zrI chogA huaa| 1932 meM jaMgala lAla pATodI ke ghara huaa| satyAgraha meM bhAga lene ke 1936 meM ajamera borDa se maiTrikulezana parIkSA pAsa kAraNa nyAyAdhIza jagannAtha prasAda ne palandI jI ko kara Apa kapar3A mArkeTa meM pharma dulIcaMda vIracaMda ke yahA~ sevAyojita hue| 1940 meM naukarI chor3akara kapar3A adAlata uThane taka kI sajA dI thI, phalataH zAsakIya mArkeTa indaura meM svataMtra vyavasAya prArambha kiyaa| vidyAlaya se bhI Apako dhArmika, sAmAjika evaM rAjanaitika kSetra ke nikAla diyA gyaa| samyak anuzAstA pATodI jI kI rAjanaitika kSetra meM palandI jI zrI raghavara prasAda modI se avismaraNIya sevAyeM rahIM haiN| Apa jIvana ke prArambhika atyadhika prabhAvita rhe| 1939 meM tripurI kAMgresa meM kAla se hI kAMgresa ke niSThAvAna evaM sakriya sadasya For Private And Personal Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 253 rahe haiN| 1938 meM vastra vyavasAya hetu Apane raMgUna kI hai, aura vaha karanA Avazyaka bhI hotA hai, lekina maiM yAtrA kI thii| 1939 meM tatkAlIna indaura riyAsata dvArA Apako kaha sakatA hU~ ImAnadArI ke sAtha, ki maiMne jalakara ke virodha meM janahita meM AMdolana kiyA evaM rAjanIti meM rahakara bhI hamAre jo bar3e netA the, unakI har3atAloM meM pramukha rUpa se bhAga liyaa| prajAmaNDala cATukAritA nahIM kii| bAvajUda isa sabake bhI maiMne hamezA Andolana meM bhI Apane sakriya bhAga liyA thaa| rASTrIya hita ko dhyAna meM rakhA aura jaba kabhI bhI merI 103) se hI Apa svataMtratA saMgrAma meM sakriya pArTI para-mere pakSa para viruddha pakSa kI tarapha se koI ho gaye the| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhI tIkhe prahAra hote the, to sarakAra yA merI pArTI mujhe hI Apane sakriyatA se bhAga liyaa| phalata: giraphtAra hue hamezA khar3A karatI thI ki maiM unake uttara dekara unakI aura 15 mAha jela kI dAruNa yAtanAyeM shiiN| isase samajhAisa kruuN|' pUrva bhI lagabhaga 6 mAha kI jela-yAtrAyeM Apa kara cuke rAjanIti meM rahate hue bhI Apane caritra ko sabase the| Apa indaura, mahezvara, maMDalezvara, mAnapura, mahidapura U~cA maanaa| Apake anusAra usI caritra ke bala para Adi jeloM meM rahe the| 1947 meM tatkAlIna indaura samAja ke baDhe kAma' kara sake haiN| AjAdI ke riyAsata meM 'AjAdI do' Andolana ke tAra tamya meM tatkAla bAda 1948 aura phira 1952 meM Apa indaura Apane rAjamahala 'mANika bAga' kA gherAva kiyA thaa| nagarapAlikA ke adhyakSa cune gye| 1954-56 meM ma0 cuMbakIya vyaktitva ke dhanI pATodI jI apanA pra0 kAMgresa kameTI ke mahAmaMtrI aura 1957 meM indaura preraNA srota zrI mizrIlAla gaMgavAla (pUrva mukhyamaMtrI, meM sampanna hue a0bhA0kAMgresa ke adhivezana ke Apa madhyabhArata) aura bAbU lAbhacaMda jI ko mAnate haiN| isa svAgata samiti ke mahAmaMtrI the| 1957 aura 1962 meM sadarbha meM 18 maI 1995 ko DaoN0 vikrama jaina ko Apa ma0 pra0 vidhAna sabhA ke vidhAyaka nirvAcita hue| diye eka sAkSAtkAra meM Apane kahA hai 1957 meM Apa loka lekhA samiti tathA parisImana __ 'yAda karatA hU~ maiM bAbU lAbhacaMda jI aura Ayoga ke sadasya rhe| Apa indaura vizvavidyAlaya mizrIlAla jI gaMgavAla ko, jinhoMne rAjanIti meM praveza (vartamAna nAma-devI ahilyA vizva- vidyAlaya) vidha dilaayaa| rAjanIti meM bhI maiMne jamakara kAma kiyaa| kAMgresa yaka prabara samiti ke bhI adhyakSa raha cuke haiN| kA janarala sekreTrI rahA, prajAmaNDala kA presIDenTa rahA, vartamAna rAjanaitika paridRzya aura punaH rAjanIti a)bhA() kAMgresa ke (indaura) mahAdhivezana kA janarala meM Ane ke prazna para Apane kahA-'Aja kI jo sekreTI rhaa| ..................usake bAda logoM ne mujhe rAjanIti hai. vaha vaha rAjanIti nahIM ki jisa vakta hamane myunisIpAlTI meM cunA, vidhAnasabhA meM cunA, vahA~ para svataMtratA AMdolana meM hissA liyA thaa| eka svataMtratA bhI maiMne apanI pUrI zakti ke sAtha indaura ke eka sahI saMgrAma ke sainika banakara hama svarAjya prApti ke lie pratinidhi ke nAte kAma kiyaa| rAjanIti ke andara isa deza ke andara kUde the| Aja kI rAjanIti pAvara racapaca gyaa|' ke pIche hai| Aja jo vyakti rAjanIti meM praveza karatA tatkAlIna rAjanaitika uThApaTaka ke samaya bhI hai, vaha isalie karatA hai ki kala use koI pada Apa pUrNata: ImAnadAra rahe, jo Apake jIvana kA sabase milegA aura usake lie vaha uThApaTaka karatA hai| yahA~ ujalA pRSTha hai| rASTrahita ko sadaiva sarvopari mAnane vAle taka ki hama dekhate haiM ki roja mArapITa-churebAjI bhI pATodI jI ke vicAra haiM-- 'rAjanIti meM uThApaTaka hotI hotI hai| For Private And Personal Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 254 svataMtratA saMgrAma meM jaina maiM jaba taka rAjanIti meM thA, uThApaTaka bhI yadi meM karAyA, tabhI se ApakA jIvana rAjanIti se dharma koI hotI thI, to bahuta hI maryAdA ke sAtha hotI thii| kI ora mur3a gyaa| Apane svayaM svIkAra kiyA hai ki kabhI rAjanIti ke andara hamane virodhI pakSa vAloM se -'usake bAda aneka avasara cunAva lar3ane ke Aye bhI saMgharSa nahIM kiyaa| hamArA jo bhI saMgharSa rahatA thA, para mere hRdaya ne rAjanIti meM jAnA svIkAra nahIM kiyaa| vaha nItiyoM kA rahatA thaa| dvanda-yuddha nahIM hotA thA aura una mahArAja (vidyAnanda jI) ke AzIrvAda svarUpa maiMne hama loga Apasa meM mila-julakara prema aura sadbhAva rAjanIti ke gande nAle ko chor3akara unake cintana meM se vyavahAra karate the| vaha rAjanIti Aja samApta ho praveza kiyaa|' gaI hai| isalie jIvana meM kabhI kalpanA bhI nahIM kara sadaiva spaSTa aura nirbhIka vaktA pATodI jI indaura sakatA ki koI santa, yadi vaha santa hai, to mujhe kabhI evaM deza kI lagabhaga 100 saMsthAoM se jur3e hai| 1957 kahegA ki tuma punaH rAjanIti meM Ao........... agara meM Apane indaura nagara meM vibhinna azAsakIya koI kaha bhI de, to Aja kI sthiti meM to maiM rAjanIti mahAvidyAlayoM kI sthApanA kI aura kraaii| indaura meM praveza nahIM kruuNgaa|' vizvavidyAlaya kI sthApanA hetu arthasaMgraha ke Apa sira para sadaiva gAMdhI TopI aura khaddara ke kapar3e pramukha kartA-dhartA the| indaura meM azAsakIya kSetra meM dhAraNa karane vAle pATodI jI ne isakA kAraNa paoNliTekanika kI sthApanA Apane hI karavAyI thii| anya batAyA -'gAMdhI jI kI eka AMdhI calI thii| isa gAMdha pramukha sAmAjika kArya haiM - kaiMsara cikitsAlaya evaM o kI AMdhI ne deza ke naujavAnoM ke rakta ke andara danta cikitsA mahAvidyAlaya ke nirmANa meM yogadAna, eka nayA pravAha diyA thaa| usa pravAha kA yaha pariNAma indaura meM narmadA lAne kA prayatna. 'mAtA vijAsana' kI thA ki hamane bahuta kama umra meM yAnI jaba maiM 19 sAla TekarI ke nirmANa hetu prayAsa, zrI bAla vinaya mandira', kA thA, taba gAMdhI jI ke Andolana se prerita hokara 'devI ahilyA zizu vihAra,' 'zrI klAtha mArkeTa kanyA yaha niyama liyA ki hama hathakatI khAdI hI phneNge| uccatara mAdhyamika vidyAlaya' evaM 'kanyA vANijya taba se Aja taka mujhe yAda nahIM AtA ki maiMne khAdI . mahAvidyAlaya' kI sthApanA evaM sNcaaln| indaura klAtha ke sivAya kisI dUsare vastra ko dhAraNa kiyA hogaa| mArkeTa koAparAbaiMli0 kI sthApanA evaM adhyakSatA, .......... yaha TopI merI nahIM, gAMdhI kI TopI hai| isa 'sarUpacaMda hukumacaMda pAramArthika TrasTa' evaM 'triloka caMda TopI ko maiM jIvana bhara ijjata ke sAtha nibhAU~gA, aisA kalyANa mala TrasTa' ke TrasTI ke rUpa meM aneka merA vicAra hai, praNa hai|' pAramArthika saMsthAoM kA sNcaaln| muktAkAza raMgamaMca sakriya racanAtmaka UrjA ke dhanI pATodI jI kI sthApanA, gumAztAnagara evaM nemInagara kI sthApanA 1971 meM rAjanIti se haTakara samAjasevA ke kArya meM aadi| Aye, vahA~ bhI Apa U~cAiyoM kI carama sImA para phuNce| jaina samAjasevI ke rUpa meM pATodI jI yugoM yugoM samAja vizeSata: jaina samAja ke Apa kaNThahAra haiN| taka smaraNa kiye jaayeNge| Apa a0bhA0 di0 jaina samAjasevA kI ora moDane kA zreya Apa pUjya AcArya mahAsamiti ke aneka varSoM taka mahAmaMtrI rahe haiN| indaura vidyAnanda jI mahArAja ko dete haiN| 1967 meM jaba Apa meM gommaTagiri nAmaka navIna tIrthakSetra kI sthApanA Apake vidhAna sabhA cunAva hAra gaye taba AcArya zrI ke pAsa athaka parizrama kA mUrtarUpa hai| bAvanagajA kI 84 phuTa AgarA gaye aura phira AcArya zrI kA cAturmAsa indaura U~cI bha) AdinAtha kI pratimA ke jIrNoddhAra meM bhI For Private And Personal Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 255 Apane mahatI bhUmikA nibhAI hai| svayaM Apake zabdoM zrI bAbUlAla malaiyA gar3hAkoTA, jilA-sAgara (ma0pra0) nivAsI zrI ___'gommaTagiri tIrtha kI sthApanA mere jIvana kI bAbUlAla malaiyA, putra- zrI darabArIlAla ne 1932 ke adbhuta upalabdhi hai........ bAvanagajA kI vizAla mUrti svataMtratA saMgrAma meM 5 mAha kA kArAvAsa bhogaa| kA jIrNoddhAra mere jIvana kI pramukha upalabdhiyA~ mAnatA 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhI Apa najarabaMda hU~' (vIra nikalaka, maI 1995) rahe the| A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-47 eka sAtha, itanI saMsthAoM kA saMcAlana Apa / 17 (2) A0 dI0, pRSTha-64 kaise kara lete haiM yaha pUche jAne para Apane eka sAkSAtkAra meM kahA hai-- zrI bAbUlAla saMghI ____ 'sahI vyakti kA cunAva, lakSya ke prati samarpaNa gar3hAkoTA, jilA-sAgara (ma0pra0) nivAsI aura aura dRr3ha AtmavizvAsa evaM Atmika bala merI saphalatA jabalapura pravAsI zrI bAbUlAla saMghI kA janma pratiSThita ke kAraNa haiN| khulI AMkha aura khule kAna netRtva ko ko jaina parivAra meM 1908 meM huaa| Apake pitA kA nAma rakhanA caahie|' zrI mannUlAla thaa| 1930 aura 1932 ke Andolana meM Apane bhAga liyA, phalata: giraphtAra hue aura sAgara vANI ke jAdUgara zraddhe ya pATodI jI ko jela meM 4 mAha kA kArAvAsa Apane bhogaa| 1985 ke sammAna aura puraskAra dekara rASTra / samAja ne AsapAsa ApakA nidhana ho gyaa| unakI sevAoM kI sarAhanA kI hai| 26 janavarI 1991 A0- (1) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-79 (2) ko bhArata sarakAra ne ApakI ni:svArtha sevAoM ke lie siMghaI ratanacaMda jI dvArA prepita vivaraNa ( 3 ) sva0 sa) jA), pRSTha-143 'padmazrI' pradAna kii| 1993 meM zravaNabelagola meM bhagavAn gommaTezvara ke mahAmastakAbhiSeka mahotsava ke avasara zrI bAbUlAla siMghaI ArI, jilA-hozaMgAbAda (ma0pra0) ke zrI siMghaI para lAkhoM logoM kI upasthiti meM 'samAjaratna' kI upAdhi bAbUlAla, putra-zrI sukhalAla 1920 se rA0 A0 meM se alaMkRta kiyA gayA thaa| maI 1995 meM pacahattara pacahatara kArya karate rhe| 1941 meM Apa najarabaMda rhe| 1942 varSa pUrti prasaMga-(amRta mahotsava) para eka 'antaraMga meM gAMdhI jI ke AhvAna para jaba sArA deza 'karo yA grantha 'bheMTa kara ApakA sammAna kiyA gayA thaa| isa maro' kI bhAvanA se AMdolana kara rahA thA, taba Apa grantha meM jaina samAja ke zIrSa netA sAhU azoka kumAra Andolana meM kUda par3e aura 18 dina kI jela yAtrA jaina ne ThIka hI kahA hai-'jaba taka gommaTagiri ke zRMga kii| racanAtmaka kAryoM meM ruci rakhane vAle siMghaI jI unnata haiM aura bAbanagajA ke AdinAtha kI manohArI zuddha khAdI ke vikretA rahe haiN| chavi aMkita hai, taba taka amRta puruSa pATodI jI kI A0- (1) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-334 kIrti patAkA phaharAtI rhegii|' (2) sva) sa) hA0, pRSTha-114 A)- (1) ma0 pra) sva0 se), bhAga-4, pRSTha-31 (2) DaoN0 bAlacaMda jaina jai!) sa) 4) i), pR0-5010 (3) jaina saMdeza, 18 apraila 1991 (4) vIra nikalaMka, maI 1995 (5) zrI bAbUlAla pATodI antaraMga rASTrIya AMdolana kI smRtiyoM ko apane hRdaya meM grantha 1995 (6) dainika bhAskara, indaura, 15 agasta 1997 (7) Aja bhI saMjokara rakhane vAle zrI bAlacaMda jaina kA cauthA saMsAra, indaura, 22 agasta 1997 janma 15 akTUbara 1919 ko sAgara (ma0pra0) meM For Private And Personal Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 256 svataMtratA saMgrAma meM jaina huaa| Apake pitA kA nAma maiTrika pAsa karane ke bAda maiMne banArasa hindU zrI kundana lAla jaina thaa| vizvavidyAlaya meM kalA viSaya meM praveza liyaa| vahIM Apane pI eca0DI0 kI se svAdhInatA Andolana se judd'aa| vahAM ke mere samakAlIna upAdhi prApta kI hai tathA sAthiyoM meM zrI rAjanArAyaNa bhI the| chAtra-Andolana ke aneka pustakoM kA lekhana aura mAdhyama se hI maiM banArasa meM paM0 kamalApati tripAThI, saMpAdana kiyA hai| apane DaoN0 sampUrNAnanda, AcArya narendradeva jI, zrI zrIprakAza rAjanaitika jIvana kA jI Adi ke samparka meM aayaa| inhIM dinoM mere par3osa paricaya dete huye Apa smRtiyoM meM kho jAte haiN| Apane meM paM0 jayacaMda jI vidyAlaMkAra rahate the, jo lAhaura ke likhA hai nezanala kaoNlija meM amara zahIda bhagatasiMha ke guru rahe 'pUrA deza deza-prema kI bhAvanA se umar3a rahA thaa| the| inhIM kI preraNA se maiM tabhI se krAntikArI gatividhi "merA raMga de basantI colA mAM............" ke udghoSa yoM meM saMlagna ho gyaa| san 1942 kI agasta krAnti se pUrA deza guMjAyamAna ho rahA thaa| isa deza kI sadiyoM ke samaya paM0 jayacanda jI ke AdezAnusAra saMdezoM kA kI dAsatA se supta par3I rAginI ke tAra punaH jhaMkRta AdAna-pradAna aura uttara-pazcimI sImA prAnta tathA barmA ho rahe the| svadezI Andolana ne pUre deza ko jhakajhora phranTa se zastrAstra lAnA tathA unako saMgrahIta kara unake diyA thaa| vilAyatI cIjoM, vizeSata: vastroM, kI holI upayoga ke samaya AdAna-pradAna karane kA kArya gAMva-gAMva taka phaila gaI thii| taba maiM gAMva ke ekamAtra merI jimmedArI thii| saMgrahIta karane kA kArya bhadainI prAimarI skUla meM par3hatA thaa| usI samaya se deza-prema sthita eka jaina mandira (chedI lAla kA maMdira) kA ke bIja aMkurita hue| prAimarI kI parIkSA uttIrNa hone talaghara thaa| ke bAda Age kI par3hAI ke liye banArasa bheja diyA hamAre eka kAryakartA kI kamajorI ke kAraNa gyaa| usa samaya gAMva se bAhara jAnA eka adabhata tathA pulisa ko patA cala gyaa| isa prakAra eka varSa taka nirAlI ghaTanA mAnI jAtI thii| banArasa ne mere sAmane agasta 1942 se agasta 1943 taka maiM anDara grAUNDa adhyayana, (pUrvIya aura pAzcAtya donoM) ke kapATa khola kI gatividhiyoM meM saMlagna rahA thaa| 1943 meM maiM giraphtAra diye| yaha eka nakSatra hI nahIM, eka samUcA AkAza ho gyaa| giraphtArI ke samaya mere pAsa se mAtra eka thaa| pazcimIkaraNa aura punarjAgaraNa kI donoM bar3A cAkU barAmada huA thaa| giraphtAra kara mujhe banArasa vicArAdhArAoM ne mujhe prabhAvita kiyaa| yaha ina paraspara kI cauka meM sthita kotavAlI pulisa thAnA ke laoNka-apa virodhI vicAradhArAoM ke saMgama kA yuga thaa| meM agasta-sitambara 1943 ke do mahInoM ke bAda, prAraMbha meM majhe banArasa ke bhadainI mahallA meM sthita 4-10-1943 ko zastra adhiniyama ke tahata banArasa syAdvAda jaina vidyAlaya meM sthAna milaa| jaina dharma-darzana kI jilA jela bheja diyA gyaa| ke adhyayana ke liye hI majhe banArasa bhejA gayA thaa| prAraMbha meM vicArAdhIna kaidI ke rUpa meM mujhe anya lekina vahAM rahate hae jJAna-vijJAna kI anya vidyAoM kaidiyoM se alaga eka koTharI meM rakhA gayA, jahAM ke dvAra khala gye| phalata: maiMne jainadharma-darzana ke hathakar3I aura beDiyA hI merI sAthina thiiN| adhyayana ke atirikta saMskRta ke vyAkaraNa aura sAhitya vicArAdhIna kaidI ke rUpa meM do mAha taka alaga koTharI ke sAtha aMgrejI ke paDhane kA parA lAbha utthaayaa| meM rakhane ke bAda payApta sAkSya na milane ke kAraNa majhe For Private And Personal Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 257 anya najarabanda kaidiyoM ke sAtha bairaka meM bheja diyA apane deza ke itihAsa kI usa dahalIja para khar3e haiM gyaa| isa bairaka meM hama sabhI kAzI vizvavidyAlaya jahAM svarga se ve loga hamAre karama- dharama para haMsa rahe ke chAtra the| bairaka ke bhItara hI eka alaga kAla-koTharI haiM mAnoM krAnti hamase rUThakara hameM chor3akara calI gaI thI jisameM phAMsI ke sajAyAphtA kaidI rakhe jAte the| hai| hama rAha chor3akara aMdhere meM bhaTaka rahe haiN| tUphAnI ATha mAha bAda mujhe jilA jela se banArasa ke aura aMdherI rAta meM isa naiyyA pAra lagAne ke liye aba kendrIya kArAgAra bheja diyA gyaa| yahA~ mere variSTha aura eka gAMdhI kI jarUrata hai|' sahayogI zrI khazAlacanda jI gorAvAlA bhI the| vidyAlaya A)- (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-3, pRSTha-186 (2) ke anya kaniSTha sAthiyoM meM zrI ratana pahADI bhI the| 5) jI i0, pRSTha-525 (3) sva0 pa) (4) jai0 sa0 rA0 a0 banArasa ke anya krAntikArI bhI yahIM rakhe gaye the| zrI bAlacaMda jaina isI jela meM vizuddha gAMdhIvAdI aura sarvodayI bhI the! grAma-baleha, jilA-sAgara (ma0pra0) ke zrI yahIM maiMne zrI rAjanArAyaNa ko bairaka ke bAhara eka bAlacaMda jaina, putra-zrI paramAnaMda jaina ne asahayoga cabUtare para rAmAyaNa kA sasvara pATha karate sunA thaa| AMdolana, jaMgala satyAgraha evaM bhArata chor3o Andolana yahAM samaya-samaya para kavitA-pATha, vAda-vivAda, meM bhAga liyaa| 16 maI 1941 se 27 maI 1941 samUha-cintana Adi bhI huA karate the| maiM apane svabhAva taka kA kArAvAsa bhogakara Apane deza kI AjAdI ke anusAra yahAM bhI ekAnta pasanda karatA thA, jisake kA mArga prazasta kiyaa| kAraNa loga mujhe krAntikArI samajhate the| A)- (1) ma) prA) svara) sai0, bhAga-2, pRSTha--46 (2) A) do0, pRSTha-63 uparokta kArAgAra se eka varSa bAda mujhe nainI (ilAhAbAda) ke kendrIya kArAgAra meM sthAnAntarita kara zrI bAlacaMda jaina diyA gyaa| isa jela meM kAkorI kAMDa ke baMdI bhI zrI bAlacaMda jaina, putra-zrI phUlacaMda jaina kA eka piMjare jaisI koTharI meM kaida the, yahAM mujhe najarabaMda janma 1912 meM khuraI, jilA-sAgara (ma0pra0) meM kaidiyoM kI bairaka meM rakhA gayA, isa bairaka meM zrI lAla huaa| Apane zikSA nAma mAtra bahAdura zAstrI, zrI kamalApati tripAThI, zrI rAjArAma kI prApta kI lekina lAkhoM zAstrI Adi najarabaMda the| yahIM paM0 javAhara lAla neharU kA hisAba kevala mu~hajabAnI eka dina ke liye raphI sAhaba ke sAtha hI anya netAoM hI karate haiN| zera kI garjana se parAmarza ke liye ruke the| jaisI AvAja Aja bhI nainI kI kendrIya jela se 1945 meM rihA hone barakarAra hai| Apa cirakumAra ke bAda hama saba senAniyoM kA ilAhAbAda meM rAjarSi haiN| saMyamita jIvana vyatIta puruSottama dAsa TaNDana kI adhyakSatA meM svAgata kiyA karanA ApakI dinacaryA hai| bhojana bhI Apa eka bAra gyaa| idhara mujhe patA calA ki mujhe banArasa se lete haiN| jilA-badara kara diyA gayA hai, phira bhI maiMne kisI 1930 kI bAta hai, kaI dinoM pUrva se hI carcA taraha banArasa meM hI rahakara apanA adhyayana pUrNa kiyaa|' thI ki phalAM dina satyAgrahiyoM dvArA namaka kAnUna kA madhyapradeza ke eka mahAvidyAlaya ke prAcArya pada ullaMghana hogA, kAnUna tor3A jaayegaa| ataH ekalautI se sevAnivRta DaoN.) sAhaba kA kahanA hai-'Aja to hama saMtAna hone ke kAraNa parivAra janoM dvArA bAlaka For Private And Personal Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 258 - svataMtratA saMgrAma meM jaina bAlacaMda ko vizeSa hidAyateM dekara eka koThe meM baMda paMDita becaradAsa jIvarAja DosI kara diyA gayA, tAki bAlacaMda satyAgraha meM na pahu~ca bIsavIM sadI ke jaina darzana evaM prAkRta ke prakhyAta sakeM aura na hI giraphtAra hokara aMgrejoM kI yAtanAyeM vidvAn zraddheya paMDita becaradAsa DosI kA janma sheN| parivAra ke loga jaise hI dainika kAryoM meM lage vallabhIpura meM 1889 I0 meM huaa| dasa varSa kI Ayu Apa kamare ke Upara kI lakar3I evaM pattharoM se banI meM hI pitA kA dehAMta ho gyaa| mA~ mehanata-majadUrI karake chata udhaMr3akara sAthI satyAgrahiyoM se jA mile aura ghara claatiiN| Apa bhI mA~ kA hAtha baMTAne unake sAtha namaka banAkara kAnUna todd'aa| tiraMgA jhaMDA lekara 'vande jaate| tabhI bhAgya ne palaTA khaayaa| gujarAta ke prasiddha mAtarama' 'iMkalAba jindAbAda' Adi nAroM kA jayaghoSa jaina muni zrI vijaya dharma sUri kI najara Apa para paDI karate hue giraphtArI dii| jaba parivAra vAloM ko khabara aura Apa jaina darzana ke zikSaNa ke liye cuna liye lagI ki 'Apake bAlacaMda giraphtAra ho gaye haiM' taba gye| pAlItAnA meM kucha mahIne par3hane ke bAda Apa 'unheM vizvAsa nahIM huA kyoMki ve to kamare meM baMda vArANasI cale gae, vahAM jaina darzana evaM prAkRta kA thA bAda meM jaba kamare meM dekhA to vizvAsa haa| vizada adhyayana kiyaa| vArANasI meM adhyayanarata rahate Apako ? mAha kA sazrama kArAvAsa sAgara jela meM hue Apane 'zrI yazovijaya jaina sIrIja' kA sampAdana milaa| kiyaa| isake dvArA prakAzita nyAya aura vyAkaraNa kI A) (1) mA prA. sva) sai), bhAga-2. paSTha.45 pustaka kalakattA saMskRta kaoNleja ke pAThayakrama meM sammilita kI gyiiN| yahIM se Apane 1913 meM nyAyatIrtha SRO dI), pRSTa-1 (3) sva) p| aura 1914 meM vyAkaraNa tIrtha kI parIkSAyeM uttIrNa kii| DaoN0 bAhubalakumAra jaina isake bAda Apa zrIlaMkA gaye aura pAlI bhASA aura samprati nyUyArka (amerikA) pravAsI prasiddha buddhatva kA vizeSa adhyayana kiyaa| hRdaya roga vizeSajJa DaoN.) bAhubalakumAra jaina kA janma inhIM dinoM mahAtmA gAMdhI ke krAntikArI vicAroM ASADha kRSNA 5 saMvat 1991 kA prabhAva Apa para pdd'aa| 1919 meM bambaI nagara meM (san 1934) meM barelI, 'jaina zAstroM ke bhraSTa rUpAntaroM kA samAja para jilA-rAyasena (ma0pra0) meM nukasAnakAraka prabhAva' viSaya para Apake vyAkhyAnoM ne huaa| Apake pitA kA nAma jaina samAja meM halacala macA dii| dharma ke nAma para cala zrI lakSmIcaMda jaina evaM mAtA rahe pAkhaNDa ke bhaMDAphor3a se mahanta va AcArya baukhalA kA nAma cenAbAI thaa| gae aura Apako samAja bahiSkRta kara diyA gayA tathA J ema0DI0 Adi aneka 'khataranAka', 'paramparAdhArI' evaM 'nAstika' jaisI gAliyAM cikitsaka upAdhiyoM ke dhAraka DaoN0 jaina ne 14 varSa dI giiN| parantu Apa jaina yuvakoM evaM vicArakoM ke cehate kI umra meM bhopAla vilInIkaraNa Andolana' meM bhAga bana ge| bahutoM ne una vyAkhyAnoM se preraNA grahaNa kii| liyA, phalata: giraphtAra kara 6 janavarI 1949 ko parantu paMDita jI ne hAra nahIM maanii| menTala jela bhopAla meM bheja diye gaye, jahA~ lagabhaga 1921 meM Apa gAMdhI jI dvArA sthApita 'purAtattva 37 dina Apako yAtanAyeM bhoganI pdd'ii| mandira' meM sammilita ho gaye aura 40 sukhalAla A) (1) ma) pra) svaa| saM), bhAga-5, pRSTha-86 saMghavI ke sAtha prasiddha grantha 'TIkA sanmati tarka' kA - For Private And Personal Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 250 sampAdana kiyaa| isake bAda Apane gujarAtI meM anya Apako baiThanA par3A; parantu Apa par3hate rhe| hAIskUla AgamoM kA anuvAda kiyaa| kI parIkSA meM jayapura meM Apane sarvocca aGka prApta ___gAMdhI jI kI dANDI yAtrA ke daurAna Apane kie| ataH Apako 'glAsI golDameDala' pradAna prasiddha samAcAra patra 'navajIvana' kA sampAdana kiyA kiyA gyaa| kintu niyati ko kucha aura hI maMjUra aura ) mahInoM ke lie jela gye| jela se bAhara thaa| pitA kI jaba 'amAnata meM khayAnata' ke mukadame Ane ke bAda 1936 taka briTiza zAsana ke rAjya meM giraphtAra hone kI naubata AI to mA~ ke gahane aura kSetra meM praveza nahIM kara ske| gujarAta meM kAMgresa apanA golDameDala becakara sAhUkAra kI bharapAI sarakAra ke banane ke bAda hI Apa vApisa A ske| karanI pdd'ii| ve sabhI varSa Apane atyadhika vittIya parezAniyoM meM Apane hindI sAhitya sammelana kI vizArada gujaare| bAda meM Apa ahamadAbAda ke ela0DI0 ArTsa evaM sAhityaratna parIkSAeM uttIrNa kii| tabhI ApakA kaoNleja meM prAkRta ke vyAkhyAtA bne| vahA~ se sevAnivRta samparka zrI kaMvaralAla bApanA se huA, jo pratibhAvAna hAna ke bAda avaitanika praphisara ke rUpa meM ela0 vakIla the evaM AjAdI ke bAda rAjasthAna ucca DI) iMsTITyUTa oNpha iNDolaoNjI, ahamadAbAda ko nyAyAlaya ke prathama mukhya nyAyAdhIza bane the| unake bhI Apane apanI sevAyeM diiN| 1963 meM kendrIya sahayoga se siMghI jI kAzI hindU vizvavidyAlaya meM sarakAra na saskRta ke viziSTa vidvAn kA prazasti paDhane cale gye| yahA~ unakI bheMTa hindI ke prasiddha patra evaM 5000 ru kI vArSika peMzana dekara Apako upanyAsakAra zrI premacaMda se huI jinakI preraNA se sammAnita kiyaa| Apane 50 se adhika pustakoM kA siMghI jI ne gadya gIta likhane Arambha kiye jo 'haMsa' sajana evaM sampAdana kiyA hai| ApakA 1974 meM meM prakAzita hA 'vIra nirvANa bhAratI' dvArA 2500/. ke puraskAra se premacanda kI saMvadenA evaM udAtta mUlyoM ke prati sammAnita aura abhinandita kiyA gayA thaa| akTUbara AsthA ne siMghI jI ke jIvana kI dizA nirdhArita 1982 meM ApakA nidhana ho gyaa| kara dii| banArasa se snAtaka parIkSA uttIrNa kara Apa A)- (!) Progressive Jains, P. 64 (2) i) kalakattA A ge| yahA~ Akara ApakI pratibhA 0 o), khaNDa -2. pRsstth--410-4|| camaka uThI, kSetra vistRta ho gayA, aneka sAmAjika zrI bhaMvaramala siMghI netAoM aura saMsthAoM (vizeSata: mAravADI sammelana) naye samAja ke svapnadRSTA, kavi, cintaka, se Apa judd'e| 1937 meM Apake gadyakAvyoM kA sAmAjika evaM dhArmika krAMtiyoM ke praNetA evaM kalAkAra saMkalana 'vedanA' prakAzita huaa| DaoN0 sunIti kumAra zrI bhaMvaramala siMghI kA bahuAyAmI saMgharSazIla vyaktitva caTarjI ne isa kAvya- graMtha kI bhUmikA likhI thii| jainoM ke lie hI nahIM, samasta bhAratIya samAja ke AcArya rAmacandra zukla ne apane graMtha 'hindI sAhitya lie preraNAsrota hai| siMghI jI kA janma 1914 I) meM kA itihAsa' meM siMghI jI ko gadya gItakAra mAnA hai jodhapura (rAja)) ne nikaTa baDU grAma kI eka jhopar3I (unatIsavAM saMskaraNa, pRsstth-304)| meM huaa| miDila kI parIkSA meM Apako sarvocca patrakAritA ke kSetra meM siMghI jI agraNI rahe, Apane aMka mile kintu ghara kI hAlata patalI thii| pahale 'taruNa jaina' patra kA sampAdana evaM prakAzana kiyA aura bisAtakhAne kI aura phira pAna kI dukAna para samAja ko navIna dizA dii| 'rASTrabhASA pracAra samiti' For Private And Personal Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 260 svataMtratA saMgrAma meM jaina vardhA kI eka baiThaka meM Apa mahAtmA gAMdhI se mile pAkistAna meM phaMse hajAroM hinduoM ko pazcimI baMgAla the| 1942 meM gAMdhI jI ne 'karo yA maro' evaM 'aMgrejo meM lAne kI cunautI sAmane thii| paM0 baMgAla ke mukhyamaMtrI bhArata choDo' kA nArA diyaa| siMghI jI tanamana se DaoN0 vidhAnacaMdra rAya ne baDe soca-vicAra ke bAda siMghI Andolana meM kUda pdd'e| Andolana ke daramyAna Apa jI ko isa abhiyAna kI kamAna sauNpii| bar3I hI aneka krAMtikAriyoM se mile evaM bhUmigata rASTrIya netAoM khataranAka paristhiti meM 17 vizAla jahAjoM kA beDA se ApakA ghaniSTha samparka rhaa| jaba nAgapura aura bambaI lekara siMghI jI ravAnA hue| jaise-jaise pUrvI pAkistAna ke bIca relave TrenoM ko DAyanAmAiTa se ur3Ane kI yojanA kA kinArA najadIka A rahA thA, pAnI meM DUbatI utarAtI banI to siMghI jI usake sUtradhAra niyukta hue| Apa lAzeM dikha rahI thiiN| sAmpradAyikatA ne khulakara khUna DAyanAmAiTa prApta karane meM saphala bhI hue parantu tabhI kI holI khelI thii| khulanA ke pAsa pAkistAnI senA pulisa ko isakI bhanaka mila gaI, talAzI huI aura ne Akara jahAjoM ko ghera liyaa| neharU, liyAkata alI siMghI jI giraphtAra kara liye gye| presiDeMsI jela meM aura DaoN0 vidhAnacaMdra rAya se samparka kiyA gayA, samajhautoM unheM varSoM rakhA gyaa| peTa meM darda ke kAraNa jaba tabIyata kI yAda dilAI gaI taba kahIM pAkistAnI senA rAjI bahuta zocanIya ho gaI taba aspatAla meM sthAnAntarita huii| kara diyA gyaa| aMtata: 1945 meM rihA kiyA gyaa| DhAkA, nArAyaNagaMja, cA~dapura, bArIsAla ke zaraNArthI sAmAjika krAnti ke sUtradhAra siMghI jI ne 1946 ziviroM meM ghora durdazA bhogate bIsa hajAra hinduoM ko meM eka bAlavidhavA 'suzIlA jaina' se punarvivAha kiyA jahAjoM para lAdA gyaa| para rasada aura Idhana bhalA jise mAravAr3I samAja ke gaNamAnya netAoM kA pAkistAnI kyoM dete| rasada khatma hote dera na lagI aura AzIrvAda prApta huaa| 1946-47 meM baMgAla meM taba zurU huA bhUkha se tar3apanA aura dama tor3atI mautoM sAmpradAyika daMge bhar3aka uThe to siMghI jI evaM suzIlA kA silsilaa| kalakattA pahu~cane taka 150 lAzoM ko jI ne 'bar3A bAjAra amanasabhA' ke tahata musalamAnoM pAnI meM pheMkane ke sivAya anya koI cArA nahIM thaa| kI surakSA vyavasthA meM aham bhUmikA nibhaaii| deza jyoM hI kalakattA pahu~ce DaoN.) rAya ne siMghI jI ko AjAda hone ke bAda jaba netAgaNa apane rAjanaitika gale lagA liyaa| bIsa hajAra nirAzritoM kI A~khoM se prabhAva bhunAne meM laga gaye taba siMghI jI rAjanIti ko prakaTa hotA AbhAra pAkara siMghI jI kA sInA garva se Thokara mArakara sAmAjika sudhAroM ke abhiyAna para nikala pdd'e| phUla gyaa| 'nayA samAja' ke mAdhyama se siMghI jI kA lekhana siMghI jI kI jisa kArya ke lie dezabhara meM eka bAra phira sakriya huaa| 1949 meM Apane kalakattA rASTrIya stara para sammAnanIya chavi banI vaha thA parivAra meM eka virATa sAmAjika krAMti sammelana kA Ayojana niyojana kA prcaar-prsaar| isa apUrva vicAra va kArya kiyA jisakA sabhApatitva rAjasthAna ke tatkAlIna nava ko pUrNata: samarpita do cAra loga hI hue haiN| 1948 niyukta udyogamaMtrI zrI siddharAja meM pahalI pariyojanA klInika khulI-mAtR sevA sadana DhaDhA ne evaM udghATana zrImatI aruNA AsaphaalI ne aspatAla ke bhavana meN| kahate haiM pahale sAta mahInoM kiyA thaa| meM mAtra do striyA~ salAha lene aaiiN| para siMghI jI ne siMghI jI ke adamya sAhasa, kSamatA aura niDaratA hAra na mAnI, darjanoM lekha likhe, pemphaleTa chapavAkara kA eka udAharaNa 1950 meM sAmane aayaa| pUrvI vitarita kie, gharoM aura phaikTriyoM meM jAkara prazikSaNa For Private And Personal Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 261 kI vyavasthA krvaaii| unakI likhI 'rASTra yojanA aura zrI bhaMvaralAla jaina parivAra yojanA' pustaka behada lokapriya huii| niyojana begamagaMja, jilA- rAyasena (ma0pra0) ke zrI sambandhI eka patrikA kA niyamita prakAzana Apane bhaMvaralAla jaina, putra-zrI navaratanalAla jaina kA janma kiyaa| parivAra niyojana saMgha kI sthApanA Apane hI 1919 meM huaa| zrI jaina ne 1949 ke bhopAla rAjya kI thii| pandraha varSoM taka ve isa saMgha ke upAdhyakSa rhe| vilInIkaraNa Andolana meM bhAga liyA tathA 13 dina isI hetu jApAna, thAilaiMDa, iMglaiMDa, phrAMsa, DenamArka, ke kArAvAsa kI sajA paaii| svIDana, amarIkA, nAIjIriyA, TyUniziyA, cilI, A0-(1) ma) pra0 sva) sai0, bhAga-5, pRSTha-77 sUrInAma Adi dezoM kI yAtrAeM kii| zrI bhAgacaMda jaina zikSA prasAra meM siMghI jI kI bhamikA aura bhI zrI bhAgacaMda jaina grAma malAvakI, tahasIla mahattvapUrNa rhii| kalakattA sthita nopAnI vidyAlaya, lakSmaNagar3ha (alavara) ke nivAsI the| alavara meM bAlikA zikSA sadana, TAMTiyA hAI skala, zikSAyatana vidyArthI jIvana meM hI mahAvIra prasAda jI ke samparka kAleja pArivArikI Adi saMsthAyeM unake nirdezana se meM Ane ke bAda Apane krAMtikArI gatividhiyoM meM upakRta huiiN| siMghI jI ADambaroM ke kaTara virodhI bhAga lenA zurU kiyaa| 1942 ke Andolana meM rela the| isI kAraNa Apako aneka bAra apamAna aura aura ke tAra kATe va posTa oNphisa meM Aga lagAI, prANaghAtaka hamale bhI sahane pdd'e| Apane apane jIvana jisake pariNAmasvarUpa SaDayaMtra kesa meM mujarima rhe| meM aneka sammAna paaye| 1986 meM jayapura meM ApakA kintu pulisa inako giraphtAra nahIM kara sakI aura dehAvasAna huaa| bhUmigata raha kara kArya karate rhe| bhArata ke svataMtra hone ke bAda rAjasthAna vidhAnasabhA kAMgresa pArTI ke A) (1) i) a) o0. khaNDa-2, pRSTha-440-444 kAphI samaya taka Apa saciva rhe| bAda meM Apane zrI bhaMvaralAla jaina alavara meM hI vakAlata zurU kara dI thii| zrI bhaMvaralAla jaina, patra-zrI uttamacaMda jaina A0- (1) pa0 i0, pR0-138 (2) zrI mahAvIra prasAda chApIkheDA, jilA-rAjagaDha (ma0pra0 )ke nivAsI the| jaina, alavara dvArA preSita paricaya ApakA janma 1909 meM huaa| svataMtratA evaM dezaprema zrI bhAgacaMda jaina kI bhAvanA se ota-prota, gAMdhI jI ke anuyAyI zrI zrI bhAgacaMda jaina, patra-zrI gajjI jaina kA janma jaina ne harijanoM kI sevA kI evaM prajAmaMDala kA 1925 meM grAma kaTaMgI, tahasIla-pATana, jilA-jabalapura kArya kiyaa| 1936 meM Apane Andolana meM bhAga (ma0pra0) meM huaa| Apane 1942 ke Andolana meM lekara chApIkher3A kA nAma deza-vyApI banA diyA thaa| lagabhaga 8 mAha kA kArAvAsa bhogaa| A-(1) mara) prA) sva) sai), bhAga-5, pRSTha-116 A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1 pRSTha-85 zrI bhaMvaralAla jaina zrI bhAgacaMda jaina rAyapura (ma0pra0) ke zrI bhaMvaralAla jaina, zrI bhAgacaMda jaina, putra-zrI damarUlAla baisAkhiyA putra zrI udayacaMda jaina ne san 1942 ke bhArata chor3o kA janma 4-2-1906 ko narasiMhapura (ma0pra0) meM Andolana meM bhAga liyA tathA eka mAha kA kArAvAsa bhogaa| huaa| Apane miDila taka zikSA grahaNa kii| A) (1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-3, pRSTha-54 adhyayana ke samaya hI 1922 meM asahayoga AMdolana For Private And Personal Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 262 www.kobatirth.org vastroM karate hue ke samaya videzI kA bahiSkAra unakI holI jlaaii| 1931 ke savinaya avajJA AMdolana meM Apane videzI vastroM kI dukAnoM para dharanA diyaa| 1930 ke namaka AMdolana meM bhI Apane bhAga liyA thaa| 1939 ke tripurI kAMgresa adhivezana ke avasara para Apa svayaMsevaka banAye gye| 1940-41 meM gAMdhI jI ke AdezAnusAra satyAgraha meM grAma kamoda (goTegAMva) jilA - narasiMhapura se Apane pada yAtrA prArambha kii| narasiMhapura hote hue Apa rahalI, jilA - sAgara pahu~ce jahA~ 25-5-41 ko giraphtAra kara liyA gyaa| 4 dina sAgara jela meM tathA 7 dina taka hozaMgAbAda jela meM rakhA gyaa| Apane zrI phUlacaMda jaina bamorahA ke sAtha jhA~sI taka paidala yAtrA kI, phalataH jhA~sI meM bhI giraphtAra hue; jahA~ 15 dinoM taka jela meM rhe| 20 dina senTrala jela jabalapura meM dhArA DI0 AI0 Ara0 129 (e) ke tahata banda rhe| Apa 1920 meM narasiMhapura se goTegA~va A gaye the yahIM 14-10-78 ko ApakA nidhana huaa| A)- (1) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-149 (2) jai) sa0) rA) a) (3) pautra Aloka kumAra jaina dvArA preSita paricayA zrI bhAgacaMda jaina 'sacce dAdA' upanAma se prasiddha zrI bhAgacaMda jaina, putra - zrI lIlAdhara, nivAsI teMdUkher3A (sagonI), tahasIlagADaravArA, jilA - narasiMhapura ( ma0pra0) ne 1941 ke Andolana meM bhAga liyaa| 1942 ke Andolana meM bhAga lene para Apa giraphtAra hue Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina aura 10 mAha jabalapura jela meM baMda rhe| 1983 meM ApakA nidhana ho gyaa| (A) (1) ma) pra) sva0 sai0 bhAga-1 pRSTha-149 vaidya zrI bhAnukumAra jaina mau. jilA-bhiNDa (ma()()) ke vaidya bhAnukumAra jaina, putra zrI sukhavAsI lAla jaina kA janma 24-9-1917 ko huA / Apake pitAjI kA gvAliyara rAjya meM jamIdArI evaM khetI kA kArya thA, phira bhI Apa 1931 meM kAMgresa ke sadasya bana gye| 1942 ke Andolana meM Apane sakriya bhAga liyaa| jile kI kAMgresa kAryakAriNI ne prastAva kiyA ki 'kucha kAryakartA jela jAveM aura 'kucha bhUmigata rahakara Andolana kA saMcAlana kareM va jela jAne vAloM ke parivAroM ke bharaNa-poSaNa kI vyavasthA kreN|' ApakA nAma bhUmigata kAryakartAoM meM A gayA / harijana pAThazAlA kA saMcAlana bhI Apane kiyA thaa| 1939 meM di0 jaina pArzvanAtha melA (paMcakalyANaka mahotsava ) ke Apa adhyakSa rhe| Apane kAphI samaya taka 'kharauA jaina hitaiSI' patra kA sampAdana kiyA thaa| A) (1) kha) i0), pRSTha 166 (2) sva0 40) evaM aneka pramANapatra zrI bhIkamacaMda jaina apane jIvana ke mAtra 38 basanta dekhane vAle zrI bhIkamacaMda jaina kA janma 1922 meM sirasA (hariyANA) meM huA | Apake pitA kA nAma zrI kAlUrAma nolakhA thaa| janma ke kucha samaya bAda Apa apane mAmA zrI lakSmIcaMda chAjer3a ke yahA~ gvAliyara A For Private And Personal Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 263 gye| mAmA ni:santAna the| yahIM ApakA lAlana-pAlana smAraka nyAsa' kI sthApanA kI gaI hai| huaa| 1942 ke Andolana meM Apane bar3ha-car3hakara hissA AO- (1) ma) pra0 sva0 sai), bhAga-4, pRSTha-246 liyA aura 11 mAha kI jela kaattii| Apa kAMgresa ke (2) nyAsa vidhAna pustikA karmaTha kAryakartA the| 1946 se 1948 taka Apa zrI bhIkamacaMda siMghavI gvAliyara kAMgresa kameTI ke maMtrI rhe| isa daurAna Apake goTegAMva, jilA-narasiMhapura (ma0pra0) ke pramukha netRtva meM grAma vilauA jAgIra ke kisAnoM kA eka bar3A Andolana huA, jisameM bhArI saphalatA milI aura zikSAvid zrI bhIkamacaMda siMghavI kA janma eka mAMgeM maMjUra kara lI giiN| saMbhrAta evaM sampanna mAravAr3I parivAra meM 24-7-1915 ko 1946 meM kAMgresa kA 'akhila bhAratIya dezI rAjya huaa| Apake pitA kA nAma loka pariSad' kA adhivezana gvAliyara meM Ayojita zrI maMgalacaMda siMghavI thA, jo kiyA gayA, jisameM sakriya rUpa se bhAga lekara use saphala banAne kA zreya Apako hai| deza kI AjAdI svaMtatratA senAnI the| Apane ke bAda 1948 meM samAjavAdI vicAradhArA se jur3e logoM dezabhakti kA guNa apane pitA se virAsata meM pAyA, sAtha meM kA kAMgresa se saiddhAMtika matabheda huA to Apa usase achUte nahIM rahe aura kAMgresa chor3akara samAjavAdI dala Apako vyApArika buddhi bhI unake saMrakSaNa se hI meM zAmila ho ge| prApta huii| ata: Apake mAnasa paTala para donoM gvAliyara meM 1950 meM jaba vidyArthI AMdolana vicAradhArAoM kA adbhuta saMgama dikhAI detA hai| eka tarapha ApakI rAjanaitika vicAradhArA se goTegAMva kI prArambha huA to zrI bhIkamacaMda bhI isase alaga na raha ske| pulisa kI golI se mAre gae chAtra harIsiMha janatA AplAvita hai to dUsarI tarapha vyApArika vicAradhArA se jana-jana suparicita hai| va darzanasiMha kI mauta ke virodha meM Arambha hue ApakA rAjanaitika jIvana adhyayana kI Andolana meM Apa giraphtAra kara liye gye| 42 ke samApti ke pazcAt hI prArambha ho gyaa| 8 agasta bhArata chor3o Andolana se zurU huA jela jAne kA krama 1934 ko Apake pitA zrI maMgalacaMda siMghavI jela AjIvana calatA rhaa| meM the| taba Apako giraphtAra kara liyA gayA aura ___ Apa gvAliyara jile ke grAmoM meM jAkara sabhA jela kI isa choTI avadhi meM Apako amara zahIda va sammelana kara vahA~ ke kRSaka-majadUroM, harijana evaM zrI rudrapratApa siMha ke sAtha rahane kA saubhAgya prApta zoSitoM kI kaThinAiyoM ko sunate the aura zAsana taka haa| unakI dezabhakti se Apako preraNA milii| pahaMcA kara hala karAne hetu satata prayatnazIla rahate the| svataMtratA prApti ke pazcAta Apane rAjanaitika yaha ApakI jindagI kA hissA bana gayA thaa| zrI jaina evaM sAmAjika kAryoM meM vizeSa rUpa se bhAga liyaa| ne apane jIvana meM bhedabhAva aura chuAchUta ko kabhI aneka zaikSaNika evaM sAmAjika saMsthAoM ko Apane sthAna nahIM diyA, ve mAnava mAtra ko samAna mAnate the Arthika sahAyatA dekara apane kartavya kA nirvAha aura kahate the-'jAtigata bhedabhAva to mAnava ne nirmita kiyaa| Apa sthAnIya nagarapAlikA ke upAdhyakSa evaM kiye haiN|' maMtrI rhe| ucca zikSA ke liye Apane goTegAMva meM ApakA nidhana 23 janavarI 1960 meM huaa| ThAkura niraMjana siMha mahAvidyAlaya kI sthApanA 1968 ApakI smRti meM gvAliyara meM 'zrI bhIkama caMda jaina meM kii| 1984 meM isa mahAvidyAlaya ke zAsanAdhIna For Private And Personal Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 264 svataMtratA saMgrAma meM jaina hone taka Apa isake adhyakSa rhe| karate the| sAgara meM di0 20-1-95 ko jaba hama AO- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-149, Apase mile, to ApakI zAlInatA/saujanyatA/sneha (2) sva) pa0 se gadgad ho gye| pharavarI 1997 meM Apako tijArA zrI paM0 bhuvanendrakumAra zAstrI meM 31000 ru.) ke puraskAra se sammAnita kiyA gayA Agama granthoM ke talasparzI vidvAn zrI paM0 thA, yaha rAzi bhI Apane garIba chAtroM kI sahAyatArtha bhuvanendrakumAra zAstrI kA janma 1911 meM sevArA, de dI thii| ApakA nidhana sAgara meM huaa| jilA-sAgara (ma0pra0) meM AO- (1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) pa0 jai0 50. huaa| durdaiva ke kAraNa jaba pRSTha-229 (3) sva0 50 (4) sA) Apa garbha meM hI the tabhI zrI bhUrelAla bayA pitA jI kA dehAvasAna ho svataMtratA senAniyoM aura rAjasthAna ke racanAtmaka gayA, phalata: mAmA ne bAMdarI rAjanItika kAryakartAoM meM zrI bhUrelAla bayA kA lAkara ApakA pAlana poSaNa nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| sAimana kamIzana kiyA aura Apane pUjya varNI ke virodha meM uTha khar3e huye zrI bayA ne bambaI meM jo ke vidyAlaya (sAgara) meM zikSA grahaNa kI, bInA namaka satyAgraha meM bhAga liyA aura Arthara roDa tathA meM adhyApana kArya kiyA aura bAda meM lakhanaU, yaravadA jela meM sajAyeM kaattii| bambaI kAMgresa ke indaura, jabalapura Adi sthAnoM meM rahakara jainadharma, sakriya kAryakartA tathA 'saMdeza' mAsika ke sampAdaka sAhitya, samAja kI sevA karate rhe| sAgara ke apane zrI bayA varSoM gAMdhI jI ke sAnnidhya meM rahe aura vidyArthI jIvana meM Apane svadezI pracAra kA mahanIya usake bAda mevAr3a prajAmaNDala ke AndolanoM meM kArya kiyaa| asahayoga Andolana meM bhAga lene ke bhAgIdAra bne| AdivAsiyoM aura kisAnoM ke satyAgrahoM kAraNa 6 mAha kA kaThora kArAvAsa Apako sAgara meM Apane bhAga liyA aura AjAdI ke pazcAta jela meM bhoganA pdd'aa| Apake sAthI paM0 vaMzIdhara jI zrI mANikyalAla varmA tathA zrI hIrAlAla zAstrI ke bInA, zrI nanheM lAla bukhAriyA (jaina), zrI rAmalAla sAtha maMtrI bne| sarApha Adi the| A0- (1) jaina saMskRti aura rAjasthAna, pRSTha-342 apanI nirdhanatA ke kAraNa Apako aneka bAra (2) rA0 sva) se0, pRSTha-167 eka samaya bhojana karanA par3A. para vicalita nahIM zrI bherUlAla vedamUthA hue| Apane apanI dharmapatnI ke sandarbha meM likhA hai zrI bhairUlAla vedamUthA kA janma 7 navambara 'sana 1942 meM jaba maiM giraphtAra hokara jela calA 1910 ko grAma-cItAkher3A, jilA-mandasaura (ma0pra0) gayA to unhoMne mahInoM dAla yA cAvala Adi eka-eka meM zrI cannIlAla vedamuthA ke ghara huaa| navIM kakSA anAja eka samaya khAkara kabhI du:kha kA anubhava uttIrNa kara zrI vedamathA ne skala kI paDhAI choDa dI nahIM kiyA, na kabhI koI zikAyata mujhase kii|' aura AMdolanakAriyoM ke sAtha milakara svarAjya lAne dhanya haiM aisI gRhinnii| kI hor3a meM zAmila ho gye| pratidina svAdhyAya, sAmAyika, cAroM anuyogoM indaura meM bhArata choDo Andolana meM Apa zAmila kA adhyayana/lekhana Apa karate the| pravacana bhI Apa hue| tarAnA meM bhI Apane Andolana kiyaa| holkara For Private And Personal Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 265 sTeTa ke homa minisTara harDana ke samakSa pradarzana kiyA yuvAvasthA meM Apane apane grAma meM vibhinna va nAre lagAye -'harTanazAhI nahIM calegI', 'jAlima sAthiyoM sahita nAgapura ke kAMgresa sevAdala kA prazikSaNa harTana vApisa jaao|' aadi| prApta kiyaa| bhArata chor3o Andolana ke avasara para zrI vedamuthA eka mAha tarAnA meM, eka varSa do gA~va kI sarakArI sampatti naSTa karane kI krAMtikArI mAha saMNTala jela indaura meM, eka mAha mahidapura meM yojanA meM Apa sammilita the| parantu Apa pulisa kI tathA eka varSa eka mAha garoTha kI jela meM rhe| inakA dRSTi se bacakara nikala gye| aMtata: giraphtAra kiye samparka jelavAsa meM aneka variSTha netAoM va gaye aura Apako 15 dinoM kA kArAvAsa diyA gyaa| kAryakartAoM se huaa| phalasvarUpa ApakA kAryakSetra isa daurAna Apa chindavAr3A ke bandIgRha meM rakhe ge| va kAryazailI vikasita hotI gii| AjAdI ke bAda svataMtratA ke pazcAt saradAra ballabhabhAI paTela ne Apa mahidapura meM vyavasAya karane lge| Apa rASTra dezI riyAsatoM ke vilInIkaraNa ke virATa kArya kA caMtanA ke kAryoM meM saMlagna rahe haiN| sUtrapAta kiyaa| unake AdezAnusAra Apa haidarAbAda A() (1) sv| sa) ma), pRSTha-82-83 (2) ma pra) riyAsata ke bhArata meM vilInIkaraNa ke samaya sevAdala sva) 3. bhAga-4. pRSTha-217 meM eka svayaMsevaka ke rUpa meM sammilita hue| zrI bhaiyAlAla gaNapati dezakara / rAjanaitika, sAmAjika kAryoM ke sAtha Apa kuztI premI bhI rhe| aneka prasiddha pahalavAna Apake ziSya kuztI ke zauka ne jinheM aMgrejoM se bhI do-do / haiN| svataMtratA kI 25vIM varSagAMTha para madhyapradeza zAsana hAtha karane ke lie vivaza kara diyA, aise zrI. bhaiyAlAla gaNapati dezakara | ne Apako eka prazastipatra pradAna kara sammAnita kiyA thaa| (jaina) kA janma lodhIkher3A, A)-(1) ma) pra) sva0 sai), bhAga-1, pRsstth-|| jilA- chindabAr3A (ma0pra0) (2) svA0 A0 meM chindavADA jile kA yogadAna, (kita zodha meM 1924 meM huaa| parivAra prabandha), pRSTha-308,309 (3) aneka sammAna/pramANa patra (4) putra kI dayanIya Arthika dazA saMjaya dvArA prepita jaankaarii| hone para bhI atyAcArI zrI bhaiyAlAla jaina aMgrejI zAsana kI gulAmI madhya pradeza vidhAnasabhA meM baNDA, jilA-sAgara kI jaMjIre tor3ane ke lie Apa svAdhInatA saMgrAma meM (ma0pra0) se vidhAyaka rahe zrI bhaiyAlAla jaina patra-zrI kUda pdd'| bAlyakAla se hI Apake grAma meM rASTrIya kanhaiyAlAla kA janma 1909 meM huaa| Apa 1031-32 mAhaula chAyA huA thA, pariNAmasvarUpa 13 varSa kI meM jilA kAMgresa kameTI ke sadasya the| rAjya kAMgresa alpAya meM hI Apa rASTrIya gatividhiyoM meM sakriya ho kameTI meM aneka bAra sAgara kA pratinidhitva Apane ge| Apa apane bAla sAthiyoM sahita grAma ke anya kiyaa| Apa jilA kAMgresa kameTI ke 1941 se 47 svataMtratA saMgrAma senAniyoM hetu sabhAyeM Ayojita karAne taka koSAdhyakSa bhI rhe| 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM vAMchita sahayoga pradAna karate the| jhaNDe lekara meM Apane bhAga liyA thaa| sAgara se dillI satyAgraha meM dor3anA tathA ghaMTiyA~ bajAnA Apake nitya-prati ke jAne vAle satyAgrahiyoM kI vyavasthA kA bhAra Apane kArya the| gA~va ke karmaTha svAtaMtrya premI zrI choTelAla hI baDI kazalatA se samhAlA thaa| 1942 ke Andolana chavare ApakI preraNA ke pramukha staMbha the| meM Apa pahale bhUmigata hokara kArya karate rahe phira 23 For Private And Personal Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 266 svataMtratA saMgrAma meM jaina sitambara ko giraphtAra kara liye gye| sAgara va nAgapura zrI bhaiyAlAla paravAra kI jeloM meM Apane yAtanAeM shiiN| 26 navambara 1943 sAhUkAra parivAra meM janme zrI paravAra ne svataMtratA ko Apa jela se mukta hue| 1985 ke AsapAsa ApakA saMgrAma ke mahAyajJa meM jo Ahuti dI use bhulAyA nahIM nidhana ho gyaa| jA sktaa| Apake pitA kA nAma zrI manthUlAla A)- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-51 paravAra thaa| Apa saidapura, jilA-lalitapura (u0pra0) (2) jai) sa() rA0 a0, pRSTha-96 (3) zrI DAlacaMda jaina, pUrva sAMsada, ke nivAsI the| 1947 meM Apane 1 mAha kI sajA sAgara dvArA preSita vivrnn| tathA 100 rupaye kA arthadaNDa bhogA thaa| zrI bhaiyAlAla jaina 'netAjI' Ara)-(1) ra) nI0, pRSTha-99 'netAjI' upanAma se vikhyAta grAma-kaTaMgI, zrI bholAnAtha jaina tahasIla-pATana, jilA--jabalapura (ma0pra0) ke zrI gaurajhAmara, jilA-sAgara (ma0pra0) ke zrI bholAnAtha bhaiyAlAla jaina, putra-zrI munnAlAla jaina ne 5 bAra jela jaina, putra-zrI rAma ratana kA janma 1909 meM huaa| yAtrAyeM kii| 1930 meM jaMgala satyAgraha ke daurAna Apa 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM 6 mAha kA gIta gAte haye giraphtAra kara liye gaye aura 4 mAha kArAvAsa evaM | mAha najarabandI kI sajA Apane bhogii| kI kaida tathA 50/- ru) arthadaNDa paayaa| daNDa jamA / A)- (1) mara) pra) sva) sai), bhAga-2, pRSTha-51 (2) A) dI0, pRSTha-69 na karane para Der3ha mAha kI kaida aura bhugatanI pdd'ii| 1932 meM Apa grAma-grAma bhramaNa karate hue zrI maMgalacaMda jaina kisAnoM ko lagAna adA na karane ke lie bhar3akAne narasiMhapura (ma0pra0) nivAsI aura nAgapura pravAsI ke Aropa meM pakaDe gaye aura 6 mAha ke sazrama kArAvAsa zrA magalacada jana, putra-zrA kanhayAlAla ne 1930 kI sajA paaii| relave satyAgraha (jabalapura meM) meM calatI pikeTiMga evaM satyAgraha kiyA tathA 17 agasta 1930 Tena kI jaMjIra khIMcakara Apane usa para tiraMgA jhaNDA se 17 navambara 1930 taka kA kArAvAsa bhogaa| phaharAkara briTiza sAmrAjya ko canautI dI aura 15 dina A0-(1)-ma0 prA) sva) sa0, bhAga-1, pRSTha-151 kI kaida paaii| 1941 meM vyaktigata AMdolana ke daurAna zrI maMgalacaMda siMghavI aMgrejI sarakAra ko ukhAr3a pheMkane aura dvitIya vizvayuddha goTegA~va, jilA-narasiMhapura (ma0pra0) ke prasiddha meM madada na karane kA pracAra karane para rIThI meM giraphtAra zikSAvid zrI maMgalacaMda siMghavI, putra-zrI dayAcaMda kA kara liye gaye aura tIna mAha kA kArAvAsa paayaa| 1942 janma 14-9-1890 I0 ko kI janakrAnti meM apane jatthe ke sAtha pulisa thAne para DIDavAnA, jilA nAgaura jhaNDA phaharAne ke prayAsa meM 'netAjI' punaH giraphtAra (rAjasthAna) meM huaa| bAda meM kara liye gaye aura kendrIya kArAgAra jabalapura meM Apa goTegA~va Akara basa 8 mAha kA bandI jIvana bitaayaa| jela se chUTane ke gye| 1928 meM kAMgresa dvArA bAda bhI Apa sadaiva rASTrIya kAryoM meM saMlagna rhe| ghoSita do dina kI har3atAla meM A)- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-83 (2) Apane pUrNa sahayoga diyA, sva) sa) pA), pRSTha-104 ataH tatkAlIna DipTI kamiznara 'borna' ke hRdaya meM For Private And Personal Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 267 pratizodha kI bhAvanA kA udaya huA aura usane Apako zrI maganalAla koThArI ghor3e se kucalanA cAhA kintu vaha asaphala rhaa| vidhi snAtaka zrI maganalAla koThArI, putra- zrI 1940 4 / ko Apake rAjanItika jIvana kA kanhaiyA lAla koThArI kA janma 1916 meM haradA, 'utsarga-varSa' kahA jA sakatA hai| isa varSa kAMgresa ne jilA-hozaMgAbAda (ma0pra0) meM huaa| 1932 meM pikeTiMga dvitIya vizva yuddha ke samaya sarakAra ko sahayoga denA karane para 6 mAha kI sajA evaM 100/- ru0 jurmAnA asvIkAra kara diyA thA tathA mahAtmA gA~dhI ke Adeza Apako bhoganA pdd'aa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana para samasta deza meM vyaktigata satyAgraha kA sUtrapAta huaa| meM pahale to Apa bhUmigata rahe parantu bAda meM giraphtAra isa AMdolana meM siMghavI jI isa kSetra meM kAryarata rahe kara 18 mAha nAgapura jela meM najarabaMda rakhe gye| 50 jisase Apako pulisa ne giraphtAra kara liyA aura ru0 kA arthadaNDa bhI isa samaya Apane bhogaa| zahara 4 mAha taka nAgapura jela meM banda rkhaa| ke pratiSThita vakIla evaM patrakAra koThArI jI janapada 1942 meM kAMgresa ne karo yA maro kA nArA bulaMda sabhA ke upasabhApati/sabhApati Adi padoM para rahe haiN| kiyA taba siMghavI jI ko puna: pulisa ne giraphtAra A) (1) ma0 pra0 svA sai0, bhAga-5, pRSTha- 336 (2) haradA aura svatantratA saMgrAma, pRSTha-79 kara eka varSa dasa mAha kA kArAvAsa diyaa| isa avadhi ko Apane narasiMhapura, jabalapura aura hozaMgAbAda ke zrI maganalAla goila kArAgRhoM meM bitaayaa| Apako isa jela jIvana meM pUjya do bAra TIkamagar3ha vidhAna sabhA kSetra se ma0pra0 vinobA bhAve, paM0 dvArakA prasAda jI mizra aura zrI vidhAnasabhA ke sadasya (vidhAyaka) rahe tathA lagabhaga bRjalAla biyANI ke sAtha rahane kA saubhAgya prApta huaa| 16 varSa taka nagarapAlikA svatantratA prApti ke pazcAt Apa narasiMhapura janapada sabhA pariSad TIkamagar3ha ke sadasya, ke artha sadasya evaM nagarapAlikA goTegA~va ke adhyakSa upAdhyakSa va adhyakSa Adi pada para AsIna rhe| padoM para rahe zrI maganalAla zikSA ke prati apanI asIma ruci ke kAraNa goila, putra-zrI cunnI Apane ThA) niraMjana siMha mahAvidyAlaya meM ru0 1500 lAla goila kA janma kI nidhi arpita kI thI jisake byAja se DigrI korsa 11-11-1927 ko TIkamagar3ha ke aMtima varSa meM prathama zreNI meM uccatama aMka prApta (ma0pra0) meM huaa| vyAkaraNa kI madhyamA aura jaina karane vAle vidyArthI ko svarNapadaka pradAna kiyA jAtA siddhAMta zAstrI jaisI mahattvapUrNa parIkSAeM Apane uttIrNa hai| Apane ru) 10,000 kI nidhi se eka TrasTa kI kiiN|| sthApanA bhI kI thI jisake byAja se uccatara mAdhyamika 1942 meM Apa TIkamagar3ha jile kI eka mAtra zAlA ke nirdhana evaM pratibhAvAna chAtroM ko prativarSa rAjanaitika saMsthA 'sTeTa kAMgresa' (orachA sevA saMgha) chAtravRtti dI jAtI hai| ApakA nidhana 22-4-73 ko ke pleTaphArma se rAjanaitika gatividhiyoM meM saMlagna va ho gyaa| Apake putra zrI bhIkamacaMda jI bhI svatantratA saMgharSarata hue| rAjya zAsana ke viruddha chAtra Andolana senAnI haiN| meM bhUmigata rhe| bAda meM rAjyazAsana ke kara virodhI A- (I) 40 pra0 sva) sai), bhAga-1, pRsstth-15| AMdolana meM bhI Apako bhUmigata rahanA pdd'aa| athaka (2) jai0 sArA a0 (3) putra zrI bhIkamacaMda siMghavI dvArA preSita Sata prayatna karane para bhI pulisa Apako giraphtAra nahIM paricaya For Private And Personal Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 268 . svataMtratA saMgrAma meM jaina kara skii| 1945 se 1947 taka sTeTa kAMgresa ke meM rhe| jela meM rASTrIya jhaMDA svataMtratA divasa para nagara mahAmaMtrI rhe| 1951 se 1980 taka samAjavAdI nikAlane para khar3I hathakar3I kI kaThoratama sajA ko Andolana se jur3e evaM pArTI ke vibhinna uttaradAyI Apane bhogaa| padoM para rahe zrI jaina ne AjAdI ke bAda bhI jela eka se eka pArivArika bhISaNa kaThinAiyoM se yAtrAeM kI, bhUmigata rahe va Arthika pratAr3anAyeM shiiN| na Digane vAle mathurA prasAda jI 1942 ke Andolana 5 julAI 1975 se ApAtakAla ke daurAna 19 mAha meM aura adhika sakriya ho utthe| kAMgresa kameTI, kI jela yAtrA Apane kii| lalitapura ke adhyakSa rahate hue jhAMsI jela meM 10 mAha zrI digambara jaina atizaya kSetra paporA jI ke najarabaMda rhe| 15 agasta svataMtratA divasa 1947 ke Apa do bAra adhyakSa nirvAcita huye| Apa aneka samaya Apa maMDala kAMgresa ke adhyakSa pada para the| Apa gajanaitika evaM sAmAjika saMsthAoM ke vibhinna padoM lalitapura nagarapAlikA ke lagabhaga 14 varSa taka sadasya para rahe va haiN| ma0pra0 zAsana ne Apako sammAna nidhi rahe the| pradAna kara sammAnita kiyA hai| vartamAna meM Apa A)- (1) j|) sa0 rA) A0 (2) rA) nI. pRSTha-15 rAjanaitika rUpa se 1980 se Aja taka bhAratIya vidyArthI mathurAlAla janatA pArTI se sambaddha haiN| do bAra usake jilA 'bhagatajI', 'mahAtmAjI' jaise upanAmoM se sambodhi adhyakSa tathA do bAra pradeza kArya samiti ke sadasya raha cuke haiN| 1998 meM bhI Apa TIkamagar3ha se ma) ta hone vAle jhAbuA (ma0pra0) ke vidyArthI mathurAlAla prA) vidhAnasabhA ke sadasya (vidhAyaka) cune gaye haiN| * vidyArthI jIvana se hI rASTrIya Andolana meM sakriya ho A) (1) sva) pA) (2) vi) sva) sa0 i.), pRSTha-203 A gaye the| Apa gujarAta kesarI zrI vAmana rAva ke sAle (3) zrI jaya nizAnta dvArA praSita paricaya (4) zA) pa) buleTina, ke sAtha godharA 'laoNkapa' meM rhe| hindustAnI sainikoM mArca 1999 kI rakSA aura gavarnara kA niSedha karane ke lie vidyArthI jI parce bAMTate hue godharA zahara meM sainikoM ke bIca zrI mathurAprasAda vaidya jA dhaMse the, unheM prANoM kI paravAha na thii| aMgrejI kI zrI mathurAprasAda vaidya kA janma 1894 meM maharaunI par3hAI kI apekSA Apane deza sevA ko ucita smjhaa| (lalitapura) u0pra) meM huaa| Apake pitA kA nAma Apane pratijJA kI thI ki 'maiM svataH kisI dukAna se zrI daulata rAma jaina thaa| _ videzI kapar3A yA anya videzI vastu nahIM kharIdUMgA, veMkaTezvara samAcAra kA jaba taka svataMtratA nahIM hogI, skUla meM koTa sampAdana karate hue Apa bApU pahanakara nahIM jAU~gA, maiM aMgrejI pustaka kharIda kara ke samparka meM Aye, unake Aha vAna para 1930 ke / nahIM paDhUMgA, vyartha posTa aura Trena kA kharcA nahI kruuNgaa|' A0- (1) jai) sa) rA) a), pRSTha-6) satyAgraha kI ora unmukha huye| nanda kizora kiledAra ke zrI madanalAla jaina prabhAva meM rASTrIya jana Andolana meM pUrNarUpeNa saMlagna zrI madanalAla jaina talaina, jilA- rAjagar3ha vaidya jI 1930 meM hI zarAbabaMdI ke liye pikeTiMga (ma0pra0) nivAsI the| Apane kakSA 8 taka zikSA karate huye giraphtAra huye tathA lalitapura va uraI jeloM grahaNa kI aura svataMtratA AMdolana meM sakriya bhAgIdArI For Private And Personal Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 269 nibhaaii| svataMtratA kI alakha jagAne kA kAma karate prajAmaNDala ke presIDeMTa rhe| Apake bhAI zrI pannAlAla hue aneka yAtanAyeM jhelI aura Arthika hAni bhI jI tathA parivAra ke anya sadasya bhI jela gye| navabhArata utthaaii| hI likhatA hai-'pharavarI 1943 meM apane mukhaviroM se A0-(1) mA pra) sva) se), bhAga-5, pRSTha-117 surAga milane ke bAda pulisa ne kucha gharoM para aina subaha zrI mannAlAla jaina paMcoliyA chApe maare| zrI citaraMjana paMcoliyA (jinake pitA zrI jAgIradAra se acAnaka kAMgresI bana baiThe zrI ra mannAlAla paMcoliyA maMDalezvara jela meM bandI the) aura zrI phakIracaMda (phaNIndrakumAra) jaina pakar3e gaye aura mannAlAla jaina paMcoliyA, putra-zrI padamasA kA janma 1896 meM sanAvada (ma0pra0) meM huaa| pahale paMcAyata unheM eka-eka mAha kI sajAeM huiiN| unake tIna anya ke mukhiyA ke nAte ApakA apanA eka khAsa prabhAva sAthI rUpacaMda pAranI, sumeracaMda jaTAle aura kuberacaMda thaa| bArIka malamala ke kurate, indaurI cauMca para pagar3I paMcoliyA cetAvanI dekara chor3a diye gaye, ye sabhI usa aura bagule sI saphaMda mahIna dhotI ke nIce pAvoM meM - samaya zrI digambara jaina hAIskUla meM par3hate the|' samaya peTeNTapampa zU pahine jaba Apa 'jAgIradAra' (pracalita A)- (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-4, pRSTha-90 (2) sarvazruta nAma) ko koI dekhatA to kisI kA rauba ke jA) sa0 rA0 a0, pRSTha-75 (3) navabhArata, indaura, 4 sita0 1997 kAraNa, kisI kA pratiSThA aura pratibhA ke kAraNa hAtha zrI mayAcaMda jaTAle apane Apa abhivAdana karane uTha jAtA thaa| para deza sanAvada (ma0pra0) ke prasiddha gAMdhIvAdI netA kI AjAdI kI aisI lagana lagI ki Apa kisAnI zrI mayAcaMda jaTAle, putra- zrI ratanasA kA janma 21 pUrI bAMha kI baMDI (vastra vizeSa) ghuTanoM taka khAdI disambara 1915 ko huaa| 1940 se Apa rA0A0 kI dhotI, khAdI kI TopI aura varSoM se binA badalA meM zAmila ho gaye the| Apane apane jIvana kA phrema kA cazmA pahanane lage aura prajAmaNDala ke kAryoM pratyeka kSaNa dezasevA ke lie arpita kara diyA thaa| meM sadaiva saMlagna rahane lge| Apa prajAmaNDala ke Thosa kAryakartA rahe aura nimAr3a 1942 meM Apane lagabhaga Der3ha varSa taka jile ke bar3avAha paragane meM khoDe sA) ke bAda jela- yAtanAyeM shiiN| navabhArata, indaura, 4 sitambara 1997 uttaradAyI zAsana prApti ke Andolana meM jela jAne ke anusAra Apako jela tor3ane ke Aropa meM sAta varSa vAle samAja ke prathama vyakti the| Apako racanAtmaka kI sajA huI thii| patra likhatA hai-'pAMca jelayAtrI sarvazrI kAryakramoM meM pUrNa vizvAsa thaa| Apane sakriya rUpa se mayAcaMda jaTAle, mannAlAla paMcoliyA, nArAyaNa dAsa sanAvada meM zuddha khAdI va tela bhaNDAra kA sahakAritA jAyasavAla, kamalacaMda jaina aura sumera caMda ko jela ke siddhAMta para saMcAlana kiyA thaa| 1942 meM Apa meM ho rahI jyAdatiyoM ke khilApha bagAvata karake 2 dUsarI bAra giraphtAra kiye gaye va eka varSa eka mAha akTUbara ko maMDalezvara jela tor3ane, nagara meM jAkara aTThAIsa dina bAda chor3a diye gye| maMDalezvara jela gAMdhI jayantI kI sabhA meM bhAga lene ke Aropa meM tor3akara gAMdhI jayantI manAne ke kAraNa bhI Apako sAta-sAta varSa kI sajAyeM huIM aura unheM indaura ke 51 sAta varSa kI kaida huii| ApakA nidhana 13 disambara satyAgrahiyoM ke sAtha senTrala jela bhijavA diyA gyaa|' 1988 ko ho gyaa| kartavya ke kaThora aura spaSTavAdI paMcAliyA jI rAjya A()- (1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-4, pRSTha-91 prajAmaNDala ke prANavAn kAryakartA rhe| Apa sanAvada (2) jai0 sa0 rA) a0 (3) navabhArata, indaura, 4 sitambara 1997 For Private And Personal Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 270 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI mahAvIraprasAda jaina Age Apane batAyA ki '1942 ke bhArata chor3o zrI mahAvIraprasAda jaina, patra- zrI kAnticandra kA Andolana meM alavara prajAmaMDala ne mUka rahakara hI janma 10 julAI 1922 ko grAma govindagar3ha (rAjasthAna) Andolana ko dekhane kA taya kiyA, ata: hamane 17-18 meM huaa| Apane 1933 taka akTU0 42 kI rAtri ko gupta baiThaka meM rela ke tAra gAMva meM hI zikSA grahaNa kii| kATane va posTa Aphisa meM Aga lagAne kA nirNaya kiyA, bAda meM Apa alavara A gye| phalata: 20-10-42 kI rAtri ko vijaya maMdira roDa Apane apane krAntikArI kI relave lAina ke tAra kATe gye| 6-7 navambara 1942 jIvana ke sandarbha meM batAyA ki kI rAta ko tamAma posTa oNphisa va laiTara baoNkseja -1938 meM mujhe krAntikArI meM Aga lagA dI gii| sAhitya par3hane kI ruci utpanna hamArA eka sAthI apanI galatI se 10-11-42 huI, phalata: sAhitya par3hane vAloM kA eka sarkila ko giraphtAra kara liyA gyaa| usane apane dUsare sAthI bnaayaa| rAjya va jAgIradAroM ke viruddha eka saMgaThana kI kA bhI nAma batA diyA, vaha bhI giraphtAra ho gyaa| nIMva DAlI, jisakA uddezya thA ki rAjya va jAgIradAroM taba taka hameM sUcanA mila gayI thI, ata: hIrAlAla dvArA jo atyaacaar| lgaan| begAra va sAmAjika va maiMne apane sabhI sAthiyoM ko kacha dina ke lie atyAcAra kiye jAte haiM, unakA virodha krnaa| bhUmigata kara diyA va taya kiyA ki donoM ko kanTrola saMgaThana kA nAma pahale 'ajaradala' rakhA phira eka karane ke lie apanA giraphtAra honA jarUrI hai, ata: sAla bAda 'navahinda pArTI' va 1941 meM 'revalyUzanarI 11-11-42 ko hama donoM apane-apane ghara se giraphtAra pArTI oNpha iNDiyA' rkhaa| saMgaThana meM isa samaya taka hokara kotavAlI pahu~ca gye| tIna roja taka hameM khaDA 40-50 vyakti ho gaye the| cUMki hamArA samparka AgarA rakhakara sone na dekara yAtanAyeM dI gii| hamase jaba koI ho gayA thA jahA~ hama prophesara jaMgabahAdura ke samparka bheda mAlUma nahIM huA to hathakar3I lagAkara pITate hue meM A gaye the, ataH unhoMne alavara meM Akara hameM Traka taka le gaye aura Traka meM pheMka diyaa| bama, bArUda, Adi banAnA sikhA diyaa| hamArA kAryAlaya dinAMka 14-12-42 ko hameM 2 sAla 9 mAha pahAr3oM kI guphA meM thA, jahAM rAta ko hI kArya hotA kI kaida sunA dI gyii| jela meM 3 roja kI bhUkha har3atAla thaa| hamArA saMgaThana caina TAIpa meM thaa| kevala hama tIna jela mainyUela na dikhAne para kii| phira 10-10 betoM vyakti the jo sabako jAnate the| sadasya eka dUsare ko kI sajA dI gaI va kAlakoTharI meM 15 dina taka rakhA jAnate bhI nahIM the. pahacAnate bhI nahIM the| hamAre sAmane gyaa| mAsTara bholAnAtha jI kA hamase pUrNa samparka jela paisoM kI bar3I samasyA thI, kArya bar3ha gayA thA, ataH meM bhI banA rhaa| maiM taba dasavIM kakSA meM par3hatA thaa| jaba kArya Thappa hotA najara Ane lagA to maiM apane ghara anya sAthI bhI vidyArthI the| ata: mAsTara bholAnAtha jI se 5 tolA sone kI jaMjIra le AyA aura hathiyAroM ne prAIminisTara se milakara hamAre vidyArthI jIvana ke ke lie sAthI hIrAlAla va kizana ke dvArA AdhAra para hameM 5 mAha bAda chur3avA diyaa| lakSmaNasvarUpa tripAThI, jo krAntikArI vicAradhArA ke jela se Ate hI maiMne prajAmaMDala meM vidyArthI maMca alavara meM agraNI netA the, ko rivaoNlvara kharIdane ke para kArya karanA Arambha kiyaa| prArambha meM maiM vidyArthI lie de dii|' kAMgresa kA saMyojaka huA, usake bAda 1944 meM alavara For Private And Personal Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa rAjya vidyArthI kAMgresa kA adhyakSa cuna liyA gyaa| isI bIca rAjya ke sabhI hAIskUloM va miDilaskUloM meM vidyArthI kAMgresa kI zAkhAyeM kholI gayIM sAtha hI 'rAjasthAna vidyArthI kAMgresa' kI sthApanA ke liye jayapura, udayapura, bharatapura, jodhapura, bhIlavAr3A, zahapurA, koTA, bIkAnera Adi sthAnoM para maiMne samparka bddh'aayaa| 1945 meM 'oNla iNDiyA sTeTsa pIpula' kI kAnphreMsa paM0 javAharalAla neharU jI kI adhyakSatA meM ho rahI thI ataH yaha taya kiyA gayA ki usI samaya vidyArthI kAMgresa kA udghATana karAyA jAye / phalasvarUpa vahAM rAjasthAna ke vidyArthI pratinidhi ikaTThe hue aura neharU jI ke Adeza para zekha abdullA ne vidyArthI kAMgresa kA udghATana kiyaa| cunAva meM ku0 suzIlA jI (zrI hIrAlAla zAstrI kI sAlI) ko adhyakSa banAyA gayA, maiM upAdhyakSa huA va zrI zivacaraNa mAthura maMtrI hue| isa prakAra rAjasthAna vidyArthI kAMgresa kA saMgaThana bana gyaa| jaise-jaise alavara riyAyata meM jAgIradAroM ke atyAcAra bar3hate gaye vidyArthiyoM kA saMgaThana bhI majabUta hotA gyaa| isako zakti pradAna karane ke lie maiM pahalI bAra DaoN() zrIprakAza jI ko dehalI se kaoNleja pArliyAmeMTa kA udghATana karAne alavara lAyA kintu tatkAlIna priMsipala zrI jayapAla siMha rAjapUta ne unako kaoNleja meM udghATana karane kI svIkRti nahIM dI to kampanI bAga meM hI udghATana karAyA gyaa| kucha dina bAda AgarA se zrI kRSNa datta pAlIvAla ko vidyArthI kAMgresa ke tattvAvadhAna meM bulAyA gyaa| bar3I zAnadAra sabhA huii| isake bAda prajAmaMDala ke tattvAvadhAna meM mejara zAhanavAba AI (enae) ko bulAyA gyaa| 2-2-46 ko kher3A maMgana siMha meM kisAna sammelana prajAmaMDala ne Ayojita kiyaa| isa samaya sarakAra pUrNarUpa se jhallA cukI thii| usane prajAmaMDala ko gairakAnUnI ghoSita kara diyA va sAre kAryakartAoM Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 271 ko rAjya bhara meM giraphtAra kara liyaa| hama 1-2-46 kI rAta ko kher3A pahuMca gaye the, hameM vahAM patA calA to maiM maMDAvara relave sTezana para gayA kyoMki mAsTara bholAnAtha jI jayapura se A rahe the, unheM vahIM rokA aura hama unake sAtha dausA ( jayapura ) cale gaye jahA~ alavara rAjya prajAmaMDala kA kAryAlaya sthApita kiyA gayA aura Andolana kA saMcAlana vahIM se kiyA gyaa| eka mAha bAda neharU jI ke hastakSepa para jayanArAyaNa jI vyAsa Aye aura samajhautA ho gayA va prajAmaMDala ke gairakAnUnI hone kA Adeza vApisa le liyA gayA / prajAmaMDala ne AkhirI lar3AI lar3ane kA phaisalA kiyA va 'gairajimmedAra minisTaro kursI chor3o' Andolana zurU karane kA nirNaya le liyaa| rAjya sarakAra ne jhallAkara 24-8-46 ko dhArA 144 lagA dii| vidyArthI kAMgresa ne caileMja svIkAra kara 144 dhArA tor3ane kA nizcaya kiyaa| hama logoM ne naMgalI ke caurAhe se julUsa zurU kiyaa| rAjyabhara ke skUla banda the| karIba 20 hajAra vidyArthI julUsa meM anuzAsana meM tIna-tIna kI katAra meM cala rahe the| julUsa karIba eka mIla lambA thA / cAroM ora bAjAroM meM mukhya-mukhya sthAnoM para phauja khar3I huI thii| apanI vijaya kI jayaghoSa karatA huA julUsa subhASa cauka pahu~cA, jahA~ sabhA meM badala gyaa| merI adhyakSatA meM hI sabhA huI, jo 12 baje taka clii| vahAM kisI ko bhI kisI ke giraphtAra karane kI himmata nahIM huI / karIba 2 baje maiM apane sAthiyoM ke sAtha hopa sarkasa A rahA thA / hopa sarkasa meM ghusane se pahale 10-15 sipAhI, kotavAla, majisTreTa ne Akara mujhe ghera liyA aura giraphtAra kara liyA / Andolana 26-8-46 se honA thA mujhe pakar3akara usI roja jela meM banda kara diyA / Andolana tA0 2-9-46 taka calA aura rAjya sarakAra ne apanI pUrNa rUpa se hAra For Private And Personal Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 272 svIkAra kara lii| sabhI kAryakartAoM ko, jo karIba 400 the, chor3a diyA gyaa| AjAdI ke bAda maiMne rAjanIti chor3a dI aura pulisa meM bhartI ho gayA, jahA~ se 24 pharavarI 1982 ko sevAmukta huA huuN|' apane pulisa jIvana ke saMsmaraNa batAte hue Apane kahA ki 'maiM pulisa meM upanirIkSaka ke pada para niyukta huA thaa| 1971 meM esa eca o (O) byAvarA siTI thaa| usa samaya aphIma kA antaradezIya nAjAyaja vyApAra karane vAle giroha ko pakar3A jisake kabje se 319 kilo aphIma pakar3akara maiMne apanA vizva rikArDa banAyA jo abhI taka kAyama hai'| Apane apane jIvana meM lagabhaga 250 pramANapatra va avArDa prApta kiye| dhArmika bhAvanA sampanna zrI jaina ne lagabhaga sabhI jaina tIrthoM ke darzana kiye haiM Apane 'paM) daulatarAma vyaktitva va kRtitva' tathA 'jainadharma dravya - avasthA' Adi pustakeM bhI likhI haiN| A)- (1) pa) Da), pRSTha-136 (2) jai0 sa0 bR0 i0, pRSTha 372 ( 3 ) sva() pa( ) (4) sA), tijArA, 1 nava) 1998 zrI mahAvIraprasAda jaina phirojAbAda (u0pra0) ke zrI mahAvIraprasAda jaina 1930 meM kAMgresa ke sakriya kAryakartA the| namaka satyAgraha, zarAba bandI, videzI vastra bahiSkAra Adi AndolanoM meM Apane khulakara bhAga liyA thA / 26 janavarI 1932 ko julUsa nikAlate samaya aneka mahilAoM ko pulisa ne giraphtAra kiyA aura julUsa para DaNDe brsaaye| usake virodha meM zAma kI hone vAlI sabhA kA ailAna karate hue Apako giraphtAra kara liyA gayA aura 3 mAha kI kaida va 100 ru0 jurmAnA kI sajA dI gaI, jurmAnA na dene para ghara sAre sAmAna kI kurkI kI gaI thii| A)- (1) jai) se0 nA0 a), pRSTha- 04 (2) amRta, pRSTha 25 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI mahendrakumAra mAnava madhya pradeza ke prakhyAta rAjanetA, kuzala patrakAra, sajaga sAhityakAra, sahRdaya samAja sevI aura rASTrIya Andolana ke karmaTha sipahasAlAra zrI mahendrakumAra mAnava, putra- zrI brajalAla jaina kA janma madhya pradeza ke chatarapura meM phAlguna zukla 13 saMvat 1977 (1921 I0 ) ko huaa| alpavaya meM hI pitA kA sAyA uTha gayA evaM 9 varSa bAda 1930 meM vivAhitA bahina va sabase choTe bhAI kI mRtyu bhI inheM apane patha se DigA nahIM skii| apitu usane bhI inheM karmaThatA hI pradAna kii| saMskRta pAThazAlA ke bAda mahArAjA hAIskUla se hAIskUla kI parIkSA pAsa kI jisameM sarvocca sthAna milaa| 1939 meM chatarapura meM navayuga pustakAlaya kI sthApanA inakA sAhasika kadama thaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM 'mAnava' jI ne hissA liyA aura dasa mAha hozaMgAbAda va jabalapura kI jeloM meM baMda rhe| 'mAnava' jI ne saMskRta viSaya meM ema0 e0 kI parIkSA prayAga vi) vi) se pAsakara bhAratIya vidyAbhavana meM risarca phailo aura bAda meM bambaI ke hI siDanahama kAleja meM adhyApana kA kArya kiyaa| 1949 meM ve rIvA meM saMskRta ke vyAkhyAtA bne| isI bIca 'vindhya prAdezika hindI sAhitya sammelana' kI sthApanA kI aura Thakkara vApA tathA prasiddha sAhityakAra zrI viyogI hari ke sAtha sampUrNa bundelakhaNDa kA daurA kiyaa| ela) ela) bI) kI parIkSA bhI Apane pAsa kI thii| For Private And Personal Use Only deza kI svAdhInatA ke bAda Apa sarvaprathama chatarapura nagara pAlikA ke sadasya cune gye| 1952 meM lauMDa (chatarapura) se vindhya pradeza vidhAnasabhA ke sadasya cune gaye aura vindhya pradeza ke pahale zikSA va Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 273 bAda meM vitta evaM samAjasevA maMtrI bne| una dinoM eka sAkSAtkAra meM Apane 1942 ke Andolana tathA Apa pUre bhArata meM sabase choTI umra ke maMtrI the| apanI jelayAtrA ke sandarbha meM batAyA thA kiApane chatarapura se sAptAhika 'vindhyAcala' patra nikaalaa| 'dinAMka 9 agasta 1942 ko kAMgresa ke bambaI Apane hI bundelakhaNDa kI paMcavarSIya yojanA banAI adhivezana meM 'bhArata chor3o Andolana' kA prastAva thI va khajurAho ke vikAsa meM bhArI yogadAna diyaa| pAsa kiyA gyaa| usI dina aMgrejI sarakAra ne kAMgresa vindhya pradeza jaba madhyapradeza banA to usameM Apa ke sabhI bar3e netAoM ko bandI banA liyaa| isakI sahayogI rhe| 1967 evaM 72 meM puna: ma0pra0 vidhAnasabhA khabara sAre deza meM bijalI kI taraha phaila gii| una ke sadasya nirvAcita hue| kaI dezoM kA daurA kiyA dinoM maiM ilAhAbAda yUnivarsiTI meM ela0ela0bI0 aura ma0pra) kI aneka kameTiyoM, borDo, saMghoM ke prIviyasa kA vidyArthI thA aura jaina hosTala meM rahatA adhyakSa/maMtrI rhe| ma0pra0 svataMtratA saMgrAma sainika saMgha thaa| merI mA~ aura merA anuja surendra kumAra bhI ilAhAbAda ke bhI Apa maMtrI rhe| meM rahate the| netAoM ke jela meM banda ho jAne para AcArya rajanIza ke darzana se bhI Apa kucha janatA ne Andolana apane hAtha meM le liyaa| gAMdhI dinoM prabhAvita rhe| rajanIza ke sAtha aneka zaharoM jI kA Adeza thA hI 'DU eNDa ddaaii'| ilAhAbAda ke kI yAtrAyeM Apane kI, ziviroM kA saMcAlana kiyA chAtroM ne bhI Andolana bar3hAne kA nizcaya kiyaa| aura unakI prArambhika pustaka 'patha ke pradIpa' kA dinAMka 12 agasta 1942 ko vizvavidyAlaya prakAzana tathA mAsika patrikA 'sambodhi' kA sampAdana prAMgaNa meM chAtroM kI sabhA huI, jisameM nizcaya kiyA bhI kiyaa| gayA ki chAtroM ke do dala banAye jaayeNge| eka dala Apane mArIzasa ke dvitIya hindI vizva sammelana cauka jAkara TAvara para tiraMgA jhaMDA phaharAegA aura meM bhAga liyA thaa| nepAla Adi aneka dezoM kI yAtrA dUsarA dala jilA kacaharI jAkara kacaharI kI imArata kI thI, pRthak bundelakhaNDa rAjya ke nirmANa ke lie para tiraMgA jhaMDA phhraaegaa| cauka para jAne vAle chAtroM Apa saMgharSarata rhe| 1952 se hI 'paMcAyata rAja' mAsika ke dala meM maiM thA aura jilA kacaharI jAne vAle dala kA sampAdana/prakAzana kara rahe haiN| ApakI kRtiyoM meM meM merA anuja surendra kumaar| donoM dala nAre lagAte, 'mujhe manuSya kI gandha AtI hai' (kavitA saMgraha), gIta gAte, tor3a-phor3a karate apane patha para agrasara 'kalAtIrtha khajurAho' Adi pramukha haiN| aneka lekha, hue| kacaharI jAne vAle dala meM mere bhAI ke alAvA kavitAye, kahAniyA~. yAtrAvarNana bhI vividha chatarapura ke zrI jaMgabahAdura siMha bhI the| mAdhavagaDha ke patra-patrikAoM meM prakAzita ho cuke haiN| hAla hI meM lAla padmadhAra siMha ne kacaharI kI imArata para car3hakara Apake abhinandana grantha kA prathama khaNDa 'THE GLORY tiraMgA phaharA diyaa| ve golI ke zikAra hae aura THAT WAS BUNDELKHAND' ke nAma se prakAzita zahIda ho ge| chAtroM kI bhIr3a ko titara-bitara karane huA hai jo lagabhaga 6500 pRSTha kA hai| jaina samAja ke ke lie ghor3e daur3Ae gae aura lAThI cArja kiyA kAryakramoM meM bhI Apa samaya-samaya para bhAga lete rahe gyaa| haiN| vizeSata: jaina vidvAnoM kI saMsthAoM se Apa juDe vizvavidyAlaya aura zikSaNa saMsthAyeM baMda kara rahe haiN| vidvatsammelanoM ke avasara para hameM anekoM dI giiN| hosTala khAlI karAne ke Adeza ho ge| bAra 'mAnava' jI ke darzanoM kA saubhAgya milA hai| zahara meM murdanI chA gaI, 'zUTa eTa sAiTa' kA ArDara For Private And Personal Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 274 svataMtratA saMgrAma meM jaina ho gyaa| sar3akeM sunasAna ho giiN| zahara kI aisI dazA rahe haiN| jabaki DI0AI0Ara) aMgrejoM ke khilApha meM maiM 18 agasta taka ilAhAbAda meM rhaa| 18 agasta lagAyA jAnA cAhiye kyoMki ve bhArata ke lie khatarA ko hama tInoM ilAhAbAda chor3akara amarapATana pahuMca haiN| pulisa ne upasthita janasamUha para lAThIcArja kiyaa| ge| amarapATana meM bhI AMdolana zurU ho gayA thaa| mujhe giraphtAra kara liyA gayA aura do mahIne hozaMgAbAda rASTrIya AMdolana ke sAtha eka mAMga aura jor3a lI jela meM vicArAdhIna baMdI ke rUpa meM rakhA gyaa| mere gaI thii| mahArAja gulAbasiMha ko vApasa kro| sAtha jela meM mAkhanalAla caturvedI ke bhAI rAmakumAra hama donoM bhAI vahA~ Andolana meM zarIka ho caturvedI, harIprasAda caturvedI, ena0kumAra, hajArIlAla ge| kucha dina bAda hI hama donoM bhAiyoM ke khilApha maste, haradA ke dAdA bhAI nAyaka, bandhe gurU, rAmezvara rIvAM sTeTa kA vAraMTa nikala gyaa| jaba mAmA ne yaha agnibhoja Adi aneka netA the| sunA taba ve bahuta ghabar3A ge| 26 agasta ko rakSA majisTreTa suMdaralAla varmA ne mujhe cha: mahIne kI baMdhana thaa| 25 agasta ko hama donoM mA~ ko rotI kaThora kArAvAsa kI sajA dI aura maiM 7 disambara 1942 bilakhatI choDakara ajJAta kI ora bar3ha ge| maiMne ko senTrala jela bheja diyA gyaa| vahA~ merA kaidI naM0 apanI mA~ se vAdA kiyA ki maiM aisI jagaha kAma 7305 thaa| mere bairaka meM prophesara bI0esa) adholiyA, karUMgA ki yadi maiM vahAM giraphtAra ho gayA to Apako ThAkuradAsa baMga, janarala AvArI,hAtekara, mohagAMvakara, sUcanA mila jaaegii| hama donoM maihara phuNce| maihara se RSabhadAsa kAle, hemarAja pAMDe Adi aneka netA the| maiM hozaMgAbAda calA gayA, jahAM mere mausA maste jI cUMki maiM jela ke kapar3e nahIM pahana rahA thA isalie rahate the aura surendra bAMdA calA gayA, jahA~ mAM ke mujhe eka haphte gunAhakhAne tanhAI meM rakhA gyaa| tanhAI mAmA rahate the| meM samaya kATanA eka samasyA thii| pahalI rAta maiMne, jo hozaMgAbAda pahuMcakara maiMne AMdolana meM hissA lenA kucha mujhe yAda thA, usakA pATha karake bitaaii| dina zurU kiyaa| hama loga TrenoM meM parcA cipakAte aura pracAra meM kamare ke eka kone se dUsare kone taka sAta kadama kArya krte| unhIM dinoM maiM nAgapura gayA aura zahara rakhakara jAtA aura lauTatA thA jaise zera apane piMjare ko jalate dekhaa| posTaAphisa jalAe jA rahe the| meM cakkara lagAtA hai| sarakArI kAryAlayoM para dharanA diyA jA rahA thaa| dUsarI koTharI ke eka baMdI ne mere pAsa eka sarakAra kA kAma-kAja Thappa kiyA jA aMgrejI upanyAsa bhijavAyA jisakA nAma 'Tena miniTa rahA thA aura aMgrejoM se bhArata chor3ane ke lie kahA elIbI' thaa| eka do dina use par3hane se kATe phira jA rahA thaa| bairaka meM bheja diyA gyaa| bairaka meM hama loga gehUM bInate, unhIM dinoM maiM bambaI gayA, 8 dina rahA aura nivAr3a banate , aura isI taraha ke dUsare AMdolana kI garmI aura tejI kA pratyakSadarzI rhaa| phira sAdhAraNa kAma krte| kyoMki maiM bI0e) pAsa ho gayA maiM hozaMgAbAda lauTa aayaa| 9 akTUbara 1942 ko narmadA thA isalie mujhe bI0klAsa meM rakhA gayA thaa| nAztA taTa para vizAla janasabhA ko saMbodhita kara rahA thaa| aura donoM TAima khAnA milatA thaa| nAzte meM chaha chaTAka maiMne apane bhASaNa meM kahA thA ki aMgreja bhAratIyoM para dUdha, do tolA zakkara aura Dabala roTI ke do Tukar3e 39 DI0AI0Ara0 DipheMsa Apha iMDiyA rUlsa lagA milate the| janarala AvArI aura maiMne 'sivila prosIjara rahe haiM aura bhAratIyoM ko bhArata ke lie khatarA batA koDa' aura 'iMDiyana pInala koDa' kI pratyeka daphA For Private And Personal Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AE nahIM haiN| prathama khaNDa 275 meM saMzodhana kiyaa| yaha socakara ki jaba bhArata svataMtra prasiddha svAdhInatA senAnI, sAhityakAra, patrakAra, hogA taba ina kAnUnoM meM kyA parivartana kiyA jaaegaa| jaina sAhityoddhAraka, prakAzaka aura zrI banArasI dAsa hama loga jela ke niyama nahIM mAnate the| isalie caturvedI ke zabdoM meM 'akhila hamArI sArI suvidhAeM-patra likhanA, saMbaMdhiyoM se milanA bhArata ke coTI ke hindI Adi banda kara dI gaI thiiN| maiMne kArAvAsa meM lagabhaga sevaka' mahendra jI ke nAma 100 pustakeM par3hI thiiN| gunahakhAne meM krAMtikArI surendra se AgarAvAsI aparicita nAtha sarkila the| unhoMne mere pAsa par3hane ke lie eka pustaka bhijavAI thI jisakA nAma thA 'dI vAyeja Apha mahendra jI kA janma 19 komAgATA maaru'| unhIM dinoM maiMne mopAsA kA kahAnI L DER1 janavarI 1900 ko jAraulI saMgraha par3hA thaa| jaina kaTTaratA ke khilApha bolane se grAma meM zrI bhagavatI prasAda jI ke ghara dvitIya putra ke eka jaina kaidI ne majha para cAka se vAra kara diyA thaa| rUpa meM huaa| ApakA lAlana-pAlana nAnA ke ghara jaba merI sajA kI avadhi pUrI ho gaI taba 22 AgarA meM huaa| hAIskUla parIkSA uttIrNa karane ke bAda apraila san 1943 ko majhe choDA jAnA thA lekina choDate Apa svAdhInatA saMgrAma meM zAmila ho gye| vakta supariTeMDeMTa dAte ne pUchA ki kyA kaidI pichalI 1930 meM Apa 'sainika' ke prakAzana ke daurAna pareDa meM khar3A huA thA' jaba unheM batAyA gayA ki prathama bAra najarabaMda hue aura cha: mAha kI sajA senTala nahIM khar3A huA thA taba unhoMne nayA vAraMTa maMgAne ko jela AgarA meM kaattii| 'sainika' kA prakAzana baMda hone kahA aura prijansa ekTa kI daphA 52 ke antargata mujhe ke bAda Apane 'satyAgraha samAcAra' nikaalaa| julAI punaH baMdI banA liyA gyaa| maiM jela ke bar3e cakkara 1930 meM mahendra jI ne 'hindustAna samAcAra' patra se choTe cakkara meM bheja diyA gyaa| isa samaya mere kamare prakAzita kiyaa| jise aMgrejI sarakAra ne 10 aMkoM meM jabalapura ke prasiddha patrakAra hakamacaMda nArada (jaina) ke prakAzana ke bAda hI baMda karA diyaa| disambara 1930 the| mere Upara mukadamA calane lgaa| do mahIne taka Apake ghara kI 5 bAra talAzI lI gyii| pAMcavIM vicArAdhIna baMdI rhaa| isa prakAra kula dasa mAha jela talAzI meM unake ghara se 'siMhanAda' ke meTara kA kArbana meM baMdI rahakara bAhara aayaa| eka bAta aura batalA dUM pepara milA, unheM chaH mAha kI sajA tathA 250 ru0 rASTraprema ke kAraNa maiM jela meM gayA lekina eka kA jurmAnA bhugatanA par3A aura pratApagar3ha jela bheja diyA sAhityakAra hone ke nAte mere mana meM yaha icchA thI gyaa| ki maiM jela meM jAkara kaidiyoM kI jiMdagI kA bhI 1934 meM AgarA meM 'AratI-namAja' ke sandarbha adhyayana kruuN|----aadi|' meM ApakI sevAoM kI sarvatra sarAhanA huI thii| AgarA A- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-112 (2) meM nUrI daravAje tathA phulaTTI meM hokara jaina rathayAtrA nahIM pa0 jai) i0, pR0-387 (3) sva0 pa0 (4) sA0 (5) vi0 sva0 nikala pAtI thI Apane AgarA digambara jaina sa0 i0, pRSTha-294 pariSad ke sabhApati ke nAte prayatna kiyA aura zrI mahendra jI saphalatA paaii| apane mitroM aura prazaMsakoM meM mahendra kumAra se 1937 meM kAMgresa maMtrimaNDala banane para Apane 'mahendra jI' kahalAne lage AgarA (u0pra0) ke aise mahattvapUrNa kArya kiye jinakI prazaMsA saMbaMdhita For Private And Personal Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 276 svataMtratA saMgrAma meM jaina adhikAriyoM ne kI thii| 1940 ke AMdolana meM Apako the| isa saMsthAna meM lagabhaga 5 hajAra jaina graMthoM kI jela meM baMda kara diyA gayA aura AMdolana samApta hone pANDulipiyA~ saMgrahIta haiN| isa saMsthAna ko hameM dekhane para chor3A gyaa| 1941 meM Apa apraila se navambara taka kA avasara milA hai| najarabanda rhe| AgarA kaoNleja evaM nAgarI pracAraNI sabhA meM 1942 ke AMdolana ke samaya Apa punaH prakAzana aneka padoM para rahakara Apane mahattvapUrNa yogadAna ke kArya meM laga gaye aura 'lAla parcA' aisA chApA jisane diyaa| nagara mahApAlikA ke zikSA adhyakSa pada para bhAratavarSa ke kone-kone meM tahalakA macA diyaa| 'AjAda bhI rhe| mahandra jI ke bar3e putra zrI bhAratendu jaina bhI hindustAna' nAma se eka samAcAra patra bhI Apane AgarA nagara mahApAlikA ke sadasya rahe, unhoMne cIna prakAzita kiyaa| isa prakAzana se aMgrejI sarakAra parezAna AkramaNa ke samaya sTezanoM para jAkara javAnoM kA ho gyii| mahendra jI va unake sAthiyoM ne inkama Taiksa svAgata kiyA thaa| ApakI dharmapatnI zrImatI aMgUrIdevI ke kAgaja jalAye va tor3aphor3a AMdolana meM bhAga liyaa| ne bhI svAdhInatA saMgrAma meM Age bar3ha kara hissA 1942 ke AMdolana meM 9 sitambara ko giraphtAra liyaa| (inakA paricaya pIche diyA jA cukA hai) kara Apako jela bheja diyA gayA tathA eka jela meM mahendra jI ke nidhana para prasiddha sAhityakAra nahIM rakhA gayA, bAra-bAra sthAna badale gye| mahendra jI zrI banArasIdAsa caturvedI ne unheM jo zraddhAMjali arpita AgarA, unnAva, eTA, pharrukhAbAda, pratApagar3ha Adi kI kI thI vaha mahendra jI ke vyaktitva ko pUrNata: jeloM meM baMda rhe| jela meM unheM aneka prakAra kI yAtanAeM rekhAMkita karatI hai| vizeSataH unake hindI dI gayIM aura do dina ke liye kAla koTharI meM rakhA sevI rUpa ko| zraddhAMjali ke kacha aMza hama sAbhAra gayA, taba unake sAthiyoM ne anazana aura AMdolana kiyA, yahA~ de rahe haiMjisase sarakAra ne Apako 11 disambara 1942 ko 'bandhavara' mahendra jI ke cale jAne se hRdaya perola para chor3a diyA thaa| isa samaya ApakA 'sAhitya' ko dhakkA lgaa| unase merA pacAsa varSa se saMbaMdha presa tathA mAsika 'sAhitya saMdeza' baMda karA diyA gayA thA aura vaha kauTumbika dharAtala taka pahu~ca gayA thaa| thaa| unake pUjya pitAjI ko zamasAbAda meM hamAre unnAva jela se jaba mahendra jI ko chor3A gayA kakkA ne par3hAyA thA aura hama majAka meM kabhI-kabhI taba briTiza sarakAra se gAMdhI jI kA samajhautA ho cukA mahendra jI se kahate the- 'tuma to hamAre paramparAgata thaa| mahendra jI kA svAsthya jela meM bahuta bigar3a gayA ziSya ho' aura mahendra jI ise saharSa svIkAra kara thaa| jela se chUTane ke bAda unakA ilAja karAyA gyaa| lete the| dhIre-dhIre unakA svAsthya ThIka huA usake bAda Apa jaba hamAre anuja sva) rAmanArAyaNa ko AgarA pana: rAjanaitika evaM sAmAjika kAryoM meM laga gye| kaoNleja meM adhyApana kArya milA aura vaha gokula sAhitya aura prakAzana ke kSetra meM mahendrajI kA purA meM makAna kirAye para lekara rahane lagA to hamAre vizeSa yogadAna hai| Apane jaina samAja ke sudhAra ke kakkA bhI vahIM pahu~ca gaye aura taba mahendra jI kA laye aneka kArya kiye| Apa aneka varSoM taka mahAvIra hama logoM se aura bhI ghaniSTha saMbaMdha ho gyaa| mahendra digambara kaoNleja ke maiMnejara rhe| AgarA meM eka jaina jI ne apane pitAjI ke guru kI sevA karane kA koI zodha saMsthAna hai| mahendra jI isake saMsthApakoM meM eka maukA hAtha se nahIM jAne diyaa| For Private And Personal Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa kakkA sAhitya ratna bhaMDAra jAte aura kahate 'beTA mahendra' mahendra jI turanta kahate 'AjJA dIjiye ' kakkA jI unase AvazyakatAnusAra 20-25 ru0 udhAra le Ate aura apanI suvidhAnusAra lauTA bhI dete / eka bAra hamAre ghara meM meja kI jarUrata A pdd'ii| kakkA ne mahendra jI ke pAsa jAkara kahA 'hameM eka choTI meja cAhiye' usI samaya mahendra jI ne meja kharIdakara hamAre ghara bhijavA dii| vaha varSoM taka hamAre ghara kI zobhA bar3hAtI rahI aura usakA nAma par3a gayA 'mahendra jI kI mej|' mahendra jI bar3e vinayasaMpanna vyakti the aura hamArI kaI sAhityika yojanAoM meM unhoMne bharapUra sahAyatA bhI dI thii| jaba rAjA lakSmaNa siMha kI zatAbdI manAne kI bAta hameM sUjhI to mahendra jI ne turanta usake liye Arthika vyavasthA kara dii| bezumAra patra vyavahAra kI bImArI taba taka mujhe laga cukI thI aura na mAlUma kitane patra isa samaya maiMne likhe para posTeja kA samasta vyaya mahendra jI ne nAgarI pracAriNI sabhA se mujhe dilavA diyaa| una dinoM merI Arthika sthiti ThIka nahIM thI / isalie phirojAbAda se AgarA Ane-jAne kA kharca bhI mahendra jI hI dete the| maiMne yaha niyama banA liyA thA ki pratyeka yAtrA meM tIna rupaye maiM mahendra jI se vasUla kara luuNgaa| ve merA Atithya bhI karanA cAhate the para bandhuvara harIzaMkara jI kabhI yaha sahana nahIM kara sakate the ki maiM kahIM anyatra tthhruu| ve bhI kyA dina the! mahendra jI mizanarI bhAvanA se otaprota hokara nAgarI pracAriNI sabhA ke liye caMdA karate the aura kabhI-kabhI galataphahamI ke zikAra ho jAte the| hamAre deza meM aise AdamiyoM kI kabhI kamI nahIM rahI jo 'bina kAja dAhine bAaiM para mahendra jI aise nirAdhAra virodha kI kabhI cintA nahIM kii| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 277 jaba satyanArAyaNa 'kaviratna' kI kavitAoM ke saMgraha ke prakAzana kA savAla mere sAmane AyA to mujhe phira mahendra jI kI zaraNa lenI pdd'ii| isa zubha kArya ko bhI unhoMne sampanna kraayaa| 'hRdayataraMga' ke do saMskaraNa unhIM kI dekharekha meM chape / digambara jaina iNTara kaoNleja ke liye mahendra jI ne jo kArya kiyA vaha Agare kI zikSA ke itihAsa meM cirasmaraNIya rhegaa| nAgarI pracAriNI sabhA kI unnati meM mahendra jI kA yogadAna sarvocca sthAna rakhatA hai| maiMne mahendra jI se kahA 'agara ApakA pUrA-pUrA sahayoga mile to maiM Agare ko apanA kAryakSetra banAne ko taiyAra hU~' isa para ve bole 'caube jI ! aba merA svAsthya isa kAbila nahIM ki maiM koI sakriya sahayoga de skuuN|' unake usa samaya ke thake thakAe cehare tathA kSINa vANI kA mujhe aba bhI smaraNa hai| ve apanA kAma kara cuke the aura pUrNa vizrAma cAhate the / vaise to mahendra jI kI gaNanA akhila bhArata ke coTI ke hindI sevakoM meM kI jA sakatI hai para ve braja kI vibhUti the aura Agare ke sAhityika tathA sAMskRtika jIvana ke prANa | A0- (1) sva0 mahendrajI kI dharmapatnI zrImatI aMgUrI devI dvArA pradatta paricaya, (2) zraddheya paM0 banArasIdAsa caturvedI kI zraddhAMjali aadi| (3) jai0 sa0 rA0 a0 (4) u0 pra0 jai0 dha0, pRSTha - 89 (5) go0 a0 gra0, pRSTha-224-225 zrI mahezacaMda jaina AyurvedAcArya kAnapura (u0pra0) ke zrI mahezacaMda jaina prasiddha svAdhInatA senAnI va dezabhakta vaidya kanhaiyAlAla ke putra the| Apake pitA-mAtA va bhAI sundaralAla jI jela yAtrI rahe haiN| kAnapura kA cAMda auSadhAlaya Apake tattvAvadhAna meM zurU huA thaa| nava-yuvakoM meM svAdhInatA Andolana hetu sphUrti kA saMcAra karane For Private And Personal Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 278 svataMtratA saMgrAma meM jaina vAle zrI jaina ko 1940 meM 2 mAha kA kArAvAsa yoM meM sakriya rhe| 1940 ke vyaktigata satyAgraha meM bhugatanA par3A thaa| Apane bhAga liyaa| bhArata chor3o AMdolana 1942 meM A0-- (1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) paM0 baccUlAla jI 14 mAha kI jela yAtrA Apane kaattii| dvArA pradatta paricaya navabhArata, indaura (dinAMka 4 sitambara 1997) zrI mAMgIlAla urpha ApakI giraphtArI ke sandarbha meM likhatA hai- (19 agasta mahendrakumAra bar3ajAtyA 'AjAda' se satyAgraha ke bAda) 'satyAgraha karate hae eka ke 'AjAda' upanAma se vikhyAta indaura (ma0pra0) bAda eka prajAmaNDala ke netA giraphtAra hote rhe| pahale ke zrI mAMgIlAla urpha mahendra kumAra baDajAtyA, patra-zrI jatthe meM mayAcaMda jaTAle, mannAlAla paMcoliyA aura pUnamacaMda jaina kA janma 1915 meM huaa| 1942 ke nArAyaNadAsa jAyasavAla pakar3e gye| phira tIsare dina bhArata chor3o Andolana meM Apa sakriya rahe tathA 5 bArI AI adhyakSa kamalacaMda jaina, mAMgIlAla pATanI, sumeracaMda jaina aura chAtra netA jagadIza candra vidyArthI mAha se adhika kA kArAvAsa Apane bhogaa| kii...|' Apa jar3I bUTI vizeSajJa haiM aura A)-(1) ma0 prA) sva) sai, bhAga-4, pRSTha-36 ni:zulka Ayurvedika upacAra karate haiN| dharma grantho zrI mAMgIlAla jaina kA adhyayana, zAstra pravacana, munisevA meM ApakI jhAbuA (ma0pra0) ke zrI mAMgIlAla jaina, putra-zrI abhiruci hai| veNIcanda jaina kA janma 1927 meM huA / 1944 se A) (1) ma0 pra0 sva) aura, bhAga- 4, pRSTha- 01 (2) 48 taka pipalaur3hA, jilA-ratalAma meM Apane vibhinna sva) pa((3) navabhArata, indaura, 4-9-1997 AndolanoM meM bhAga liyA, phalataH giraphtAra kara 12 dina jela meM rakhA gayA para nAbAliga hone ke kAraNa zrI mAkhanalAla jaina 'bandI' choDa diyA gyaa| 'bandI' upanAma se prasiddha zrI mAkhanalAla jaina, AO-(1) ma0 pra0 sva0 se0, -:, e-144 putra-zrI phadAlIlAla kA janma 1920 meM sAgara (ma0pra0) meM huaa| Apane saMskRta vizArada taka zikSA zrI mAMgIlAla sadAsukha pATanI prApta kii| 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM 2 mAha zrI mAMgIlAla pATanI, putra-zrI sadAsukha pATanI tathA 1942 ke bhArata choDo Andolana meM lagabhaga nau kA janma 1906 meM kucAmana (rAjasthAna) meM huaa| mAha kA kArAvAsa Apane bhogaa| 1917 meM mAtA-pitA ke A) (1) ma0 pra0 sva) 30, bhAga-2, papa-53 (2) nidhana ke pazcAt Apa apane A) dI0, pRSTa-71 kAkA rikhavadAsa jI ke pAsa sanAvada (ma0pra0) Akara rahane zrI mANakalAla jaina lge| miDila parIkSA uttIrNa zAjApura (ma0 pra0) ke zrI mANakalAla jaina, kara Apane 1930 meM videzI putra-zrI maujIlAla jaina kA janma 1916 meM huaa| vastroM kI holI jalAne ke vidyArthI jIvana se hI Apa rA0 AO meM sakriya ho AMdolana se sArvajanika jIvana meM kadama rkhaa| indaura gye| Apane aneka bAra jelayAtrAyeM kI para kartavya patha rAjya prajAmaNDala ke netRtva meM rAjanItika gatividhi se haTe nhiiN| lekhana tathA patrakAritA se sadaiva jur3e rahe For Private And Personal Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 279 zrI jaina jilA evaM nagara kAMgresa ke padAdhikArI ke AdhAra para nemAvara, jilA-devAsa ko siddhakSetra ke rahe haiN| rUpa meM vikasita karane ke kArya meM salaMgna haiN| A0-(1) svataMtratA saMgrAma aura rASTrIya janajAgaraNa meM A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-345 zAjApura jile kA yogadAna (TaMkita zodha-prabandha, 1996) (2) sva) sa0 ho0, pRSTha-132 (3) haradA aura svataMtratA saMgrAma, pRSTha-79 (4) sva) pa) zrI mANakalAla jaina zrI mAdhavasiMha jaina 'saMta' jhAbuA (ma0pra0) ke zrI mANakalAla jaina, zrI mAdhavasiMha jaina kA janma maMdasaura (ma0 putra-zrI gulAbacaMda jaina ne rASTrIya Andolana meM bhAga pra0) meM 3 jUna 1906 meM huA thaa| Apake pitA zrI liyaa| AjAdI ke bAda zAsana ne prazasti patra pradAna pannAlAla jaina maMdasaura meM hI eka sAdhAraNa vyavasAyI kara Apako sammAnita kiyA hai| the| svataMtratA AMdolana meM zrI jaina ne 1924 ke A0--(1) ma0pra0 sva) se), bhAga-4, pRSTha-144 lagabhaga praveza kiyaa| zrI jaina, jinheM kAlAntara meM 'saMta' kahA jAne lagA thA zrI haribhAU upAdhyAya se zrI mANakalAla jaina bahuta prabhAvita the| unake bhASaNoM se hI prabhAvita indaura (ma0pra)) ke zrI mANakalAla jaina, hokara zrI jaina AMdolanakAriyoM ke liye mahattvapUrNa putra-zrI dIpacanda kA janma 1927 meM huaa| 1942 ke AvazkayatA ho gaye the| 'jo kAma kisI se na ho bhArata chor3o Andolana meM di) 11-10-42 se use mAdhava karegA' aisI ukti usa samaya pracalita 29-11-43 taka kA kArAvAsa Apane bhogaa| thii| pracAra sAhitya bAMTanA ho, dIvAroM para posTara A0-(1) ma pra) sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-36 cipakAnA hoM, sUcanAeM lAnA-le jAnA hoM athavA nAre lagAnA hoM, saba meM zrI jaina sabase Age rahate the| zrI mANikacaMda jaina pATanI mAdhavasiMha jI kucha samaya rAjasthAna bhI rahe haradA, jilA-hozaMgAbAda (ma0pra0) ke zrI mANika aura phira baMgAla cale gye| kalakattA meM rahakara canda jaina pATanI, putra-zrI baldeva pATanI kA janma ApakA samparka vahAM ke aneka krAMtikAriyoM se 22 akTUbara 1922 ko huaa| huaa| kalakattA usa samaya krAntikAriyoM kA pramukha pATanI jI ne bhArata chor3o kendra thaa| inheM aneka bAra giraphtAra kiyA gayA va Andolana meM bhAga liyA aura phira kucha dinoM bAda chor3a bhI diyA gyaa| navabhArata 14 agasta 1942 ko TAimsa, bambaI ke kAryAlaya meM bhI Apane sevA kI giraphtAra kara hozaMgAbAda jela va bambaI rahakara AMdolana meM bhAga lete rhe| Apa meM bheje gye| kacha dinoM bAda eka satarka patrakAra bhI the| jabalapara jela bheja diye gye| 1942 ke bhArata chor3o AMdolana ke daurAna Apane cAra mAha kI sajA Apako kalakattA meM giraphtAra kara lagabhaga 7 mAha kaattii| Apane zAsakIya peMzana lene se iMkAra kara kArAvAsa meM rakhA gyaa| vahAM se mukta hokara Apa vApisa maMdasaura A gaye va jIvanaparyanta rASTrIya cetanA diyA kyoMki ApakA vicAra hai ki-'hamane dezahita vA , ke kArya meM lage rhe| zrI jaina kA dehAvasAna 1971 ke liye kAma kiyA hai, kisI lAbha ke liye nhiiN|' meM jAvarA meM huaa| samprati Apa nirvANa kAMDa gAthA meM ullikhita AO- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-217 - rAvaNa ke suta Adi kumAra mukti gaye revA taTasAra' (2) sva0 sa0 ma0, pRSTha-50-51 For Private And Personal Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 280 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI mAnakacaMda 'mullA' jaina zrI mAnaka lAla, zrI bAbUlAla vajanakasa, zrI zrI mAnakacaMda jaina (mullA jI) kA janma mitI kailAzacaMda jaina, zrI dhannAlAla jaina, zrI lAlacaMda mAgha vadI 14 zukravAra saMvat 1958 (san 1901) jaina, zrI hemarAja pAMDe, zrI harIzacaMda jaina tathA zrI ko kharaI, jilA-sAgara (ma0 cunnAlAla jain| dakSiNa bhArata ke prasiddha saMta zrI pra0) meM huA thaa| Apake tukar3oM jI mahArAja Apake parama mitra the| pitA kA nAma zrI rAmacaMda AjAdI ke bAda khuraI zahara ke kaI pramukha mullA jaina evaM mAtA kA nAma vikAsa kAryoM meM Apane mahatvapUrNa sahayoga diyaa| gaurI bahU thaa| Apane apane makAna meM kAMgresa kAryAlaya ko jagaha jaliyAMvAlA kANDa ke bhI dI thii| Apako pradhAnamaMtrI zrImatI iMdirA gAMdhI kAraNa Apake hRdaya meM ke dvArA evaM seTha govindadAsa jI ke dvArA tAmrapatra deza-prema kI Aga paidA huI aura Apa 'vandemAtaram' pradAna kiyA gayA thaa| khuraI zahara meM paoNlITekanika ke udghoSa meM zAmila ho gye| taba se Apa lagAtAra kaoNleja tathA DigrI kaoNleja kI sthApanA meM, myunisipala 1947 taka AjAdI kI lar3AI meM sakriya rahe aura kameTI, kRSi upaja maMDI samiti, tahasIla kAMgresa AjAdI kA bAda bhI jIvana paryanta samAja utthAna kameTI tathA sAgara jilA svataMtratA saMgrAma sainika saMgha kA kArya eka kaTara kAMgresI kAryakartA ke rUpa meM ke kAryoM meM Apa hamezA sakriya rahe tathA kabhI karate rhe| kisI pada para rahane kI abhilASA nahIM kii| Apake kharaI zahara se Apako hArdika lagAva rahA mastiSka meM hI yaha vicAra sabase pahile AyA thA tathA saMpUrNa sAgara jilA ApakA kAryakSetra rhaa| AjAdI ki khuraI meM zrI pArzvanAtha digambara jaina gurukula kI se pahile bhArata ke kaI pramukha zaharoM meM Apa kAMgresa sthApanA honA caahie| isake lie kameTI banAI gii| ke adhivezanoM meM bhAga lene gye|aapne jIvana bhara gurukula kameTI ke Apa prathama adhyakSa the| samAja ke khAdI pahinane kA vrata liyA thA, jisakA pUrNataH sahayoga se 1946 meM yaha gurukula sthApita huA thaa| nirvAha kiyaa| mahAtmA gAMdhI ke AhvAna para namaka Apane lagabhaga sabhI dharmoM kA adhyayana kiyA kAnUna tathA jaMgala kAnUna tor3ane, rataunA (sAgara) ke thaa| 'zero-zAyarI' meM bhI kAphI ruci rakhate the| khuraI kasAI ghara (pazuvadha gRha) ko baMda karavAne meM Apane kI rAjanIti meM ApakA mahattvapUrNa sthAna thA tathA sakriya rUpa se kArya kiyaa| satyAgraha, zarAbabaMdI, pratyeka rAjanItika dala ke loga Apase salAha liyA videzI vastroM kI holI jalAnA, tathA 1942 ke karate the| eka bAra Apane svayaM ke bAre meM likhA thA'karo yA maro' AMdolana meM bhI Apane bhAga liyA 'alaga maiM sabase rahatA hU~ misAle tAra tmbuuraa| aura dinAMka 20-8-42 se 14-7-43 taka lagabhaga milAne se maiM milatA hU~ milAle jisakA jI caahe||' 11 mAha sAgara, jabalapura aura nAgapura kI senTrala ApakI patnI kA dehAMta lagabhaga 1939 meM ho jeloM meM kaThora yAtanAyeM shiiN| ___ gayA thaa| koI saMtAna nahIM thii| ghara meM akele hone ke sAgara ke bhAI abdula ganI tathA muMzI sundaralAla kAraNa Apane apane bahanoI zrI kezarImala ThekedAra jI jaina aura khuraI ke nimna senAnI Apake sAthI evaM bahina zrImatI beTIbAI ko siroMja se khuraI rahe- bhAI dayAcaMda vIra, zrI nanhA jI samanApura vAle, apane pAsa bulA liyA thA tathA AjIvana unhIM ke For Private And Personal Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa sAtha rahate rhe| unakI eka mAtra choTI bahina zrImati beTIbAI hI unakI uttarAdhikArI bniiN| vartamAna meM zrImatI beTIbAI ke putra zrI vijayakumAra vyAkhyAtA evaM zrI jayakumAra unake uttarAdhikArI haiN| mAnakacaMda jI kA dehAnta dinAMka 31-05-1975 ko lagabhaga 75 varSa kI Ayu meM huaa| jisa samaya ApakA dehAnta huA usa samaya Apa pUrNa svastha the| kahA jAtA hai ki mRtyu kA AbhAsa Apako pahale se hI ho gayA thaa| ataH Apane svayaM hI apane vastra tyAga diye the aura jamIna para so gaye the| jIvana paryanta Apa pratidina maMdira jI gaye tathA pratidina bhagavAna ke 'sahasranAma' kA pATha kiyA karate the| jIvana ke aMtima dinoM meM Apane apanI DAyarI ke aMtima pRSTha para likhA hai'nakzA uThAkara aba koI nayA zahara dekhiye apanI to isa zahara meM sabase mulAkAta ho cukI / / ' A( ) ( 1 ) zrI vijayakumAra jaina vyAkhyAtA dvArA pradata paricaya (2) ma) pra) sva) sai0, bhAga 2, pRSTha 53 (3) A) dI0, pRSTha-71 zrI mAnamala jaina jodhapura (rAja0) ke zrI mAnamala jaina kA janma 1907 meM eka sampanna osavAla jaina parivAra meM huaa| apane vidyArthI jIvana se hI rA0 A0 meM sakriya rahe zrI jaina ne 1931-32 ke savinaya avajJA Andolana meM DikTeTara ke rUpa meM bhAga liyA, ve byAvara meM giraphtAra kiye gaye aura jela bheja diye gye| zrI abhayamala jaina Apake sAthI the| 1933 meM zrI jaina ne mitroM ke sahayoga se jodhapura meM harijana saMgha kI sthApanA kii| 1934 meM unhoMne jaina samAja meM pardAprathA ke virodha meM Andolana kiyaa| 1931 meM mAnamala jI dvArA sthApita 'yUthalIga' jaba 1934 meM gairakAnUnI ghoSita ho gaI to unhoMne samAna uddezya aura vidhAna vAlI 'bAla bhArata sabhA' kI Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 281 sthApanA kii| 1935 meM ve ' jodhapura prajAmaMDala' kI sthApanA hone para usake maMtrI cune gye| 1935 meM hI zrI jaina ko 'gaNagaura kANDa' meM giraphtAra kara kaThora zArIrika yAtanAyeM dI giiN| prajAmaMDala ke gairakAnUnI ghoSita hone para 1936 meM unhoMne apane mitroM ke sahayoga se 'sivila libarTIja yUniyana' kI sthApanA kii| 1936 meM hI mAnamala jI 'rAjapUtAnA dezI rAjya prajApariSad' ke maMtrI banAye gye| ina saba rAjanaitika pravRttiyoM ke kAraNa zrI jaina ko eka varSa ke lie daulatapurA - kile meM najarabanda kara diyA gyaa| jodhapura kAMgresa kameTI ke adhyakSa tathA maMtrI evaM varSoM taka pradeza kAMgresa kameTI ke sadasya rahe zrI jaina gahana bImArI ke kAraNa 1942 ke Andolana meM bhAga nahIM le ske| una dinoM ve roga zayyA para hI rahe the| A - ( 1 ) rA0 sva0 se0, pRSTha-692 (2) jaina saMskRti aura rAjasthAna, pRSTha-344 zrI mAnamala jaina rahe 'mAravADa loka pariSad' ke karmaTha kAryakartA zrI mAnamala jaina kA janma 1912 meM lADanU~ ( rAjasthAna) ke eka sampanna osavAla jaina kula meM huaa| unake parivAra ke loga kalakattA ke prasiddha vyavasAyI haiM, para mAnamala jI ne rAjanaitika pravRttiyoM ko apanAyA aura deza kI AjAdI kA mArga prazasta kiyaa| loka pariSad dvArA jAgIradArI prathA ko samApta karane ke Andolana meM unhoMne utsAha se bhAga liyA thaa| 1942 ke Andolana meM ve jimmedAra hukUmata Andolana meM lADanU~ se satyAgrahiyoM kA jatthA lekara jodhapura gaye aura 12 agasta 1942 ko giraphtAra kara liye gaye tathA lagabhaga savA varSa jela meM rahane ke bAda 11 navambara 1943 ko rihA kiye gaye / A) (1) rA0 sva0 se0, pRSTha 849 For Private And Personal Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 282 www.kobatirth.org zrI mAnamala mArtaNDa madanagaMja (rAjasthAna) ke pramukha rASTrIya kAryakartA aura 'osavAla' patra ke bhUtapUrva sampAdaka zrI mAnamala mArtaNDa 1942 ke Andolana meM jela gye| jela jAne se pahale Apane gupta rUpa se kAphI kArya kiyA thaa| A) (1) jai0 sa0 rA0 a0, pRSTha-69 hakIma mAnikacaMda jaina phirojAbAda (u0pra0) ke hakIma mAnikacaMda jaina ko Ayurvedika cikitsA kA vyavasAya apane pitA se milaa| 1942 ke AMdolana meM rASTrIyatA kI lahara daur3a rahI thI aura phirojAbAda nagara meM saikar3oM vyakti Andolana meM bhAga le rahe the| mahendra jI, AgarA (jinakA paricaya isI grantha meM hai) ke saMrakSaNa meM eka buleTina gupta rUpa se prakAzita hokara jagaha-jagaha bhejA jAtA thaa| hakIma jI ke auSadha laya se usakA gupta vitaraNa hotA thaa| Akhira guptacara vibhAga ne patA lagAkara hakIma jI ko giraphtAra kara liyaa| Apa cAra mAha kArAvAsa meM rhe| Apa pI0DI0 jaina iNTara kaoNleja, phirojAbAda ke varSoM taka adhyakSa rahe haiN| A()- (1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) u0 pra0 jai0 dha0, pRSTha-01 (3) jai0 se0 nA0 a0 (4) amRta, pRSTha-25 bAbU mAnikacaMda jaina AgarA ( u ) pra0 ) ke bA) mAnikacaMda jaina ko 1930 ke Andolana meM chaH mAha kI sajA huI thii| 1942 ke AMdolana meM Apako sarakAra ne isa jurma meM najarabaMda kiyA thA ki Apa 'AjAda hindustAna' ke kAma meM sahayoga dete haiN| Apako 11 mAha taka najarabaMda rakhA gayA thaa| Apa vArDa kAMgresa kameTI ke Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina sahAyaka maMtrI bhI rahe the| 80 varSa kI umra meM ApakA nidhana ho gayA / A0 (1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) u0 pra0 jai0 dha0, pRSTha-90 (3) zrI mahAvIra prasAda dvArA preSita paricaya (4) go0 340 70, 70-225 zrI mAmacaMda jaina zrI mAmacaMda jaina kA janma devabanda, jilA-sahAranapura (u0pra0) meM zrI mitrasena jaina ke yahA~ huaa| 1930 meM Apa gambhIra ailAna ke sAtha rAjanIti meM aaye| zrI kanhaiyAlAla mizra prabhAkara ne likhA hai ' bar3oM ke prati namratA aura vANI kI spaSTatA unakI apanI cIja hai| zIghra hI unheM jile ke netAoM kA sneha mila gayA aura sarakAra kA pyAra bhii| ' 1930 meM namaka Andolana ke samaya 2 se 4 sita0 1930 ko devabanda meM eka kAMphreMsa kA Ayojana kiyA gayA jisakI adhyakSatA AcArya jugalakizora jI kI dharmapatnI zAnti devI ne kI thii| isa kAMphreMsa kI samApti ke bAda pahale zrI kanhaiyAlAla mizra, bAbU Ananda prakAza bI0e0 tathA bAda meM Apako va haradvArI lAla ko giraphtAra kiyA gyaa| zrI hulAzarAya jaina bhI isI samaya giraphtAra hue the| 5-3-1931 ko devabanda ke anya rAjanaitika bandiyoM ke sAtha Apa rihA kara diye gye| A0- (1) sa0 sa0, bhAga-1, pR0-179 (2) jai0 sa0 rA0 a) (3) jaina pradIpa, jUna 1994 (4) u0 pra0 jai0 bha0, pR0-86 zrI miTThUlAla jaina saiMdhavA, jilA - kharagauna (ma0pra0) ke zrI miThThU lAla jaina, putra- zrI nenasI bhAI kA janma 10 pharavarI 1922 ko huA, Apane maiTrika taka zikSA pAI aura yuvAvasthA meM hI svataMtratA saMgrAma meM sakriya ho gaye / 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga lene ke kAraNa 7 mAha 27 dina kA kArAvAsa Apane bhogA / A) - ( 1 ) ma0pra0 sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha-91 For Private And Personal Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 283 zrI miThUlAla jaina zrI miThUlAla nAyaka piNDaraI, jilA-maNDalA (ma0pra0) ke zrI narasiMhapura (ma0pra0) ke zrI miThUlAla nAyaka miThUlAla jaina, putra-zrI baMzIlAla kA janma 1898 kA janma / janavarI 1900 I0 ko huaa| 1920 meM I0 meM huA / 1930 kI krAnti kI lahara ne Apake pUjya bApU ke asahayoga hRdaya meM halacala macA dI, Apa AjAdI ke lie macala Andolana meM Apa kUda par3e uThe aura tabhI se Andolana meM bhAga lene lge| 1942 phalataH skUla chor3a denA pdd'aa| ke bhArata chor3o Andolana meM Apa tor3a-phor3a kI tIna varSa taka Apa kAMgresa kAryavAhI tathA jabalapura meM julUsa nikAlane ke kAraNa ke pracAra evaM saMgaThanAtmaka pakar3e gaye phalata: lAThiyoM se piTAI huI aura eka kAryoM meM lage rhe| bAda meM varSa ke kaThora kArAvAsa kI sajA Apako bhoganI pdd'ii| Apa vibhinna padoM para rhe| A)-(1) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-212 AjAdI ke bAda ma0pra0 zAsana ne svataMtratA saMgrAma meM (2) jai0 sa) rA) 0 smaraNIya yogadAna ke lie prazasti patra pradAna kara zrI miThUlAla jaina Apako sammAnita kiyaa| 10 janavarI 1995 ko sAgara (ma) pra0) ke zrI miThUlAla jaina, putra-zrI ApakA nidhana ho gyaa| hajArIlAla jaina kA janma 4 mArca 1918 ko huaa| A) (1) prazasti patra (2) zrI mukeza jaina, dvArA prepita paricaya / Apane pUjya gaNeza prasAda jI varNI dvArA sthApita sAgara ke zrI mizrIlAla gaMgavAla morAjI vidyAlaya meM laukika tatkAlIna madhyabhArata (aba madhya pradeza) ke zikSA ke sAtha hI jainadharma kI mukhyamaMtrI rahe, 'mAlavA ke gAMdhI' nAma se vikhyAta, zikSA prApta kii| 1941 meM / apane snehila vyavahAra se Apane vyaktigata satyAgraha meM 'bhaiyyA jI' upanAma se prasiddha, bhAga liyaa| 1942 meM Apane naitika mUlyoM ke devadUta, cAra mAha kA kArAvAsa bhogaa| Apane likhA hai mahAvIra TrasTa ke pitRpuruSa, ki-'1942 ke bhArata chor3o Andolana meM apane sAthI jaina jAti bhUSaNa, svayaMsevaka zrI mannUlAla ke sAtha maiMne gar3hAkoTA taka paidala yAtrA ratna, jainavIra, jainaratna jaisI kii| vahA~ ATha dina taka buleTina bAMTe, parantu jhaNDA upAdhiyoM ke dhAraka zrI car3hAte hue giraphtAra kara liyA gyaa| mujhe cAra mAha mizrIlAla gaMgavAla, putra zrI bAlacaMda gaMgavAla kA kI sajA huii| DeDha mAha sAgara jela meM bagaira kesa ke janma devAsa (ma0pra0) ke sonakaccha gAMva meM 7 najarabaMda rhaa| jela meM cakkI calAnA..... Adi kArya akTUbara 1902 ko huaa| 5 varSa kI Ayu meM Apa karanA paDate the| paryuSaNa parva meM jela meM karIba 100 mAtavihIna ho gye| kI saMkhyA meM jaina bandhu the, sabhI alaga kamare meM pUjana 11 varSa kI alpavaya meM bhaiyyA jI ne vidyArthI va zAstra svAdhyAya karate the|' sahAyaka samiti ke sabhApati ke rUpa meM sArvajanika A)- (!) ma) pra) sva() sai), bhAga-2 pRSTha-54 (2) A) dI0, pRSTha-71 (3) sva) para) sevA kArya kI dIkSA lii| 1918 meM a0bhA0 hindI For Private And Personal Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 284 sAhitya sammelana, indaura ke svayaMsevaka bne| 1931 meM a0 bhA0 khAdI pradarzanI ke pramukha kAryakartA rUpa meM tathA 1938 meM pUjya bApU ke sabhApatitva meM Ayojita a ( bhA() hindI sAhitya sammelana, indaura ke arthamaMtrI ke rUpa meM ApakI sevAyeM sarAhanIya rahIM / gaMgavAla jI ne 1939 meM indaura rAjya prajAmaNDala dvArA navIna Taiksa virodhI ( indaura nagara meM Ayojita 9 dinoM kI har3atAla ke avasara para ) har3atAla saMcAlana samiti ke tRtIya DikTeTara ke rUpa meM satyAgraha jatthe kA netRtva kiyaa| 1941 meM vyaktigata satyAgraha Andolana ke sandarbha meM khaNDavA, haradA, iTArasI, hozaMgAbAda, lalitapura va jhAMsI kI yAtrA kI tathA jhAMsI jela meM tIna mAha kA kArAvAsa bhogaa| 19 agasta 1942 ko uttaradAyitvapUrNa zAsana prApta karane ke lie indaura rAjyamaNDala ke AhavAna para saMgaThita satyAgraha Andolana meM giraphtAra hue aura 15 mAha ke kaThora kArAvAsa kI sajA paaii| 23 maI 1947 ko punaH satyAgraha karate hue giraphtAra kara liye gaye aura / mAha ke kArAvAsa kI sajA bhogI / 1945 meM rAmapurA meM sampanna hue indaura rAjya prajAmaNDala adhivezana meM Apa adhyakSa nirvAcita hue the| 1956 meM bhI a0bhA0 kAMgresa kameTI kI ora se AsAma rAjya ke nirvAcana pratinidhi niyukta kiye gaye the| gaMgavAla sAO ne 1944 meM sarvaprathama sattA meM praveza kiyA, jaba Apa indaura rAjya vidhAnasabhA meM janatA kI ora se nirvirodha pratinidhi nirvAcita hue| navambara 1947 meM holkara nareza dvArA uttaradAyitvapUrNa zAsana pradAna kiye jAne para maMtrI banAye gye| 1948 meM madhya bhArata ke nirmANa para prAnta ke prathama maMtri maNDala meM khAdyamaMtrI ke rUpa meM sammilita hue / 1951-52 meM bhArata ke prathama Ama cunAva meM dhArA sabhA hetu bAgalI kSetra se nirvAcita hokara madhyabhArata ke mukhyamaMtrI kA pada smbhaalaa| apraila 55 taka ve mukhyamaMtrI rhe| isake bAda zrI takhtamala jaina ke mukhyamaMtrI cune jAne para Apa kAMgresa vidhAnadala ke upanetA tathA vittamaMtrI banAye gaye / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina 1956 meM navIna madhyapradeza banane para paM) ravizaMkara zukla ke maMtrimaMDala meM vittamaMtrI, 1956 meM hI DaoN0 kailAza nAtha kATajU ke maMtrimaNDala meM bhI vittamaMtrI aura 1962 meM zrI bhagavaMta rAva maNDaloI ke maMtrimaNDala meM bhI vittamaMtrI rhe| paM0 dvArakA prasAda mizra ke mukhyamaMtrI banane para bhI usameM Apa vittamaMtrI banAye gye| isakA mUla kAraNa yaha thA ki jaise Apa apane jIvana meM mitavyayI the vaise hI zAsana meM bhI the| gaMgavAla sA) ke mitavyayI svabhAva ke sandarbha meM unake putra zrI nirmala gaMgavAla ne likhA hai- 'hama jisa bhI sarakArI baMgale meM rahate, kyA majAla hai ki kahIM bhI bijalI ke balba phAlatU jaleM / isalie bijalI aura TelIphona kA bila pUre maMtrikAla meM maMtripariSad kI apekSA sabase kama AtA thaa| kaI bAra pitA jI svayaM uThakara phAlatU jalatI lAiTa baMda karate / pikcara Adi jAne ke lie bhopAlI tAMge meM jAte the, gAr3I meM nhiiN| isI kAraNa ArvoTata peTrola bhI hara mahIne vApasa hotA thA / kabhI-kabhI svayaM patra likhate to Ane vAle liphAphe ko kholakara, pIche kI tarapha meM patra likhate.... eka holaDAla aura eka sUTakesa hI hamane unake pAsa jIvana bhara dekhaa|.....kbhii hamane unheM sAbuna kA istemAla karate nahIM dekhA, snAna bhI tIna yA cAra loTe pAnI meM kara lete| pAnI ke upayoga para bar3I pAbandI thii|..... isa sabake bAvajUda unakI kAyA kaMcana thii| ' holkara nareza dvArA rAjya meM uttaradAyitvapUrNa zAsana ghoSita karane ke samaya se lagAtAra madhyabhArata ke nirmANa tathA vilaya aura navIna madhyapradeza ko sAkAra rUpa pradAna karane kI sukhada velA meM 'yatra-tatra sarvatra prazAsaka gaMgavAla jI kI suspaSTa chApa vizeSa rUpa se dRSTigocara hotI hai| For Private And Personal Use Only " gaMgavAla jI ke karIbI prasiddha patrakAra zrI 'mAyArAma surajana' ne gaMgavAla jI kI nispRhatA ke sandarbha meM jo saMsmaraNa ( dezabandhu, 15/10/87 ) likhA hai vaha sacamuca anukaraNIya hai| saMsmaraNa kA sArAMza Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 285 yaha hai ki 1952 meM jaba bAbU takhtamala jaina cunAva AtmIyatA, nizchala sneha Apake guNa the| sevAparAyaNatA hAra gaye, zrI jaina madhyabhArata ke mukhyamaMtrI the aura aura vinamratA to jaise Apake rakta meM milI thii| jo kuzala mukhyamaMtriyoM meM unakI gaNanA hotI thI, taba bhI bhI Apake samparka meM eka bAra AyA vaha ApakA hokara neharU jI ke karIbI hone ke kAraNa unheM mukhyamaMtrI hI raha gyaa| banAne kI kozizeM huiiN| parantu kAMgresa hAI kamAna taiyAra zaikSaNika aura sAhityika gatividhiyoM se gaMgavAla nahIM huA, phalata: gaMgavAla jI hI mukhyamaMtrI bne| punaH banA punaH sA) sadaiva jur3e rhe| garIba vidyArthiyoM ko vidyA adhyayana takhtamala jI jaba tIsarI bAra cunAva jItakara Aye to hetu sahAyatA karanA unheM atyanta priya thaa| indaura ke gaMgavAla jI ne binA 'nanu na ca' kiye apanA tyAgapatra kita ne hI vidyAlayo/pustakAla yo ke ve de diyA aura kahA ki ve bharata kI taraha virakta hokara saMsthApaka/adhyakSa/maMtrI Adi the| rAjakAja calA rahe the, aba rAma kI ayodhyA vApasI para takhtamala jI ke lie siMhAsana khAlI karane meM nAmAnurUpa hI mizrI kI miThAsa jihvA tathA sukha kA anubhava kara rahe haiN| jIvana meM unheM priya thii| svAdiSTa bhojana aura miSThAnna 1967 meM unhoMne bAgalI se vidhAnasabhA kA unaka priya th| cunAva lar3A, jisameM ve parAjita ho gye| isa parAjaya gaMgavAla sA) jIvanaparyanta kaTTara zAkAhArI rhe| ke bAda bhaiyyA jI ne saMsadIya rAjanIti chor3a dii| unhoMne unakI dRr3hatA kA eka udAharaNa dRSTavya hai| ve jaba phira vidhAnasabhA kA koI cunAva nahIM lar3A, kintu madhya bhArata ke mukhyamaMtrI the taba bhArata ke prathama rAjanIti meM jIvanaparyanta bane rahe aura kAMgresa ke aneka pradhAnamaMtrI paM0 javAharalAla neharU kA bhaiyyA ke pAsa yuvA netAoM kA mArgadarzana kiyaa| 1968-71 meM ve eka patra AyA thA, jisameM bhArata Aye yugoslAviyA madhya pradeza kAMgresa kameTI ke adhyakSa rhe| ke rASTrapati mArzala TITo kA madhyabhArata ke kucha sthala ___ Arthika masaloM para unakI sUjhabUjha aura vitta dekhane kA kAryakrama thaa| viziSTa vyaktiyoM ke daure ke evaM yojanA vikAsa maMtrI ke rUpa meM unake dIrghakAlIna kAryakrama ke sAtha unake dinabhara kI samaya sAraNI bhI anubhavoM ko maddenajara rakhakara zrI prakAzacaMda seThI ne saMlagna thii| isameM unake bhojana meM mAMsAhAra bhI 1975 meM gaMgavAla jI ko rAjya yojanA maMDala kA sadasya sammilita thaa| gaMgavAla jI ne niDara hokara paMDita jI manonIta kiyA thaa| ko vinamra nivedana karate hue patra likhA ki-'maiM vyAyAma aura saMgIta bhaiyyA jI ko vizeSa priya rAjakIya atithi ko zuddha jala va zAkAhArI bhojana the| itane U~ce pada para AsIna hone ke bAda bhI ve hI upalabdha karA skuuNgaa| mAMsAhAra upalabdha karAne meM sabhAoM meM bhajana gAne meM saMkoca nahIM karate the| unake asamartha huuN| kRpayA mujhe kSamA kreN|' Aja ke yuga meM priya bhajanoM meM 'uTha jAga musAphira bhora bhaI aba raina to pradhAnamaMtrI ko nAkhaza karane kI kalpanA bhI nahIM kahA~ tU sobata hai', 'tuma prabhu dIna dayAla maiM dukhiyA kI jA sktii| saMsArI', 'aba samakita sAvana Ayo re' Adi the| jinameM dharma ke prati AsthA hotI hai ve rAjanIti phuTabAla, haoNkI, krikeTa, Tenisa meM bhI unakI vizeSa vazeSa ke lie anupayukta hote haiM aura rAjanIti meM jinakI dilacaspI thii| gati/ sthiti/ ruci hotI hai unakI dharma meM abhiruci rAjanIti ke sAtha sAmAjika va dhArmika jagata nahIM hotii| aisA sAmAnya siddhAnta hai para gaMgavAla ke Apa kendra bindu rhe| pratyeka vyakti ke sAtha aMtaraMga , sA0 isake apavAda the| pratidina darzana kA niyama For Private And Personal Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 286 svataMtratA saMgrAma meM jaina unakA AjIvana calatA rhaa| rAjanIti kI kAlI aura dharmamArga ko chor3A nhiiN| sAdagI se jiyA tathA koTharI meM se bhaiyyA jI ujale hI ujale nikale, yaha svabhAva meM mitavyatA mUlataH rhii| sacamuca Azcarya kI bAta hai| tabhI to unake nidhana merA vizvAsa svAvalaMbana aura sva-Azraya meM para zraddhAMjali vyakta karate hue zrI sundaralAla paTavA rahA ata: bacata karake vRddhAvasthA ke liye kucha saMgraha ne kahA thA- 1957 aura usake bAda hama aura ve rakhA jo huNDiyoM meM byAja para niyojita hai| mere nAma rAjya vidhAnasabhA meM kAphI samaya taka Amane-sAmane para koI makAna aura jamIna nahIM hai, anya bhI kucha baitthe| hama AMkhoM meM aMjana DAlakara unakI kamiyA~ nahIM hai| abhI-abhI svataMtratA saMgrAma senAnI ke rUpa khojate rahe, lekina unake khilApha kucha bhI hAtha meM kevala nAma bhara ko eka makAna ema.AI.jI. grupa nahIM lgaa| rAjanIti meM aise bahuta hI kama loga milate meM mere nAma para liyA gayA hai| svAmitva ke nAte merA haiM, jo kAjala kI koTharI meM rahakara bhI apane Upara usase koI saMbaMdha nahIM hai| kAlikha kI eka lakIra lagAe binA sApha-suthare kuTumba ke lie merA jIvana meM jo yogadAna bAhara nikala Ate haiN|' rahA, usako lekara mujhe kucha kahanA nahIM hai| saba bhagavAn mahAvIra ke 2500 veM nirvANa mahotsava, kuTumbIjana jAnate haiN| (1974) dharmacakra pravartana, indaura ke samozaraNa maMdira rupaye 25,000 kA byAja du:khI-dardiyoM ke tathA kA paMca kalyANaka (1981), bhagavAn bAhubali pAramArthika kAryoM ke liye hai| isameM jAtibheda nahIM pratiSThApanA sahasrAbdi evaM mahAmastakAbhiSeka ke avasara rhegaa| yaha rAzi ghara ke hI loga kameTI banAkara kharca para janamaMgala mahAkalaza (1980-81), mahAvIra TrasTa kreN| mujhe kisI kA 1 rupayA bhI denA nahIM hai| kA saMgaThana Adi AyojanoM meM unakI karmaThatA evaM maiMne jIvana meM anIti yA apavitra prakAra se dhArmikatA abhivyakta huI thii| eka rupayA bhI ghara meM nahIM Ane diyaa| sadA dharma / unake nispRhI jIvana kA anumAna unake dvArA aura janma-kula tathA kAMgresa-kula kI pratiSThA aura apanI mRtyu (4/9/81) se 2 dina pUrva (2/9/81) zobhA kA dhyAna rkhaa| yaha mere lambe jIvana kI kahAnI likhita unakI vasIyata, jo patra rUpa meM hai, se lagAyA hai| merI mRtyu ke bAda mere nAma para koI sAmAjika jA sakatA hai| ve likhate haiM- 'mere jIvana kA saMdhyAkAla kriyA kANDa na kiyA jaave| hai, ata: jIvana kA anta kisI kSaNa, kisI rUpa meM rASTrahita tathA samAjahita, sabase sneha aura mamatA bhI ho sakatA hai| merI jIvana dRSTi bAlyakAla se hI mere jIvana ke saMgIta rahe haiM, isako gAtA huA samatAbhAva sevA kI rhii| dhandhe Adi meM ruci svalpatama rhii| se isa loka se vidA houuN| yaha merI bhAvanA hai| merA kevala gRhastha kA uttadAyitva nibhAne ke liye upAdAna aura jJAna isameM sahAyaka ho, yahI cAha hai|' AjIvikA upArjana karatA rahA. jIvana sArvajanika kisI bhI vyakti dvArA likhe gaye patra sevA aura rAjanIti meM hI biitaa| usake jIvana-darzana kI spaSTa kara dete haiM yahA~ hama AjIvikA upArjana bhI savRtti aura sadbuddhi gaMgavAla sA0 ke apane putra vimalacaMda aura nirmala se kiyaa| lobha-lAlaca kI bhAvanA mana meM nahIM jagI, bAbU ke nAma likhe kucha patra sAbhAra de rahe haiN| jinase dhanasaMgraha kI lAlasA nahIM rhii| vicAra aura AcAra gaMgavAla sA0 ke jIvana-darzana ko bhalI-bhAMti samajhA jA kI pavitratA kA pUrA dhyAna rkhaa| kabhI lokamArga sakatA hai| For Private And Personal Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 287 vimalacaMda ko likhe 12 pharavarI 1958 ke patra hI haiN| AtI bhI raheMgI kintu hamAre puruSArtha aura karma meM ve likhate haiM-'.....maiM cAhatA hU~ tuma indaura lauTa aavo| meM nirbalatA nahIM rahanI caahie| jo kucha rUkhI-sUkhI bhagavAn degA, use usakA prasAda maiMne yaha dekhA hai ki tama hisAba ThIka se mAnakara saMtoSa kara leNge|.....' silasilevAra nahIM rakha paate| yaha kamajorI hai, ise dUra karanA caahie|.....' 21 disambara 1958 ke patra meM vimalacaMda jI isI viSaya meM 24 mArca 1965 ke patra meM ve ko ve likhate hai-'.....paise ko pUrva se adhika mahattva likhate haiM-'pichale mahIne se tumhArI mAMga adhika ho dene lage ho| duniyAI cIjoM ko AvazyakatAnusAra mahattva diyA jAnA caahie| lekina ve manuSya ke sira para rahI hai| vyaya AvazyakatAnusAra hI rahe to ThIka hai| phijUlakharca kI guMjAiza kama hI hai| yoM bhI tumane hisAba car3hakara nAcane lageM, usake mana kA sukha hara leN| isase to sadA manuSya ko sAvadhAna rahanA hai| tumheM bhI isa : nahIM bhejA hai| AzA hai vyaya meM atireka nahIM huA doSa se bacanA hai......' hogaa|.....' 28 jalAI 1959 ke patra meM gaMgavAla jI ne / / agasta 1965 ke patra meM nirmalabAbU ko likhA hai-....maiMne jIvana meM kisI ke sahAre kI apekSA gaMgavAla sA0 ne likhA thAhI nahIM kI, sivA bhagavAn ke| Akhira munaSya svayaM .... dharma sadAcAra to jIvana kA sAra hI nahIM, eka khudagarja nirbala prANI hai, vaha kyA kisI ko sahArA svayaM jIvana hai| jisake hAtha meM usakI dhvajA hai, vaha de sakatA hai| isI vizvAsa ke bala para maiM sadA DUbegA nahIM, sadA ubharegA aura sampanna rhegaa| tumane jindA rahA hU~ aura Aja bhI usI kA bharosA kara pUjana prArambha kiyA hai, yaha adhika sukha dene vAlI nizcinta huuN|' bAta hai|...' vimalacaMda ko hI likhe / / agasta 1959 ke jIvana ke avasAna se lagabhaga 3 varSa pUrva 22 patra meM unhoMne likhA hai- '...nirdoSa aura acche se acche / kAma ke bhI TIkAkAra hote hI haiN| ...prabhAva kA upayoga ___ mArca 1978 ko nirmala bAbU ke nAma likhA patra kitanA burA nahIM aura na vaha pApa hI hai phira bhI vaha rAjamArga / mArmika hai| kucha aMza dekheNnhiiN| jo rAjamArga nahIM, vaha dInoM aura asamarthoM kA mArga .... kriyAzIlatA bhI pratidina ghaTa rahI hai| hai| hameM jahA~ taka sambhava ho usase bacanA hai| phira bhI zarIra-zakti meM kamI Ane lagI hai| calane-phirane meM svAbhimAna se jIne ke lie kucha karanA to pdd'egaa| usakA bahuta kaThinAI hotI hai| yaha saba avasthA ke pariNAma jariyA janamArga hI honA caahie|.....' haiN| inase na cintita hU~ na du:khii| du:kha-sukha kA jo anubhava hotA hai, usako viveka ke sahAre AnandapUrvaka zrI nirmalabAba ko likhA 28 janavarI 1965 kA bhulAkara saba kriyAyeM utsAha aura pramoda bhAva se karatA patra nimna prakAra hai rahatA huuN| mujhe na baMgalA aura na anya bhautika cIjeM ..... manaSya ko nirAza aura hatotsAhita nahIM honA jIvana meM lubhA skiiN| maiM apane sAdhAraNa DhaMga se jIyA caahie| jIvana meM saphalatAyeM aura asaphalatAyeM AtI hU~ aura jIUMgA...' For Private And Personal Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 288 svataMtratA saMgrAma meM jaina 4 sitambara 1981 ko indaura meM ApakA nidhana kA nAma 'gaMgavAla basa sTaiNDa' rakhA gayA hai| ho gyaa| tatkAla sabhI sarakArI kAryAlaya va bAjAra A0- (1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-4, pRSTha-37 banda ho gye| bhopAla samAcAra pahaMcate hI sabhI sarakArI (2) jai0 sa0 rA) a0. pRSTha-63 (3) vIra nikalaMka. agasta 1995 kAryAlaya banda kara diye gye| 5 sita0 ko indaura ke (4) svadeza, indaura 5/9/81 (5) naI duniyA, indaura / -10-81, 5-9-81, (6-9-81, 3-9-82 (6) sanmati vANI, akTUbara 1981 sabhI sarakArI kAryAlaya va bAjAra baMda rhe| usI dina / (7) zatAbdI sandeza, indaura, (pAkSika) 15 sita0 8 / ApakI antyeSTi trilokacaMda hAIskUla meM huii| antyeSTi (8) navabhArata, bhopAla, 5-9-81 (9) indaura samAcAra, 5-9-81 meM bhAga lene upamukhyamaMtrI zrI zivabhAnu siMha solaMkI (10) lagabhaga bIsa abhinandana patra (11) sAptAhika dezabandhu Adi zatAdhika maMtrI/ vidhaayk| netA/ adhikArI 15-10-1987 (12) sva) zrI bhaiyA mizrIlAla gaMgavAla smRti grantha upasthita the| lagabhaga bIsa hajAra logoM ne apane 'priya zrI mizrIlAla jaina bhaiyyA' ko usa dina aMtima vidAI dii| jayapura (rAjasthAna) ke zrI mizrIlAla jaina kA unheM zraddhAJjali arpita karate hue zrI bAlakavi janma haramADA, jilA-ajamera (rAjasthAna) meM 1917 vairAgI ne kahA- 've jo kucha the AcaraNa meM the| kathanI meM haa| zrI jaina ne racanAtmaka kAryoM kA prazikSaNa zrI aura karanI meM koI vibheda isa vyakti ke jIvana meM haribhAu upAdhyAya se prApta kiyaa| isI kAraNa tatkAlIna kabhI nahIM AyA.... unakA koI duzmana nahIM thA, racanAtmaka kAryoM meM zrI jaina kI mahatI bhUmikA rahI virodhI aura Alocaka hajAra the|' thii| bahuta samaya taka unhoMne DiggI ThikAne kI janatA zrI kanhaiyA lAla khAdIvAlA ne kahA thA- ke bIca kArya kiyaa| 1942 ke bhArata chor3o AMdolana 'sakriya rAjanIti meM rahate hue bhI unakI prakRti ke samaya mizrIlAla jI satyAgraha karate huye ajamera sAdhu ke samAna thii| .....paM0 neharU aura zrImatI indirA meM giraphtAra kara liye gaye aura unheM eka varSa kI gAMdhI jaba bhI unase milate bhajana sunAye binA nahIM sajA dI gyii| svAdhInatA ke bAda zrI jaina khAdI jAne dete| ve eka mitavyayI maMtrI the|' grAmodyoga se jur3a gaye aura sadaiva harijana sevA Adi ___ ma0pra0 ke pUrvamaMtrI zrI dazaratha jaina ne kahA- racanAtmaka kAryoM meM lage rhe| 'eka niSThAvAna, sarala, sahRdaya iMsAna hamane kho diyaa| A)- (1) rA) sva) se0. pRSTha-619 (2) jai0 sa0 rA0 ve sacce zabdoM meM 'ajAtazatru' the|' a0, pRSTha-69 samAjasevI zrI bAbUlAla pATodI ne kahA thA zrI mukundIlAla bagheravAla ''bhaiyyA eka santa puruSa the| mere jaise aneka kAryakartAoM __zrI mukundIlAla, putra-zrI hajArI lAla bagheravAla ke pitA aura mArgadarzaka aba nahIM rhe|' kA janma garoTha, jilA-mandasaura (ma0pra0) ke cacAvadA __naI duniyAM (indaura) ne 5-9-8! ke apane gAMva meM 1917 meM huAApane iNTaramIDieTa taka zikSA sampAdakIya meM likhA hai-'....unakI saphalatA kI jar3a prApta kI thii| meM unakA ajAtazatru svabhAva rahA hai| yaha bAta ve saba zrI bApUlAla caudharI va zrI candavAsakara kI preraNA loga acchI taraha jAnate haiM, jinheM unake sAtha hI nahIM, se zrI bagheravAla svataMtratA saMgrAma meM zAmila hue, khilApha bhI kAma karane kA avasara milA hai|' unakI prajAmaNDala meM Apa sakriya rUpa se sadasya rahe va pUre smRti meM gommaTagiri meM gaMgavAla vidyA niketana kI sthApanA kI gaI hai| indaura ke eka vizAla basa sTaiNTa kSetra meM ghUma-phira kara unhoMne prajAmaNDala ke lie kArya For Private And Personal Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 289 kiyaa| mahidapura meM 1934 meM hone vAle prajAmaNDala zrI mulAyamacaMda jaina ke adhivezana meM inheM kSetra kA vizeSa pratinidhi banAkara zrI mulAyamacaMda jaina, nivAsI grAma-kAnhIvAr3A, bhejA gyaa| garoTha se aura bhI loga inake sAtha vahA~ jilA-sivanI (ma0pra0) ne 1930 meM jaMgala satyAgraha gye| zrI sarvaTe sA), zrI gaMgavAla jI, zrI totalA jI meM bhAga liyaa| phalata: sivanI va chiMdavAr3A meM 6 mAha va zrI khAdIvAlA se inakA nikaTa samparka rhaa| kA kArAvAsa bhogaa|| 1942 ke AMdolana meM zAmila hone ke lie A)-(1) ma0 pra0 sva0 saio, bhAga-1, pRSTha 241 Apane gAMva-gAMva jAkara logoM ko taiyAra kiyaa| pulisa zrI malAmacaMda jaina (yA malAyamacaMda jaina) kI hirAsata meM Apa aneka bAra rhe| harTana ke viruddha piNDaraI, jilA-maNDalA (ma0pra0) ke zrI unaka sAmane hA haTana mudAbAda', 'pulisa ka atyAcAra mulAyamacaMda jaina, putra-zrI jasakaraNalAla jaina ne 1942 banda hoM' Adi nAre lagAne para Apako khUba pITA gayA ke Andolana meM sakriyatA se bhAga liyaa| pahale Apa va banda kara diyA gyaa| bAda meM chor3a diyA gyaa| bhUmigata rahe kintu 3-2-1943 ko giraphtAra kara lie 1943-44 meM Apa rAjya lejisaleTiva kauMsila gye| Apako zrI ke0sI0 zrIvAstava daNDAdhikArI prathama ke sadasya rhe| 1944 meM rAmapurA ke prajAmaNDala zreNI, maNDalA dvArA tIna mAha ke sazrama kArAvAsa tathA adhivezana meM Apa koSAdhyakSa banAye gaye the| 500/- jurmAnA kI sajA dI gaI thii| jurmAnA na dene A)-(1) sva0 sa0 ma0, pRSTha-69-70 para tIna mAha kI sajA aura bhugatanI pdd'ii| pahale Apa maNDalA jela meM rahe phira 21-4-43 ko jabalapura zrI munnAlAla jaina senTrala jela bheja diye gye| deza prema ke kAraNa sAgara (ma0pra0) ke zrI munnAlAla jaina, putra-zrI Apane kisI taraha kI penzana Adi ko svIkAra nahIM phadAlI lAla ne 1942 ke bhArata chor3o Andolana kiyA thaa| meM 4 mAha kA kArAvAsa bhogA yataH Apane sAgara ke A0-(1) aneka pramANa patra pulisa kaptAna ke sira para DaMDe se prahAra kiyA thaa| A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-54 (2) zrI mulAyamacaMda jaina A0 dI0, pRSTha-71 jabalapura nagara nigama ke mahApaura aura mahAkauzala caimbara oNpha kaoNmarsa evaM ma0pra) laghu udyoga saMgaThana zrI munnAlAla jaina ke adhyakSa rahe zrI mulAyamacaMda jaina kA janma 19 chindabAr3A (ma0pra0) ke zrI munnAlAla jaina, janavarI 1920 ko jabalapura (ma0pra0) meM huaa| Apake putra-zrI bAbUlAla (yA kAlUrAma jaina) ko bhArata chor3o pitA kA nAma zrI dAlacaMda jaina thaa| mulAyama caMda jI Andolana meM bhAga lene ke kAraNa 12-11-42 sa kI zikSA jabalapara nAgapura aura banArasa meM huii| 1942 11-8-1943 taka kA kArAvAsa dekara jabalapura jela meM Apa banArasa meM iMjIniyariMga ke vidyArthI the, vahA~ meM rakhA gayA thaa| ApakA kArya kSetra jabalapura kAntikAriyoM se ApakA samparka huaa| Apa bama hI thaa| svataMtratA ke pazcAt Apa chindabAr3A jile meM kANDa meM giraphtAra hue tathA jabalapura aura banArasa kI basa gye| jeloM meM rakhe gye| A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, Apane apane sAthiyoM ke sAtha DAyanAmAiTa pRSTha 12 (2) svA) A) meM chindabAr3A jile kA yogadAna, (TaMkita zodha-prabandha)pRSTha-314 lagAkara havAI jahAja ko ur3A diyA thaa| isa sandarbha For Private And Personal Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 290 svataMtratA saMgrAma meM jaina meM apane eka sasmaraNa meM Apane zrI tapana mukharjI ko maiMne tathA mere sAthiyoM ne DAyanAmAiTa lagAkara usa havAI batAyA thA ki- "1939 meM maiMne sAIMsa kAleja nAgapura jahAja ko ur3A diyaa| ghaTanA navambara 42 ke AsapAsa se iMTaramIDiyaTa kiyA thaa| tIna sAla vahAM rhaa| kI hai| gAMdhI jI kA sevA grAma vardhA pAsa hI thaa| gAMdhI jI isa kAMDa kI jAMca kaI mahInoM taka calatI rhii| kA aura anya netAoM kA nAgapura AnA-jAnA lagA hamAre sAthI eka ke bAda eka pakar3e gye| maiM aMtima rahatA thaa| maiM sabhAoM meM jAyA karatA thaa| merI ruci varSa kI parIkSA dekara jabalapura A gyaa| mujhe julAI zurU se hI AjAdI kI lar3AI meM thii| 1939 meM tripurI 43 meM banArasa kalekTara ke vAraMTa para jabalapura meM kAMgresa kA adhivezana jabalapura meM huaa| isakA mere giraphtAra kiyA gayA tathA jabalapura seMTrala jela meM eka kizora mana para kAphI prabhAva pdd'aa| phira maiM banArasa mAha rakhane ke bAda banArasa jilA jela bheja diyA gyaa| meM iMjIniyariMga kA adhyayana karane calA gyaa| 1942 jahAM se mujhe banArasa ke seMTrala jela sthAnAntarita kiyA meM maiM prazikSaNa ke silasile meM gana kairaja phaikTrI se gyaa| janavarI 45 meM jaba gAMdhI jI kA briTiza sarakAra saMbaddha huaa| taba jabalapura meM rhaa| hama phuhAre meM rahate ke sAtha samajhautA huA taba hameM chor3A gyaa| rihA hone the jo una dinoM svataMtratA AMdolana kI gatividhiyoM ke bAda maiM jabalapura vApasa A gyaa|' kA kendra thaa| 14 agasta 1942 ko mere ghara ke pAsa AjAdI ke bAda Apa pradeza kI rAjanIti meM ghamaMDI caurAhe para ThAkura gulAba siMha kI zahAdata huii| sakriya rahe! gAMdhIvAdI vicAradhArA hone ke kAraNa unhIM dinoM phuhAre aura AsapAsa ke kSetra meM aMgreja Apa zrI jayaprakAza nArAyaNa ke AhvAna para prajA sainikoM kI Tukar3iyA~ tainAta kara dI gaI thiiN| unhoMne sozalisTa pArTI ke sadasya bne| Apa nagara nigama kI jo atyAcAra DhAye unheM bhI maiMne najadIka se dekhA thaa| sthAyI samiti ke adhyakSa, mahApaura, ma0pra0 laghu isI bIca zrI sItArAma jAdhava aura zrI satyendra prasAda udyoga saMgha ke saMsthApaka-adhyakSa (AjIvana), mizra, jo ki bhUmigata rahakara nagara meM AMdolana calA jabalapara nagara svataMtratA saMgrAma sainika saMgha ke adhyakSa rahe the, unase bhI merA samparka bnaa|' Adi aneka padoM para rhe| Apane batAyA thA ki-'inhIM saba bAtoM se preraNA A0- (1) ma0pra0 sva0 sai), bhAga-1, pRSTha-92 (2) lekara jaba maiM akTUbara 42 meM banArasa iMjIniyariMga ma0 sa0, pRSTha ba-24 (3) svA) s|| ja), pRSTha-150 (4) gajaratha kaoNleja vApasa lauTA taba mere bhItara yaha icchA balavatI mahotsava smArikA, 1993, pRsstth-4| ho gaI thI ki maiM gAMdhI jI ke bhArata chor3o Andolana zrI mulAyamacaMda jaina meM kisI na kisI rUpa meM sakriya bhAga luuN| merA zrI mulAyamacaMda jaina kA janma 1921 meM Tar3A iMjIniyariMga kA phAinala iyara thaa| phira bhI maiM (sAgara) ma0pra0 meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI vizvavidyAlaya meM bhUmigata rahakara tor3aphor3a karane vAle nanhAIlAla jaina thaa| deza ko chAtroM ke dala meM zAmila ho gyaa| dala ke sAtha maiMne svataMtratA dilAne ke liye relave yArDa meM iMjinoM ke tor3aphor3a kA prazikSaNa prApta 1942 meM Apa kAMgresa kiyaa| ke sadasya bane aura dezavyApI isI bIca sarakAra kI ora se kaoNleja meM AMdolana meM bhAga liyaa| eronATiksa (havAI jahAja iMjIniyariMga) kA prazikSaNa julUsa meM tor3aphoDa kI dene ke lie eka havAI jahAja rakhA gyaa| eka rAta kAryavAhI karane se For Private And Personal Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 291 Apako giraphtAra kiyA gyaa| Apako 12 mAha kI aMgreja ke bacce ko, duniyA se haTA deNge|| sajA milI, jise 6 mAha sAgara jela meM aura 6 mAha ahA, bhArata piyArA hai vaha jaga se niyArA hai| damoha jela meM kaattii| isa ghaTanA ke bAda Apake pitA jI svargavAsI ho gye| zrI jaina ke sAthI amara zahIda ___ gAMdhI jI dUlhA bane, aura dulhana banI srkaar| sAbUlAla jaina gar3hAkoTA meM pulisa kI golI se mAre saba kAMgresa bane barAtI aura nAI banA thaanedaar|| gaye the| AjAdI kI lar3AI meM zrI jaina apane sAthiyoM gaMdhI jI jevana ko baiThe, negana meM mAMge svraaj| ke sAtha gAte the lArDa irvina kahata haiM jIjA, gaune meM deMge svraaj|| hAra gayI sarakAra, jAlima hAra gayI ahA, bhArata piyArA hai vaha jaga se niyArA hai| pakar3a pakar3a kara chor3a rahI hai yaha lar3akA thA mulAyamacaMda jain| mulAyamacaMda TUTe nAte jor3a rahI hai kA janma zahaDola (ma0 pra0) meM 1928 meM huaa| pitA lUTe bezumAra kA nAma zrI mUlacaMda thA, jo kapar3e ke vyApArI the| hAra gaI sarakAra jAlima hAra gaI A0- (1) ma) prA) sva) sai0, bhAga-2, pRSTha-55 mUlacaMda jI ke pitAjI 1882 ke AsapAsa panAgara (2) sva) pa se Akara zahaDola meM base the| zrI mulAyamacaMda vidyArthI jIvana se hI zrI mulAyamacaMda jaina paM0 zambhUnAtha zukla Adi netAoM ke samparka meM rahane zrI mulAyamacada jaina, putra-zrI vazIdhara kA janma se tiraMgA lekara jalasa nikAlate the aura gIta gAte calate 1918 meM jabalapura (ma0pra) meM huaa| 1942 ke bhArata the| ve bhAvuka, garma mijAja, laganazIla va nirbhIka se chor3o Andolana meM Apa sakriya rahe aura 6 mAha kI kAryakartA the| sajA bhogii| isase pUrva 1932 meM Apa rela kI jaMjIra ____1942 ke AMdolana meM Apa par3hAI chor3akara khIMcakara satyAgraha ke julma meM bhI pakar3e gaye the| AMdolana meM kUda pdd'e| zahaDola meM jaba 'bAra-phaNDa' A0- (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga 1, pRSTha 91 (2) sva0 sa0 ja), pRSTha-156 kI mITiMga cala rahI thI to Apane tiraMgA UMcA karake 'bhArata mAtA kI jaya' udghoSa kara diyaa| tatkAla zrI mulAyamacaMda jaina Apako giraphtAra kara liyA gayA aura senTrala jela rIvAM Aja ke nukkar3a nATakoM kI taraha 1942 ka bheja diyA gayA. jahA~ Apa pAMca mAha (|| apraila 1942 AMdolana ke dinoM meM eka 14 varSa kA lar3akA jahA~ / lar3akA jahA se 11 sitambara 1942) kaida rhe| ApakI dharmapatnI bhI 20-40 logoM kA jana-samUha dekhatA jora-jora se bhI rASTIya bhAvanAoM se otaprota thiiN| apane chAtra jIvana rASTIya bhAvanA se ota-prota gIta gAne lgtaa| gIta ke meM unhoMne bhI jalasoM meM sotsAha bhAga liyA thaa| bola kucha yU~ huA karate the A0- (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-5, pRSTha-313 (2) aMgreja ke bacce ko duniyA se haTA deNge| svA0 A) za), pRSTha-151-152 gorI sI isakI sUrata miTTI meM milA deNge|| zrI mulAyamacaMda jaina 'halavAI' hama zera ke bacce haiM marane se nahIM ddrte| halavAI' upanAma se vikhyAta piNDaraI, vaha eka ko mAregA hama dasa ko girA degeN| __ jilA-maNDalA (ma0pra0) ke zrI mulAyamacaMda jaina, pAnI kI jagaha apanA hama khUna bahA deNge| putra- zrI vRndAvana kA janma 1916 meM huaa| Apa gAne For Private And Personal Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 292 svataMtratA saMgrAma meM jaina gA-gA kara janatA meM svataMtratA kA alakha jagAte the| zrI mUlacaMda siMghaI 1940 ke vyaktigata satyAgaha meM Apane khulakara bhAga bAbaI, jilA-hozaMgAbAda (ma0pra0) ke zrI liyaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM tor3a-phor3a mUlacaMda siMghaI, putra-zrI paramAnanda kA janma 1910 kI kAryavAhI meM Apa pakar3e gaye, phalata: 2 sitambara meM huaa| mAdhyamika zikSA prApta siMghaI jI ne 1942 se 1 mArca 1943 taka maNDalA jela meM kArAvAsa 1940-41 ke vyaktigata satyAgraha meM bhAga liyaa| kI sajA bhugatanI pdd'ii| Apake anuja gulAbacaMda jI 1942 ke bhArata choDo Andolana meM bhI Apane bhI jelayAtrI rahe haiN| sakriya bhAga liyA evaM eka varSa kA kArAvAsa bhogaa| A0 (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-213 siMghaI jI maNDala tathA tahasIla kAMgresa kameTI ke (2) jai0 sa0 rA0 a0 lagAtAra 15 varSa adhyakSa rhe| khAdI grAmodyoga saMgha ke sAva mUlacaMda jaina bhI Apa avaitanika maMtrI rhe| deza ke nivAsiyoM ko apamAnita, utpIr3ita A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-337 (2) aura parAdhInatA ke jIvana se ubArane ke liye jinhoMne sva0 sa0 hA0, pR0-112 svataMtratA saMgrAma meM kaSTa uThAye aura svataMtra bhArata ke zrI megharAja jaina sapane sajAye- 'jahA~ saba sukhI hoMge, saba samAna zrI megharAja jaina, patra-zrI gaNezIlAla jaina kA hoMge, koI bhUkha se nahIM maregA, jahA~ nyAya kA rAjya janma 10 jUna 1921 ko grAma-DIkena, tahasIla-jAvada, hogA'- ve hI svataMtratA rUpI bhavana ke nirmAtA sainika jilA-mandasaura (ma0 pra0) meM abhAvagrasta jIvana vyatIta karane ko bAdhya hue| huaa| apane vidyArthI jIvana kaTaMgI ke zrI sAva mUlacaMda jaina aise hI dukhI meM mAtra 19 varSa kI Ayu meM senAniyoM ke eka udAharaNa rahe haiN| Apake pitA kA Apa gAMdhI jI kI vicAradha nAma zrI phUlacaMda jaina thaa| ApakA janma 1902 meM rA se prabhAvita hokara AjAdI kaTaMgI, tahasIla- pATana, jilA-jabalapura (ma0pra0) ke Andolana meM kUda pdd'e| meM huaa| Apane 1939 meM gAMdhI jI ke savinaya avajJA ke daurAna kaTaMgI meM agraNI kAryakartA ke rUpa meM sAva jI Andolana meM haidarAbAda Arya satyAgraha meM bhAga liyaa| isa kAraNa sakriya ho gye| jaMgala kAnUna bhaMga kiyA, phalataH 18 mAha ke kArAvAsa kI sajA huI tathA dinAMka 22 pulisa ne lAThiyoM se zarIra chalanI banA diyA jUna ko gulabago senTrala jela bheja diyA gayA kinta AjIvana vaha zArIrika daurbalya gayA nahIM / cAra mAha isI bIca nabAba haidarAbAda va AndolanakAriyoM meM kI kaThora kArAvAsa kI sajA aura 50 rupaye jarmAnA samajhautA ho jAne se zrI jaina 17 agasta ko anya kiyA gayA, jurmAnA na dene para Der3ha mAha kI sajA AMdolanakAriyoM ke sAtha chor3a diye gye| aura bhoganI pdd'ii| jabalapura jela meM 5 1/2 mAha vApasa lauTane para megharAja jI ne sArvajanika bhISaNa yAtanAyeM sahate hue sajA pUrI kii| sabhA kI sthAnIya kameTI ke maMtrI pada kA kArya hAtha 1942 ke Andolana meM bhI Apane bhAga liyA meM liyA aura isake sAtha-sAtha harijana sabhA ke aura 6 mAha ke kArAvAsa kI sajA bhogii| adhyakSa pada kA kAryabhAra smbhaalaa| 1942 ke bhArata A0 (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-123 (2) choDo AMdolana ke daurAna DIkena sthita zrI jaina ke sva0 sa0 pA0, pRSTha-102 For Private And Personal Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 293 makAna kI talAzI pulisa dvArA lI gaI tathA pulisa ke Andolana meM bhAga lene ke kAraNa 9 mAha kA sabhI kAgajAta tiraMgA va sIleM jabta karake calI gii| kArAvAsa Apako bhoganA par3A thaa| palisa zrI jaina ko va unake sAthiyoM ko giraphtAra A) (1) ma(0 pra0 sva) sai), bhAga-1, pRSTha-93 karanA cAhatI thI kintu Apa kisI prakAra palisa (2) svA) sa0 jA), pRSTha-158 ko cakamA dene meM saphala ho gaye aura giraphtArI se zrI motIlAla jaina baca gye| bAda meM ratanagar3ha pulisa ne zrI jaina kA nAma kaTanI, jilA- jabalapura (ma0pra0) ke hisTrIzITara kI sUcI meM jor3a diyaa| isa prakAra zrI motIlAla jaina, patra-zrI kanchedI lAla kA janma zrI jaina para pulisa hara samaya kar3I nigarAnI rakhane 1924 meM huaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM lgii| yaha krama lagabhaga 6 mAha taka claa| anta meM bhAga le| 1 6 mAha kA kArAvAsa Apane mogaa| tatkAlIna pulisa adhIkSaka zrI candrakAnta tivArI ne A) (1) 40 pra0 sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-93 nigarAnI Adeza nirasta kiyaa| zrI motIlAla jaina A- (1) ma) pra0 sva) sai0, bhAga-4, pRSTha-217 baralI, jilA rAyasena (ma0pra0) ke zrI motIlAla (2) svaa| sa) pa), pRSTha-105 jaina, putra- zrI kharagarAma jaina kA janma 1898 meM huaa| zrI merulAla jaina 1948 ke bhopAla rAjya vilInIkaraNa Andolana meM grAma- bhAbharA, jilA- jhAbuA (ma0pra0) ke Apane bhAga liyA tathA eka mAha ke kArAvAsa kI zrI merulAla jaina, putra- zrI pRthvIrAja jaina kA janma sajA bhogii| 4 jUna 1918 ko huaa| 1930 meM vidyArthI jIvana se A0-(1) ma0 pra0 svA) sai0, bhAga-5, pRSTha-79) hI Apa rASTrIya Andolana meM sakriya ho gaye tathA zrI motIlAla jaina bandI banAye gye| ma0pra0 zAsana ne sammAnapatra pradAna kaTaMgI, jilA-jabalapura (ma0pra0) nivAsI kara Apako sammAnita kiyA hai| zrI gulAbacaMda jaina ke suputra zrI motIlAla kA janma A) (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga 4, pRSTha- 143 1923 meM huaa| 1942 kI agasta krAMti meM Apa mAsTara motIlAla kUda pdd'e| thAne para tiraMgA jhaMDA phaharAne ke liye jina AgarA (u0pra0) ke mAsTara motIlAla jI navayuvakoM kA dala cala par3A thA unameM zrI motIlAla kAMgresa ke prasiddha kAryakartA rahe haiN| 1942 ke bhI the, ve nirbhIka rUpa se thAne meM bar3hate hI gaye, Andolana meM 'AjAda hindustAna' parce bAMTane ke bandUkeM Apako bhayabhIta nahIM kara skii| phalataH sandeha meM Apako cha: mAha kI sajA huI thI, lekina Apa pakar3e gaye, hathakaDI DAlI gayI aura bandI apIla meM Apa chor3a diye gaye the| banAkara kendrIya kArAgAra jabalapura le jAye gaye jahA~ A).. (1) jai|) sa0. rA) a0 (2) u0 pra0 je0 bhArata rakSA kAnUna kI dhArA 129 ke antargata dinAMka dhA), pRSTha-1 8 sitambara 1942 se 31 maI 1943 taka apane sahayogI baMdhuoM ke sAtha kaida rhe| jela se mukta hone zrI motIlAla jaina para racanAtmaka kAryoM meM lage rhe| zrI motIlAla jaina, putra-zrI umarAva lAla kA / A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-93 janma 1904 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1930 (2) svA) sA) pA0, pRSTha-100 For Private And Personal Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2104 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI motIlAla jaina pannA rAjya kI DI0epha0 o0 meM 2 mAha (20) -8-42 zrI motIlAla jaina, putra-zrI ToDaramala kA janma se 20-10-42 taka) rhe| parantu sajA nahIM dI gii|' 1912 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1930 ke namaka A)-(1) sva) para) evaM pramANa ptr| satyAgraha meM Apane bhAga liyaa| 1932 ke Andolana seTha zrI motIlAla jaina meM jela yAtrA kii| 1942 ke bhArata chor3o Andolana hADotI ke sapUta zrI motIlAla jaina ne rASTrIya meM bhUmigata rahakara Andolana ko jAgRta banAye rakhane svAdhInatA Andolana kI jvAlA meM tana-mana-dhana ke lie anya kAryakartAoM se samparka sthApita kara samarpita kara deza kI AjAdI rA0A0 meM ullekhanIya yogadAna Apane diyaa| Apa meM apratima yogadAna diyA hai| kula milAkara lagabhaga 2 varSa kArAvAsa meM rhe| zrI motIlAla jaina jinheM loga zrI jaina rASTrIya kAryoM meM sadaiva agraNI rahe the| Adara se 'seTha sAhaba' kahakara A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-93 pukArate haiM, kA janma jodhapura (2) sva) sa) ja), pRSTha-158 (rAja0) ke zvetAmbara jaina zrI motIlAla jaina parivAra meM zrI jayacaMda ___ kaTanI, jilA- jabalapura (ma0pra0) ke luNAvata ke yahA~ 5 disambara 1908 ko huaa| mAtA zrI motIlAla jaina, putra-zrI rAjavaTa ko 1930 ke kA nAma rAjabAI thaa| inakI mAtA dharmaparAyaNa mahilA jaMgala satyAgraha meM bhAga lene para giraphtAra kara liyA * thIM, jisakA asara seTha sAhaba para pdd'aa| zrI jaina gayA aura 4 mAha 20 dina ke kArAvAsa tathA 15 ru0 kI prArambhika zikSA jodhapura meM huyI aura gyAraha varSa ke arthadaNDa kI sajA dI gii| kI alpAyu meM hI ve mA~garola ke seTha dhanarAja vaidya A)-(1) ma0pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pR()-93 ke yahA~ goda Aye, jinakA mukhya vyavasAya lena-dena kA thaa| paM0 motIlAla jaina zAstrI zrI jaina kI Age kI par3hAI mA~garola meM hI zrI paM0 motIlAla jaina zAstrI kA janma hyii| unhoMne 1925 meM eDavAMsa hindI parIkSA tathA |-1-1924 ko grAma bagarodA, tahasIla- baMDA, jilA- 1935 meM hindI sAhitya sammelana ilAhAbAda se sAgara (ma0pra0) meM huaa| vizArada parIkSA uttIrNa kii| Apake pitA kA nAma zrI seTha sAhaba ko rAjanIti meM Ane kI preraNA baTTalAla jaina thaa| Apake sarvaprathama 1930 meM mahAn krAntikArI vijaya siMha sandarbha meM svAdhInatA senAnI 'pathika' se milii| zrI RSidatta mehatA va paNDita aura pUrva lokasabhA sadasya nayanarAma zarmA bhI inake rAjanaitika preraNAsrota rhe| zrI rAma sahAya tivArI ne 1938 meM koTA rAjya prajAmaNDala ke adhyakSa likhA hai ki 'inhoMne chatarapura paM0 nayanUrAma ne inheM maNDala kA sadasya manonIta kara nnA rAjya meM bhUmigata rahate hue kArya kiyaa| diyaa| 193) ke maI mAha meM mAMgarola meM prajAmaNDala vizeSata: ciTThI-patrI bAMTane kA kAma ye karate rahe, ke sammelana kA Ayojana kiyA gayA jisameM Apa ata: svataMtratA senAnI kI kaiTigarI meM Ate haiN| ye svAgatAdhyakSa the| bAda meM Apa saikreTarI cune gye| isI For Private And Personal Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa varSa se Apa mA~garola meM khAdI kA kar3hAI-bunAI kA kArakhAnA kholakara khAdI ke pracAra meM laga gye| 1940 meM koTA riyAsata ke uttarI bhAga meM akAla par3ane para Apane akAla pIr3ita sahAyatA kameTI kholii| isI varSa Apako DI()AI()Ara) meM pakar3A gayA aura cetAvanI dekara chor3a diyA gyaa| jUna 1941 meM seTha sAhaba ne koTA meM prajAmaNDala kA phira sammelana Ayojita kiyaa| disambara meM Apa eka ziSTamaNDala lekara mahAtmA gAMdhI ke pAsa sevAgrAma (vardhA) gye| janasattA, dillI (14 julAI 1997) ko diye gaye eka sAkSAtkAra meM apanI giraphtArI aura kAryakalApa ke sandarbha meM Apane kahA thA ki- 'maiMne 1938 meM rAjya prajAmaNDala kA sadasya banakara jana-cetanA phailAne kA kArya zurU kara diyA thaa| isa daurAna mA~garola meM do adhivezana bhI kiye the| padayAtrA bhI kI lekina yaha saba zurUAta thI / .... ..hameM isa kSetra se haTane ke lie kaI pralobhana milate the / dhamakiyA~ aura yAtanAe~ bhI milatI thIM, lekina hamAre sira para eka hI junUna thA deza ko AjAda karAne kA / ' 1942 ke Andolana meM apanI giraphtArI ke sandarbha meM Apane kahA thA-- '1942 kI agasta krAMti ke daurAna mahAtmA gAMdhI kI giraphtArI ke bAda isa Andolana meM prajAmaNDala dvArA jamakara hissA lene ke kAraNa mujhe pahalI bAra 22 sitambara 1942 ko mA~garola meM giraphtAra kiyA gayA tathA koTA lAkara 15 disambara taka jarAyamapezA ghara meM baMdI banAkara najarabaMda rakhA gyaa| isa daurAna hamane cAra dina bhUkha har3atAla bhI kI thii|' dUsarI bAra zrI jaina ko bambaI se koTA Ate samaya koTA sTezana para utarate hI giraphtAra kara liyA gayA aura hathakar3I DAlakara ajamera le jAyA gyaa| ajamera meM Apako ATha dina jela meM rakhA gyaa| bAda meM nyAyAlaya ke Adeza se rihA kiyA gyaa| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 295 patrakAritA ke kSetra meM bhI seTha sAhaba agraNI the| apraila 1947 meM koTA se Apane 'jayahinda' sAptAhika patra nikAlA thA, jisake sampAdaka bhI Apa svayaM hI the / isa patra ke 26 aMka hI nikala pAye the ki 30 sitambara 1947 ke aMka meM 'bharatapura va alavara riyAsata kI neharU sarakAra ke khilApha hathiyArabanda sAjiza' zIrSaka se prakAzita samAcAra par3hakara sarakAra ne usa aMka kI pratiyAM va presa kI jamAnata 450/- ru (0) jabta kara lii| 1944 meM zrI jaina ko 'kastUrabA gAMdhI memoriyala TrasTa' koTA maMDala kA saMyojaka banAyA gayA thaa| 1940 se 1950 taka koTA kendrIya sahakArI baiMka ke saMcAlaka sadasya va 1943 se 1950 taka adhyakSa rhe| svataMtratA ke pazcAt 1949 meM banI vRhad rAjasthAna sarakAra ke pradhAnamaMtrI zrI hIrAlAla zAstrI ne unheM mantripariSad meM zAmila karanA cAhA thA para zrI jaina ne manonIta sadasya ke rUpa meM maMtrI banane se manA kara diyA thaa| samAjasevA ke kAryoM meM sakriya rUpa se jur3e seTha sAhaba ne aneka chAtroM ko chAtravRttiyA~ dIM, rojagAra dilAye va niHzulka Ayurvedika auSadhAlaya claayaa| Aja bhI ve sarakAra se prApta svataMtratA senAnI peMzana janahita ke kAryoM meM lagAte haiM peMzana ke rUpa meM ekamuzta prApta lagabhaga sATha hajAra rupaye kI dhanarAzi unhoMne sArvajanika saMsthAnoM ko anudAna ke rUpa meM de dI thii| zrI jaina ke vicAra haiM- 'svataMtratA se pahale kisAnoM, zramikoM ko DarAyA jAtA thA, dhamakAyA jAtA thaa| zAsaka varga dvArA una para atyAcAra kiye jAte the| socA thA AjAdI ke bAda yaha saba khatma ho jAegA, berojagArI miTa jAegI, kisAnoM kI hAlata sudhara jAegI, para hAlAta aura badatara hote jA rahe haiN|.....aaj svataMtratA senAniyoM ko pUchatA kauna For Private And Personal Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 296 svataMtratA saMgrAma meM jaina hai? unakI ijjata kyA hai? koI bhI ijjata nahIM tejAvata jI kA janma jyeSTha zukla / saMvat krtaa| Aja deza ko maujUdA hAlAta se ubArane ke 1944 ( 1886 I0) ko udayapura (rAja)) jile ke lie sabase pahale vyApaka stara para phaile bhraSTAcAra eka choTa se grAma koliyArI meM huaa| urdU, hindI evaM kA unmUlana karanA hogaa|' gujarAtI tInoM bhASAoM para unakA samAna adhikAra thaa| A0-(1) rA0 sva0 se0, pR0-538 (2) janasattA, dillI, vivAha se parva hI ve jhADola Akara sthAnIya jAgIradAra dinAMka / 4 julAI 1997 (3) aneka pramANa-patra (4) zrI maheza ke yahA~ kAmadAra kA kArya karane lge| yahIM Apane kamAra jaina (baramuNDA ) dvArA preSita pricy| jAgIradAroM dvArA kisAnoM evaM garIboM para kiye jAne vAle zrI motIlAla TaDaiyA krUra atyAcAroM ke vIbhatsa rUpa ke darzana kiye| antataH sAhUkAra parivAra meM janma lene vAle TaDaiyA jI unhoMne ThikAne kI naukarI chor3a dI aura mAtrIkuNDiyA ko artha-saMyama kI bhAvanA grasita nahIM kara skii| (cittaur3agar3ha) jAkara sarvaprathama mevAr3a rAjya ke julmoM ApakA janma 10-10-1905 ko lalitapura (u0pra0) ke khilApha 'ekI' nAmaka Andolana kA sUtrapAta meM zrI kizorI lAla TaDaiyA ke yahA~ huaa| Apa kiyaa| kAMgresa ke karmaTha kAryakartA ke rUpa meM jAne jAte the| yahIM para zrI tejAvata ne eka kisAna mele meM hajAroM 1942 meM deza hitArtha AMdolanoM meM kAMgresa kAryakartAoM kisAna bhAIyoM kA rAjya ke jalma ke khilApha khaDe kI gupta sahAyatA karane se pulisa ne kupita hokara hone ke lie AhvAna kiyA aura hajAroM kI tAdAda meM bhArata rakSA kAnUna kI daphA 38 meM giraphtAra karake kisAna kAztakAroM ke sAtha udayapura Akara mahArANA | varSa kI sajA aura 100) ke daMDa se Apako zrI phatehasiMha ko eka jJApana diyA jisameM mevADa kI Dita kiyaa| arthadaMDa adA na karanepara 3 mAha kA janatA para lagAna baMgAra kI 2 / kalameM peza kara yaha atirikta kArAvAsa milaa| jIvana bhara adamya utsAha nivedana kiyA ki ye kalameM mApha honI caahie| darabAra se kAMgresa ke kArya karate rahane vAle TaDaiyA jI ne ne unameM se 18 kalameM mApha kara dI, tIna kalameM sAmAjika saMsthAoM kI sthApanA meM tana-mana-dhana se jinameM jaMgalAta, sUara baiTha-begAra thI, mApha nahIM kI, sahayoga diyaa| ApakA nidhana 15-5-60 ko haa| huaa| inhoMne udayapura ke jagadIza maMdira kI sIr3hiyoM para khar3e A) (1) jai0 sa) rA) a) (2) ra nI0, pRSTha-87 ho kara yaha ailAna kara diyA ki (3) 'TA) bAhubali kumAra dvArA preSita paricaya (4) putra zrI jinendra 18 zarte mahArANA sAhaba ne chor3a dI haiM aura 3 mevAr3a kumAra dvArA prepita ptr| ke paMcoM ne| isa prakAra apanI zarte maMjUra ho cukI haiN| zrI motIlAla tejAvata isake pazcAt udayapura se ravAnA hokara tejAvata _ 'rAjasthAna ke jaliyAMvAlA kANDa' nAma se jI nAI koTar3A, AgapurA, mAdar3I, jhADola Adi sthAnoM vikhyAta udayapura ke bhIlakANDa, jisameM 1200 nihatthe se bhramaNa karate huye saikar3oM bhIloM ke sAtha Akar3a bhIla eka sAtha mAre gaye the, ke sUtradhAra zrI motIlAla gAMva meM phuNce| vahAM para jhADola ke rAjA sA() kuberasiMha tejAvata kI carcA ke binA bhAratIya svataMtratA saMgrAma va koliyArI kA kamAlakhAM sipAhI unheM mArane hetu kA itihAsa adhUrA hI rhegaa| zrI arjunalAla seThI ne Aye, vahAM thora kI bAr3ha meM inase unakA mukAbalA jisa krAnti kA sUtrapAta kiyA thA, vizeSata: rAjasthAna bhI huaa| ve golI calAne hI vAle the ki ekadama hallA meM usI kI agalI kar3I the zrI motIlAla tejaavt| ho jAne se bhAga gye| isa prakAra tejAvata jI zahIda For Private And Personal Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private And Personal Use Only JAINOLOGITAL DESEARCH SOCIETY RAJAST *NAR.BIKANER ER.1570 bhAratIya saMvidhAna nirmAtR sabhA ke sadasya, sAMsada, svataMtratA senAnI zrI balavanta siMha mehatA jainolaoNjIkala risarca sosAyaTI meM bhASaNa dete hue 1938 I. meM tripurI kAMgresa adhivezana kA pratIka cinha kamAniyA geTa, jabalapura ( ma0pra0) ( isa adhivezana meM saikar3oM jaina bandhu svayaMsevaka ke rUpa meM sammilita hue the ) Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir S HABAR FREE svataMtratA senAnI, vidhAyaka bAbU ratanalAla jaina, bijanaura (u0pra0) apane nivAsa para tatkAlIna pradhAnamaMtrI mAnanIya zrI morArajI desAI ke sAtha E Ese bhArata kI AjAdI kI paccIsavIM sAlagiraha para mahAmahima rASTrapati zrI vhI. vhI. giri ke sAtha eka mulAkAta meM svataMtratA senAnI zrI ratanacaMda jaina, jabalapura (ma0pra0) bAyeM se dUsare For Private And Personal Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sivika senTara, jabalapura (ma.pra.) meM ma.pra. zAsana dvArA sthApita, patrakAra evaM svataMtratA senAnI zrI hukmacaMda 'nArada' kA sTecyU - SPERHIT mahAvIra vAla saMskAra kendra, TIkamagar3ha (ma.pra.) meM sthita svataMtratA senAnI evaM pUrva mukhyamaMtrI bhaiyA mizrIlAla jI gaMgavAla kA sTecya For Private And Personal Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1942 meM jaina krAntikAriyoM kA gaDha rahA zrI syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI (u0pra0) H opeganetara jabalapura (ma.pra.) kA tatkAlIna TAuna hAla (vartamAna gAMdhI bhavana) jahA~ krAntikArI zrI premacaMda jaina 'ustAda' ne dhvajArohaNa kiyA thA For Private And Personal Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir artaman UMARWARDAN tha w BUSIC gAMdhI cauka, damoha (ma0pra0) jahA~ 1942 meM zrI raghuvara prasAda modI ko jUtoM kI ThokaroM se itanA pITA gayA thA ki sArA prAMgaNa lahUluhAna ho gayA thA bhAratIya saMvidhAna nirmAta sabhA ke sadasya (saMvidhAna nirmAtA) zrI balavanta siMha mehatA udayapura (rAja.) se sAkSAtkAra lete hue lekhaka DaoN0 kapUra canda jaina For Private And Personal Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra mmnwn khy rsht tjwry rsy'y kh blw sh br s kh bl yh wh khh bz hm w jwsh m mn khmh dr yrn w khnwdh rdw zbn kh ykhstry try dy. fty wr trykhy mqmt khw nhyN mn rn ny myry bt myN rm rslh khy yddyttr jyw prshh njmyn jwy'ntt yddyttr jyn bltr w www.kobatirth.org For Private And Personal Use Only w jmyn rwy khy wkd n r bh khshty chyny dr yn myn sl bh r phr kh nm hy gr hm khw mnh sy bwn . w khy khh jn khr nsny sy khy s tslyy hm sdh ml wr sy sy bnh mn qbl wr m w t kh 4 r z rwy syny khy mhy dst sz dr yrn drnd. m myN mn w mn mym y myr yh byn yrny khh dd b b y d w sl nh wly rd pysh khy mjls skhs wr khly my twrr rwd . fry khThyt md shdh bry pydh dr yn prw. bly ptrwshymy mydn myN pyr sy my wr bywy pr dr byn pr my shwd w dr swmyn rsmy w Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaina pradIpa, devabanda ke apraila 1930 ke aMka kA mukha pRSTha, jisameM prakAzita zrI jyoti prasAda jaina ke lekha 'bha. mahAvIra aura mahAtmA gAMdhI' ke kAraNa yaha aura isake bAda kA aMka (jisameM ukta lekha kA avaziSTa aMza chapA thA) sarakAra dvArA jabta kara liyA gayA thaa| isake bAda jena pradIpa kA prakAzana banda ho gayA thaa| jaina pradIpa taba urdU meM chapatA thaa| gATagAMva, jilA-narasiMhapura (ma.pra.) kA svataMtratA senAnI kIrti stambha jisa para vahA~ ke senAniyoM ke nAma aMkita haiN| sAtha meM khar3e haiM lekhaka DaoN0 kapUra canda jaina citra saujanya - zrI zazAMka jaina, goTegAMva Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ANSLA bhAratIya saMvidhAna kI mUla prati meM bhagavAna mahAvIra kA citra NEETHARANTE R ASAIRRRRRRIOR statsANE bhAratIya saMvidhAna kI mUlaprati kA pRSTha 63 jisa para bhagavAn mahAvIra kA citra aMkita hai Tashan mms For Private And Personal Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir RALA Tamasha 4433 5 parama pUjya AcArya vidyAnanda jI mahArAja se 'amara jaina zahIda' pustaka kA lokArpaNa karane hetu nivedana karate lekhaka DaoN. kapUra caMda jaina saMyakta jaina milane pari" ApakA hArdika pani LIKE DaoN0 (zrImatI) jyoti jaina kI pustaka 'svarAjya aura jaina mahilAyeM' kA lokArpaNa karate hue zrI aravinda kumAra jaina, tatkAlIna svAsthya rAjyamaMtrI, uttara pradeza, lakhanaU For Private And Personal Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 297 hote-hote bce| isa Andolana kI jAnakArI hara gAMva para milatA rahatA thaa| ata: pUjya bApU ke AdezAnusAra va Asa-pAsa kI riyAsatoM meM tejI ke sAtha phaila gyii| 1929 meM IDara riyAsata ke kher3a brahmA gAMva meM tejAvata bhIla tejAvata jI ke sAtha saikar3oM kI tAdAda meM ikaTThe jI ne svayaM apane Apako giraptAra krvaayaa| vahAM se hokara Ate jAte rahate the| unheM IDara bhijavAyA gyaa| IDara riyAsata na AbU dhIre-dhIre yaha AMdolana sirohI, dAMtA, pAlanapura, e0jI0jI0 ko yaha sUcanA dete hue likhA ki hamArI IDara, vijayanagara Adi riyAsatoM kI janatA meM bhI phaila riyAsata inheM nahIM rakhanA cAhatI hai, ata: Apa jahAM gyaa| isa prakAra AdivAsI janatA ke sAtha bhIla netA ucita samajheM vahAM bhijavA deN| isI prakAra dUsarI riyAsatoM vijayanagara riyAsata ke nImar3A gAMva ke pAsa pahuMca gye| ne bhI unheM rakhane se sApha iMkAra kara diyaa| antataH vahAM mevAr3a riyAsata kI mileTrI va anya riyAsatoM kI ve udayapura meM 6 agasta 1920 se lekara 23 apraila pulisa apane-apane adhikAriyoM ke sAtha maujUda thii| 1936 taka lagabhaga sAta varSa jela meM rhe| jela se vahAM anya riyAsatoM kI sarakAroM va janatA ke bIca rihA hone ke bAda bhI unheM udayapura zahara meM najarabaMda lagAna va begAra ko lekara sulaha kI bAta cala rahI rakhA gyaa| thii| isa kAraNa janatA zAnta thii| 1036 meM prajAmaNDala Andolana meM tejAvata jI acAnaka mileTrI ne nihatthI janatA para mazInaganoM puna: giraphtAra huye| 1940 meM jaba unheM patA calA ki se phAyariMga prArambha kara dii| vahIM para lagabhaga eka hajAra bhomaTa ke bhIla duSkAla ke kAraNa jAnavaroM ko mArakara do sau se adhika vyakti zahIda ho gye| zrI tejAvata khAne lage haiM to ve vahAM rAjya sarakAra kI AjJA ke ke bhI pAMva meM golI va charre lage the| bhIla usI samaya binA cale gye| antata: sarakAra ne unheM giraphtAra kara unheM uThAkara bhUmigata (gupta) ho gaye, ve 1929 taka udayapura lAkara unake makAna para paharA baiThA diyA jo yAni 8 varSa taka gupta rhe| vaha jagaha jahAM hatyAkAMDa 1947 ka rhaa| huA thA ve darakhta Aja bhI una goliyoM kI gavAhI 1951-52 meM Apa sAhaDA nirvAcana kSetra se vidhAnasabhA ke lie khar3e huye the para neharU jI ke isa bIca sarakAra ne kisI vyakti kA sira samajhAne para ki Apa vRddha haiM, eka karmaTha kAMgresa kATakara janatA meM yaha bhrama phailA diyA ki motIlAla sipAhI ke nAte Apa kAMgresI ummIdavAra ke pakSa meM ko mAra diyA gayA hai aura yaha unakA sira hai| yaha apanA nAma uThA lIjie, Apa cunAva maidAna se inake Andolana ko kamajora karane kI eka cAla thii| haTa gaye the| 5 navambara 1963 ko AdivAsiyoM tejAvata jI kI khoja meM udayapura, sirohI, IDara Adi kA yaha masIhA sadA-sadA ke lie isa saMsAra se rAjyoM kI sarakAroM ne kaI gAMvoM meM Aga lagA dii| isameM calA gyaa| aneka jAnavara bhI jalakara mare, garIboM kA jo nukasAna Apake patra mohanalAla tejAvata bhI Apake huA so alg| mevADa rAjya kI senA chaha mAha sirohA kadamoM para cale aura unhoMne bhI jela kI dAruNa yAtanAye meM DerA DAle rahI para tejAvata 'jI ko giraphtAra nahIM hotii| kiyA jA skaa| ArA (1) rA) 3) sai0, pR0 - 176-179 (2) i) 0 o), isa AMdolana kA pUrA patA pUjya bApU ko zrI bhAga-2, '11) - 401 (3) rAjasthAna aura jaina saMskRti, pR0-341 maNIlAla koThArI. ahamadAbAda ke jariye samaya-samaya (4) rAjasthAna meM svatatA saMgharSa, pR0-144 For Private And Personal Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 298 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI mohanalAla jaina kA kArAvAsa bhogaa| 42 ke Andolana meM bhI / )-8-42 'dezaprema umra para nahIM bhAvanA para AdhArita hotA se 5-4) -44 taka lambI avadhi kA kArAvAsa Apane hai' isa ukti ko caritArtha karane vAle zrI mohanalAla bhogaa| kA janma 1927 meM rIvA A)- (!) ma0pra0 sva) sai0, bhAga 3, pRSTa-128 (ma0pra0) meM huaa| Apake zrI maujIlAla jaina pitA kA nAma zrI lakSmI caMda manendra gar3ha, jilA- saragujA (ma0pra0) ke jaina thaa| Apane maiTrika taka zrI maujIlAla jaina, putra-zrI rAjadhana jaina ne 1930 ke zikSA prApta kii| bacapana se hI zrI jaina rAjanaitika kAryo meM namaka satyAgraha meM bhAga liyA tathA 1 dina kA kArAvAsa evaM 3 mAha 9 dina najarabaMda rahane kI sajA bhogii| ruci lene lage the| aMgrejI e ity (I) ma0pra0 sva0 mai0, bhAga 1, Yo ::15 sarakAra kA takhtA ulaTane ke lie usakI zAsana praNAlI meM vyavadhAna DAlanA hara AMdolanakArI kA usa zrI yAdavacaMda jaina samaya kartavya thaa| 1942 ke dezavyApI Andolana kI zrI yAdavacaMda jaina, putra-zrI buddhi lAla jaina ne gatividhiyoM jaise julUsa nikAlanA, jhaMDA phaharAnA Adi 1942 meM sivanI (ma0pra0) jile ke grAma-pITa meM jokhima bhare kAryo kA netRtva Apane kiyaa| phalasvarUpa Andolana ke samaya pracAra sAmagrI vitarita kI, jalasa 19 mAha jela meM rhe| meM bhAga liyA aura pikeTiMga kii| phalata: Apa giraphtAra svataMtratA prApti ke bAda Apa zAsakIya sevA meM kara liye gaye aura 6 mAha kA kArAvAsa Apane bhogaa| grAma sevaka ke rUpa meM rhe| sevAnivRta hone ke pazcAt A) (1) 10 pra) sva) sai), 'pAga 1, 2 152 Apa dhArmika evaM sAmAjika kAryoM meM saMlagna rhe| rIvAM meM 1993 meM vizAla indradhvaja vidhAna Apane hI karAyA zrI raMgalAla jaina (bokAr3iyA) thaa| svataMtratA saMgrAma senAniyoM se sambandhita sArI suvidha mandasaura (ma0pra0) ke zrI raMgalAla jaina yeM Apako prApta ho rahI haiN| (bokAr3iyA), putra- zrI cauthamala kA janma 20 navambara A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pR0-220 1902 ko maMdasaura meM huaa| Apa 1932 se hI svataMtratA (2) DA0 nandalAla jaina, rIvAM dvArA preSita paricaya (3) vi0 sva0 saMgrAma meM sakriya ho gaye the, 1942 ke bhArata chor3o sa0 50, pR0--413 Andolana meM bhAga lene para / mAha kA kArAvAsa Apako bhoganA pdd'aa| zrI mohanalAla bAkalIvAla A) () 0 pra0 sva00, bhAga 1,3017 durga (ma0 pra0) ke zrI mohanalAla bAkalIbAla kA janma 4-11-1901 ko huaa| Apake pitA kA zrI raghuvara dayAla jaina nAma zrI premasukha bAkalIvAla thaa| rASTrIya bhAvanAoM zrI raghuvara dayAla jaina, putra-zrI rAma dayAla jaina se ota-prota hone ke kAraNa Apa bacapana se hI rASTrIya kA janma 28-10-1889 ko mau (indaura) meM huaa| Andolana se jur3a gye| sarvaprathama 1932 ke Andolana Apane 19 / / meM indaura se ema0e0 va 1913 meM meM Apa 16-2-32 se 14-4-32 taka jela meM rhe| ilAhAbATa annonIdhA jI kI aura 26-12-40 ko Apa puna: giraphtAra hue aura 6 mAha mizana kaoNleja meM prAdhyApaka rahe kinta zrI arjana lAla For Private And Personal Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 299 prathama khaNDa seThI ke svataMtratA saMgrAma meM giraphtAra ho jAne ke bAda meM 1902 ( yA 1894) I0 meM huaa| Apake pitA Apa triloka canda jaina hAI skUla indaura ke haiDa mAsTara zrI gore lAla galle ke vyApArI the tathA mAtA sukharAnI ho gye| Apane lAhaura meM relave meM naukarI kI, jahA~ dharma parAyaNa mahilA thiiN| modI jI apane mA~ bApa ke eka aMgreja oNphIsara ke kisI bhAratIya se yaha kaha ikalaute beTe the| dene para ki 'Your India Blady' usako pITa diyaa| 1918 meM Apane maiTrika pAsa kiyA hI thA ki phalataH Apa 1930 meM Personal Officer ke pada se deza meM rauleTa ekTa kI gUMja thI, usI samaya jaliyAMvAlA sevAmukta kara diye gye| Apa mahAtmA gAMdhI ke bAga kI bhayAnaka marmasparzI ghaTanA huI thii| aMgrejoM sAtha prasiddha dAMDI mArca meM bhI gaye the aura jela yAtrA kI pAzavika damana nIti se deza kI janatA kA khUna kI thii| khaula uThA thA, pariNAmasvarUpa baccA-baccA kurbAna bacapana meM hI Apane camar3e kA prayoga jIvana hone ko umar3a par3A thaa| rASTrapitA mahAtmA gAMdhI se bhara ke lie tyAga diyA thaa| Apa akhila bhAratIya prabhAvita hokara modI jI bhI AjAdI kI lar3AI meM digambara jaina pariSad ke mahAmaMtrI bhI rhe| Apane skUla chor3akara kUda pdd'e| Apake sAthI premazaMkara karIba eka lAkha rupaye se 'raghuvara dayAla rAmadayAla dhagaTa, siMghaI gokalacanda vakIla, dAmodara rAva zrIkhaNDe, jaina ceriTebila TasTa' kI sthApanA kI. jisake dvArA devakI nandana zrIvAstava. lakSmIzaMkara dhagaTa Adi bahuta se jaina dharmAvalambiyoM ko zikSA evaM anya naukarI va skUla chor3akara AjAdI ke dIvAne bana gaye dhArmika kAryoM meM sahayoga diyA jAtA hai| aura damoha jile meM svataMtratA Andolana ne virATa zrI jaina mahAtmA gAMdhI ke kAphI samparka meM rahe rUpa le liyaa| aura 1948 meM gAMdhI jI kI bhasmI ko lekara 1930 meM Apane khAdI kA kArya prArambha kiyaa| kailAza parvata va mAnasarovara jhIla gaye the| Apa usa samaya mahAtmA gAMdhI ke satyAgraha Andolana ne apane antima samaya taka vinobAjI ke vyaktigata jora pakar3A thA, aMgrejoM ke atyAcAra parAkASThA para saciva rhe| ApakA nidhana 9 jUna 1969 ko dehalI the| unake atyAcAroM kA damana karane ke lie modI meM huaa| jI ke netRtva meM grAma ror3a meM kaoNnphreMsa huI, jisakI A)-(1) pa) i0, pRSTha-135 adhyakSatA paM0 sundaralAla tapasvI, jinhoMne 'bhArata meM aMgrejI rAja' nAmaka graMtha likhA thA, aura jise bAda zrI raghuvara prasAda modI meM aMgrejoM ne jabta kara liyA thA, ne kI thii| pa) ravizaMkara zukla ne eka bAra kahA thA 1930 meM hI Apane sthAnIya gAMdhI cauka meM ki-'maiM damoha ko zrI raghuvara svadezI kAr3oM kI dukAna kholI, jise zAsana ne prasAda modI ke nAma se jAnatA jalA diyA aura Apako giraphtAra kara liyaa| isI huuN|' aise vyaktitva, aneka samaya Apake netRtva meM damoha se namaka satyAgraha zaikSaNika, sAmAjika evaM pAsa / prArambha huA, zAsana dvArA bhArI julma DhAye gye| bAda sAMskRtika saMsthAo ka meM Apane banavArI lAla zrIvAstava, sundaralAla svarNakAra saMsthApaka, nirbhIka jana netA Adi aneka sAthiyoM sahita jaMgala satyAgraha prArambha zrI raghuvara prasAda modI kA kiyaa| Apane jaMgala kAnUna tor3ane kI yojanA banAyI, janma damoha (ma0pra0) ke nikaTavartI grAma khojAkher3I jo maDiyAdoM ke jaMgala kATane kI thii| damoha ke eka For Private And Personal Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 300 svataMtratA saMgrAma meM jaina gaddAra ThekedAra ne gupta sUcanA sarakAra ko de dii| mahAvidyAlaya ApakI hI dena hai| Apane rASTrIya jaina nAgapaJcamI ke dina jyoM hI Apa jaMgala kAnUna uccatara mAdhyamika kamalA neharU mahilA vidyAlaya, tor3ane ko kaTibaddha hue tyoM hI tatkAlIna kalekTara jaina auSadhAlaya ke sAtha hI aneka saMsthAoM kI DablyU0je0ena0 lI0 tathA esa0pI0 hurra ne Apako sthApanA kii| 1957 meM kalekTara dvArA kamyunisTa aura sAthiyoM ko giraphtAra kara liyaa| modI jI ko ghoSita kiye jAne para Apa punaH giraphtAra hue| do dina jela meM rakhakara chor3a diyA gyaa| ApAtakAla meM bhI Apako asvastha avasthA meM ___isa giraphtArI se janatA meM aura adhika jAgRti giraphtAra kiyA gayA thaa| 17 disambara 1976 meM AI jise aMgreja zAsaka sahana na kara ske| amAnuSika Apane isa nazvara zarIra ko tyaagaa| ApakI smRti meM atyAcAra AjAdI ke dIvAnoM para kiye jAne lge| zAsana ne damoha kI rASTrIya jaina uccatara mAdhyamika skUloM aura TAunahAla meM tiraMgA jhaNDA phaharAne ke zAlA kA nAma 'zrI raghuvara prasAda modI rASTrIya jaina abhiyoga meM modI jI ko giraphtAra kara liyA gayA uccatara mAdhyamika' zAlA rakhA hai| aura nirmamatA se pITA gyaa| isa sandarbha meM 'ma0pra0 (1) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha-88 ke svataMtratA saMgrAma sainika- bhAga-2,' pRSTha 77 para / 7 (2) yuvaka krAnti samAna damoha, smArikA, pRSTha- 06 (1) pa0 jai) ___ i0, pRSTha-431 (4) zrI saMtoSa siMghaI, damoha dvArA prepita paricaya likhA hai- 'damoha nagara ke madhya meM nirmita gAMdhI / (5) zrI khemacaMda komalacaMda bajAja dvArA preSita paricaya cauka AjAdI ke saMgharSa kA jItA-jAgatA smAraka hai, jo AjAdI ke lie prANoM kI Ahuti dene vAloM kI pro0 raghuvIrasiMha jaina smRti tAjA karatA hai| isI sthAna para 1942 meM a) bhA0 di) jaina pariSad parIkSA borDa ke maMtrI pulisa ne svataMtratA senAnI zrI raghuvara prasAda modI ko rahe pro) raghuvIrasiMha jaina kA janma 1909 meM meraTha jUtoM kI ThokaroM se itanA pITA thA ki sArA prAMgaNa (u0pra0) ke eka sampanna jaina lahUluhAna ho gayA thaa|' parivAra meM huaa| Apake modI jI kI aisI piTAI se janatA bhar3aka pitAjI bar3auta ke rahane vAle utthii| Andolana tIvra hone kI AzaMkA se prazAsana ne the parantu vakAlata ke kAraNa inheM mukta kara diyA, kintu svastha hote hI puna: meraTha meM rahane lage the| giraphtAra kara liyaa| mukadamA calA aura 6 mAha kI Apane 1929 meM bI0esasI0 jela tathA 500/- ru) jurmAnA kI sajA Apako dI | kI parIkSA prathama zreNI meM tathA gii| itane atyAcAroM ke bAda bhI Apa ghabar3Aye nhiiN| vizva-vidyAlaya meM dvitIya sthAna ke sAtha meraTha kaoNleja, isI bIca krAntikArI zrI premacaMda jaina 'AjAda' ne meraTha se pAsa kI aura AgarA kAleja, AgarA ke bhautika ApakA utsAha bddh'aayaa| Apake netRtva meM damoha se vibhAga / ema0esasI) meM praveza liyaa| vahA~ abhI eka bhArI tAdAda meM senAnI jela gye| varSa hI bItA thA ki gAMdhI jI ne namaka satyAgraha Arambha 15 agasta 1947 ko deza AjAda huaa| modI kara diyaa| deza kI pukAra para Apa par3hAI ko adhUrA jI ke netRtva meM vizAla mazAla julUsa zahara meM hI chor3akara satyAgraha meM kUda pdd'e| mitroM ne bahuta AjAda bhArata kA zaMkhanAda karatA huA nikAlA gyaa| samajhAyA ki vaha apanI sarakArI naukarI kA bhaviSya deza kI AjAdI ke bAda Apa 1952 se bigAr3a rahe haiM' parantu gAMdhI jI kI pukAra para Apane 1957 taka damoha se vidhAyaka rhe| damoha meM zAsakIya For Private And Personal Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 301 apanI cintA nahIM kii| namaka satyAgraha meM Apako ke upa-maMtrI, upabhoktA samiti ke pradhAna tathA maMtrI, kArAvAsa kA daNDa huA aura kArAvAsa kAla meraTha devanAgarI kaoNleja kI prabaMdhakAriNI ke sadasya, rASTrIya jela meM hI biitaa| isa kAla meM Apako svargIya maulAnA kAMgresa kI prabaMdhakAriNI ke sadasya tathA maMtrI, akhila AjAda, caudharI caraNasiMha Adi mukhya vyaktiyoM ke sAtha bhAratIya hindI sammelana ke meraTha adhivezana ke rahane kA avasara milaa| pro0 sAhaba kA kahanA thA ki- svAgata maMtrI Adi aneka padoM para rahe the| 'ina cha: mahInoM meM jela meM jitanA vaha sIkha pAye utanA navambara 1946 meM kAMgresa kA vArSika adhivezana jIvana meM sIkhane kA avasara prApta nahIM huaa|' meraTha meM huA thaa| usakI svAgata samiti meM Apa ___ eka varSa bAda gAMdhI irvina samajhautA hone para chapAI vibhAga ke maMtrI the| usI avasara para sva0 Apa ema0esasI0 kA adhyayana pUrA karane ke lie candrakumAra jaina zAstrI tathA anya se milakara Apane pana: AgarA cale gaye aura vahA~ se 1932 meM upAdhi meraTha meM jaina rASTrIya kAryakartAoM ke eka vizAla prApta kara lii| ema0esasI) karate hI suprasiddha vaijJAnika sammelana kA Ayojana kiyA thaa| akhila bhArata meM zrI zAnti svarUpa bhaTanAgara Apako lAhaura kAMgresa meM kAma karane vAle jainoM kA eka saMgaThana vizva-vidyAlaya meM anusaMdhAna ke lie le ge| vahA~ banAne kI bhI ApakI yojanA thI parantu gar3hamuktezvara Apane anusaMdhAna kArya kiyA; parantu rASTrIya kAryoM meM meM hindU-muslima daMgA hone ke kAraNa yaha sammelana bhAga lene ke kAraNa lAhaura kI pulisa pIche par3I nahIM ho paayaa| usI samaya daMge meM eka guNDe ne Apa rahatI thii| ata: pro0 bhaTanAgara ne Apako bhautikI meM para prahAra kiyA, prahAra bahuta gambhIra thA; parantu apanI anusaMdhAna karane ke lie sara sI0vI0 ramana ke pAsa vIratA ke kAraNa Apa mRtyu se baca ge| baMgalaura bheja diyaa| 1961 meM Apa meraTha kaoNleja chor3akara vidizA baMgalaura meM Apa adhika dina nahIM raha ske| (ma0pra) ) meM seTha zitAbarAya lakSmI candra jaina snAtakottara 1934 meM rAjArAma kaoNleja, kolhApura meM pravaktA pada mahAvidyAlaya ke prAcArya pada para cale gae, aura vahA~ para kArya karane ke lie A ge| kolhApara meM ATha jUna 1908 (ka kArya kiyaa| bAda meM Apa meraTha meM vapa taka rhe| yaha kAla adhikatara paDhane-paDhAne meM rahana lagA 1971 ma Apa pAraSad parAkSA bADa ka vyatIta huaa| bacA huA samaya hindI pracAra meM maMtrI rahe the| 7 sitambara 1980 ko meraTha meM ApakA samasta mahArASTra, karnATaka tathA koMkaNa meM lagatA thaa| nidhana ho gyaa| kolhApura meM Apako suprasiddha jaina sAhityakAra pro0 A)- (1) svAdhInatA Andolana aura meraTha, pRSTha-305 eena0 upAdhye ke samparka se bahuta lAbha huA (2) sanmati saMdeza, jUna 197 / (3) putrI dvArA preSita tithiyA~ vayoMki ve bhI usI kaoNleja meM kArya karate the| zrI ratanacaMda kASThiyA 1942 meM Apa kolhApura chor3akara meraTha kaoNleja, visphoTaka bama banAne ke lie bAjAra meM meraTha meM A gae aura vahA~ 1961 taka rhe| Apa kaoNleja anupalabdha rasAyanoM ko mahArAjA kaoNleja kI prayogazAlA ke pramukha kAryakartAoM meM the| vahA~ yUniyana ke ceyaramaina se pAra karane vAle zrI ratanacaMda kASThiyA kA janma tathA prokTara ityAdi padoM para kAryarata rhe| 12 disambara 1922 ko jayapura (rAja)) meM huaa| kaoNleja ke alAvA Apa zahara meM pramukha Apa prajAmaMDala se jur3e rhe| 1942 ke bhArata chor3o sArvajanika kAryakartA mAne jAte the| Apa jaina borDiga Andolana meM AjAda morce kI sabhAoM meM bhASaNa dene For Private And Personal Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 302 svataMtratA saMgrAma meM jaina ke kAraNa Apa giraphtAra kara liye gaye aura 1-2 julUsa kA netRtva karate hue, sTezana kI ora jAne dina bAda hI chor3a diye gye| jayapura meM tor3a-phor3a para Apako giraphtAra kara damoha thAne bheja diyA gyaa| ke kAmoM meM Apane sakriya bhUmikA nibhAI thii| dUsare dina sAgara jela bhejA gayA, sAgara se nAgapura AO-(1) rA0 sva0 se0, pRSTha-627 jela bhejA gayA aura mukadamA calAne ke lie puna: sAgara lAyA gyaa| Apako 10 mAha 20 dina ke zrI ratanacaMda goTiyA (jaina) / kArAvAsa kI sajA milI, jo Apane amarAvatI jela panAgara, jilA- jabalapura (ma0pra0) ke zrI ___ meM mAsUma alI jelara ke duSTa zAsana meM kaattii| ratanacaMda goTiyA, putra- zrI natthUlAla kA janma 1920 A)- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-88 (2) zrI 1 meM haa| vijJAna snAtaka santoSa siMghaI, damoha dvArA preSita paricaya goTiyA jI ne haTA, paTerA, majhaulI, hanumanA, damoha Adi seTha ratanacaMda jaina ke rAjakIya vidyAlayoM meM choTA kada, ikaharA badana aura 'rantU seTha' ke zikSaNa kArya kiyaa| ve aneka nAma se vikhyAta narasiMhapura (ma0 pra0) ke tatkAlIna varSoM taka prAcArya bhI rhe| mAlagujAra seTha ratanacaMda, 1936 meM Apane mADala putra-zrI choTelAla kA janma hAIskUla para tiraMgA phhraayaa| 1942 ke unake nanihAla kaTanI, AMdolana meM Apa giraphtAra hue aura | varSa 5 mAha jilA- jabalapura (ma0pra0) meM jela meM rhe| 1973 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| nAnA zrI Devar3iyA damar3I lAla AO- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-95 ke ghara 25-1-1913 meM (2) putrI sau0 vimalA jaina, nAgapura dvArA preSita pricy| (3) 40 | huaa| seTha ratanacaMda kA mana jai() i), pRSTha-522 apane paitRka kArya khetI-kisAnI meM na lagA aura ve siMghaI ratanacaMda jaina svataMtratA saMgrAma meM kUda pdd'e| aneka AmasabhAoM meM damoha (ma0pra0) jile meM 'zAnti yuvaka dala' / bhAga liyA, asahayoga Andolana meM sakriya bhUmikA kA gaThana karane vAle siMghaI ratanacaMda jaina kA kuTumba nibhAyI aura jela yAtrA kii| ThAkura rudrapratApa siMha, rASTrIya sevA meM agraNI rahA hai| Apake pitA si) zyAmasundara muzarAna, Devar3iyA ratanacaMda, caudharI netarAja gulAbacaMda aneka sAmAjika saMsthAoM ke saMcAlaka siMha Adi ke vicAroM se Apa prabhAvita rhe| seTha jI rh| inakA mUla nivAsa bAMdakapara thA aura banavAra meM anaka bAra jela gaye aura Andolana meM parNa rUpeNa mAlagujArI thii| ratanacaMda jI kA janma 1918 meM huA / tana-mana-dhana se bhAga liyaa| Apa jabalapara tathA narasiMhapara jela meM aneka bAra baMdI rhe| svataMtratA Apane mAdhyamika taka zikSA grahaNa kii| Apake pitA si0 gulAbacaMda aura bhAI ziva prasAda jI bhI jela jA cuke haiN| prApti ke bAda ApakI Arthika sthiti kamajora ho ho gaI, kyoMki aMgrejI sarakAra ne ApakI sArI saMpatti si0 ratanacaMda kA rAjanaitika jIvana 1939 meM tripurI kAMgresa adhivezana meM svayaMsevaka banakara kArya 1942 meM hI jabta kara lI thii| samprati Apa mUka senAnI ke rUpa meM jIvana yApana kara rahe haiN| karane se prArambha huaa| 11 agasta 1942 ko madhura A) (1) zrI mukeza jaina evaM zrI surendra jaina narasiMhapura aura ojasvI gAyaka zrI rAjArAma zukla ko lene, Topita pani For Private And Personal Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra prathama khaNDa www.kobatirth.org zrI ratanacaMda jaina zrI ratanacaMda jaina, putra- zrI dulIcaMda jaina nivAsI- sihorA (ma0pra0) ne 1931 ke Andolana meM bhAga liyA, giraphtAra huye aura eka varSa kA kArAvAsa tathA 10 rupaye kA arthadaNDa bhogA / A() - ( 1 ) ma) pra0) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-95 zrI ratanacaMda jaina jabalapura, 19 jUna 1994; maiM rikze se 42 kotavAlI vArDa pahuMcA, daravAjA khaTakhaTAyA, sahasA eka kRzakAya, zarIra se vRddha kintu cehare para dedIpyamAna vIrarasocita AbhA vAle vyakti ne daravAjA kholA, mujhe samajhate dera na lagI ki yahI zrI ratanacaMda jI haiM, jinase milane maiM lagabhaga 1000 kimI0 dUra se AyA huuN| paricayoparAnta maiMne apane Ane kA makasada batAyA ki mujhe madhyapradeza ke jaina svataMtratA saMgrAma senAniyoM ke paricaya caahie| jo sAmagrI unake pAsa thI saharSa mujhe dikhA dii| zrI jaina madhyapradeza svataMtratA saMgrAma sainika saMgha ke saMsthApaka - mahAmaMtrI, a0 bhA0 svataMtratA saMgrAma senAnI samiti, naI dillI ke saciva, jilA kAMgresa kameTI, jabalapura ke mahAmaMtrI Adi aneka padoM para rhe| unake sarala hRdaya, sAdhAraNa vezabhUSA se laga hI nahIM rahA thA ki yaha vyakti itane bar3e padoM para rahA hogaa| para 80 varSa kI umra meM bhI unakI bAtacIta ke joza se yaha jarUra laga rahA thA ki inhoMne bhArata mAM ko parataMtratA kI ber3iyoM se mukta karAne meM apanA to sarvasva nyauchAvara kiyA hI hogA, sAtha hI apane ojapUrNa bhASaNoM se anya sapUtoM ko AjAdI kI lar3AI lar3ane ke liye prerita kiyA hogA / sAdhAraNatayA loga nahIM jAnate ki zrI jaina ne 'svataMtratA saMgrAma Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 303 sainika saMgha' ko janma diyA aura deza sevakoM ko 'svataMtratA senAnI' zabda diyaa| isase pUrva unheM 'rAjanaitika pIr3ita (POLITICAL SUFFERER) kahA jAtA thaa| apanA paricaya dene kA nivedana karane para unhoMne kahA - " mere pitA kA nAma zrI baTTIlAla jaina thA, jo digambara jaina sampradAya ke paravAra jaina the| ve 1932 meM kalekTara kAryAlaya meM klarka the, para mere svataMtratA saMgrAma meM bhAga lene ke kAraNa unheM naukarI chor3anI par3I thii|" Age unhoMne batAyA ki "paitRka sampatti kucha nahIM hone se mujhe binA pUMjI ke vyavasAya karanA pdd'aa| maiM sAikila para kapar3A bAMdha kara gAMvoM ke bAjAra meM le jAtA thA, unheM becatA va apane kuTumba kA bharaNa poSaNa karatA thA / parivAra meM 5 bhAI, 4 bahaneM, mAtA, pitA, mere pitA ke bar3e bhAI kI bAla vidhavA patnI arthAt bar3I mA~ thiiN| pitAjI kA vichoha pahile huA, mAM kA 20 varSa baad| 17 navambara 1928 ko lAlA lAjapata rAya aMgrejoM kI mAra se zahIda ho gye| sAre deza kI janatA zoka meM DUba gyii| maiMne subaha jhaMDe kI salAmI ke samaya prastAva rakhA ki 'deza ke netA lAlA lAjapata rAya zahIda ho gaye haiM, ataH jhaMDA AdhA jhukAyA jaaye|' merI bAteM sunakara saba daMga raha gaye, cAhate to sabhI the para kisI kI himmata nahIM ho rahI thI, kyoMki aMgrejI zAsana kA yUniyana jeka jhaMDA thaa| itane meM railI Ayojana ke adhyakSa zrI durgAzaMkara mehatA 'vakIla' Ae aura mere prastAva para prasannatA jAhira karate hue svayaM jAkara jhaMDA AdhA jhukA diyaa| bAda meM salAmI huii| DipTI kamiznara aMgreja thA zrI pI0sI0 born| vaha railI kA saMyojaka aura phIlDa mArzala thaa| yaha dekhakara gusse meM tamatamA gyaa| bolA kucha nahIM para salAmI na lekara apanI moTara lekara calA gyaa| For Private And Personal Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 304 svataMtratA saMgrAma meM jaina ..1931 meM krAntikArI gatividhiyoM meM saMlagna hone ne mujhe marA samajhakara thAne meM riporTa kI taba eka ke kAraNa pitAjI ko naukarI chor3akara ghara baiThane ko aspatAlI kaimpa meM merI jAMca karAI gii| mujhe jIvita majabUra honA pdd'aa| maiM gAMvoM meM bAjAra karake ghara calAtA, pAkara bharatI kara diyA gyaa| eka saptAha aspatAla sAtha meM par3hAI bhI karane lgaa| phira maiM banArasa gayA, meM rahA kiMtu zAsana ko patA calane para mujhe kaimpa se nikalavA maiTrika kI parIkSA dene, parantu vahAM parIkSA vyavasthA diyA gyaa| eka varSa taka ghara par3A ilAja karavAtA rhaa| adhikArI ne mujhe bulaayaa| nAma-patA pUchA aura kahA 1945-46 meM kAMgresa ke cunAva hue| maiM jilA 'ki pulisa tumhArI talAza kara rahI hai,' maiM parIkSA kAMgresa kA mahAmaMtrI manonIta huA aura lagAtAra 7 varSoM adhUrI chor3akara bhAga aayaa| taka maMtrI rhaa| 1949 meM apanA saMvidhAna banakara parA 1932 meM jabalapura meM eka rAjanaitika kAMgresa huA, isa bAra ke kAMgresa cunAva bar3e kazamakaza meM pariSad huI, maiM usameM zAmila huA, pakar3A gayA, para hue, maiM jabalapura kA adhyakSa cuna liyA gayA aura 26 pulisa kI gAr3I meM baiThate samaya bhAga gayA, pakar3a meM janavarI kA gaNataMtra samAroha abhUtapUrva rUpa se manAyA nahIM aayaa| gayA, aisA ki Aja bhI loga yAda karate haiN| 14 agasta 1942 ko dhArA 144 tor3ate hue 1955 meM kAMgresa kI eka baiThaka meM, jisameM deza julUsa niklaa| phuhAre ke samIpa kA DAkakhAnA tor3A ke bar3e netA Amantrita the, maiMne AjAdI ke mahAsAgara gayA, paisA lUTA gayA, kAgaja jalAye gaye, lAThI cArja meM jUjhane vAle aura apanA jIvana sauMpa dene vAle dezabhaktoM huA golI clii| 14 varSIya bAlaka gulAba siMha paTela vizeSakara jinhoMne jela bhogI, yAtanAeM sahIM, ko zAsana zahIda ho gyaa| rAtri meM pulisa ne mere ghara chApA maaraa| kI ora se sammAna va sahAyatA diye jAne kA prastAva maiM jAnatA thA ki pulisa jarUra AyegI ataH maiM ghara kiyaa| mere isa prastAva para aneka sadasyoM ne sahamati para nahIM gayA thaa| pulisa ne ghara chAna DAlA aura vApisa prakaTa kI parantu eka 'netAjI' ne vicAra vyakta karate ho gyii| hue kahA ki- 'yadi ina sabako zAsakIya sahAyatA maiM 4 mAha bhUmigata rahA aura aneka tor3aphor3a dezasevA ke rUpa meM dI jAyagI to ye 'supara pArTI ke kAryoM meM saMlagna rhaa| phira jabalapura AyA, vahAM kAMpleksa' phIla karane lageMge, arthAt inameM ahaMbhAvanA 4-5 dina chipA rahA, parantu eka galI meM pakar3a liyA jAgRta ho jaayegii| gyaa| kotavAlI meM pulisiyA tarIke se pUchatAcha kI netAjI kI isa bAta ne mere mAnasa ko matha ddaalaa| gaI, phira jela bheja diyA gayA aura do varSa bAda jela mujhe aisA lagA ki 'mere deza ke netA aura numAinde se chuuttaa| jela ke bAhara daravAje para hI nayA Adeza hI jaba apane hI logoM ke prati aisI bhAvanA banA leMge zAsana kA milA- 'Apa jabalapura myunisapala sImA to dezasevA kI bhAvanA hI mara jAyegI aura ina ke bAhara vagaira anumati liye nahIM jA skeNge|' eka jIvanadAnI dezabhaktoM kA kyA hogA ? 'isa vicAra maMthana mAha ghara maiM kaida sA rahA parantu zAsakIya Adeza tor3ane ne mere mAnasa ko matha DAlA aura dUsare dina hI maiMne kI icchA balavatI ho gayI aura sAgara jile ke baNDA kAMgresa ke sabhI padoM se tyAga patra de diyA aura aba grAma meM eka rAjanaitika sammelana meM zAmila hone cala Age ke jIvana meM kevala deza ke liye apanI Ahuti diyaa| sAgara se basa nikala jAne ke kAraNa sAikila dene vAloM, jela jAne vAloM, yAtAnAeM bhogane vAloM kI se baNDA claa| rAste meM eksIDeMTa ho gyaa| rAhagIroM sevA kA saMkalpa le liyaa| For Private And Personal Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa maiMne apane nagara ke jela yAtriyoM kI eka baiThaka bulAI, apane vicAra rakhe, sabhI ne samarthana diyaa| 'svataMtratA saMgrAma sainika saMgha' nAma kA saMgaThana bnaayaa| zahara ke bAda jilA kA saMgaThana banAyA, jile kI baiThaka kii| phira maiMne madhyapradeza kA daurA kiyA aura 1956-57 meM madhyapradeza svataMtratA saMgrAma sainika saMgha' kI nIMva isakI prathama baiThaka iTArasI meM huI, isake mukhya atithi tatkAlIna vitta maMtrI zrI mizrIlAla jI gaMgavAla (jaina) the| daur3a-dhUpa, niraMtara zrama aura bhagIratha prayatna karane ke bAda maiM prAMtIya sammelana karane meM saphala ho gyaa| 19 evaM 20 sitambara 1957 kA do divasIya sammelana bhopAla ke navAba zAhI ke darabAra hAla kakSa meM huaa| isa sammelana kA udghATana vitta maMtrI zrI mizrIlAla gaMgavAla ne kiyaa| mukhyaatithi mukhyamaMtrI DaoN0 kailAzanAtha kATajU kA udbodhana huA va adhyakSatA seTha govinda dAsa jI ne kii| sammelana kI saphalatA ke liye tatkAlIna rASTrapati DaoN0 rAjendraprasAda jI 'dezaratna' ne apanA saMdeza AzIrvAda rUpa meM bhejA thaa| madhyapradeza ke bAda maiMne sabhI prAMtoM kA daurA kiyaa| sabhI pradezoM meM saMgaThana bnvaaye| 1958 kA baMgAla prAMtIya sammelana kalakatte ke myUnisapala hAla meM huA, jisameM 10 se 20 sAla kI sajA vAle, phAMsI kI sajA, kAlepAnI kI sajA vAlI mahAn vibhUtiyAM AIM, usameM bar3e hI uttejanApUrNa bhASaNa hue, merA sammAna bhI kiyA gyaa| maiMne vahA~ apane bhASaNa meM kahA- 'maiM Aja Apa dezabhaktoM aura mahAn vibhUtiyoM ke darzana pAkara kRtArtha ho gyaa|' maiM to Apa jaisI mahAn mUrtiyoM kI pairoM kI dhUla bhI nahIM huuN| merI abhilASA hai ki baMgAla prAnta Age Ave aura isa saMgaThana ko samhAle / ' prAMtoM ke saMgaThana banAne ke bAda maiM rASTrIya stara ke saMgaThana banAne para socane lagA aura isake liye sarala upAya yaha socA ki rASTrIya stara para eka sammelana Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjadhAnI dillI meM ho| aba sammelana bulAne para gaMbhIratA se bhagIratha prayatna meM laga gyaa| 305 puna: akhila bhAratIya socane lagA aura dUsare yadyapi mujhe atyadhika zrama karanA par3A, parantu adhikatara prAMtoM meM jAkara saMgaThana banavAne ke pratyana se dezabhara ke netAoM, saMsada sadasyoM Adi se paricita ho cukA thaa| mujhe loga mere nAma se jAnane lage the| eka varSa ke niraMtara prayAsa ke bAda ur3IsA pradeza ke sAMsada sAmAnta sinhayAra ko rAjI karane meM saphala huaa| ve saMyojaka bane aura 1959 ke 20-21 akTUbara ko dillI ke TAuna hAla meM deza kA 'prathama rASTrIya svataMtratA saMgrAma sainika sammelana' bAbU jagajIvana rAma jI kendrIya maMtrI kI adhyakSatA meM huaa| sammelana abhUtapUrva rhaa| sammelana ke aMta meM cunAva huA / sarva sammati se mahAn krAMtikArI rAjA mahendra pratApa jI ko adhyakSa cunA gayA, unhoMne bar3e sneha se mujhe maMtrI banane kA Adeza kiyA, parantu maiMne unheM apanI asamarthatA batAte hue dillI ke hI upasabhApati va maMtrI Adi vizeSakara sAMsadoM ko hI banAne kA nivedana kiyaa| samiti bhI bana gaI, maiM rASTrIya mukhya samiti (varkiMga kameTI) kA sadasya ho gyaa| For Private And Personal Use Only maiM lokasabhA meM svataMtratA saMgrAma senAniyoM ko sammAnajanaka rAhata va suvidhAyeM diye jAne kA prastAva lAnA cAhatA thaa| maiM lokasabhA ke avasara para dillI AtA, dharmazAlA ThaharatA aura pratyeka prAMta ke sAMsadoM se carcA karatA ki isa viSaya kA prastAva Apa saMsada meM rkheN| para do varSa taka dillI meM sAMsadoM ke cakkara lgaaye| kisI se kucha bhI sahAyatA na milii| apane hAtha se bhojana dharmazAlA meM banAtA aura sAMsadoM ke cakkara lagAtA, yahI krama kAma kA rhaa| zrama kA phala milaa| prasiddha vayovRddha zramika netA zrI zinnanalAla saksenA, variSTha sAMsada se jaba maiM tIsarI bAra apanA nivedana karane gayA, to unhoMne Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 306 svataMtratA saMgrAma meM jaina bar3e sneha se mujhe pAsa biThAyA aura bole mujhe tumhArI kendrIya zAsana va rAjya zAsana ne svataMtratA senAniyoM isa lagana ko dekhakara bar3I khuzI hotI hai aura ko 'rAjanItika pIr3ita' kI saMjJA dI thii| tumhAre Upara dayA bhI AtI hai, merA mantavya pUchA, maiMne eka prastAva prAMtIya sammelana meM rakhA kidillI meM kisake yahAM rukate ho? maiMne kahA dharmazAlA 'hama loga deza-sevaka haiM aura AjAdI kI laDAI ke badalate rahanA, hAtha se sTova para bhojana banAnA, paidala senAnI haiM ata: hama 'rAjanItika pIr3ita' nahIM 'svataMtratA sAMsadoM ke baMgaloM para apanA nivedana karanA aadi| saMgrAma senAnI' haiN| hama POLITICAL SUFFERER sabhI bAteM sunakara ve dravita ho uThe aura unhoMne kahA nahIM hama FREEDOM FIGHTER haiM, ata: zAsana 'beTe tumhArA prastAva pArliyAmenTa meM maiM rakhUgAM agale aba hamAre liye isI nAma kA upayoga kre|' parantu satra meM aanaa| aba tuma nirAza mata ho|' agalA satra 1 varSa taka zAsana ke kAna meM jUM taka nahIM reNgii| zurU hote hI maiM dillI gayA zinnana dAdA se milA to ata: maiMne pradhAnamaMtrI paM0 javAharalAla neharU ko patra unhoMne kahA -'tumhArA prastAva maiMne banAkara de diyA likhA ki yadi 2 mAha ke bhItara hamAre nAma kA hai vaha paTala para A rahA hai|' upayoga nahIM sudhArA gayA to hama deza bhara meM kendrIya prastAva nirdhArita tithi meM rakhA gayA jyoM hI va rAjya ke maMtriyoM, sAMsadoM aura vidhAyakoM kA prastAva paTala para rakhA gayA deza ke sabhI pArTiyoM ke svAgata bar3e-bar3e sAina borDo se kareMge, jisameM likhA sAMsadoM ne apanI mejoM para hAtha thapathapAkara usakA rahegA --WELCOME POLITICAL GAINER svAgata kiyA aisA lagA ki sArA deza isa prastAva mere isa patra se pradhAnamaMtrI ke maMtrAlaya meM para ekamata hai| isa viSaya para prAyaH sabhI pArTiyoM ke sanasanI phaila gyii| paM0 javAharalAla jI kI jAnakArI sadasyoM ne samarthana meM apane vicAra prakaTa kiye, meM yaha bAta lAI gayI to unhoMne tatkAla yaha nAma zAsana para roSa bhI vyakta kiyA tathA samarthana meM parivartita karane kA Adeza diyaa| rAjya sarakAroM ko acchI takarIreM dI, usa samaya kI vArtA aitihAsika bhI Adeza prasArita kara diye gye| thii| kintu isa viSaya kA samaya ho jAne para viSaya aba maiM 80 varSa meM pahuMca cukA hU~ aura eka agale satra ke liye calA gyaa| kAma hAtha meM liyA hai| use pUrA karane meM juTA hU~ vaha satra ke pUrva hI pradhAna maMtrI zrImatI iMdirA gAMdhI hai 'rASTrIya svataMtratA saMgrAma meM madhyapradeza jaina samAja ne 15 agasta 1972 ko lAlakile meM pradezoM se kA yogadAna / ' mujhe AzA hai ki vIra prabhu kI kRpA sImita saMkhyA meM viziSTa senAniyoM ko AmaMtrita kara se use zIghra hI pUrNa kara sNkgaa|" zrI jaina kA 27 tAmrapatra se sammAnita karane, 200/- mAhavAra peMzana navaMbara 199) ko dehavasAna ho gyaa| dene tathA deza bhara meM blAka stara para zilAlekha A0-- (1) mA0 pra() sva) sai), bhAga 1, 14-95 (2) lagavAne kA kAryakrama prastuta kiyaa| madhyapradeza ke sA() 19 jUna 1994 (3) pA) jai|) 3), aneka pRSTa 41 senAniyoM ko AmaMtrita kiyA gayA, jisakA zrI ratanacaMda jaina 'caMderA' netRtva mujhe sauMpA gyaa| zrI ratanacaMda jaina, putra- zrI buddhalAla jaina kA janma apanI chattIsa varSoM kI senAniyoM kI sevA ke 16-5-1924 ko tatkAlIna orachA rAjya (vartamAna daurAna aneka rocaka aura romAMcaka praMsaga haiM para eka TIkamagar3ha jilA) meM grAma-canderA, tahasIla-jatArA meM hI kA ullekha yahAM kara denA paryApta samajhatA huuN| huaa| Apane 1946 meM caMderA meM hue AMdolana meM bhAga For Private And Personal Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 307 liyaa| lAThI cArja meM coTe, 1932 meM videzI vastroM kI dukAna para dharanA khAyIM aura 15 dina taka thAne dene ke kAraNa 2-5-1932 ko Apa giraphtAra hue meM baMda rhe| sAmaMtavAdI tattvoM aura 300/- rupaye kA jurmAnA tathA 3 mAha kA kaThora kA utpIr3ana bar3hane se Apako kArAvAsa Apako amarapATana kaimpa jela meM kATanA paitRka grAma chor3akara TIkamagar3ha pdd'aa| meM zaraNa lenI pdd'ii| Apane paM0 zambhunAtha zukla ke sAtha Apa gAMva gAMva meM - rAjanaitika svataMtratA ke bAda kAMgresa aura gAMdhIjI kA saMdeza lekara logoM meM samAja sevA kA kArya cunaa| 1965 se 1972 taka alakha jAgate rhe| 1942 ke Andolana meM pulisa TIkamagar3ha nagarapAlikA ke pArSada cune gaye aura upAdhyakSa Apake pIche lagI rhii| eka dina makAna ko cAroM pada para rhe| 1964 se 1982 taka zrI digambara jaina ora se ghera lene para Apa veza badalakara bhAga nikale atizaya kSetra papaurA jI ke mahAmaMtrI rhe| nandIzvara jaina aura kaTanI phuNce| kaTanI meM Apako darogA ramAzaMkara maMdira ke nirmANa meM Apane mahatI bhUmikA nibhAI thii| dikhA jo krAntikAriyoM ke sAtha amAnavIya aura 10 julAI 1998 ko ApakA nidhana ho gyaa| pazuvat vyavahAra karatA thaa| ratanacaMda jI ne bhare bAjAra A)- (1) vi) sva) sa) i0, pRSTha-212, (2) sva0 meM usako 5-7 cappala mArI aura bhAga nikale. anta pa) (3) jainamata darpaNa, sitambara 1998 taka pulisa Apako giraphtAra nahIM kara skii| Apa savAI siMghaI zrI ratanacaMda jaina adamya sAhasI, ImAnadAra, dUradarzI aura paropakAra vRtti ke vyakti the| apane paise se Apane bur3hAra meM jaina samAja meM siMghaI kI upAdhi use pradAna eka vidyAlaya kI sthApanA kI thI va jaina mandira ke kI jAtI hai jo akele hI paMcakalyANaka pratiSThA UparI bhAga kA nirmANa karAkara usameM bhagavAna pArzvanAtha karavAkara gajaratha calavAtA hai| jo eka se adhika kI marti sthApita karAI thii| samAja ne Apako vAra gajaratha calavAtA hai use savAI siMghaI kI aneka alaMkaraNoM se aMlakRta kiyA thaa| upAdhi se navAjA jAtA hai| apane pUrvajoM dvArA prApta ma0 pra0 zAsana dvArA pradatta 'sammAna nidhi' ko savAI siMghaI upAdhi dhAraka zrI ratanacaMda jaina ne Apane svIkAra nahIM kiyA thaa| 15-3-1986 ko dhArmika kSetra meM hI nahIM rAjanaitika kSetra meM bhI aisI ApakA dehAvasAna ho gyaa| khyAti arjita kI thI, jo Aja bhI unakI yaza: A)- (1) ma0 pra0 sva) 30, bhAga-5, pRSTha-314 kaumadI ko diga- diganta vyApinI banAye hae hai| (2) jaisA rAA) (3) svA) A() za), pRSTha 127-128 ratanacaMda jI kA janma bur3hAra, jilA-zahaDola (ma) pra0) meM 1911 meM huaa| Apake pUrvaja rAjasthAna se vaidya ratanacaMda jaina nAgauda, vahA~ se khairA (sIdhI) aura khairA se vyApAra dezI auSadhiyoM ke vyavasAyI vaidya ratanacaMda ke silasile meM 1890 ke AsapAsa bur3hAra Aye the| jaina, putra-zrI munnAlAla jaina kA janma 24 akTUbara pitAmaha zrI mAdhava prasAda ko bur3hAra meM dhana aura yaza 1919 ko khaniyAMdhAnA, jilA-zivapurI (ma)pra)) meM donoM mile| mAdhava prasAda ke tIna putroM meM choTe putra huaa| Apane mAdhyamika taka zikSA grahaNa kI aura rAmacandra ke yahA~ ratanacaMda aura dharmacaMda do putra hue AjAdI ke Andolana meM kUda pdd'e| 1940 meM Apane aura donoM hI svAdhInatA Andolana meM sakriya rhe| mahArASTra carkhA saMgha dvArA saMcAlita vastra vidyAlaya meM For Private And Personal Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 308 svataMtratA saMgrAma meM jaina 10 mAha carkhA calAne kI diyaa| parantu vAstavika jana jAgRti kA kArya isa TreniMga lii| Apa sevAgrAma meM rAjya meM san 1938 meM zrI ratanacaMda jaina dvArA prArambha gau saMvardhana kI TreniMga hetu gaye huaa| kAnUna bhaMga AMdolana 13 akTUbara 1946 ko jahA~ Apako pUjya bApU ke prArambha huA jisakA varNana zrI lAlArAma vAjapeyI ne sAnnidhya meM prArthanA sabhA tathA 'madhya bhArata dezI rAjya loka pariSad lazkara' ko unake sAtha ghUmane kA saubhAgya bhejI apanI riporTa meM nimna prakAra kiyA thA:-"ratanacandra - milaa| ise Apa apane jIvana jI jaina jo khaniyAMdhAnA ke eka mAtra kAryakartA haiM, kI sabase bar3I upalabdhi mAnate haiN| julAI 1941 meM riyAsata ne hindU jaina kA saMgharSa racavAyA aura unheM Apa apane gRhanagara khaniyAMdhAnA lauTa Aye, jahA~ 1942 isakA kAraNa batAkara nirvAsita kara diyA thaa| maiM do ke Andolana meM bhAga liyA, phalasvarUpa rAjya se eka tIna bAra riyAsata ke dIvAna se jAkara milaa| usane varSa ke lie niSkASita kara diye gye| eka bhI na sunI aura unake gharavAloM ko taraha-taraha 5 pharavarI 1943 ko jaba lauTe to usI dina ke kaSTa pahuMcAne zurU kara diye| isa para maiMne unheM eka varSa kI jela kI sajA de dI gii| 20 mArca 1945 isa pAbandI ke tor3ane kI salAha dI aura inakI ko punaH anizcitakAla ke lie rAjya se nirvAsita imadAda ke liye zrI premanArAyaNa jI tivArI samathara, kara diyA gyaa| Apa hAra mAnane vAle nahIM the, utkaTa lakSmInArAyaNa jI nAyaka, gujArIlAla jaina pRthvIpura, jijIviSA Apa meM thI ata: 13-10-1946 ko kAnUna kAmatAprasAda jI samele (gaGgApura) ko bhejaa| zrI jaina bhaMga kara Apane rAjya meM praveza kiyA, phalataH apane ghara (khaniyAMdhAnA) gaye to unheM giraphtAra kara 13-10-46 se 9-12-46 taka Apako najarabanda liyaa| zrI premanArAyana jI tivArI samathara ne Akara kiyA gyaa| mujhe sArI hAlata sunaaii| maiMne una logoM ko sTeTa zrI jaina ke rAjanaitika kAryoM kA vistAra se khaniyAMdhAnA meM prajAmaNDala ke pracArArtha kucha dina ullekha karate hue zrI zyAmalAla sAha ne 'vindhya pradeza rahane ko kaha diyaa| maiM isa ora kacha vizeSa kAraNavaza ke rAjyoM kA sva0 sa0 kA itihAsa' grantha meM likhA 15 dina taka vahAM na pahuMca sakA to yaha loga bhI hai-'yahA~ (khaniyAMdhAnA) para svataMtratA saMgrAma kA kArya vahA~ se riyAsata dvArA taMga karAne se riyAsata se nikalane zrI ratanacanda jaina ne zurU kiyA, yadyapi khaniyAMdhAnA ko majabUra kara diye gye| una saubhAgyazAlI riyAsatoM meM hai jahA~ dezabhakta rAjA isake bAda maiMne zrI vIrasiMha jI dhamanA, huye| yahA~ ke nareza zrI khalakasiMha ne 1922 meM zrI lakSmaNaprasAda jI dube mur3ArA (orachA) ko bhejaa| inhoMne rAmezvara dvArA jhAMsI se jana jAgRti karane riporTa dI ki zrI vaidya bImAra haiM aura unheM bahuta burI vAle rASTrIya patra 'sAhasa' ke prakAza meM apUrva sahayoga taraha taMga kiyA jA rahA hai| bhojana aura davA va bistara to diyA hI kAkorI kANDa ke pazcAt chadma veza meM (kapar3e) ThIka nahIM diye jA rahe haiN| maiMne zrI paM0 rahane vAle candazekhara AjAda ko apane zastrAgAra se paramAnanda jI ko sAtha le calane kI prArthanA kii| vaha hI prazikSaNa hetu astrazastra pradAna kiye| isa prakAra bundelakhaNDa kI riyAsatoM meM acchA prabhAva rakhate haiN| kI kAryavAhiyoM kA patA jaba briTiza hukUmata ko babInA se eka gAr3I (kAra) lI aura khaniyAMdhAnA calA to unhoMne 1935 I0 meM rAjagaddI se utAra gyaa| dIvAna sAhaba sTeTa se bheMTa kI aura unase nirdoSa For Private And Personal Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 309 zrI vaidya ko chor3ane kI prArthanA kI to unhoMne kAnUna __zrI ratanacaMda jaina kI majabUrI batAkara chor3ane se inkAra kiyaa| maiMne iTArasI (ma0 pra0) ke zrI ratanacaMda jaina, putra-zrI mulAkAta ke liye nivedana kiyA to unhoMne isase bhI mUlacaMda jai| kA janma 1924 meM huaa| 1942 ke inkAra kara diyaa| lAcAra hokara hameM unako yaha kahanA Andolana meM bhAga lene ke kAraNa Apako nau mAha kA par3A ki dIvAna sAhaba hameM Apa lar3ane kI cunautI kArAvAsa bhoganA pdd'aa| 1944 meM alpAyu meM hI ApakA de rahe haiM hama isake lie aba majabUra haiM ki tumhAre dehAvasAna ho gyaa| yahAM se zrI vaidya jI ko chaDAne ke liye bandelakhaNDa A()- (1) ma) pra0 svara) se), bhAga-5, pRSTha-348 (2) svaa| sa) ho), pRSTha-123 sTeTa ke kAryakartA ikaTTha kreN| basa maiM itanA kaha kara paMDita jI ke sAtha calA aayaa| dIvAna sAhaba zrI ratanacaMda jaina khaniyAMdhAnA para jo bhI asara haA ho vaha dasare hI jabalapura (ma0pra0) ke zrI ratanacaMda jaina, putra-zrI dina zrI vaidya ko moTara meM biThAkara jhAMsI bAjAra meM mUlacanda kA janma 1913 meM huaa| jabalapura ke nArmala chor3a gaye aura kahA ki Apake liye khaniyAMdhAnA sTeTa skUla se zikSA samApta kara karmakSetra meM paira rakhate hI 1932 ke satyAgraha meM Apa sammilita hae tathA 6 mAha pahale hI kI taraha banda hai| maiM idhara TIkamagar3ha ke usa kI sajA paaii| Apa para 20/- ru) jurmAnA bhI kiyA lAThI cArja ke kisse meM phaMsA thA, vaidya jI bhI usI gyaa| na dene para Der3ha mAha kI sajA aura bhugatanI pdd'ii| meM Akara laga gye| usase phurasata pAkara maiMne puna: Apane likhA hai 'jela meM 20 kilo pisAI kA kAma vaidya jI ko khaniyAMdhAnA bheja diyA hai| vaha aba apane pratidina karanA par3atA thaa| jela kA sipAhI harahara ghara rahane lage haiN| riyAsata pragaTa meM kucha nahIM kara pA nArAyaNa merA prema va sneha ke sAtha pAlana karatA thA rahI hai, kyoMki janatA para itanA acchA prabhAva par3A kyoMki usake koI santAna na thii| vaha rAta ko 2-4 ki vaha aba inakA (zrI vaidya jI kA) sAtha dene aura pUr3iyA~ bhI le AtA thaa| usa samaya jela meM seTha rAjanaitika halacala meM dilacaspI lene lagI hai|" govindadAsa bhI the|' Apane jabalapura nagarapAlikA meM vaidya jI rAjya ke rAjA se hamezA lohA lete zikSaNa kArya kiyaa| nagara nigama dvArA Apa sammAnita rhe| AjAdI ke bAda Apa zivapurI jAkara basa gye| hue| 1978 meM zrImatI iMdirAgA~dhI kI giraphtArI para prastuta grantha lekhakoM kA parama saubhAgya hai ki unake virodha pradarzana karane para alpAvadhi jela-pravAsa bhI pitA jI ke cAcA sva) zrI mUlacaMda jaina baradhavA~ Apane kiyaa| (tatkAlIna khaniyAMdhAnA sTeTa) jilA-datiyA A)- (1) ma0 pra0 sva0 sa0, bhAga-1, pRSTha-95 (2) sva0 sa0 ja0, pRSTha-159 (3) sva0 pa0 (ma0 pra0) vaidya jI ke parama sahayogI rhe| zrI mUlacaMda jo bhI aneka bAra khaniyAMdhAnA sTeTa se niSkASita kiye zrI ratanacaMda jaina gaye the| julAI 1995 meM vaidya jI kA nidhana panAgara, jilA-jabalapura (ma0pra0) ke zrI ho gyaa| ratanacaMda jaina, putra-zrI hajArIlAla kA janma 1912 meM huaa| 1930 ke jaMgala satyAgraha meM lagabhaga 3 mAha A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-300 (2) vi) sva0 sa0 i), pRSTha-270-71 (3) jaina sandeza, 26 julAI 1995 kA kArAvAsa Apane bhogaa| (4) sva) pa0 A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-95 For Private And Personal Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 310 . svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI ratanalAla karNAvaTa jaina bAbU ratanalAla jaina nAthadvArA (udayapura) rAjasthAna, kAMgresa kameTI uttarapradeza vidhAnasabhA ke sadasya rahe, ke adhyakSa rahe zrI ratanalAla karNAvaTa kA janma 1906 'bAbUjI' upanAma se vikhyAta zrI ratanalAla jaina kA ke AsapAsa huaa| bhArata chor3o Andolana meM Apa | janma 20 agasta 1892 ko bhArata rakSA kAnUna ke antargata 13 mahIne udayapura aphajalagar3ha, jilA- bijanaura jela meM najarabanda rhe| (u0 pra0) ke eka sampanna A0-(1) rA0 sva0 se0, pRSTha-500 parivAra meM lAlA chajjUmala jaina ke yahA~ huaa| gAMva meM seTha ratanalAla jaina hI prArambhika zikSA samApta nagara kAMgresa kameTI ke koSAdhyakSa rahe AgarA | kara ratanalAla jI ucca(u0pra0) ke zrI seTha ratanalAla jaina, putra-zrI choTe zikSArtha apane phUphA zrI hIrAlAla jI ke yahA~ lAla AgarA ke bahuta bar3e lohe ke vyApArI the| bijanaura cale aaye| bAda meM hIgalAla jI ne ratanalAla 1936 se hI Apa svAdhInatA saMgrAma meM sakriya bhAga jI ko vidhivata goda le liyaa| bijanaura se maiTrika lene lage the| 1942 ke Andolana meM sarakAra dvArA parIkSA pAsa kara ratanalAla jI ilAhAbAda najarabaMda kara kArAgRha meM bheja diye gaye aura 6 mAha vizvavidyAlaya cale gaye jahA~ se bI-esasI) aura bAda chor3e gye| Apa bArDa kAMgresa kameTI ke sadasya ela0 ela0 bI0 parIkSAyeM pAsa kii| tathA adhikArI evaM nagara kAMgresa kameTI ke koSAdhyakSa ratanalAla jI ne pahale nagInA aura phira murAdAbAda rahe the| Apane sAptAhika 'nava saMdeza' evaM mAsika 'agravAla lohiyA' patra bhI nikAlA thaa| meM vakAlata prArambha kI, kintu isa kArya ko unhoMne A0- (1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) u0 pra0 jai0 40, dharma aura naitikatA ke viruddha paayaa| idhara gAMdhI jI pRSTha 89 (3) zrI mahAvIra prasAda dvArA preSita paricaya (4) go0 a0 kA asahayoga Andolana prArambha ho gayA thaa| gAMdhI jI gra, pRSTha-225-226 ne vakIloM ko vakAlata chor3akara Andolana meM bhAga zrI ratanalAla jaina lene ke lie Amantrita kiyaa| phalataH ratanalAla jI sthAnIya kAMgresa sevAdala ke saMcAlaka revADI apanI murAdAbAda kI jamI-jamAI vakAlata chor3akara (hariyANA) ke zrI ratanalAla jaina, patra-zrI phalacaMda bijanaura A gaye aura apane jIvana ko rASTra aura samAja jaina kA janma 1926 ke AsapAsa haa| vidyArthI kI sevA meM pUrI taraha se lagA diyaa| bAbU jI ne kAMgresa jIvana meM hI pUjya gAMdhI jI ke prabhAva se Apa ke asahayoga Andolana ke antagata cAra bAra jela Andolana meM aayeN| zrI prema svarUpa DATA ke saMsarga yAtrAyeM kii| 1930 meM ve goMDA jela meM eka varSa, 1932 se 1940 meM Apane khAdI pahananA prArambha kiyaa| 1942 meM barelI tathA phaijAbAda kArAgRhoM meM 18 mAsa tathA ke bhArata chor3o Andolana meM Apako do mAha ko bijanaura ke kArAgRha meM 1941 meM ) mAha tathA 1942 najarabanda kiyA gayA parantu upAyukta mahodaya ne 14 ke bhArata chor3o Andolana meM savA sAla rhe| svatantratA dina bAda hI Apako chor3a diyaa| 10-8 1948 ko sambandhI sabhI AndolanoM meM unakI bhUmikA agragaNya 21 varSa kI alpavaya meM hI ApakA nidhana ho gyaa| rhii| bijanaura janapada ke satyAgraha AndolanoM ke ve A-(1) rivADI senAnI sUcI, kra0-43 prANa the| vaM 1937 se 1940 taka uttara pradeza kI For Private And Personal Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 311 vidhAna pariSad ke sadasya tathA 1952 se 1957 taka mahattvapUrNa kArya kiye the| dassAoM ke pUjA adhikAra vidhAna sabhA ke sadasya rhe| bAbUjI jaina samAja kI prasaMga meM bhI unhoMne mahatI bhUmikA nibhAI thii| suprasiddha sudhAraka saMsthA bhAratavarSIya di0 jaina pariSad namaka Andolana meM ApakI bhUmikA ke sandarbha ke pramukha saMsthApakoM meM eka the| isa saMsthA ke paudha meM jaina sandeza, rASTrIya aMka (23 janavarI 1947) ko unhoMne bar3e parizrama aura lagana se sIMcA, jisake likhatA hai-'bAbU ratana lAla jI ke ghara para namaka phalasvarUpa yaha saMsthA pallavita aura puSpita huI tathA banAyA gayA thaa| bijanaura jile ke sabhI kAryakartA isake mAdhyama se jaina samAja meM vyApta andhavizvAsa upasthita the| namaka banAne ko bAbU rAjendra kumAra jI aura rUr3hiyA~ dUra huii| bAbUjI bar3e adhyayana priya the| lakar3I lA rahe the ki eka pulisa ke kAMsTebala ne kArAgRha ke ekAnta jIvana kA sadupayoga unhoMne jaina kahA ki "yadi tumane isa kAma meM bhAga liyA to tumheM darzana tathA anya bhAratIya darzanoM ke adhyayana ke kArya bhI hathakar3I DAla dI jaaygii|" kintu usI samaya meM kiyaa| unake dvArA likhe gaye 'Atmarahasya' tathA namaka taiyAra kiyA gayA aura bAbU rAjendrakumAra kI 'jaina dharma' grantha unake pragAr3ha adhyayana ke paricAyaka mAtA jI ne 1200/- rupaye kI bolI lagAkara use haiM tathA unakI vaijJAnika evaM tulanAtmaka zailI kA kharIda liyA aura usI samaya bA) ratanalAla jI apane paricaya dete haiN| bAbUjI kA grantha 'Atma rahasya' to sAthiyoM ke sAtha giraphtAra ho gye| lagabhaga tIna varSa itanA lokapriya huA ki usake tIna saMskaraNa pAThakoM kI sajA pAkara vaha zera kA sA baccA praphullita ghara taka pahuMca cuke haiN| ukta granthoM ke atirikta vibhinna para A gyaa|' patra patrikAoM meM prakAzita apane nibandhoM Adi ke isI prakAra jainamitra (vaizAkha sudI 15, 1970 dvArA Apane samAja kA mArgadarzana kiyaa| I0) likhatA hai-'usa jamAne meM vakAlata karanA paisA ___ 'sAdA jIvana ucca vicAra' unakA mUla mantra thaa| kamAne kA eka bar3A mAdhyama mAnA jAtA thaa| bAbUjI saMyama aura sAtvikatA unake jIvana ke Adarza the| ne vakAlata karanA zurU bhI kiyA lekina yaha dekhakara unakA adhikAMza jIvana rASTra sevA, samAja sevA aura ki vakAlata kA vyavasAya jhUTha kA prayoga kiye bagaira dharma sevA meM vyatIta huaa| rASTra sevA ke upalakSa meM nahIM calatA hai, kucha hI samaya bAda vakAlata chor3a dii| bhArata sarakAra ne unheM 15 agasta 1972 meM tAmrapatra naitika jIvana kA yaha bahuta bar3A udAharaNa hai| bheMTa kiyaa| 2500 vA~ bhagavAn mahAvIra nirvANotsava koI vyakti vidvAn ho, dhanika ho aura udAra para kie jAne vAle kAryoM ke upalakSya meM samAja ne bhI ho yaha bahuta hI kama dekhane meM AtA hai| bAbUjI unheM svarNa padaka se sammAnita kiyA, isake atirikta meM ina sabhI cIjoM kA samAveza pAyA jAne ke aneka sArvajanika aura dhArmika saMsthAoM ne kAraNa nizcaya hI sone meM sugandha kI bAta caritArtha samaya-samaya para unakA sammAna kara apane ko ho jAtI hai|' gauravAnvita anubhava kiyaa| ___ bAbU ratanalAla jI kI putrI DaoN) ( zrImatI) ___bAbUjI sAmAjika kurItiyoM ke ghora virodhI the| sudhA jaina ne apane eka saMsmaraNa meM likhA hai- 'bAbU a0bhA0di0 jaina pariSad ke mAdhyama se unhoMne jaina jI kahA karate the ki jela merA ghara hai aura ghara merI jAtiyoM meM antarjAtIya vivAha karane, maraNabhoja banda sasurAla hai|' isI prakAra unakI dUsarI putrI DaoN0 karane, madhyapradeza meM gajarathoM kI bAhulyatA ko anupayogI (zrImatI) USA jaina ne likhA hai-'unakA jIvana atyadhi ThaharAne, vidhavA vivAha kA samarthana karane Adi ke ka sarala thaa| khAna-pAna meM sAdagI, rahana-sahana meM For Private And Personal Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 312 sAdagI, 'sAdA jIvana ucca vicAra' unake jIvana kA mUla maMtra thaa| aparigraha ke sidvAnta ko unhoMne jIvana meM utAra liyA thaa| ve bahuta hI sImita vastra rakhate the| 5-6 kurte aura itane hI dhotI va pAjAme / ' bAbUjI ke dattaka putra zrI pradIpa kumAra jaina ne apane saMsmaraNoM meM eka mahattvapUrNa tathya ujAgara kiyA hai| ve likhate - bAbUjI akasara kahA karate the ki maiM samAdhimaraNa lUMgA aura unhoMne yaha caritArtha bhI kara dikhaayaa| 4 maI 1976 ko unhoMne antima bAra anna grahaNa kiyA, usake bAda kevala dUdha aura mausamI kA rasa lete rhe| 18 maI ko dUdha lenA bhI banda kara diyA aura 24 maI ke prAtaH se pAnI kI bUMda taka nahIM lii| apanA muMha kasakara banda kara lete the| zAma 6 bajakara 20 minaTa para apane nazvara zarIra kA tyAga kara diyaa| ' 4 bAbUjI ke saMsmaraNa unakI prathama puNyatithi para prakAzita 'puNya smaraNa' meM prakAzita hue haiN| goMDA jela kA eka rocaka saMsmaraNa hama yahA~ de rahe haiM* 1930 meM goMDA jela meM kitane hI sAthI the| unameM eka bijanaura jile ke hI 'madInA' akhabAra ke sampAdaka nasarullA khAM aura meraTha jile ke lakSmInArAyaNa jI the| ina donoM meM Apasa meM bahasa ho gaI ki agara lakSmInArAyaNa apanI coTI kaTavA leM to nasarullA khAM apanI dAr3hI muMDavA leNge| lakSmInArAyaNa ne apanI coTI kaTA dI aura nasarullA khAM se kahA ki aba muMDavAo daaddh'ii| ve hicakicAne lge| taba mAmalA maulAnA AjAda ke pAsa pahu~cA, unhoMne kahA "jaba tumane vacana diyA hai to pUrA karanA hogaa|'' aura nasarullA khAM ko dAr3hI muMDAnI pdd'ii| usake bAda unheM pahacAnanA bhI kaThina hone lagA / ' A)- (1) puNya smaraNa (smArikA) (2) jai0 sa0 rA0 a) (3) jaina sandeza, 1 julAI 1976 (4) jaina mitra, vaizAkha sudI 15 vIra ni0 saMvat 2596 (1970 I0 ) (5) vi0 a0, pR0-462 (6) divaMgata hindI sevI, prathama khaNDa, pRSTha 410 (7) ru) ku0 DA), pRSTha-52 pRSTha--91 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI ratanalAla baMsala apanI lekhanI se rASTrIya sAhitya kI abhivRddhi karane vAle tathA 'dillI calo' jaisI mahanIya kRti ke lekhaka, phirojAbAda (u0pra0) ke zrI ratanalAla baMsala bacapana se hI rAjanaitika gatividhiyoM meM bhAga lete rahe aura 1942 meM DI() AI (1) Ara() meM tIna mAha taka senTrala jela, AgarA meM najarabaMda rhe| sva0) dAdAjI banArasI dAsa jI caturvedI ke bAda phirojAbAda nagara ke sAhityakAroM meM ApakA mahattvapUrNa sthAna thaa| Apake dvArA likhita khojapUrNa grantha 'candravAra kA itihAsa' bhI prakAzita huA hai| svataMtratA saMgrAma meM jaina ANa (1) jai) sa) rA) a0 (2) u0 pra0 jai0 dha0 (3) amRta, pRSTha 25 (4) jai0 se0 nA0 a0, pRSTha 3-4 For Private And Personal Use Only zrI ratanalAla mAlavIya bhAratIya saMvidhAna nirmAtR sabhA ke sadasya tathA kendrIya upazramamaMtrI rahe zrI ratanalAla mAlavIya kA janma 6 navambara 1907 ko madhyapradeza ke hRdaya sthala sAgara meM eka madhyamavargIya jaina parivAra meM zrI kizorIlAla malaiyA ke ghara huaa| ApakA vaMza 'malaiyA' ke nAma se vikhyAta hai / parantu ratanalAla jI malaiyA se 'mAlavIya' kaise bana gaye isa sandarbha meM svayaM ratanalAla jI ne likhA hai " san 1927 meM jaba maiM ilAhAbAda vizvavidyAlaya meM bI) e) kA vidyArthI thA taba mere arthazAstra ke prophesara tArAcanda agravAla ne yaha prazna pUchA 'maiM malaiyA kyoM kahalAtA hU~. maiMne mA~ se pUchakara batAyA ki 'kuravAI ko mAlava kahane para aura hamAre kuravAI nivAsI hone se hama malaiyA kahalAye / ' hamAre prophesara ne kahA- 'taba to hameM mAlavIya kahalAnA cAhie thA / ' unhoMne hAjirI kA rajisTara uThAkara malaiyA kI jagaha mAlavIya likha diyaa| tabhI se maiM mAlavIya ho gyaa| " Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 313 __ "san 1948 meM kAnsaTITyUzanala asembalI aura adhyayana ke bAda Apa sAgara meM vakAlata karane pArliyAmenTa kA sadasya bana jAne ke bAda 'malaiyA' zabda lage aura harijana sevaka saMgha ke mantrI bana gye| 1934 prayoga karane kA prayatna maiMne kiyA para sampUrNa rikArDa, meM mahAtmA gAMdhI jaba sAgara padhAre aura unakA bhASaNa jisameM yUnivarsiTI kI DigriyA~ bhI zAmila haiM, meM varNI jI dvArA sthApita zrI di0 jaina saMskRta vidyAlaya mAlavIya thA isalie gavarnamenTa ke sekreTerieTa ne morAjI, sAgara meM huA taba usakI vyavasthA harijana mAlavIya hI kAyama rkhaa| isase kucha viSamatA hone sevaka saMgha ke nAte Apane hI kI thii| gA~dhI jI kI para bhI malaiyA zabda kA upayoga nahIM kara skaa| mujhe apIla para mahilAoM ne apane gahane utAra kara de diye jagaha -jagaha mAlavIya zabda ke upayoga kA spaSTIkaraNa the| apane majadUra netA hone ke sambandha meM Apane likhA karanA pdd'taa|" hai ki-'kucha sAloM bAda merA sambandha sTeTa pyUpila kAMgresa mAlavIya jI kA parivAra kaTara jaina hai| isa ko ur3IsA aura chattIsagar3ha rIjanala kAunsila se ho sandabha ma zrI mAlavIya jI ne likhA hai-"mA~ kaTara gyaa| san 1947 ke bAda to kAMgresa ke sAtha majadara Andolana meM DUba sA gyaa|' 1948 meM Apa jaina dharmAvalambI thIM, gItA adhyayana se unakA mAthA ThanakatA, gItA kyoM? apane dharma kA adhyayana kyoM saMvidhAna sabhA ke lie cune gye| Apa madhyaprAntoM ke nahIM? aura isI spardhA meM mA~ ne sAMdhyazAlA jaina baccoM rAjyoM kI ora se cune gaye the| sabhA meM Apane majadUroM ke hitoM para joradAra bahasa kI thii| mAlavIya jI ke ke lie zurU kara lI-apane hI ghara meN| aba hameM gItA anusAra 'san 1948 meM saMvidhAna sabhA kA sadasya ke sAtha bhaktAmara stotra bhI kaNThastha karAyA jAne lgaa| banate hI maiMne koyalA khAnoM ke bAre meM pArliyAmenTa jaba taka bhaktAmara kA eka zloka sunA na dete subaha meM prazna karanA prArambha kara diye the| deza ke kA dUdha na milatA...... mujhe bhaktAmara kaNThastha hai| usake saMvidhAna para dastakhata honA mere jIvana kA sabase bar3A 48 zloka bolate samaya kisa zloka para kitane AMsU sU saubhAgya hai|' bAda meM Apa 'kolayArI ikyavAyarI kameTI' Tapake the Aja bhI yAda A jAtA hai|" ke bhI sadasya rhe| 'nezanala kola DavalapamenTa asahayoga Andolana ke daurAna Apa kakSA 8 meM kaoNraporezana' kI sthApanA kA sujhAva ApakA hI thaa| par3hate the, pradhAnAdhyApaka ke lAkha samajhAne para bhI Apane majadUroM ke netA ke rUpa meM vikhyAta mAlavIya jI skUla kA bahiSkAra kara diyA, bAda meM pradhAnAdhyApaka 1954 aura 1960 meM rAjyasabhA ke lie cune gye| zrI khUbacanda sodhiyA mahodaya ne bhI skUla se tyAgapatra 1962 meM neharU jI ke maMtrimaNDala meM pArliyAmenTarI de diyaa| apanI dezabhakti ke kAraNa sodhiyA jI bAda saciva niyukta hue aura DipTI minisTara bhii| zAstrI meM bhAratIya saMsada ke lie cune gaye the| mAlavIya jI maMtrimaNDala meM bhI Apa DipTI minisTara rhe| 1966 vAnara senA meM bhI rahe, ve rASTrIya zAlA ke vidyArthI meM lebara kamIzana ke sadasya aura lebara ArganAijezana rhe| 1925 meM Apa kAzI hindU vizvavidyAlaya aura (AI0ela0o0) se bhI Apa jur3e rahe aura jarmanI, 1926 meM ilAhAbAda vizvavidyAlaya meM praviSTa hue, vahIM hAlaiNDa, iMglaiMDa, rUsa Adi dezoM kI yAtrA Apane kI se kAnUna kI par3hAI kI aura svatantratA Andolana meM thii| manIlA meM sampanna AI0 ela0 o0 ke eziyana bhI sakriya rhe| Apane cAMda ke sampAdakIya vibhAga rAuNDa Tebula kAphreMsa (2 sitambara se 18 sitambara meM 40/-rupaye mAsika para naukarI kii| 'sarasvatI' meM 1969) ke ceyaramaina banane kA saubhAgya bhI Apako bhI Apake kaI lekha chape haiN| prApta huA thaa| For Private And Personal Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 314 svataMtratA saMgrAma meM jaina ___ mAlavIya jI kI saMvidhAna ke prati aTUTa AsthA rAjanIti aura kSetra ke kAmoM meM aksara itanA thii| ve svayaM sadaiva saMvidhAna ke dAyare meM deza sevA meM DUba jAtA hU~ ki par3ha nahIM pAtA aura mana isa kAraNa saMlagna rhe| unakI suputrI zrImatI sudhA paToriyA ne udvigna ho uThatA hai, becainI hone lagatI hai| taba rAta unakI smRtiyA~ saMjote hue likhA hai - 'vaha ke samaya par3hanA anivArya ho jAtA hai isa samaya maiM saMvidhAna kI sunaharI jildavAlI vRhadAkAra prati ko kucha saiddhAMtika yA mahAn lekhakoM kI pustakeM par3hanA zAstroM kI taraha kapar3e meM lapeTakara apanI godareja kI pasaMda karatA hU~ jo rAjanIti se bilkula dura ho| alamArI meM itane pyAra aura zraddhA se rakhate the jaise koI apane janma bhara kI jamA pUMjI saheja rahA ho| dIpAvalI kI lakSmI pUjA ke samaya bhI vaha saphara karate hue bhI maiM kAphI par3hane aura likhane saMvidhAna kI pustaka ko vahA~ AdarapUrvaka rakhate usakI kA kArya kara letA huuN| kA~gresa va kSetra ke kArya se pajA karate. vahI unakI lakSmI thI vahI srsvtii| saMbaMdhita patra, ghara para rAjI khuzI kA patra aksara rela dIpAvalI kI DAyarI meM unakA yaha mahattvapUrNa abhilekha ke Dibbe meM hI likhatA huuN| ataH sthAna kI jagaha milA, jise paDhakara maiM abhibhata ho gaI- "lakSmI pUjana likhanA par3atA hai 'daur3atI huI relagAr3I amuka se ke nAma para maiM sadaiva hI bhArata ke vidhAna kI pajA amuka sTezana ke bIca', kabhI-kabhI adhika hilane karatA rahA huuN| mere lie yaha gaurava kI bAta hai ki maiM ke kAraNa hastAkSara bigar3a jAte haiN| kucha dinoM se mujhe saMvidhAna sabhA kA sadasya rahA hU~ tathA usa para mere rela meM likhane meM takalIpha hone lagI hai AMkhoM se dastakhata haiN| vidhAna nirmAtA ke rUpa meM usa para zraddhA bhI kama dikhane lagA hai| zAyada yaha bar3hatI huI umra rakhanA tathA usake anusAra kAma karanA merA prathama kA kAraNa hai| kartavya hai......saMvidhAna meM pUre deza kA hita nihita hai|" * * * * nirantara cintanazIla aura adhyayanazIla mAlavIya yadi manuSya sadA prayatnazIla rahA to himAlaya jI sadaiva adhyayana aura lekhana meM saMlagna rahA karate ko usake sAmane jhukanA hI pddegaa| kyoM ki usake the| unakI DAyarI ke kucha aMza preraNAspada hone se hama dubale-patale zarIra meM mastiSka jaisI cIja hai, jo yahA~ prastuta kara rahe haiN| kisI baMdhana ko nahIM maantii| usameM aisI bhAvanA hai merA jIvana eka kSaNika momabattI kI taraha nahIM jo parAjaya ko kabhI svIkAra nahIM krtii| para Aja hogaa| vaha usa mazAla kI taraha hogA, jise maiM bhAvI ke yuga meM sAhasikatA dhIre-dhIre vidA hotI jA rahI pIDhiyoM ke hAtha meM thamA kara jA sakU~ aura vaha mazAla hai| abhI bhI yaha vizAla saMsAra unhIM kA sAtha detA unake patha ko Alokita kara ske| hai, jinameM bhAvukatA aura sAhasikatA hotI hai| tAre samudra ke pAra unhIM kA AvAhana karate haiN| vaise sAhasa par3hanA-likhanA tathA cintana karanA mujhe sadaiva se dikhAne ke lie dhruvoM para yA registAna meM jAne kI pasaMda hai| kitanA hI zarIra thakA ho kucha dera avakAza jarUrata nahIM hotii| jIvana ke choTe-choTe mor3oM para hI nikAla kara yadi maiM par3hane baiTha jAtA hU~ to sArI thakAna sAhasa kI asalI parIkSA hotI hai| kisI lekhaka ne utara jAtI hai| zarIra meM punaH UrjA pravAhita hone lagatI kahA hai 'binA nirAza hue parAjaya ko saha lenA pRthvI hai, aisA mahasUsa karatA huuN| para sAhasa kI sabase bar3I vijaya hai'| ataH jIvana . meM sthitiyoM kA sAmanA dhairya, himmata va sAhasa se For Private And Personal Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa - 315 karanA caahie| isa siddhAMta ne jIvana bhara mujhe sahAyatA dezoM ko eka dUsare se acchI cIjeM sIkhanI hoNgii| agara aura AtmavizvAsa diyA hai| sAmyavAdI dezoM meM kucha acche kAnUna haiM yathA zahara ko sApha sutharA rakhane, aspatAloM meM amIra-garIba kI eka sI dekhabhAla yA maMhagAI para rokathAma to hameM vaha kheda hotA yaha dekha kara ki svataMtra bhArata meM tarIke bhI apanAne caahie| kisI bhI upAya se hameM mAnava bhAvanA kI svataMtra vRddhi aura AnaMda evaM bahulatA apane deza meM AjAdI ke nAma para jo anuzAsanahInata ke hote hue bhI jisa samAja kI parikalpanA hamane ho rahI hai use rokanA hogaa| kI thI vaha nahIM bana skaa| svArtha, bhraSTAcAra Adi ne ghusapaiThiye kI taraha samAja kI jar3oM taka apane paMje phailA diye haiN| jaba eka nadI zAnti se bahatI hai to kaisA suhAvanA samA hotA hai| vahI nadI jaba sailAba (bAr3ha) mujhe insAna kI nijI AjAdI aura usake hakoM lAtI hai to kitanI tabAhI kara detI hai| gAMva ke gAMva ko jakar3ane para bhI etarAja hai| apanI isI mAnyatA ujar3a jAte haiN| khetI barabAda ho jAtI hai aura insAna ke AdhAra para maiM pUrI umra majadUroM ko unake haka dilAne bhUkha ke mAre bhIkha mAMgane para vivaza ho jAtA hai| hamAre ke lie lar3atA rhaa| insAna ke mAnava-adhikAra para deza meM ekatA aura akhaMDatA kA nArA Aja bahuta AkSepa karanA maiM galata samajhatA hU~, parantu deza meM kAyade, Avazyaka hai| Apasa meM bhAIcArA, jahA~ pradeza kA bheda kAnUna mAnanA aura dezavAsiyoM meM ekatA aura eka dUsare na ho, raMgarUpa kA bheda na ho, jahA~ bhASA kA bheda na ke du:khadarda meM sahAyatA denA bhI jarUrI hai| ho, jahA~ dhArmika bhAvanA eka dUsare ke bIca eka dIvAra na bana jaae| hameM aisA bhArata banAnA hai| jahA~ hama saba dezavAsI ghula mila kara raheM, eka dUsare kI bAta samajheM, hamAre deza meM jitane pradeza haiM utanI prAdezika eka dUsare ke du:khadarda meM sAtha deM yahI to hamArI paraMparA bhASAe~ bhI haiM paraMtu eka rASTrabhASA to honI hI caahie| rahI hai| kitane hI dara-dara dezoM ke loga Ae. bhArata yaha kyA tarIkA hai ki hama cAra-chaha bhAratavAsI koI para hamale hae, khUna bhI bahe paraMtu jyAdAtara loga yahIM baMgAla kA, koI madrAsa kA, koI mahArASTra kA jaba ke ho ge| hamArA prAcIna aura madhyakAlIna itihAsa sAtha baiThate haiM, to Apasa meM aMgrejI meM bAta karate haiN| isakI jhA~kI prastuta karatA hai| aura dezoM meM jaise- phrAMsa, iTalI, jApAna yA araba dezoM meM saba apanI mAtRbhASA meM bAtacIta karate haiN| ___ apane lie to sabhI jIte haiM para dUsaroM kA du:kha kaise miTe aisA upAya hamezA apane jIvana eka rASTrabhASA sAre deza ko, jo Aja Tukar3iyoM meM khojanA caahie| hara manuSya kA yaha kartavya hai ki meM hai-hamAre mahAn deza ko eka vizAla nakze meM jor3a apanI zakti ke anusAra jarUratamaMda yA dIna-du:khI degii| bAbA AmaTe kA nArA sahI hai 'bhArata joddo'| prANiyoM ke kaSTa nivAraNa meM sahayoga de| nahIM ekatA meM sAmahika zakti hai| bikharI cIja hamezA to manuSyajanma pAnA hI nirarthaka hai| phira manuSya kamajora rahatI hai| jaise bijalI ke choTe-choTe kaI balba aura pazu meM vayA pharka? apanA jIvana to pazu bhI utanI rozanI aura prakAza nahIM de pAte jitanA 100 jo late haiN| kainDila pAvara kA balba detA hai| hama sabhI saMsAra ke For Private And Personal Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 316 -svataMtratA saMgrAma meM jaina ___ bhale banane kI AkAMkSA to sabhI meM hotI hai| zrI ramezacaMda jaina ghor3Avata para binA dUsaroM kI bhalAI kiye manuSya bhalA kaise thAMdalA, jilA-jhAbuA (ma0pra0) nivAsI bana sakatA hai| ataH hara manuSya kA kartavya hai ki zrI ramezacaMda jaina ghoDAvata, putra- zrI rakhabacaMda jaina jahA~ taka bane asahAyoM kI sahAyatA tathA paropakAra kA janma 1922 meM huaa| 1942 ke Andolana meM karate rahanA caahie| jo samartha nahIM haiM, unheM apanI Apa sakriya rhe| phalata: giraphtAra kiye gaye aura zakti aura sahayoga denA caahie| jaba hama dUsaroM ko deza nikAle kI sajA Apako dI gii| bhalAI kareMge tabhI hameM yaza prApta hogaa| A0-(!) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-146 __8 disambara 1984 ko jabalapura meM ApakA zrI ravIndranAtha jaina dehAvasAna ho gyaa| ratanalAla jI kI smRti ko adhyApana, patrakAritA aura gaisa vitaraka jaise cirasthAyI banAne ke lie ciramirI (ma0 pra0) meM vyavasAyoM se jur3e, mUlataH mahArASTra nivAsI aura 'mAlavIya nagara' kI sthApanA kI gaI hai, jisameM bhopAla (ma0pra0), pravAsI zramikoM va nAgarikoM ke lie suvyavasthita gRhoM kA zrI ravIndranAtha jaina, putranirmANa kiyA gayA hai| mAlavIya jI para do pustakeM zrI ratana sAha jaina kA bhI prakAzita ho cukI haiN| prathama 'kAle hIre kA janma deUla gAMva rAjA, jilA- bulaDhAnA (mahArASTra) meM khambhA' jo nyAyamUrti zrI gulAba guptA ne likhI hai 15-4-1917 ko huaa| bAda tathA jisakA sampAdana mAlavIya jI kI putrI zrImatI | meM Apa kArajA Akara rahane sudhA paToriyA ne kiyA hai| dvitIya 'zrI ratanalAla lge| Apane kAraMjA, vArANasI va pUnA meM zikSA paaii| mAlavIya smRti grantha' jisakA sampAdana zrImatI sudhA kucha samaya Apane solApura gurukula meM adhyApana paToriyA tathA zrI rAjendra paToriyA ne kiyA hai| kArya kiyaa| Apa 1945 se 1452 taka 'lokazakti' A0- (1) zrI ratanalAla mAlavIya smRti grantha (2) bhArata (dainika) puNe ke upasampAdaka, 'mAtRbhUmi' (akolA) kA saMvidhAnika vikAsa aura svAdhInatA saMgharSa tathA 'rASTrasevA' (nAzika) ke sampAdaka rhe| zrI ramezacaMda jaina Apane sAgAradharmAmRta kA marAThI bhASA meM anuvAda vArAsivanI, jilA-bAlAghATa (ma0pra0) ke zrI kiyA hai| kucha samaya zodha kAryoM evaM jilA gajeTiyara ramezacaMda jaina, patra zrI pannAlAla jaina kA janma 1926 ke sampAdana kA kAma bhI Apane kiyaa| svataMtratA meM haa| vidyArthI jIvana meM Apane zAsakIya skala senAnI hone ke kAraNa sevAnivRtti ke pazcAt Apako kA bahiSkAra kiyA evaM 1942 meM 20 agasta ko gaisa vitaraka kA kArya milA hai| dhArA 144 kA ullaMghana kara vizAla julUsa nikAlA, 1942 ke Andolana ke samaya Apa solApura phalataH pulisa kI golI se ApakA dAhinA paira meM ema0e0 dvitIya varSa ke chAtra the| vahIM Apane jakhmI ho gyaa| phira bhI pulisa Apako pakar3a nahIM Andolana meM hissA liyaa| phalata: giraphtAra hue aura skii| AjAdI ke bAda zAsana ne sammAna patra dekara 6 mAha kA sazrama kArAvAsa Apane bhogaa| apanI ApakA sammAna kiyaa| jelayAtrA kI yAdeM tAjA karate hue Apane likhA hai A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-189 ki -"bandI banate hI jela meM pulisa adhIkSaka ne majhase For Private And Personal Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 317 pharAra netAoM ke pate pUche, na batAne para unhoMne merI zrI rAjadhara jaina khuba piTAI kii| vijApura (karNATaka) jela ke jelara zAhapura, jilA-sAgara (ma0pra0) nivAsI zrI dvArA svataMtratA saMgrAma senAniyoM ke sambandha meM abhadra rAjadhara jaina, putra-zrI pyAre lAla 1921 se hI zabda kA prayoga karane ke kAraNa maiM bhUkha har3atAla' svataMtratA saMgrAma meM sakriya ho gaye the| 1942 ke para baiTha gyaa| har3atAla tor3ane hetu kAphI pralobhana diye bhArata chor3o Andolana meM Apane 6 mAha kA kArAvAsa gaye, maiM na uThA, apitu anya bandI bhI mere samarthana / bhogaa| Apa zAhapura grAma ke maMDalezvara bhI rahe the| meM har3atAla para baiTha gye| anta meM jelara dvArA binA A)-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) ma0 pra0 sva0 sai0, zarta apane zabda vApisa lene aura kheda pradarzana ke bAda bhAga-2, pRSTha-57 bhUkha har3atAla samApta huii| phalasvarUpa merA sthAnAMtaraNa zIghra hI visApura (ahamadanagara) jela meM kara diyA bhAI rAjadharalAla jaina gyaa|" jAkhalona, jilA-lalitapura (u0pra0) ke amara 30 (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-23 senAnI zrI rAjadharalAla ne 1932 meM kAMgresa kI nIMva (2) sva) pa0 (3) aneka pramANa patra jAkhalona meM DAlI aura aneka varSoM taka usake maMtrI zrI rAjakumAra jaina pada ko suzobhita karate rhe| 1942 ke Andolana meM phirojAbAda (u0pra0) ke zrI rAjakumAra jaina Apa bAbU zivaprasAda (inakA paricaya isI grantha meM para 1942 ke Andolana meM agraja zrI anyatra dekheM) ke sAtha jela gaye tathA 11 mAha jhA~sI dhanavanta siMha ke sAtha hI pulisa ne yaha abhiyoga jela meM rhe| lagAyA ki inhoMne DAka baMgalA jalAyA hai| parantu vaha A0- (1) jai) sa0 rA0 a) usako sAbita karane meM asamartha rhii| phira bhI Apako akTUbara 1943 taka najarabanda rahanA pdd'aa| Apa senTrala DaoN0 rAjamala kAsalIvAla jela AgarA meM rhe| 'netAjI' subhASacaMda bosa ke nijI cikitsaka A)- (1) 30 pra0 0 dha0, pRSTha-91 (2) jai0 se0 rahe tathA Whos who in the world meM ullikhita nA) a0, pRSTha-4 (3) amRta, pRSTha-28 (4) jai0 sa0 rA0 a) evaM deza meM cikitsA ke zrI rAjadhara jaina utkRSTa puraskAra 'bI0 sI0 grAma lauMr3I bhar3okara (tatkAlIna-vindhya pradeza) rAya avArDa' se sammAnita ke zrI rAjadhara jaina, putra-zrI daulata jaina 1937 se hI DaoN0 rAjamala kAsalIvAla, kAMgresa ke kAryakartA ho gaye the| 1939 ke thaunA luhArI putra-zrI muzI pyArelAla jhaNDA Andolana ke samaya apane gA~va meM jhaNDA phaharAne kAsalIvAla kA janma 20 ke kAraNa 22-2-1939 ko Apa giraphtAra kara liye navambara 1906 ko jayapura gye| orachA adAlata ne 3-3-1939 ko tIna mAha (rAjasthAna) meM huaa| 1929 meM lakhanaU vizvavidyAlaya kI sajA va 50/-rupaye kA arthadaNDa diyA phira bhI se ema0bI0bI0esa0 pAsa karane ke bAda Apa Apa 2-9-1939 ko jela se rihA ho ske| Apake uccazikSArtha iMglaiMDa cale gaye jahA~ se 1931 meM bhAI zrI chakkIlAla jaina bhI Apake sAtha jela meM rhe| DI0TI0ema0 eNDa eca0 tathA 1932 meM laMdana se A)-(1) vi.) sva0 sa0 i0, pRSTha-187 ___ ema0Ara0sI0sI0 kI upAdhiyA~ prApta kii| 1935 For Private And Personal Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 318 svataMtratA saMgrAma meM jaina meM 'inDiyana meDIkala sarviseja' ke antargata Apa patrikAoM meM Apake prakAzita hue haiN| aneka dezoM bhAratIya senA meM sammilita hue, jahA~ lephTineMTa kI yAtrA bhI Apane kI thii| prasiddha tIrtha zrI karnala taka ke vibhinna padoM para kArya kiyaa| mahAvIra jI ke Apa varSoM taka adhyakSa/maMtrI rhe| dvitIya vizvayana meM Apako malAyA bhejA A()- (1) jI) sa) rA() a) (2) jaina gajaTa, (. mArca 1967 (3) DaoN0 rAjamala kAsalIvAla para prakAzita laghu pustikA, gayA, jahA~ netAjI subhASa candra bosa se ApakI bheMTa saujanya-zrI jJAnacaMda jI sA) khindukA, jypur| huii| netAjI kI dezabhakti se Apa meM dezabhakti kI bhAvanA hiloreM lene lgii| idhara netAjI bhI ApakI zrI rAjamala koTharI saMvAoM se itane prabhAvita hue ki unhoMne apanI mahidapura, jilA-ujjaina (ma0pra0) ke zrI rAjamala 'AjAda hinda phauja' meM sammilita hone kA Agraha koThArI, putra- zrI cAMdamala koThArI ne mahidapura jela meM kiyaa| kAsalIvAla jI tatkAla 'AjAda hinda phauja' 30-3-1941 se 20-4-1941 taka kA kArAvAsa meM sammilita ho gaye, jahA~ 1945 taka Apa nidezaka bhogaa| 1942 meM bhI 50/- rupaye kA arthadaNDa Apane 'cikitsA evaM svAsthya sevA' ke pada para rhe| Apa bhogA thA netAjI ke nijI cikitsaka bhI the| A0-(1) ma0pra0 sva0 saM0, bhAga-4. pRSTha-171 kAsalIvAla jI ke sandarbha meM 'jaina saMdeza' rASTrIya aMka (janavarI 19.17) likhatA hai-'Apa DAkTarI zrI rAjamala koThArI kI sarvocca DigrI pAsa karane ke bAda sarakAra dvArA iMdaura (ma0pra0) ke zrI rAjamala koThArI, putra-zrI phauja ko DAkTarI sahAyatA dene ke lie vizeSa pada bherUlAla koThArI 1932 meM videzI vastroM kA bahiSkAra' para bheje gaye the| kintu svataMtratA kA dIvAnA kaba AMdolana meM sakriya rhe| 6 mAha kA kArAvAsa tathA taka dama kA galaujoM kI nikitA 50 ru0 kA arthadaNDa bhogakara Apane AMdolana meM raha sakatA thaa| AjAda hinda phauja ke nirmANa hote sakriyatA kA paricaya diyaa| AO-(1) ma) pra) svA sai), bhAga-4, pRSTha-39 hI Apa sarakArI naukarI chor3akara usameM jA mile aura netA jI subhASacanda bosa ke sAtha unake eka zrI rAjamala jAlorI vizvasta sahayogI ke rUpa meM bhArata kI mukti ke madhyabhArata ke pUrva mukhyamaMtrI zrI takhtamala jaina lie anavarata prayatna karate rhe| Apa AjAda hinda ke suputra zrI rAjamala jAlorI kA janma 15-9-1914 phoja sarakAra ke maMtrimaMDala ke eka sadasya. DAyarekTara ko huaa| vyavasAya se vakIla Apha meDIkalsa tathA netAjI ke parsalana DAkTara kI zrI jAlorI ke pUrvaja mUlataH haisiyata se sammAnapUrNa aura dAyitvapUrNa padoM para rhe|' rAjasthAna ke jodhapura AjAdI ke bAda Apa AgarA meDIkala kAleja jilAntargata aTiyA (seThoM ke prAcArya, jayapura meDIkala kAleja ke saMsthApaka kI riyAM) ke nivAsI the| prAcArya, antarrASTrIya cikitsA vijJAna akAdamI ke vahAM se osavAloM kA yaha adhyakSa, a) bhA) kAMgresa kameTI ke sadasya Adi kuTumba vyavasAya ke lie aneka padoM para rhe| cikitsA zAstra se sambandhita upayukta naI jagaha talAza karatA huA tatkAlIna aneka pustakeM tathA aneka lekha deza-videza kI gvAliyara riyAsata ke bhelasA (vartamAna vidizA) For Private And Personal Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 319 jile ke gaMjavAsAMdA kasbe meM Akara basa gayA thaa| rhe| zrI jaina ne 1949) ke isa parivAra ke prathama vyakti the seTha saMtopacaMda bhopAla rAjya vilInIkaraNa unake putra tArAcaMda --- pUnamacaMda - lUNakaraNa -- AMdolana meM bhAga liyA takhatamala --- rAjamala hue| tathA 21 dina kArAvAsa meM jAlArI jI ne bii0e|), ela0ela0bI) kara bitaaye| 1) disambara 1992 vakAlata kA vyavasAya apnaayaa| svataMtratA saMgrAma meM ko ApakA dehAvasAna Apane sakriya bhAgIdArI nibhaaii| phalata: Diphensa ho gyaa| iNDiyA ekTa ke tahata 10 mAha taka najarabanda rhe| A)-( 1 ) mA pr|| sv| sai), bhAga-5, pRSTha-24 Apa vidizA nagara pAlikA ke adhyakSa (4 varSa), zrI rAjArAma urpha rAjendrakumAra jaina madhya pradeza yojanA maNDala ke sadasya (1963 va zrI rAjArAma, putra zrI bihArIlAla jaina kA 1965), samrATa azoka iMjIniyariMga kAlaja ke janma 1906 meM grAma pathariyA, jilA-damoha (ma0pra0) upAdhyakSa (3 varpa), sa0a0 polITeknika kAleja ke meM huaa| Apane prAthamika taka hI zikSA grahaNa kii| upAdhyakSa ( 3 varSa), ma0pra0 svara) saM0 sainika saMgha ke Apa apane choTe bhAI zrI bAbarAma jaina ke sAtha damoha kAryakAriNI sadasya, vidizA jilA sva0saM() sai0saMgha meM rahakara jholI / 'canA jAra garama' kI AvAja ke adhyakSa, jilA kAMgresa kameTI ke adhyakSa Adi lagAkara cocate the| 19.12 ke Andolana meM padoM para rahe haiN| zAsana kI ora se aneka bAra apanA zaprama na roka sakaM tathA nAre lagAte hue ApakA sammAna huA hai| pakar3e gaye aura do varSa 4 mAha kA kArAvAsa paayaa| A) (1) svA zrI takhtamala jaina smati grantha 193) ke Andolana meM bhI Apane bhAga liyA thaa| 1973 meM ApakA nidhana ho gyaa| zrI rAjamala jaina ___(1) ma0pra0 svA) sai), bhAga-2, pRSTha 9 ujjaina (ma0pra0) ke zrI rAjamala jaina, patra zrI (2) zrI saMtoSa siMghaI. damoha dvArA prapita paricaya motIlAla jaina 1932 se rASTrIya Andolana meM sakriya zrI rAjArAma bajAja ho gaye the| 1933 meM badanAvara posTa Aphisa meM damoha ke prasiddha bajAja parivAra meM zrI rAjArAma tor3a phor3a karane para Apa giraphtAra hue tathA Der3ha bajAja kA janma 1900 meM zrI lokamana bajAja ke cauthe pAha kA kArAvAsa bhogaa| 1941 ke Andolana meM bhI putra ke rUpa meM huaa| yuvAvasthA se hI samAja aura ujjaina koThI para Apa giraphtAra hue va jela kI deza-prema kI bhAvanA jAgRta karane kA zreya par3osI zrI yAtanAyeM shiiN| gokulacaMda jI vakIla ko hai| Apane prabhAta pheriyoM A0 (1) ma prA) sva) sai), bhAga-4. pRSTha-171 aura gau rakSA Andolana meM bhAga lenA, videzI mAla zrI rAjamala jaina kA bahiSkAra karanA, zarAba kI dukAnoM para pikeTiMga bhopAla (ma0pra0) ke zrI rAjamala jaina, putra- karanA Adi kArya prArambha kara diye the| usI samaya zrI hajArI lAla jIna kA janma 26 navambara 1919 meM videzI zikSA bahiAkAra Andolana calA tathA damoha haa| jaina samAja meM spaSTa vicAradhArA aura samAja meM rASTrIya pAThazAlA kholI gaI jisameM bajAja jI ne sudhAroM ke lie prasiddha zrI jaina jIvanaparyanta gAMdhIvAdI apane bhatIje zrI rUpacanda ( inakA paricaya isI grantha 12) 3) 0 For Private And Personal Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 320 meM dekheM) bajAja ko bhartI karAyA; jisake adhyApaka zrI gaurIzaGkara pArAzara aura bAda meM zrI AyuprasAda jI rhe| zrI bajAja ne zrI bhaiyAlAla caudharI ke carkhA pracAra Andolana ko sambhAlA aura isa kArya meM lagabhaga 15000/- kA nukasAna bhI utthaayaa| bajAja jI ko vyAyAma kA adhika zauka thA, inhoMne bhinna-bhinna mohalloM meM vyAyAma zAlAeM khulavAIM tathA zrI di0 jaina nanheM mandira jI aura jaina dharmazAlA ke bagala ke AMgana meM apane kharca se hI bAhubali vyAyAmazAlA banavAI, jisane 1942 ke Andolana meM AzAtIta sahayoga diyaa| isa vyAyAmazAlA meM jaina- ajaina sabhI lAThI Adi calAne kI zikSA lete the aura julUsoM va sabhAoM kA prabaMdha karate the| 1930 ke Andolana meM Apane bhAga liyA phalata: 4 mAha kI sajA tathA 80 ru0 kA arthadaNDa paayaa| 1942 ke Andolana meM Apane - apane bhatIje rUpacaMda jI bajAja ko jela bhejA, jo 9 mAha 15 dina taka jela meM rhe| Apa svayaM bhUmigata rahe tathA zrI lIlAdhara jI sarrApha ke sahayoga se jelavAsiyoM ke gharoM ko Arthika sahAyatA juTAte rahe, buleTina chapavAkara baTavAte rhe| zrI bajAja sampanna gharAne ke hone ke kAraNa abhI taka samAja ke hara kArya meM agrasara rahate haiN| Apa lagAtAra 30 varSa taka zrI di0 jaina atizaya kSetra kuNDalapura kameTI ke adhyakSa rahe haiN| A - ( 1 ) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga 2, pRSTha 89 (2) zrI saMtoSa siMghaI, damoha dvArA preSita paricaya | zrI rAjendrakumAra mahanota ujjaina (ma0pra0) ke svAdhInatA senAnI dampatI zrI saradArasiMha mahanota aura zrImatI sajjanadevI mahanota ke jyeSTha putra zrI rAjendrakumAra mahanota apanI zikSA bIca meM hI chor3akara 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM kUda par3e, phalata: giraphtAra hue aura 1946 meM chuutte| AO (1) jai0 sa0 rA0 a0, pRSTha-90 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI rAmacaMda jaina lalitapura (u0pra0) nivAsI zrI rAmacaMda jaina ke pitA kA nAma zrI prabhudAsa jaina thaa| ApakA janma 24-9-1927 ko huA / krAMtikAriyoM ko sahayoga pradAna karate-karate 'karo yA maro' kI bhAvanA ke vazIbhUta hokara 1942 ke Andolana meN| varSa kA kaThora kArAvAsa tathA 100/- rupaye jurmAnA mAha kI aura kaThora kArAvAsa adA na karane para 2 kI sajA Apane bhogii| A0 - ra0 nI0, pRSTha-28 (2) DA0 bAhubali jaina dvArA preSita paricaya zrI rAmacaMda jaina karnAvaTa ujjaina (ma0pra0) ke zrI rAmacaMda jaina, putra- zrI raghunAtha kA janma 1901 meM huaa| Apane mAdhyamika zikSA grahaNa kii| deza parAdhIna thA ataH Apa vidyArthI jIvana se hI rASTrIya kAryoM meM sakriya ho gye| 1930 ke namaka satyAgraha meM Apane bhAga liyA tathA 3 mAha kA kArAvAsa bhogA / DauMgaragAMva meM jaMgala satyAgraha meM bhI 3 mAha kI sajA Apane kATI / prajAmaNDala dvArA tarAnA, mahidapura meM Ayojita eka sabhA meM bhASaNa dene para Apa punaH giraphtAra kara liye gaye aura 1 varSa 6 mAha ke kArAvAsa kA daNDa bhogA / A) - (1) ma) pra) sva0 sai0, bhAga 4, pRSTha 172 zrI rAmacaMda bhAI zAha chindavAr3A (ma0pra0) se sAMsada aura vidhAyaka rahe zrI rAmacaMda bhAI zAha, putra- zrI narahari bhAI zAha kA janma 17 akTUbara 1917 ko gAMgavA, jilA - jAmanagara (gujarAta) meM huaa| apane chAtra jIvana se hI Apa rASTrIya AMdolana meM ruci lene lage the| zrI dulIcaMda bhAI mehatA Apake mukhya preraNAsrota the| unakI preraNA se hI Apane svataMtratA AMdolana meM bhAga For Private And Personal Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 321 liyaa| 1941 meM Apane zrI dulIcaMda bhAI mehatA aura sakriyatA se bhAga lene lage aura aneka bAra jela gye| zrI nIlakaNTharAva jhalake ke sAtha vyaktigata satyAgraha ve bhAratIya kAMgresa kameTI, sonIpata kAMgresa kameTI Adi kiyA thaa| satyAgraha meM bhAga lene ke phalasvarUpa 1941 ke sadasya rhe| guTabAjI se dUra rahane vAle siMgala sAhaba meM 6 mAha ke kArAvAsa kA daNDa Apako diyA gayA; kI dharmapatnI zrImatI lIlA jI bhI isa Andolana meM jo Apane nAgapura jela meM bhogaa| bhArata chor3o Andolana kadama se kadama milAkara calIM, lAThiyoM kI mAra sahI meM Apa puna: giraphtAra kie gae, phalataH 14 mAha taka aura jela giiN| najarabaMda rakhe gye| siMgala sAhaba dassA agravAla jaina the| jaba svarAjya prApti ke pazcAt Apa aneka digambara jaina samAja ne unake maMdira-pUjana para roka rAjanItika evaM sAmAjika saMsthAoM se jur3e rhe| 1952 meM prathama lokasabhA cunAva hue| Apa chindabAr3A jile lagAI to vahA~ dassA samAja sthAnakavAsI bana gaI para se lokasabhA pratyAzI banAe gae aura nirvAcita bhI siMgala sAhaba kA sabhI se samAna premabhAva aura he| isa prakAra Apako chindavADA jile ke prathama sAMsada mela-jola rhaa| siMgala sA0 kA 18 apraila 1970 ko banane kA saubhAgya prApta huaa| Apa vidhAnasabhA sadasya dillI meM apane putra vIrendra kumAra ke nivAsa para bhI rhe| Apa pAMdarnA nagarapAlikA ke adhyakSa, pradeza svargavAsa ho gyaa| kAMgresa kameTI ke sadasya tathA jilA kAMgresa kameTI A0- (1) jaina sandeza, akTU, 1971 ke adhyakSa Adi padoM para rhe| 1972 meM svataMtratA zrI rAmacaraNa jaina kI 25vIM varSagAMTha para tatkAlIna pradhAnamaMtrI svargIya zrImatI iMdirA gAMdhI dvArA tAmrapatra pradAna kara Apako damoha (ma0pra0) ke zrI rAmacaraNa jaina, putra- zrI sammAnita kiyA gayA thaa| nanhe lAla kA janma 1923 meM huaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM Apane bhAga liyA, jela A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-13 yAtrA kI tathA parAdhInatA kI kaThora yAtanAyeM shiiN| (2) svAdhInatA Andolana meM chindavAr3A jile kA yogadAna, (TaMkita zAsana ne sammAna patra pradAna kara Apako sammAnita zodha-prabandha) pRSTha-321-322 (3) smArikA kiyA hai| zrI rAmacaMda siMgala A) (1) ma0 pra0 svA) sai), bhAga 2, pRSTha 89 _ 'siMgala sAhaba' upanAma se vikhyAta zrI rAmacaMda zrI rAmacaraNa lAla jaina kulaitha siMgala, putra- zrI totArAma halavAI kA janma vartamAna pitA kI chaha santAnoM meM se mAtra eka hI deza hariyANA ke sonIpata meM saMvat 1960 (1903 I0) kI AjAdI para mara-miTane ke meM huaa| gauravarNa, patalA zarIra sadaiva khaddara pahanane vAle lie bcii| aise vyaktitva zrI siMgala sA() dhArmika nATakoM meM vizeSakara mainA sundarI rAmacaraNa jaina kulaitha kA janma nATaka meM mainA sundarI kA abhinaya apane sAthiyoM ke 10 akTUbara 1913 ko grAma virodha ke bAda bhI kiyA karate the| zrI mAIdayAla jaina kulaitha meM echiyA parivAra meM ne jaina sandeza, akTU) 1971 meM apane saMsmaraNa meM huaa| Apake pitA jI kA jo likhA hai, usakA sAra yaha hai ki zrI siMgala 1930 nAma zrI kalyANa prasAda evaM meM gAMdhI jI kI preraNA se rASTrIya yuddha meM eka sainika mAtA kA nAma zrImatI jAvitrI ke rUpa meM kUda par3e, ve ahiMsAtmaka Andolana meM + Andolana na thaa| Apake pAMca bhAI aura the jo alpa avasthA meM For Private And Personal Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 322 hI svargavAsI ho gaye / yataH Apa pitA ke ikalaute putra the, isa kAraNa gAMva se bAhara kahIM adhyayana ko nahIM bhejA gayA aura gAMva meM hI Apane mAdhyamika taka zikSA grahaNa kii| Apake jIvana para mAtA ke upadezoM kA atyadhika prabhAva pdd'aa| una dinoM rAjanaitika halacala ke kAraNa thor3e bahuta samAcAra patra hI gAMva meM pahuMcate the| jinheM par3hakara Apake mana meM dezaprema aura gulAmI ke bandhanoM ko tor3ane kI lalaka jAgI / 1938 meM gvAliyara rAjya meM sthApita 'rAjya sArvajanika sabhA' kA adhivezana ujjaina meM huA / gvAliyara meM bhI rAjanaitika cetanA jAgRta huii| phalasvarUpa 1939 meM zrI zivazaMkara rAvata kI adhyakSatA meM adhivezana huA, jisakA udghATana DaoN0 paTTAbhi sItAramaiyA ne kiyaa| jagaha-jagaha tiraMge jhaNDe laharAne lge| jinheM dekhakara Apane deza kI AjAdI para mara-miTane kI kasama khaaii| isa adhivezana ke do mAha pazcAt zrI muralIdhara dhule kulaitha gaye, jinase prabhAvita hokara Apa svataMtratA AMdolana meM nirbhaya hokara kUda pdd'e| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM Apa giraphtAra hue aura Apako 9 mAha 10 dina kA kArAvAsa huA, jo Apane sabalagar3ha tathA muMgAvalI jela meM kaattaa| Apa gvAliyara rAjya, rAjyasabhA ke sadasya rahe aura tatkAlIna gvAliyara rAjya meM svadezI kI bhAvanA aura AjAdI kI alakha jagAne meM nirantara grAma aMcaloM se jur3e rhe| A) - (1) ma) pra) sva0 sai0 bhAga - 4, pRSTha 249 (2) va (0) sa) i), pRSTha 103 zrI rAmajIlAla jaina svAdhInatA Andolana ke sAtha baliprathA rokane meM mahanIya bhUmikA nibhAne vAle revAr3I ke zrI rAmajI lAla jaina kA janma 1905 ke AsapAsa huA, pitA kA nAma zrI rAmaprasAda urpha sukhadeva jaina thaa| 1929 meM Apa kAMgresa ke sadasya bane, khAdI pahananA prArambha Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina kiyA aura zrI bhagavAnadAsa, phUlacaMda agravAla Adi ke mArgadarzana meM kAma kiyaa| 1930 meM zrI harasahAya mala cunnIlAla bajAjA bAjAra kI kapar3e kI dukAna para pikeTiMga meM jAM 14 satyAgrahI giraphtAra kiye gaye unameM Apa bhI the| sabake sAtha Apako bhI 50/-rU0 kA jurmAnA yA eka mAha kI kaida kI sajA sunAI gaI, Apane jela jAnA ucita smjhaa| satyAgraha Andolana meM Apa AsapAsa ke gAMvoM bhUr3apura, bhar3AvAsa, dhArUher3A Adi se satyAgrahiyoM ko dillI lAte the ata: pulisa ne punaH giraphtAra kara liyA aura do varSa kI sajA tathA 100/- ru0 jurmAnA yA cAra mAha kI aura kaida kI sajA dI / Apako tAmrapatra se sammAnita kiyA gyaa| 20-2-1991 ko ApakA nidhana ho gyaa| A) (1) revADI senAnI sUcI kramAGka- 5 zrI rAmabAbU jaina phirojAbAda (u0pra0) ke zrI rAmabAbU jaina, putra - zrI dhUrI lAla jaina 1942 ke Andolana meM sakriya rahe aura 13 mArca 1943 ko DAka baGgalA jalAne ke Aropa meM zrI dhanavanta siMha jaina va zrI saMta lAla jaina ke sAtha giraphtAra hokara senTrala jela AgarA meM 6 mAha taka najarabaMda rhe| Apake cAcA zrI mahAvIra prasAda jaina bhI jela yAtrI rahe haiN| (A) (1) jai0 sa0 sa0 310 (2) jai) se0 nA0 a0, pRSTha-5 (3) amRta, pRSTha-25 (4) u0 pra0 jai) 60, pRSTha-91 zrI rAmarAva jaina indaura (ma0pra0) nivAsI zrI rAmarAva jaina, putra - zrI AtmArAma jaina kA janma 5-4-1913 ko Abanera, jilA- indaura meM huaa| apanA paricaya dete hue Apane likhA hai ki 'mere mAtA pitA bahuta hI garIba For Private And Personal Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 323 the| hamAre bharaNa-poSaNa ke lie zrI rAmalAla nAyaka hameM majadUrI karanI par3atI khuraI, jilA- sAgara (ma0pra0) kAMgresa kameTI ke thI, kyoMki hamAre pAsa koI adhyakSa rahe zrI rAmalAla nAyaka, putra-zrI bAlA canda vyavasAya yA khetI-bAr3I nahIM jaina, 1938 se hI rASTrIya AndolanoM meM sakriya ho thii| rojagAra kI talAza meM hama gye| Apako 1942 ke Andolana meM chaha mAha ke loga jagaha-jagaha bhaTakate hue kArAvAsa kI sajA huI thI, jisase ApakA svAsthya ma0pra0 ke sabase bar3e zahara bigar3a gayA thaa| Apa tripurI kAMgresa meM sAgara jile indaura Aye tathA yahA~ rAjakumAra kapar3A mila meM kAma se pratinidhi banakara gaye the| mahAkauzala prAntIya kAMgresa karane lge| kameTI ke sadasya, jilA kAMgresa kAryakAriNI ke sadasya ___ mahAtmA gAMdhI ne jaba aMgrejo bhArata chor3o kA tathA tahasIla (khuraI) kAMgresa kameTI ke adhyakSa bhI nArA diyA taba hama usa AMdhI meM baha cale tathA indaura Apa rhe| meM Andolana ke tahata giraphtAra hue| hameM 20-8-42 A- (1) ma0 pra0 svA) sai0, bhAga-2, pRSTha-61 ko indaura tathA dinAMka 22-8-42 ko maMDalezvara jela (2) A) dI0, pRSTha-78 (3) jai) sa) rA0 a0 bhejA gyaa| mujhe / varSa sazrama kArAvAsa tathA 1 mAha zrI rAmalAla pokharanA sAdhAraNa kArAvAsa kI sajA dI gayI thii| maMDalezvara zrI rAmalAla pokhAranA kA janma rAmapurA jela meM indaura ke zrI mizrIlAla gaMgavAla jI hamAre (mandasaura) ma0pra0 meM 15 mArca 1913 ko eka sAmAnya sAtha the| jela meM hameM jo khAnA diyA jAtA thA, vaha parivAra meM huaa| ApakaM pitA bahuta hI nimna stara kA hotA thaa| isake virodha meM hama kA nAma zrI rakhabacaMda pokharanA loga jela se kaccA sAmAna lekara svayaM khAnA pakAkara thaa| kizora avasthA se hI khAte the| eka bAra hamAre eka sAthI ne kamare meM baMda Apake hRdaya meM aMgrejoM ke hone se iMkAra kiyA taba jela ke karmacArI ne jabardastI atyAcAroM tathA damanapUrNa kii| isake virodha meM sabhI sAthiyoM ne tor3a-phor3a karate nItiyoM ke viruddha paryApta hue jela kA phATaka tor3akara, jela se nikalakara Akroza thaa| gAMdhI jI dvArA maMDalezvara bAjAra meM zAMtipUrvaka pradarzana karate hue eka calAe gaye ahiMsaka Andolana ne prabhAvita kiyA tathA sabhA kI tathA jelara ko AzvAsana diyA ki hama zAnti pUre samarpaNa bhAva se Apa svataMtratA AMdolana meM kUda se virodha prakaTa kara vApasa jela meM A jaayeNge| yaha pdd'e| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM pokharanA jI bhAratIya krAMtikAriyoM kI ImAnadArI kA bar3A udAharaNa kA netRtva prakhara hokara sAmane aayaa| prajAmaNDala ke thaa| hama sabhI bar3I ImAnadArI se jela vApasa pahuMca mAdhyama se Apane apane saMkalpa ko sArthaka gye| dUsare dina hama sabhI ko hAthoM meM hathakar3I tathA karane kA prANa-praNa se prayatna zurU kiyaa| usa samaya pairoM meM ber3iyAM DAla dI gii|' Apake agraja zrI lakSmaNa pokharanA jI indaura kI bhaMDArI mila meM 'DijAina jI bhI jelayAtrI rahe haiN| gasTara' the| A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-4, pRSTha-42 ___Apake pAsa aneka AndolanakArI AyA karate (2) sva) pa0 the tathA Apake nirdezoM para kArya karate the| For Private And Personal Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 324 svataMtratA saMgrAma meM jaina pracAra-sAhitya ke prakAzana evaM prasAraNa kA kArya bhI jI ne kabhI bhI kisI sahAyatA yA sahayoga kI na Apake mAdhyama se hotA thaa| inhIM kAryavAhiyoM ke yAcanA kI na kaamnaa| yahAM taka ki svataMtratA saMgrAma kAraNa Apako giraphtAra kara liyA gayA aura ke rUpa meM svIkRta penzana rAzi unhoMne yaha kahakara maNDalezvara jela bheja diyA gyaa| 2 akTUbara ko nakAra dI ki 'maiM apane deza ke prati kI gaI apanI gAMdhI jayantI manAne hetu jela ke AndolanakAriyoM ne akiMcana sevAoM kA mUlya lekara apane bhAvoM ko yojanA bnaaii| jela adhikAriyoM ko jaba isa yojanA mAranA nahIM caahtaa| maiMne jo kucha bhI kiyA mA~-sevA kI sUcanA milI to unhoMne ise pokharanA jI kI mAnakara kiyaa| bAlaka ke lie to mA~ kI sevA khurAphAta mAnakara inheM khUba yAtanAeM diiN| isa para zeSa anivArya dAyitva hotA hai| usakA mUlya lekara mAM ke AndolanakArI kruddha ho uThe aura 'bhArata mAtA kI mAtRtva aura dUdha kA apamAna maiM nahIM karanA caahtaa|' jaya', 'mahAtmA gAMdhI jiMdAbAda' tathA 'aMgrejoM kI isa hetu diyA jAne vAlA tAmrapatra bhI inhoMne apane hAthoM damana nIti murdAbAda' jaise aneka nAre lagAte hue jela meM lene ke bajAe nagarapAlikA ko bheMTa karavA diyA kA phATaka toDakara bAhara A gaye aura unmakta jo nagarapAlikA kI amalya nidhi ke rUpa meM Aja vAtAvaraNa meM gAMdhI jayantI manAI gii| bhI surakSita hai| pokharanA jI kI isa kAryavAhI se kraddha hokara pokharanA jI kA jIvana-darzana rAmapurA vAloM tathA jela adhikAriyoM ne unheM phira giraphtAra kara liyA sampUrNa dezavAsiyoM ke lie preraNAsrota hai| 27 agasta aura badale meM unheM 12 varSa kI kaThora sajA dI gaI 1980 ko ApakA svargavAsa Apake gRhanagara rAmapurA aura punaH jela kI sIkhacoM meM baMda kara diyA gyaa| meM ho gyaa| bAda meM jela kI avadhi ghaTA dI gaI va unheM mukta ..... A0- (I) ma0 pra0 sva. sai0, bhAga-4, pRSTha-217 (2) svA sa ma), pRSTha-124-125 kara diyA gyaa| jela se mukta hone ke pazcAt zrI pokharanA apane zAha zrI rAmalAla mAsTara gRhanagara rAmapurA lauTa aaye| rAmapurA meM prajAmaNDala ke svadezI vastuoM ke kaTTara samarthaka, pratApagar3ha paMcama sammelana kA sUtrapAta pokharanA jI kI hI pahala (rAjasthAna) ke zAha zrI rAmalAla mAsTara ne pratijJA kI para huaa| svataMtratA prApti ke pazcAt pokharanA jI ko thI-'jo bhAI kanyA kA daheja legA usake yahA~ jImane nagarapAlikA adhyakSa cunA gyaa| 1952-57 taka nahIM jaauuNgaa|' Apane 1930 meM pratApagaDha prajAmaNDala pokharanA jI vidhAnasabhA sadasya rhe| jilA majadUra aura tiraMge jhaNDe kI sthApanA kI thI, isa para sarakAra kAMgresa ke adhyakSa evaM jilA kAMgresa ke upAdhyakSa pada ne Apako anya vyaktiyoM ke sAtha jela meM lUMsa diyaa| para bhI Apane pUrI niSThA evaM sakriyatA se kArya kiyaa| Apane 1 mAha taka jela kI havA khaaii| sarakAra ne pokharanA jI sarala, svAbhimAnI evaM gA~dhIvAdI prajAmaNDala ko bhI khatma kara diyA aura Adeza vicAradhArA se prabhAvita vyaktitva ke dhanI the| ve sadA nikAlA ki 'jo isa jhaNDe ko apanAyegA use jela garIboM evaM majadUroM ke pakSadhara rhe| unheM svataMtratA saMgrAma kI saira karanI pdd'egii|' jaba Apa jela se chUTe taba senAnI ke nAte rASTra dvArA sammAnita kiyA gyaa| Apane yaha praNa kiyA ki- 'jaba taka pratApagar3ha meM apanI sAmAnya Arthika sthiti evaM pakSAghAta kI prajAmaNDala tathA tiraMge jhaNDe nahIM lageMge taba taka bImArI se asahAya sthiti ke bAvajUda bhI pokharanA pratApagar3ha meM kadama nahIM rkhuugaa|' For Private And Personal Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 325 . isake bAda Apa indaura cale gye| 1946 meM rAmasvarUpa jI jArakhI, pratApagar3ha meM prajAmaNDala kI sthApanA huI aura tiraMgA jilA-AgarA (u0 pra0) ke jhaNDA hara ghara para laharAne lgaa| jaba Apane sunA ki nivAsI the| ApakA janma 'prajAmaNDala kI sthApanA ho gaI hai taba Apa 16 varSa eka jamIMdAra parivAra meM ke bAda pratApagar3ha vApisa gye| janatA ne ApakA joradAra huA thaa| parantu bacapana se svAgata kiyA aura julUsa nikaalaa| rAtri ko eka virATa hI rASTrIya bhAvanAyeM kUTa-kUTa sabhA huI jisameM sabhApati pada se Apane ghoSaNA kI kara bharI huI thiiN| hindI urdU ki 'maiMne jo praNa kiyA thA vaha Aja pUrA ho gyaa|' va aMgrejI meM ApakI samAna yogyatA thii| Apa 2 akTUbara 1943 ko Apake sabhApatitva meM AjAda kavi-lekhaka ke sAtha patrakAritA se jur3e rhe| 'bhAratIya' maidAna meM gA~dhI jayantI manAyI gayI thii|' jI ne 'padmAvatI saMdeza' (AgarA), 'vIrabhArata' A)-(1) jai0 sa0 rA0 a0, pRSTha-67 (alIgar3ha va jalesara), 'grAmya jIvana' (AgarA), zrI rAmasvarUpa jaina 'agravAla hitaiSI' (dehalI), 'devendra' (ajitAzrama lakhanaU) Adi patroM kA sampAdana kiyA thaa| sva0 khauragar3ha, jilA- mainapurI (u0pra0) ke zrI rAmasvarUpa jaina, putra-zrI choTe lAla, jaina kA janma 11 __paM0 kRSNadatta jI pAlIvAla ne lakhanaU se 'dainika kesarI' kA prakAzana kiyA thA, taba Apako prabandha akTUbara 1917 ko huaa| sampAdaka niyukta kiyA thaa| bhArata chor3o Andolana ke samaya Apa apane maNDala ke 1942 ke Andolana meM sahayoga dene kI zaGkA maMtrI the| usa samaya Apa ke kAraNa Apako giraphtAra kara do mAha senTrala jela pharAra ho gaye aura idhara AgarA meM najarabaMda rakhA gayA thaa| Apa besavAM kilA udhara ghUmate rahe, pulisa ( (alIgar3ha) riyAsata ke varSoM maiMnejara rahe the| A0-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) u0 pra0 0 dha0, ApakI talAza meM rahI anta pRSTha-92 (3) amRta, pRSTha-25 (4) zrI pannAlAla jI 'sarala' dvArA meM janavarI 1943 meM Apako phirojAbAda meM giraphtAra preSita paricaya kara lagabhaga eka varSa 6 mAha najarabaMda rakhA gyaa| jela zrI rAyacaMda nAgar3A meM hI Apane 'mAnava jIvana kI saphalatA' pustaka kA 'khaNDavA jile ke gAMdhI' kahe jAne vAle tathA lekhana kiyA jo bAda meM prakAzita bhI huii| AjAdI / 'bhAIjI' upanAma se vikhyAta zrI rAyacaMda nAgar3A kA ke bAda Apa grAma paMcAyata ke sarapaMca Adi aneka - janma apane nanihAla pAcorA padoM para rhe| 1963 meM Apane vizAla siddhacakra | meM 23 jUna 1904 ko huaa| maNDala vidhAna kA Ayojana karAyA thaa| vahIM rahakara Apane gujarAtI A0- (1) jai0 sa0rA0 a0 (2) u0 pra0 0 dhao, pRSTha-92 (3) jai) sa0 vR0 i0, pRSTha-627 (4) sva0 pa0 . kA abhyAsa kiyaa| Apake pUrvajoM ke sandarbha meM kahA zrI rAmasvarUpa 'bhAratIya' jAtA hai ki 1880 ke 'bhAratIya' upanAma se vikhyAta, rASTrabhakti aura LMAN - AsapAsa sudUra kaccha prAnta se patrakAritA ko hI apane jIvana kA dhyeya banAne vAle do kizora vaya ke bhAI padamasI evaM pItAmbara apanI For Private And Personal Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 326 svataMtratA saMgrAma meM jaina vimAtA se parezAna hokara eka dina cupacApa jeba meM gAMdhI khaNDavA padhAre to Apake nivAsa 'nAgar3A vilA' kucha sikke rakhakara jahAja meM baiThakara bambaI pahu~ce meM hI ruke the| aura majadUrI kara apanA jIvana yApana karane lge| bambaI AjAdI kI lar3AI meM jaba sarakAra ne sabhI ko rAsa nahIM AyA to eka dina Trena meM baiTha gye| gantavya jeloM meM ThUsanA zurU kiyA to Apake pitA ne bahuta to koI thA nahIM so khaNDavA sTezana para utara gaye aura samajhAyA aura dhamakI dI ki-'yadi tuma giraphtAra hae yahIM ke hokara raha gye| pahale majadUrI kI phira phaTe to maiM jela kI dIvAra se mAthA Thokakara mara jaauNgaa|' purAne bAradAne kA kAma kiyaa| kAma cala nikalA, bhAgya para AjAdI ke dIvAnoM ko aisI dhamakiyAM roka sakI haiM kyA? ne sAtha diyA aura kucha hI dinoM meM ve eka pratiSThita ___ 13 agasta 1930 ko sarakArI hAIskUla para vyApArI bana gye| kAMgresa kA dhvaja phaharAte hue Apa giraphtAra kara liye pItAmbara jI ke yahA~ putra huA jisakA nAma gaye aura chaha mAha kI kaida tathA 500/- ru0 jumAnA 'rAyacaMda' rakhA gyaa| rAyacaMda ke nAnA kezava jI tejapAra kI sajA sanAkara Apako rAyapura jela bheja diyA gyaa| pAcorA ke pratiSThita vyApArI the| nAnA ke ghara lagabhaga jela jAte hue Apane kahA thA-'kamiznara mi0 10 varSa bitAkara rAyacaMda khaNDavA A gaye aura yahIM Tarnara ko merI ora se badhAI dIjiyegA ki unhoMne majhe unakI Age kI zikSA-dIkSA huii| jile meM pahalI giraphtArI kA saubhAgya pradAna kiyaa|' 1917 meM lokamAnya tilaka khaNDavA padhAre unhIM ___31-3--1941 ko aMgrejI sAmrAjya ke viruddha kI preraNA se a0 bhA0 kAMgresa kameTI kI sthApanA janatA ko bhar3akAne ke aparAdha meM nAgar3A jI ko punaH khaNDavA meM huii| 1923 meM rAyacaMda jI usake sakriya chaha mAha kI sajA huI, jise Apane nAgapura jela meM sadasya bane tathA AjIvana khAdI pahanane kA vrata liyA, kaattaa| 1942 ke Andolana meM ve puna: giraphtAra kara jise anta taka nibhaayaa| 1929 meM krAntikArI, liye gaye aura 1944 meM mukta hue| rASTrakavi mAkhanalAla caturvedI jilA kAMgresa ke adhyakSa cune gaye to unhoMne nAgar3A jI ko pradhAnamaMtrI niyukta prasiddha sAhityakAra padmazrI rAmanArAyaNa upAdhyAya kiyaa| 1939 se 1945 taka tathA 1952 se 1957 ne 'sabake apane bhAI rAyacaMda nAgar3A' nAma se nAgar3A taka nAgar3A jI jilA kAMgresa ke adhyakSa rhe| 1929 jI ke saMsmaraNa likhe haiN| nAgar3A jI ke vyaktitva ko meM myunisipala kAMUsila ke canAva meM vijayI hae aura rekhAMkita karane vAle saMsmaraNoM ke kucha aMza denA yahA~ upAdhyakSa niyukta hue| 1956 se 1966 taka Apa nagara asamIcIna nahIM hogaa| pAlikA khaNDavA ke saphala va lokapriya adhyakSa rhe| ve (nAgar3A jI) niyama se carkhA kAtate, hAtha 1959 meM nAgaDA jI ne khaNDavA gajarAtI samAja se apanA saba kAma karate, jo bolate use pUrA karate kI sthApanA kI aura anta taka usake adhyakSa rhe| aura jo karate usakA zreya kabhI nahIM lete the| 1954 se 1962 taka Apa kATana marceNTa esosiezana, 1956 se 1972 taka grena marcenTa esosiezana, 1963 bhAI pahale vyakti the, jinhoMne AjAdI kI se 1972 taka cembara Apha kaoNmarsa ke adhyakSa rhe| lar3AI meM bhAga lene para bhI apane Apako kabhI vidhAyaka nAgar3A jI rAjanIti kI kAlI koTharI meM rahakara yA sAMsada pada kA dAvedAra nahIM mAnA bhI sadA zubhra cAdara ke dhanI rhe| 1933 meM jaba mahAtmA * * * * For Private And Personal Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 327 unhoMne to svataMtratA saMgrAma senAniyoM ko dI jAne apane jela jIvana ke anubhava sunAte huye Apane vAlI peMzana lene se bhI iMkAra kara diyA thaa| kahA kahA thA-'jaba mujhe pahalI bAra chaha mahIne kI jela thA-'hamane kucha pAne ke lie AjAdI kI lar3AI nahIM huI taba khistI suparinTeNDeTa the| 7-8 dina khaNDavA ldd'ii| deza AjAda ho gayA, yahI usakA sabase bar3A jela meM rakhA, phira eka dina phorDa gAr3I meM baiThAkara mUlya hai|' bar3e pula ke pAsa le gye| vahA~ para mela ko khar3A kiyA aura gAr3I cala dii| rAste meM maiMne pulisa vAle se pUchA 1940 meM jaba ve jela gaye to vahA~ para jAne ki-"kahA~ le jA rahe ho" to vaha bolA "mujhe khuda kahA~ se mocI kA sAmAna juTA liyaa| phira to ApakI bhI nahIM mAlUma hai'' jaba bhusAvala pahu~kara nAgapura gAr3I / ke pAvoM para lagI rhtiiN| (Aja kI taraha meM baiThe to pUchA "kahA~ le jA rahe ho" to vaha bolA kursI para nahIM) ve jisake pAMva meM bhI phaTA jatA dekhate "mAlamU nahIM" jaba goMdiyA nikala gayA to usakI atyanta hI vinamratA se usase utaravA lete aura phira jhapakI laga gii| maiMne patA lagA liyA thA ki rAyapura use sudhArakara usake pAMva meM pahanA dete| le jA rahe haiN| jaba rAyapura sTezana AyA aura gAr3I calane lagI to maiMne use jagAkara kahA "yaha rAyapura hai, yahA~ bhI utaranA hai yA tumheM mAlUma nahIM" vaha haDabaDA kara mujhe rAjanIti meM lAne aura rAjanIti se dUra - pUra uThA aura bolA "kUdo'' maiMne kahA ''maiM calatI gAr3I sAhityika kSetra meM pUrI tAkata se kAma karane kI preraNA karane kA praraNA se nahIM kUda sktaa|'' usane caina khIMcI aura hama utara kI sadA rAyacaMda bhAI se milatI rhii| unase maiMne pitA kI gye| vaha rAste bhara mAphI mAMgatA rahA aura bolA-"Aja taraha AzIrvAda pAyA aura bhAI kI taraha unhoMne mujhe merI lAja rakha lii| agara hama Age nikala jAte to anta taka apanAye rakhA thaa| Aja ke yuga meM aise saba jagaha tAra ho jAte aura merI naukarI calI jaatii|" taponiSTha gAMdhIvAdI durlabha hote jA rahe haiN| maiMne kahA-"bhale AdamI, hama satyAgrahI haiM, jhUTha nahIM bolte| hamane mukadamA bhI nahIM lar3A, maiM to tumase kaba svataMtratA kI 25vIM rajata jayantI ke avasara para se pUcha rahA thA para tuma batalAte hI nahIM the|" pradhAnamaMtrI ke dvArA deza ke jina cune hue senAniyoM ko 'sAdA jIvana ucca vicAra' ke satra ko apane dillI meM sammAnita karane kA Ayojana kiyA gayA, jIvana meM utArane vAle nAgaDA jI snAna ke bAda pratidina unameM se eka rAyacaMda bhAI bhI the| lekina Apane dillI maMdira jAte the cAhe khaNDavA zahara ho yA anya koI jAne se inkAra karate hue kahA ki-'maiMne kisI sammAna shhr| nAgaDA jI ke patra zrI praphalla nAgaDA ne likhA yA puraskAra kI AzA meM svataMtratA saMgrAma meM bhAga nahIM hai ki ve sadaiva carakhA kAtate rahate the. unakA bhojana liyA thaa| deza kI AjAdI hI merA sabase bar3A puraskAra baDA sAdA thA. ve samaya ke bahata pAbaMda the| phoTogrAphI, aura sammAna hai|' abhinaya, ghur3asavArI ke ve zaukIna the| kabhI sAikila, moTarasAikila, kAra calAte to kabhI silAI mazIna bhaiyAjI aksara apanI DAyarI likhA karate the, bhI calAne lagate the| unake kamare meM pUjya bApU aura jisameM unhoMne apane sAmAjika aura rAjanaitika jIvana zrImad rAjacaMda kA hI citra thaa| jaina dhArmika pustakoM ke saMsmaraNa likhe haiN| ke atirikta anya dharmoM kI pustakeM ve prAyaH par3hA karate For Private And Personal Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 328 svataMtratA saMgrAma meM jaina the| TI0 bI0 ke marIja kRSNA ko ve raktadAna karane AO- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-102 (2) kaI mAsa taka niyamita bambaI gye| ve do samaya ke sva0 sa0 ja0, pRSTha-161 (3)aneka pramANa patra bhojana ke bIca meM pAnI ke sivA kucha nahIM lete the|' zrI rUpacaMda jaina 25 jUna 1979 ko nAgar3A jI kA dehAvasAna ho gyaa| sahAranapura (u0pra0) ke zrI rUpacaMda jaina 1930 A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-111 (2) se hI svAdhInatA saMgrAma meM sakriya ho gaye the| sahAranapura zrI rAyacaMda nAgar3A, puNya smaraNa (smArikA) (3) naI duniyA, ? meM 25 mArca 1932 ko dhArA 144 tor3ane ke Aropa akTUbara 1997 (4) navabhArata, bhopAla 18 sitambara 1997 meM vaidya ratana lAla cAtaka, zrI rAmaratana varmA tathA zrI rUpacaMda jaina Apako giraphtAra kara liyA gayA thaa| isa sandarbha meM jabalapura (ma0pra0) ke zrI rUpacaMda jaina, putra vaidya jI ne eka sAkSAtkAra meM batAyA thA ki- "(bhASaNa zrI nemIcaMda jaina kA janma 1911 meM huaa| 1932 ke karane para) zrI candradhara jiyAla majisTreTa ne Akara majhase kahA ki - 'Apako giraphtAra kara liyA gayA Andolana meM Apa giraphtAra hue aura jabalapura jela meM 6 mAha banda rhe| hai|' usI samaya rAmaratana aura rUpacaMda mujhe mAlA pahanAne Aye ata: unheM bhI giraphtAra kara liyA gayA' A0-(1) sva0 sa0 ja0, pRSTha-192 tInoM kI giraphtArI para bAhara khar3I janatA ne zrI rUpacaMda jaina nAre lagAye to una para lAThI cArja kiyA gyaa| jela sAgara (ma0pra0) ke zrI rUpacaMda , putra-zrI meM sunavAI ke bAda ina tInoM ko sajA huI aura vRjalAla jaina kA janma 1910 meM huaa| Apane barelI jela bheja diyA gyaa| barelI jela kI eka mAdhyamika taka zikSA grahaNa kI 1942 ke bhArata rocaka ghaTanA hai| jela ke phATaka para jaba ye tInoM chor3o Andolana meM Apane bhAga liyA tathA 6 mAha pahuMce to unake anusAra- "hamane dekhA ki vahA~ kA kArAvAsa bhogaa| rAjanaitika bandiyoM ko pIle vastra pahanA rakhe the| A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-62 unameM se kisI kI AMkha aura kisI kA muMha sUjA seTha zrI rUpacaMda jaina huA thaa| isa prakAra aisI lambI katAra dikhAkara hameM zrI rUpacaMda jaina, putra-zrI lakSmIcaMda jaina kA . kahA gayA ki - 'yaha barelI jela hai, yahA~ yahI hAla janma 1927 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1942 hotA hai|' aura eka bar3A jUtA dikhAyA gayA ki ke Andolana meM Apane bhAga liyA aura 6 mAha kA isase piTAI hotI hai| phira hamArA muNDana saMskAra kiyA gayA aura usake bAda hameM bairaka meM bhejA gyaa|" kArAvAsa bhogaa| Apa kucha samaya gunA jela meM bhI rhe| rUpacaMda jI ne eka sAkSAtkAra meM kahA thA kiApane aMgrejoM ke viruddha parace "vahA~ kaidiyoM se cakkI pisavAyI jAtI thI, kolhU chapavA kara Trena meM vitarita | calavAyA jAtA thA aura pAnI kI hauja meM AdamI ko kiye the| Apa senTrala jela DAlakara betoM se piTAI kI jAtI thii| jo mAphI nahIM jabalapura ke nIce giraphtAra | mAMgatA thA, usake sAtha aisA (uparokta) vyavahAra hotA ho gaye the| ApakA nidhana thaa|" Apane batAyA thA ki - "mAphI na mAMgane para hamArI bhI khUba jamakara piTAI huii| pairoM para lAThiyA~ 30-3-1977 ko ho gyaa| For Private And Personal Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - prathama khaNDa 329 barasAyI gaIM, para hama Tasa se masa nahIM hue| merI eka zrI rUpacaMda jaina AMkha aura eka TAMga kharAba ho gayI thii|" apane bhASaNoM se navayuvakoM meM krAnti kI ___barelI jela meM isa prakAra dI gaI yAtanAoM kI jvAlA phUMkane vAle zrI rUpacaMda jaina, putra-zrI ratanacaMda jAMca ke lie sara sItArAma, adhyakSa vidhAna pariSad jaina kA janma 1911 meM zahaDola (ma0pra0) meM huaa| ko niyukta kiyA gayA thaa| zrI ratanacaMda sampanna va saphala vyavasAyI the, para putra 1942 meM apanI giraphtArI ke sandarbha meM vistAra ko dezaprema kI lau laga gii| jhaMDA satyAgraha meM se batAte hue eka sAkSAtkAra meM Apane kahA thA-"maiMne rUpacaMda jI ne bhAga liyaa| 1932 meM kalakattA meM bhI aura mere sAthiyoM ne tAra kATane, imArateM tathA DAkakhAnA Apane AMdolana meM bhAga liyaa| 1942 ke AMdolana Adi jalAne kA kAma kiyaa| manAnI sTezana ko meM sarakAra ne Apako vidrohAtmaka bhASaNa dene ke Aga lagA dii| usa samaya kAzIrAma, banArasIdAsa jurma meM giraphtAra kara liyA aura senTrala jela rIvAM aura indrasena (ambehaTA zekha) bhI hamAre sAtha the| bheja diyaa| sajA sunAye jAne taka Apa anDaraTrAyala vahA~ se hama bhAga gaye......... maiMne kAMgresa kI DAka rhe| rIvAM TrivyUnala dvArA 100/- ru0 jurmAnA aura chaha kA kAma sambhAla liyaa| DAka lekara dillI se mAha ke kaThora kArAvAsa kI sajA Apako sunAI AgarA gyaa| Agare meM maiMne DAka vilAyatIrAma ko de gii| jela kI viSama paristhitiyoM ke kAraNa ApakA dii| unhoMne majhe 1200 rupaye aura kacha sAmAna ambAlA svAsthya kharAba ho gayA thaa| patrakAritA se vizeSa rUpa pahuMcAne ke lie diyaa| vahA~ bhI vilAyatIrAma hI the| se jur3e rahe zrI jaina kA 1973 meM dehAvasAna ho gyaa| unheM sAmAna sauMpa diyaa| vahA~ se unhoMne eka pistaula A)- (1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-5, pRSTha-315, (2) aura do kaiMciyA~ dillI kAMgresa kameTI meM dene ko dii| svA) A0 za0, pRSTha-110 vahA~ se sahAranapura AyA aura sinemA dekha rahA thA to zrI rUpacaMda pATaNI (jaina) sI0AI0DI0 insapekTara tanakhA sAhaba ne inTaravala rAyapura (ma0pra0) ke zrI rUpacaMda pATaNI, putra-zrI meM kandhe para hAtha rakhakara kahA, 'maiM naujavAna ko udelAla jaina kA janma 1904 meM ha A Apa giraphtAra karanA nahIM caahtaa| tuma merA sTezana turanta Arambha se hI rASTrIya khalI kara do|' .... ..... vahA~ se paidala vicAradhArA se jur3e vyakti the, nAgala AyA aura dillI pahu~cakara sAmAna Aphisa meM ata: 1930 ke Andolana jamanAdAsa kAyastha ko sauMpa diyaa| ........... meM Apane khulakara bhAga . unakA sAmAna aura rupaye lekara AgarA gayA ..... liyA, pariNAmasvarupa ..... AgarA se phira 1200 rupaye aura DAka gaMgApura 13-10-1930 ko giraphtAra siTI ke lie lekara calA parantu bAhara nikalate hI kara liye gaye aura 5 mAha ke pulisa ne giraphtAra kara liyaa| 1200 rupaye jurmAnA sazrama kArAvAsa evaM 10 ru0 arthadaNDa kI sajA dI aura sADhe cAra mahIne kI saz2A ho gyii| thaile ke gii| rupayA jamA na karane para eka mAha aura sajA bhoganI 1230 sa ne le liyo" pddii| ApakA nidhana 3-1-1995 ko ho gyaa| A)-(1) sa0 sa0, bhAga-1, pRSTha 162, 63, 192 (2) AO-(1) zrI pI0 jI0 umAThe dvArA prepita paricaya evaM svAdhInatA Andolana aura meraTa, pRSTha-371 pramANapatrA For Private And Personal Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 330 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI rUpacaMda bajAja kAMgresa meM Apane svayaMsevaka ke rUpa meM bhAga liyA damoha (ma0pra0) ke bahuAyAmI vyaktitva zrI thA tathA tIna saptAha taka apanI sevAyeM arpita kI rUpacaMda bajAja kA janma prasiddha bajAja parivAra meM 4 thiiN| apraila 1912 ko huaa| 1942 meM 13 agasta ko damoha ke gAMdhI cauka Apake pitA zrI dulIcaMda meM eka sArvajanika sabhA ko sambodhita karate huye tathA bajAja damoha ke pratiSThita dillI kA AMkhoM dekhA hAla sunAte huye Apako giraphtAra nAgarika the, ve jaina dharma aura kara liyA gayA tathA usI rAtri sAgara jela bheja diyA darzana meM gaharI AsthA rakhane gyaa| 17-8-42 ko nAgapura jela meM Apako vAle samAjasevI bhI the| sthAnAntarita kara diyA gayA tathA 6-1-43 ko mukadamA rUpacaMda jI bacapana meM bahuta calAne hetu phira sAgara jela lAyA gayA aura 16-3-43 kamajora the aura prAya: bImAra rahate the, ata: zrI ko tIna mAha ke kaThora kArAvAsa kI sajA sunAkara dulIcaMda ke mitra akhAr3ebAja zrI rammU ustAda kI salAha 25-3-43 ko amarAvatI jela bheja diyA gyaa| para rUpacaMda jI ko vyAyAma kA zauka utpanna karane ke amarAvatI jela kA jelara mAsUma alI apanI lie unake cAcA prasiddha svAdhInatA senAnI zrI rAjArAma krUratA ke lie bhAratabhara meM prasiddha thaa| usane kaidiyoM bajAja ne jainadharmazAlA ke pAsa bAhubalI vyAyAmazAlA ko 1941 meM anazana karane para pAnI denA baMda kara svayaM ke kharca se banavAI, jisameM lAThI, lejima, talavAra, diyA thA aura unheM pezAba pIne para majabUra kiyA thaa| bhAlA Adi calAne kA prazikSaNa diyA jAtA thaa| isa bajAja jI ne mAsama alI ke svabhAva para nimna kavitA vyAyAmazAlA meM jaina-ajaina kA bheda nahIM thA aura isake likhI thii| pahalavAna AjAdI kI lar3AI meM sadaiva Age rhe| isa Aja hama mAsama saiMyA se milegeN| vyAyAmazAlA se sambaddha aneka senAniyoM kA paricaya ___ isa milana para dekhAnA kyA gula khileNge|| isa grantha meM diyA gayA hai| tanI bhau hai' custa kada sara lAla ttopii| vyAyAma ke bala para rUpacaMda jI itane svastha ho DisIplina ke nAma para kyA zAna ropii|| gaye ki jaba 1942 meM sAgara jela pahuMce to jelara kI jhUmate bala khAye se ve kyA gajaba kI cAla clte| pratikriyA thI- 'Aja hamArI jela meM sabase vajanadAra koTa ke khole baTana ghabarAye se Ate tthlte|| kaidI AyA hai|' jo salAmI dAgane se banAye koI bhaanaa| Apane prAthamika zikSA rASTrIya pAThazAlA meM pAI, jahA~ mahApuruSoM kI kahAniyA~ sunanA aura sUta kAtanA rUThakara saiMyA use jhaTa bheja dete gunaahkhaanaa|| anivArya thaa| bAda meM isa zAlA ke banda hone para Apane haiM bar3e cuha lI majAkI sai yA hamAre / nagara pariSad kI pAThazAlA meM par3hAI pUrI kii| yuvAvasthA aba na jAne kaba mile saiyA hamAre / / meM hI Apa svataMtratA Andolana meM kUda pdd'e| khAdI rAtri apanI bairaka meM sAthiyoM ko sunAte samaya kA pracAra, videzI vastuoM kA bahiSkAra evaM zarAbabandI bAhara khar3e jelara ne bhI yaha kavitA suna lii| dUsare AndolanoM meM bhAgIdArI Apake pramukha kArya the| 1930 dina dopahara meM bajAja jI ko daphtara meM bulavAyA gayA se Apane sirpha khAdI pahanane kA vrata liyaa| tripurI tathA rAtri vAlI gajala isa zarta para sunAne kA Agraha For Private And Personal Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 331 kiyA gayA ki ve isakI zikAyata kisI se nahIM kareMge jI ne jayapura meM hI vakAlata tathA apane mitroM ko hI sunaayeNge| Akhira jelara kA prArambha kara dii| hindI, urdU, Agraha bajAja jI ko pUrA karanA pdd'aa| arabI, phArasI, aMgrejI Adi dinAMka 24-6-43 ko jela se rihA hone para aneka bhASAoM para ApakA bajAja jI sarvaprathama amarAvatI ke pAsa hI jaina tIrtha samAna adhikAra hai| 1932 se muktAgirI ke darzana karane gaye aura bAda meM ghara damoha Apa rAjanIti meM sakriya ho aaye| ghara Ate hI bajAja jI ko pulisa kA noTisa gaye the| saugAnI jI ne 1937 milA ki ve subaha zAma pulisa sTezana para Akara meM 'nAgarika saMgha' kI sthApanA kii| 1939 se 1951 hAjirI diyA kareM tathA binA Adeza prApta kiye damoha taka Apa 'jayapura zahara prajAmaMDala' ke maMtrI rhe| se bAhara na jaaveN| dinAMka 15-9-43 taka bajAja jI 'jayapura zahara kAMgresa' ke maMtrI pada kA dAyitva bhI ko isa Adeza kA pAlana karanA pdd'aa| Apane samhAlA thaa| svataMtratA ke bAda bajAja jI ne rAjanIti se apane 1939 meM jayapura rAjya prajAmaNDala ne nAgarika ko alaga kara liyA aura jaina samAja ke utthAna ke adhikAroM ke lie jo Andolana cher3A thA, usameM saugAnI kAryoM meM jaTa gye| Apane aneka sAmAjika saMsthAoM jI ne bar3ha-car3ha kara bhAga liyA thaa| 12 pharavarI 1939 kI sthApanA kI aura unake vikAsa meM yogadAna diyaa| ko eka satyAgrahI jatthe kA netRtva karate hue Apa mahilAoM ko Atmanirbhara banAne ke lie apane svayaM giraphtAra kara lie gaye aura chaha mAsa ke kArAvAsa ke vyaya se 'uSA silAI kalA mahilA vidyAlaya' kI kI sajA Apako bhoganI pdd'ii| sthApanA kii| 1974 meM bhagavAn mahAvIra ke 2500veM saugAnI jI jayapura rAjya pratinidhi sabhA ke lie nirvANa mahotsava ke avasara para Apake sakriya sahayoga jayapura zahara se nirvAcita hue aura 1944 se 1949 ke upalakSya meM kendrIya samiti ne Apako svarNa padaka taka prajAmaMDala pArTI ke upanetA aura sacetaka rhe| se sammAnita kiyA thaa| Apa tIrthabhakta kI upAdhi se Apane pratinidhi sabhA jayapura ke pahale bajaTa para ( pramukha vibhUpita the| Apane damoha jile ke bhUle bisare svataMtratA vaktA hone ke kAraNa) pUre sAta ghaMTe taka lagAtAra bhASaNa saMgrAma senAniyoM kA itihAsa likhanA va unake citroM diyA thaa| apane isa saMsadIya jIvana meM saugAnI jI kA saMgraha karanA prArambha kiyA thaa| para sambhavataH yaha ko sara vI0TI0 kRSNamAcArI aura sara mirjA ismAila prakAzita nahIM ho skaa| 7-1-1988 ko ApakA jaise kuzala prazAsakoM ke sAtha kAma karane kA avasara nidhana ho gyaa| milA thaa| A0 - (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-2, pRSTha-90 A0- (1) rA0 sva) se0, pRSTha-587 (2) jai0 sa0 q0 (2) pa0 jai) i.), pRSTha 429 (3) 'samarpita sumana' laghu pustikA DA pApta 110 zrI rUpacaMda saugAnI, eDavokeTa zrI rozanalAla bordiyA aspRzyatA nivAraNa aura harijana zikSA ke lie mevADa prajAmaNDala va kAMgresa ke koSAdhyakSa rahe, samarpita zrI rUpacaMda saugAnI, putra-zrI jauharI lAla kA . / udayapura (rAjasthAna) ke zrI rozanalAla bordiyA kA janma janma jayapura (rAjasthAna) meM 14 jUna 1907 ko huaa| __1903 meM huaa| udayapura meM sUkhe meve kA vyavasAya ela0ela0bI) kI parIkSA uttIrNa karane ke bAda saugAnI karane vAle bordiyA jI 1932 meM rAjanIti meM aaye| For Private And Personal Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 332 svataMtratA saMgrAma meM jaina udayapura ke tatkAlIna zAsana ne jaba rAjasva zikSA prApta kara Apa 1930 ke svataMtratA saMgrAma meM sambandhI naye kara lagAye taba pUrA udayapura isake virodha sakriya ho gye| 1932 meM veyara hAusa pikeTiMga ke meM uTha khar3A huA, lagabhaga dasa hajAra logoM kA vizAla samaya huye lAThIcArja meM Apa ghAyala tathA giraphtAra julUsa jJApana dene rAjamahala kI sImA meM praveza hI kara huye aura sAr3he nau mAha kA kArAvAsa bhogaa| tripurI rahA thA ki bhayaMkara lAThI cArja prArambha ho gyaa| anekoM kAMgresa meM bhI Apa svayaMsevaka banakara gaye the| ke sira phaTe aura anekoM ke hAtha meM virodha A)- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-104 (2) rukA nhiiN| zrI bordiyA usa pradarzana ke saMyojakoM meM svasa0 ja0, pRSTha-168 eka the / bordiyA jI ke sAtha 64 aura vyaktiyoM ko zrI lakSmIcaMda jaina giraphtAra kara najarabaMda rakhA gyaa| mevAr3a prajAmaNDala jabalapura (ma0pra0) ke zrI lakSmIcaMda jaina, kI sthApanA ke bAda 1938 meM nAthadvArA meM jo Andolana putra-zrI damarUlAla jaina ne 1921 ke Andolana meM huA usameM bodiyA jI 8 dina pulisa kasTaDI meM rhe| bhAga liyA tathA jabalapura jela meM | varSa kA kArAvAsa 1939 se 1954 taka ve mevAr3a prajAmaNDala va kAMgresa bhogaa| ke koSAdhyakSa rhe| A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-104 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhI bordiyA (2) sva0 sa0 jA0, pRSTha-168 jI ko eka varSa udayapura va isavAla kI jeloM meM rahanA zrI lakSmIcaMda jaina par3A, unake meve kA vyApAra caupaTa ho gayA, para isakI paravAha unhoMne nahIM kii| 1948 meM pulisa kI golI jabalapura (ma0pra0) ke zrI lakSmIcaMda jaina, se unake paira meM bhayAnaka coTa lgii| samAjasevI ke .. putra- zrI dulIcanda ne 1930 aura 1932 ke Andolana meM bhAga liyA, giraphtAra hue aura lagabhaga / varSa kA rUpa meM vikhyAta bordiyA jI mahilA vidyApITha, kastUrabA kArAvAsa bhogaa| mAtRmaNDala, harijana sevaka saMgha, AdivAsI saMgha Adi A0- (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-105 saMsthAoM se sambaddha rahe haiN| (2) sva0 sa0 ja0, pRSTha-168 AO- (1) i0 a0 o0, 2/400 (2) rA0 sva0 se0, pR0-480 - zrI lakSmIcaMda jaina zrI lakSmaNa jaina __ zrI lakSmIcaMda jaina, putra-zrI rajjIlAla kA janma 1914 meM sAgara (ma0pra0) meM huaa| vidyArthI indaura (ma0pra0) ke zrI lakSmaNa jaina, putra-zrI jIvana se hI videzI vastuoM ke bahiSkAra Andolana AtmArAma jaina kA janma 1910 meM huaa| 1942 ke meM Apane bhAga liyA tathA racanAtmaka kAryoM meM bhArata chor3o Andolana meM Apane bhAga liyA, phalataH saMlagna rhe| bhArata chor3o Andolana meM Apa giraphtAra | mAha 8 dina kA kArAvAsa Apako bhoganA pdd'aa| huye tathA eka varSa kA kArAvAsa bhogaa| Apake anuja zrI rAmarAva jaina ne bhI jela yAtrA kii| A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-63 A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-43 (2) AO dI0, pRSTha-79 zrI lakSmIcaMda jaina zrI lakSmIcaMda jaina zrI lakSmIcaMda jaina, putra-zrI TIkArAma kA janma sAgara (ma0pra0) nivAsI aura vidizA pravAsI 1912 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| miDila taka zrI lakSmIcaMda jaina, patra-zrI halke lAla jaina ne 1942 For Private And Personal Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 333 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga liyA tathA 18 sita) zrImatI lakSmIdevI jaina 1942 se 6 mArca 1943 taka kA kArAvAsa bhogaa| sahAranapura (u0pra0) kI zrImatI lakSmIdevI jaina AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-63 (2) ne 1941-42 meM jela yAtrA kI thii| Apake pati bAbU A0 dI0, pRSTha-79 ajitaprasAda jaina bhAratIya saMvidhAna nirmAtR sabhA ke zrI lakSmIcaMda nArada sadasya rahe the| ve kendra meM punarvAsa, khAdya evaM kRSimaMtrI, satanA (ma0pra0) ke zrI lakSmIcaMda nArada, putra-zrI u0pra0 kAMgresa kameTI ke adhyakSa, rAjyasabhA sadasya, munnAlAla jaina ne 1931 ke svataMtratA saMgrAma meM sakriya kerala ke rAjyapAla Adi aneka padoM para rahe the| zrI rUpa se bhAga liyA va 15 dina kI sajA bhogii| jaina 1926 se bhArata ke svataMtratA saMgrAma meM sakriya A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-275 ho gaye the unhoMne aneka bAra jela yAtrAyeM kii| Apa zrI layIta soyA unakI sahadharmiNI hote hue bhI svataMtra vicAraka thiiN| jabalapura (ma0pra0) nagara nigama ke pArSada rahe 1935 meM jaba svataMtratA saMgrAma ke lie sahAranapura meM zrI lakSmIcaMda samaiyA, patra-zrI bAbUlAla kA janma 'strI samAja' kI sthApanA huI to Apa isakI pramukha 1906 meM jabalapura meM huaa| 1942 ke Andolana meM kAryakarcI thiiN| 1 varSa 1 mAha 8 dina kA kArAvAsa Apane kaattaa| 1941-42 meM jaba Apane jela yAtrA kI to sAmpradAyika mela-jola bar3hAne meM ApakA sakriya ApakI kucha mahIne kI putrI Apake sAtha thii| bhagavAn yogadAna rahA thaa| Apane 'harijana sevaka saMgha' meM apanI mahAvIra kI sAdhanA aura pUjya bApU kI sahanavRtti se sakriya bhUmikA nibhAkara aspRzyatA nivAraNa kA preraNA lene vAlI zrImatI lakSmIdevI jaina ke sandarbha prayogAtmaka rUpa prastuta kiyA thaa| meM prasiddha sAhityakAra evaM svataMtratA senAnI zrI A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-105 (2) kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ne jaina saMdeza meM likhA sva0 sa0 ja0, pRSTha-168 hai-'ApakA bAharI paricaya yaha kahakara diyA jA sakatA zrI lakSmIcaMda sodhiyA hai ki Apa zrImatI ajita prasAda jaina haiM para saca pitAzrI kA dehAvasAna hone para sahAnubhUti meM jelara yaha hai ki yaha ApakA koI paricaya hI nahIM hai| nizcaya dvArA diye gaye avakAza ko bhI svIkAra na karane vAle hI yadi zrImatI lakSmIdevI kA vivAha kisI garIba, surakhI, jilA-sAgara (ma0pra0)nivAsI zrI lakSmIcaMda azikSita se huA hotA, taba bhI ve utanI hI sodhiyA 1941 meM jela gaye tathA 1942 meM 20 agasta AdaraNIya hotI, jitanI Aja haiN| para yadi bhAI ko punaH giraphtAra kara liye gye| Apake jela jAne ajitaprasAda jI ke sAtha kisI iMglaiNDa riTarna bIbI ke do mAha bAda Apake pitAzrI kA dehAnta ho gayA kA vivAha huA hotA to Aja unakA jIvana kacha aura thaa| Apake ghara meM Apake sivA koI bhI AdamI kamAne taraha kA hotaa| yahI nahIM ki ve unakI saba prakAra vAlA nahIM thA, aisI dazA hote hue bhI Apane jela kI nagala kA kI cintAoM kA bImA haiM, unakA bala bhI haiN| pratidina 15 dina kI chuTTI DI0 sI0 ke kahane para maMjUra nahIM jitane aura jitane prakAra ke atithiyoM kA svAgata unheM kii| Apake Upara pulisa ne 6 kesa calAye the, jinameM karanA par3atA hai, aura usameM jo saphalatA unheM milatI 2 sAla 6 mAha kI sajA huI thii| hai usa para tAjamahala hoTala kA maiMnejara bhI IrSyA kara A)- (1) jai0 sa0 rA0 a0 For Private And Personal Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 334 - svataMtratA saMgrAma meM jaina sakatA hai| phira vaha becArA vaisI mamatA kahA~ se bahuta kama vetana para rAjakumAra mila meM naukarI karane laayegaa|' lge| inhIM dinoM svAdhInatA Andolana ke sandarbha meM ___ A0- (1) sa0 sa0, bhAga-1, pRSTha-189, 544 (2) ve kAMgresa aura prajAmaNDala kI gatividhiyoM meM bhAga jai) sa) rA0 a0 (3) u0 pra0 jai0 40. pRSTha-86 (4) svAdhInatA lene lage phalataH yaha naukarI bhI choDanI par3I jo Andolana aura meraTha, pRSTha-371 unakI AjIvikA kA mukhya srota thii| prajAmaMDala meM zrI lakSmIlAla jaina saMgaThana kI sarvocca jimmedAriyoM kara nirvahana karane zrI lakSmIlAla jaina kA janma 1910 meM gar3aveDA ke bAda bhI ve pracAra se sadaiva dUra rahe, kabhI kisI (rAyapura) ma0pra0) meM huA thaa| Apake pitA kA nAma pada ko nahIM sviikaaraa| prajAmaMDala kI patrikA ke aMkoM zrI jJAnamala jaina thaa| 1942 kA rASTrIya AMdolana, jo ko gupacupa sAiklosTAila karavAkara baMTavAne kA ki gAMva-gAMva meM phaila cukA thA, gAMdhI jI ke 'karo intajAma lAbhacaMda jI hI karate the| yA maro' nAre ne janatA ko ghara se bAhara nikalakara, yuvAvasthA meM hI ve khAdI premI bne| khAdI kI sar3aka para AMdolana karane ko prerita kara diyA thaa| dhotI, kurtA aura sapheda TopI, gaura varNa, svastha zarIra taba zrI lakSmIlAla jaina bhI saba kucha bhUlakara rASTra aura smita muskAna, yahI unakA vyaktitva thaa| dAr3hI kI sevA meM Age Aye aura AMdolana meM sakriya ho niyamita banAne kA zauka unheM nahIM thA, jo unakI gye| AMdolana meM bhAga lene ke kAraNa zrI jaina ko 3 karmaThatA ko pratipAdita karatA hai| mAha 15 dina kA kArAvAsa milA thaa| ___ unhoMne apane lie kabhI vilAsitA nahIM A0- ( 1 ) mA0 pra) sva0 sai0, bhAga-3, pRSTha-78 caahii| apane jIvana ke pacAsa varSa unhoMne sAikila para daphtara jAte hue gujAre the| manoraMjana ke nAma para zrI lAjapatarAya jaina unheM sirpha eka hI zauka thA, brija khelanA, vaha bhI sahAranapura (u0pra0) ke mauhallA kAyasthAna rAta sAr3he nau baje tk| apane aMtima dinoM meM ve parivAra nivAsI zrI lApajatarAya jaina ko 26 mArca 1932 ko ke yavA aura nanheM sadasyoM ke sAtha maMdira jAyA karate sAiklosTAila pepara chApakara bAMTane ke aparAdha meM , giraphtAra kara tIna mAha kA daNDa diyA gayA thaa| 1931-34 ke madhya ke unake rAjanaitika A0-(1) sa) sa), bhAga-1, pRSTha-163 evaM 544 kAryoM ke sandarbha meM prasiddha patrakAra zrI narendra tivArI zrI bAbU lAbhacaMda chajalAnI ne likhA hai'bAbUjI' upanAma se vikhyAta, cuMbakIya vyaktitva 'svAdhInatA saMgrAma ke daurAna hama logoM kI eka ke dhanI, zrI lAbhacaMda chajalAnI kA janma 31 julAI krAMtikArI TolI thii| bhAI nArAyaNasiMha sapUta, 1909 ko vArANasI meM huaa| mahAvIrasiMha Adi usameM agraNI the| usa TolI meM aura Apake pitA zrI harakacaMda bhI kaI loga zAmila the| yaha bAteM 1931 se 1934 chajalAnI jauharI the aura hIre ke bIca kI haiN| javAharAta ke mAmale meM ve bhAI nArAyaNasiMha vaise to dUdhiyA grAma ke the, indaura ke holkaroM ke parantu unhoMne jUnI kaserA vAkhala meM eka makAna kirAe salAhakAra the| lAbhacaMda jI para le rakhA thaa| hama aksara usI makAna meM ikaTTe 1922 meM indaura Aye aura huA karate the| bAbUjI (lAbhacaMda jI) se merI pahalI For Private And Personal Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 335 mulAkAta usI makAna para huI thii| ve subaha bar3I jaldI AjAdI ke bAda chajalAnI jI ne 1947 kI sAikila para ghara se nikala par3ate aura kAryakartAoM aMtima timAhI meM zrI kRSNakAnta vyAsa se 'naI duniyA' ke ghara jAkara unakI khaira-khabara lete unakI jarUratoM samAcAra patra le liyaa| vyAsa jI ise calA nahIM pA kI pUrti karavAte, hara taraha kI madada krte| yaha unakA rahe the| Aja 'naI duniyA' madhya pradeza kA sarvAdhika roja kA eka niyama jaisA thaa| isI kAraNa ve bhAI prasAra saMkhyA vAlA dainika hai| yaha deza ke bhASAyI nArAyaNasiMha ke ghara bhI aksara subaha-subaha A jaate| samAcAra patroM meM bhI bahuta Age hai| akhabAra ko kAryakartAoM kI kyA samasyAeM haiM, kaisI tabiyata hai, prabhAvazAlI banAne ke lie 'bAbUjI' ne kitane kaSTa unake ghara kI kyA paristhiti hai, Adi saba bAtoM kI jhele, kitanI rAtoM taka jAgaraNa kiyA yaha batAnA jAnakArI ve pUchate aura madada karate, hausalA bddh'aate| asambhava nahIM to kaThina avazya hai| isa samAcAra patra unakI bAtacIta sirpha bhAI nArAyaNasiMha se hotii| anya ne eka lambI yAtrA apane vartamAna svarUpa ko pAne meM sAthiyoM ke nAma pate gupta rakhe jaate| lAbhacaMda jI ko kI hai| apane sAthiyoM se bAbUjI kA jo mRdula vyavahAra bhI unake nAma pate nahIM mAlUma the| phira bhI, ve Ate rahA hai vaha bhI isa samAcAra patra kI pragati meM eka aura saba kI khaira-khabara pUcha jaate| pUchate ki saba kAraNa hai| ThIka-ThAka to hai| bhAI nArAyaNasiMha va hamako aisA chajalAnI jI ke vyaktitva kA eka mahattvapUrNa lagatA mAno apane parivAra kA hI koI baDA vyakti pahalU hai 'parde ke pIche rhnaa'| unhoMne jo kiyA, jo hamArI khaira-khabara rakhatA hai| kAryakartAoM meM ve koI diyA usake badale meM kabhI kucha nahIM caahaa| 'jo vyakti bheda nahIM krte| krAMtikArI ho yA gAMdhIvAdI yA eka bAra rAjanIti meM praveza kara jAtA hai, vaha prAya: vyavasAyI, ve sabake pAsa sAikila para subaha-subaha jindagI bhara usase lauTa nahIM paataa|' chajalAnI jI ne jAte, milate, pUchatAcha karate, jarUrata ke mutAbika ise jhUThA sAbita kara diyaa| riyAsatoM ke vilaya ke samAnata : sabakI madada krte| eka tarapha hama bAda janmA 'madhyabhArata' ATha varSoM taka kAyama rhaa| pistaula-baMdUka- hathagole-bama vAloM kA krAMti dala thA, isa pUre samaya meM lAbhacaMda jI 'kiMgamekara' kahalAte to dUsarI ora prajAmaMDala meM kamyanisTa kAryakartA rhe| maMtrimaMDala unakI rAya se banate aura badalate rahe. divAkara, saramaMDala aura khaMDakara Adi bhI the. jinakI lekina una dinoM bhI maMca para yA maMtrimaMDala meM yA kaimare vicAradhArA aura kAma karane kA tarIkA gAMdhIvAdiyoM ke sAmane Ane kI vAsanA chajalAnI jI meM kabhI paidA se mela nahIM khAtA thaa| tIsarI tarapha seTha bradI bholA nahIM huii| 1957 ke Arambha meM kAMgresa ke vArSika adhi jaise vyavasAyI bhI kAryakartA, hamadarda va madadagAra the| aura vezana kA sArA intajAma unhoMne kiyA, lekina dastAvejoM lAbhacaMda jI saba se samAnata: milate the| yaha unakA meM kahIM isakA ullekha nahIM miltaa| 19 janavarI eka zauka kahie yA svayaM kA kartavya bodha kahie 1981 kA chajalAnI jI kA dehAvasAna ho gayA, para jo bhI thA, thaa|' yaza:zarIra se ve Aja bhI hamAre bIca haiN| A3-(1) jai) sa0 rA0 a0 (2) naI duniyA, 20-1-81 1942 ke Andolana meM chajalAnI jI ne khulakara / evaM 15-887 tathA 10-10-97 bhAga liyaa| ve giraphtAra kara liye gaye, jela meM unake sAtha zrI narendra tivArI, zrI bAbUlAla pATodI, zrI zrI lAlacaMda corar3iyA basantIlAla seThiyA, zrI rAhula bArapute Adi the| ve 'mandasaura jilA svataMtratA saMgrAma sainika saMgha' ke lagabhaga eka sAla jela meM rhe| adhyakSa zrI lAlacaMda coraDiyA kA janma mandasaura For Private And Personal Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 336 www.kobatirth.org ( ma0pra0) jile ke bhAnapurA kasbe meM 30-12-1920 ko huA | Apake pitA zrI mannAlAla corar3iyA rASTrIya vicAradhArA sampanna sambhrAnta nAgarika the| 1938 meM zrI vaijanAtha jI ne bhAnapurA meM prajAmaMDala kI zAkhA sthApita kI aura zrI mannAlAla corar3iyA ko adhyakSa bnaayaa| usa samaya lAlacaMda jI 18 varSa ke navayuvaka the, apane anuja zrI vimala kumAra corar3iyA (jo bAda meM rAjyasabhA ke sadasya rahe, jinakA paricaya isI grantha meM diyA gayA hai ) ke sAtha Apa Andolana meM sakriya ho gye| 1941 meM Apa holkara mahAvidyAlaya, indaura ke chAtra bane aura vahA~ krAntikArI gatividhiyoM meM bhAga lene lge| apane samagra rAjanaitika jIvana ko rekhAMkita karatA huA jo saMsmaraNa Apane zrI ravizarmA ko diyA thA use hama sAbhAra yahA~ prastuta kara rahe haiN| Apane batAyA thA "san 1938-39 meM jaba maiM pilAnI par3hatA thA, taba zrI baijanAtha mahodaya aura unake sAtha totalAjI bhAnapurA Aye aura hamAre ghara tthhre| unase hamArI bar3I AtmIyatA ho gayI aura hama isI kAraNa prajAmaNDala kI rAjanIti meM aaye| hamAre pitAzrI mannAlAla jI corar3iyA prajAmaNDala ke adhyakSa the| hamArA sArA parivAra dhIre-dhIre isa AjAdI kI lar3AI meM zAmila ho gyaa| mere choTe bhAI zrI vimala kumAra corar3iyA sabhAoM meM vande mAtaram gAte the tathA sabhA kA saMcAlana karate the / mere mana meM bacapana se hI vidroha ke saMskAra rhe| ghara meM bhI maiM vidrohI thA, prajAmaNDala ke netAoM ne usa samaya isa vidroha ko racanAtmaka dizA dii| Aja bhI anyAya sahana nahIM ho sakatA, asatya sahana nahIM ho sktaa| garIba aura amIra kA bheda sahana nahIM ho maiM pahale mAnavatAvAdI hUM aura phira rASTravAdI sktaa| / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina 1942 ke Andolana ke samaya hama holkara kAleja meM the| kAleja ke adhikArI vande mAtaram gAne ko pasanda nahIM karate the| sara tejabahAdura saprU aura eka nAmI vakIla jayakara, holkara kAleja meM pdhaare| maiM usa samaya zAyada holkara kAleja yUniyana kA vAisa presiDeMTa thaa| hamane baiThaka ke zurU meM hI yaha mAMga rakhI ki 'vande mAtaram' hogA to hI mITiMga hogii| hamArI yaha mAMga nahIM mAnI gyii| hama logoM ne baiThaka nahIM hone dii| sara saprU aura zrI jayakara nahIM bola ske| jaba hama bAhara mile to hamane unase kahA ki isako ApakA apamAna na mAniye, bhArata mAtA ke sammAna meM hama lar3a rahe haiM aura Apako to hama sunanA cAhate haiN| Apa yahI kahiye vande mAtaram hogA phira Apa mITiMga kariye / sara saprU ne isa bAta ko bahuta sarAhA / holkara kAleja meM hama logoM kA eka grupa thaa| par3hanA likhanA eka tarapha, hamezA yahI socate rahate the, ki kisI taraha rASTra kA sammAna bddh'e| hamAre grupa meM usa samaya nyAyamUrti zrI govardhana lAla ojhA, zrI homIdAjI, nandakizora bhaTTa, kanhaiyAlAla DUMgaravAlA Adi loga zAmila the| to usa vakta yaha savAla uThA ki holkara kAleja para tiraMgA jhaNDA kauna phhraaye| isa bAta meM koI sandeha nahIM thA ki yadi aisA kiyA, mAra DAle jaayeNge| para hama karIba dasa chAtra eka dina acAnaka jhaNDA phaharAne ke lie car3ha gye| kAleja prazAsana ke loga bAda meM hU-hAM hI karate rhe| 9 agasta 1942 ko indaura rAjyaprajAmaNDala ne Andolana chedd'aa| karo yA mro| isake pahale eka ghaTanA aura ho cukI thii| usa samaya azrugaisa ke gole nahIM the| to sarakAra kyA karatI thI ki sabhAoM aura julUsoM ko visarjita karane lie garma pAnI phAyara brigeDa se DalavAtI thI, ghor3e daur3AtI thii| rAjavAr3A cauka para hamArI eka mITiMga hone vAlI thii| sarakAra ne usa baiThaka ko samApta karane ke lie garma pAnI barasAyA, ghor3e For Private And Personal Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 337 daudd'aaye| maiM ghAyala hokara behoza ho gyaa| eka mitra ve mujhe apanI kAra se rAmapurA pulisa sTezana le gye| hameM uThAkara holkara sTeTa ke revenyU minisTara zrI apane pAsa baiThAkara mujhe pralobhana diye 'tumheM acchI hIrAcanda jI koThArI ke ghara morasalI galI meM le gye| naukarI de dete haiN| tuma apanI jindagI kyoM barabAda kara rAta bhara unakI patnI ne hameM seMkA- saaNkaa| sabere jaba rahe ho|' maiMne uttara diyA ki 'Apa hamArA deza chor3a hoza AyA to mAlUma huA ki hama holkara sTeTa ke do, hama Andolana chor3a dete haiN|' revenyU minisTara ke ghara para haiN| yaha bAta zrI koThArI isake bAda hameM bhAnapurA vApasa le aaye| yahA~ ke liye khataranAka ho sakatI thii| ata: tatkAla usI para mukadameM cale aura DhAI sAla kI sajA huii| bAda vakta hama holkara kAleja A gye| meM samajhautA huA aura jela se chor3a diyA gyaa| 29 holkara kAleja Ane para hameM prajAmaNDala kI jUna 43 ko unhoMne hameM chodd'aa| ora se Adeza mile ki maiM aura pradyumna kumAra tripAThI AjAdI kI lar3AI meM bAra-bAra jela Ane jAne garoTha aura bhAnapurA sarkala smhaaleN| 20 yA 22 agasta meM bahuta sI cIjeM sIkhane ko miliiN| saMskAra aura 1942 ko hama loga yahAM para A gye| gAMvoM meM majabUta hue| sabase bar3I bAta ki na maiM kisI kA prajAmaNDala kI gatividhiyoM kI vajaha se sarakAra ko zoSaNa karUM aura na hI merA koI zoSaNa kare aura jahAM lagA ki yahAM bhI kucha gar3abar3a ho sakatI hai| eka cAha hai vahAM rAha hai|| roja hama loga bhAnapurA meM bahuta bar3A julUsa lekara eka bAra indaura seMTrala jela meM bahuta baDA vAkayA nikle| maiM ghor3e para thaa| jaba bAjAra meM hotA huA julUsa huA, janmASTamI thii| jela ke jisa bairaka meM hama loga tamboliyoM ke mandira pahuMcA to pulisa ne bairikeDsa banda the. usa bairaka meM karIba do sau logoM ke Thaharane lagA diye the| vahIM para pulisa ne hameM giraphtAra kara kI vyavasthA thii| cauthI bairaka meM kIrtana ho rahA thA, liyA, ghor3A bhI jabta kara liyA aura yahAM se paidala janmASTamI ke upalakSya meN| rAta ko karIba sADhe gyAraha garoTha taka lekara gye| (garoTha bhAnapurA se 26 kimI0 baje kA samaya hogA ki cauthI bairaka ke lAlaTena aura dara hai| vahAM le jAkara lAkaapa meM baMda kara diyaa| kaNDIla acAnaka bajha gye| isa para cauthI bairaka vAloM caubIsa ghaNTe taka khAnA nahIM diyaa| usa samaya indaura ne hallA kara diyaa| hama samajhe ki jela TUTa gyii| sTeTa kA eka pAlisA thA ki prajAmaNDala ma bhAga lana hamane bhI apane-apane TAmaloTa aura thAliyAM isa AzA vAle yuvakoM ko itanA taMga kiyA jAya ki ve Andolana ke sAtha uhAlanI zarU kara dI ki zAyada chata kI se dUra hI rheN| khaparaila TUTa jAya aura hama loga yahAM se bhaageN| jela isa nIti ke tahata pahale to hameM kAphI yAtanAeM ke paharedAra bhI yahI samajhe ki jela TUTa gayI hai, ve dI gyiiN| phira holkara sTeTa ke tatkAlIna homa minisTara bhAga khar3e hue| Anana-phAnana meM yaha bAta saba ora zrI harTana svayaM garoTha aaye| usa samaya maiM akelA bandI phaila gayI ki jela TUTa gyii| phona khar3akhar3Aye gye| thaa| garoTha kA anubhava bar3A duHkhada thaa| patA nahIM kyoM, Adhe ghaNTe meM prAima minisTara, homa minisTara ko khabara janatA meM una dinoM ghaTa rahI ina ghaTanAoM ke prati koI laga gyii| miliTrI A gyii| pUchatAcha cAlU huii| pahalI cetanA nahIM thii| adhikAriyoM se kisI ne isa ghaTanA bairaka meM Akara pUchA, ki kyA bAta hai, hamane kahA ke bAre meM pUchatAcha nahIM kii| to zrI harTana ne saba ki dUsarI bairaka vAloM se pUcho, dUsarI bairaka vAloM ne hathakar3I vagairaha httvaaiiN| hathakar3iyAM Adi haTavAkara kahA ki hama to maje meM haiM, tIsarI bairaka vAloM se For Private And Personal Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 338 puucho| tIsarI bairaka vAloM ne kahA ki yahAM to saba ThIka hai, cauthI bairaka vAloM se puucho| cauthI bairaka vAloM se pUchA, unhoMne kahA ki kaNDIla gira gayA thA isI se ho hallA huA thaa| sabere pUre zahara meM pempaleTsa baMTe ki sarakAra kaise bevakUpha bnii| jela meM hamAre patroM kA AnA-jAnA nirantara calatA rhtaa| ghara se jo bhojana AtA thA, usameM roTiyoM ke bhItara saMdeza Ate the| roTI isa DhaMga se banAI jAtI thI ki usake pur3a meM saMdeza hotA thaa| usa jamAne meM bhI aisI kalAkAriyAM calatI thiiN| hama tIna-cAra mahIne to indaura senTrala jela meM rahe, do-tIna mahIne garoTha jela meM rahe aura phira bhAnapurA jela meM, isa taraha kula milAkara ATha mahIne 6 dina jela meM rahe / garoTha meM usa samaya DI0 AI0 jI0 dAMtare the| usI samaya ke AsapAsa kI bAta hai ki eka julUsa hama logoM ne nikaalaa| hamane apane makAna para tiraMgA jhaNDA phaharA diyaa| isakI khabara DI0AI0jI0 dAMtare ko mila gyii| ve sadala-bala garoTha se bhAnapurA aaye| unhoMne apane sAtha Aye javAnoM se tiraMgA jhaNDA utArane ke liye khaa| usa samaya saikar3oM loga bAhara khar3e jhaNDA utArane dRzya ko dekha rahe the| jaise hI ve loga jhaNDe taka pahuMce, jhaNDe ko acAnaka taba eka cIla lekara ur3a gyii| sAre loga tAliyAM bajAne lge| siTapiTAye DI0AI0jI0 ne taba hukma diyA ki -' jhaNDA hI nahIM hai to jisa DaNDe para jhaNDA thA, usI ko sabUta ke taura para jabta kro|' hameM kisI taraha kaoNleja meM praveza milA / san 43 kI bAta hai yh| hamane kaoNleja kI sozala gaidariMga zurU kI, yaha gaidariMga 41 ke bAda banda ho gayI thii| isake liye hamane mahAn vaijJAnika sara sI0vI0ramana ko AmaMtrita kiyaa| sara sI0vI0 ramana ke Ane kI khabara pAkara mahArAjA holkara bhI isameM Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina Ane ko sahamata ho gye| unhoMne kaoNleja meM eka svImiMga pUla ke liye 41 hajAra rupaye kA dAna bhI diyA thaa| usI kA udghATana karanA thaa| to sozala gaidariMga ke pahale dina svImiMga pUla kA udghATana huaa| isameM hamane bhAratamAtA kI vandanA ke nAma se bar3I tarakIba se 'vande mAtaram' zurU karavA diyaa| hama kaoNleja ke yUniyana adhyakSa aura priMsipala sAhaba yaha kAryakrama zurU karAkara eka kamare meM Akara baiTha gye| isase mahArAjA holkara cir3ha gye| kAryakrama chor3akara bAhara aaye| hameM ddhuNddhvaayaa| milane para bar3e gusse se bole ki Apane bagAvata kI hai| hamane kahA ki hama loga to intajAma meM lage the, hameM mAlUma hI nahIM ki kyA huaa| unhoMne kahA ki 'vande mAratam' kA gAyana huA aura Apako patA nhiiN| hamane kahA ki hamane kahIM likhA nahIM ki 'vande mAtaram' hogA phira bhI hama isakI pUrI jAMca karavA lete haiM, patA lagA lete haiN| kisI prakAra mahArAja sAhaba ko zAnta kiyaa| ve cala diye hama loga vApasa A gye| san 46 meM Ala iNDiyA sTeTsa pIpulsa kAMphreMsa thI, prajAmaNDala kI, udayapura meN| isameM paM0 javAharalAla neharU, zekha abdullA Aye the| isa kAMphreMsa se lauTakara A rahe the, hama loga ratalAma meM relave ke eka Dibbe meM jAkara baiTha gaye / gAr3I calane ke pAMca sAta miniTa pahale hI eka vyakti ne isa Dibbe para 'rijharva phAra posTa oNphisa' caoNka se likha diyA aura kahA ki utro| hamane kahA ki hama nahIM utareMge, AkhirakAra Der3ha ghaNTA gAr3I leTa hone ke bAda hama sabako giraphtAra karake thAne meM le jAkara banda kara diyaa| jaise hI ratalAma meM logoM ko khabara lagI vaise hI DaoN0 devI siMha Adi aaye| unhoMne hamArI jamAnata lI tathA zAma ko sAta baje hama loga indaura phuNce| mukadamA claa| yaha mukadamA resIDeMsI meM 9-10 mahIne calA para relave ko bAda meM mAphI mAMganI pdd'ii| For Private And Personal Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 339 hamAre Andolana meM bhAga lene kI vajaha se hamAre rahA, tabhI Apa jela bhI gye| bAda meM Apa jilA parivArajanoM ko kAphI parezAnI uThAnI pdd'ii| kAphI kAMgresa kameTI ke adhyakSa bne| Apake pUrvajoM ne zrI Arthika saMkaToM kA sAmanA karanA pdd'aa|" kuNDalapura jI, zrI nainAgiri jI evaM damoha meM mandiroM ___1948 meM Apane ela0ela0bI0 kI parIkSA uttIrNa kA nirmANa karAkara paJcakalyANaka pratiSThA mahotsava kI, kintu sajAyAphtA hone se vakAlata kI sanada nahIM ke sAtha gajaratha bhI calavAye the| milii| 27-10-72 ko prasArita reDiyovArtA meM jaba seTha lAlacaMda jI dhArmika anuSThAnoM meM niyama se Apase prazna kiyA gayA ki - 'AjAdI prApti ke samaya bhAga lete the| zrI siddhakSetra kuNDalapura ke adhyakSa pada Apako kaisA mahasUsa huA' taba Apane kahA thA ki- para 15 varSoM taka rahakara Apane kSetra kI sevA kI 'AjAdI prApta karanA jIvana kA lakSya bana cukA thA, thii| Apake sahayoga se damoha jilA meM kaI saMsthAyeM ataH isa lakSya kI prApti para AnandAtireka huA aura cala rahI haiN| Apane zrI varNI di0 jaina pAThazAlA ko maiM anubhava karane lagA ki merI va mere dezavAsisoM kI 60 ekar3a bhUmi dekara usake saJcAlana meM lAkhoM pratyeka zvAsa aba svataMtra hai|' rupayoM kA dAna diyA thaa| ____A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-218 (2) pUjya zrI varNI jI mahArAja, 'jinhoMne AjAdI sva0 sa0 ma0, pRSTha-62 (3) reDiyo vArtA (4) ma0 sa0, pRSTha- ke lie apanI cAdara bhI de dI thI,' ke damoha ba 53 (5) naI duniyA, (indaura) agasta 1987 tathA 9 agasta 1997 (6) cintana sudhA (7) jinavANI padArpaNa ke samaya Apane unake upadezoM se prabhAvita hokara usa samaya eka musta 50 hajAra rupaye kA dAna nagara seTha zrI lAlacaMda jaina diyA thaa| ApakI dharmapatnI bhI udAra evaM dAnazIlA rASTrIya Andolana meM bhAga lene vAle pahale deza thiiN| zrI siddhakSetra kuNDalapura kI 20 ekar3a jamIna, phira samAja' ke siddhAMta ko apanAne vAle the| zrI jo phatepara ke bagIce ke nAma se jAnI jAtI hai, ko lAlacaMda jaina aise hI vyaktitva the, ve jahA~ rASTrIya Apane hI dAna meM diyA thaa| usa bagIce se kSetra ko Andolana meM jela gaye vahIM unhoMne jaina saMsthAoM ko Aja bhI hajAroM rupayoM kI vArSika AmadanI hai| bhI bharapUra dAna diyaa| zubhra khAdI kA kurtA, baMda gale A0- (1) pa0 jai0 i0, pRSTha-367 (2) zrI saMtoSa kA koTa aura U~cI paTTI kI khAdI kI TopI lagAye siMghaI dvArA preSita paricaya seTha lAlacaMda jI prAyaH damoha kI hara sAmAjika sabhA meM sabhApati bane dikhAyI dete the| jaba janatA kAMgresa zrI lAlacaMda sonI kI sabhAoM meM Ane se bhI DaratI thI aura majAka madanagaMja (kizanagar3ha) rAjasthAna ke zrI lAlacaMda ur3AtI thI taba bhI seTha sAhaba takhata para baiThe bhASaNa sonI nAgarika adhikAroM ke lie Arya samAja ke dete rahate the| haidarAbAda satyAgraha meM kizanagar3ha se sarvaprathama satyAgrahI ____ ApakA janma damoha (ma0pra0) ke suprasiddha banakara gaye the| sthAnIya 'upakAraka maNDala' ke dvArA seTha gharAne meM pitA zrI nAthUrAma jI ke yahA~ huA thaa| Apane rAjapUtAnA ke bhaMyakara akAla meM jo sarAhanIya dhArmika, sAmAjika evaM rAjanItika sabhI kSetroM meM sevA kI thI, vaha itihAsa meM sadaiva smaraNIya rhegii| Apa nipuNa the aura siddhAnta ke pakke the| 1932 meM Apane hI bAda meM isa 'upakAraka maNDala' kA sarakAra ke khilApha mahAtmA gAMdhI ne jaba asahayoga rUpa parivartana karake use prajAmaNDala kA rUpa de Andolana calAyA, taba usameM ApakA vizeSa yogadAna diyA thaa| For Private And Personal Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 340 svataMtratA saMgrAma meM jaina ___1939 meM Apako rAjanaitika pravRttiyoM ke kAraNa nivAsasthAna se hI hotA thaa| ApakA kArya pulisa se Der3ha varSa kI kaida tathA jurmAne kI sajA huI thI, milakara rahanA aura yaha patA lagAnA thA ki Aja jurmAnA adA na karane ke kAraNa Apako 6 mAha jela kisake pakar3e jAne kI AzA hai va kahA~ talAzI meM aura rahanA pdd'aa| 1942 ke Andolana meM Apa hone vAlI hai| ajamera meM satyAgraha karane para giraphtAra kara liye jo senAnI jela cale jAte unake gharoM kI gaye aura Der3ha varSa kI sajA huI, lekina bImArI ke khAna-pAna sahAyatA kI jimmedArI zrI premacaMda 'ustAda' kAraNa Apako sajA pUrI hone se pahale hI chor3a ke sAtha zrI lIladhara sarApha aura zrI rAjArAma bajAja diyA gyaa| jela meM Apako bahuta yAtanAyeM aura mAra kI hI rahatI thii| krAntikArI gatividhiyoM ke kAraNa taka sahanI par3I thii| ma0pra0 zAsana ne Apako svataMtratA sainAnI kA tAmrapatrAdi Apane harijana pAThazAlA kA saMcAlana bhI kiyaa| pradAna kara sammAnita kiyA thaa| 2-8-80 ko ApakA 1946 I0 ke phAlguna mAsa meM Apake pitA seTha nidhana ho gyaa| nemIcaMda jI sonI ne mandira nirmANa karake A0-(1) ma0 pra0 sva0 sa0 sai0, bhAga-2, pRSTha-90 vizAla Ayojana ke sAtha paJcakalyANaka pratiSThA bhI (2) zrI saMtoSa siMghaI, damoha dvArA preSita paricaya karAI thii| A0-(I) jai0 sa0 rA) a0, pRSTha-69 paMDita lokamaNi jaina zrI lIlAdhara sarApha bahumukhI pratibhA ke dhanI, jaina darzana ke vidvAn aura samAja sudhAraka paM0 lokamaNi jaina kA janma vyAyAma ke zauka ne jinheM AjAdI kA dIvAnA grAma-hinautiyA (ma0pra0) meM banA diyA, aise zrI lIlAdhara sarApha, patra-zrI malthUrAma pitA AzArAma jI ke ghara sarApha kA janma damoha (ma0pra0) meM 1895 meM huaa| 1890 meM huaa| ApakA Apane jaina aura ajaina sabhI ko zrI bAhubalI prArambhika adhyayana jaina vyAyAmazAlA kA sadasya bnaayaa| yahA~ taka ki zrI borDiMga hAUsa, jabalapura meM gajAdhara prasAda mAsTara ko preraNA dekara lAThI, lejima, huaa| bAda meM Apako talavAra, bhAlA, paTA, baneTI aura malakhamma ke khela vArANasI ke prasiddha zrI sIkhane ke lie zrI hanumAna vyAyAmazAlA. amarAvatI syAdvAda mahAvidyAlaya meM bheja diyA gayA, jahA~ se bhijavAyA aura lauTane para bAhubalI vyAyAmazAlA ke Apane madhyamA, zAstrI, Ayurvedarala aura vaidyavizArada sabhI sadasyoM aura apanI lar3akI sahita bahuta sI kI upadhiyA~ prApta kii| jaina darzana ke gahana adhyayana lar3akiyoM ko lejima Adi kI TreniMga dilvaayii|| se syAdvAda vidyAlaya ne inheM khataulI, dillI, meraTha 1942 ke Andolana meM Apane bAhubalI evaM morenA Adi sthAnoM para bhejaa| vyAyAmazAlA ke sadasyoM ko jhauMka diyaa| bahuta se morenA meM paM0 gopAladAsa jI baraiyA Apake guru pakar3e gaye aura bahuta se chipakara buleTina chApane kA the| unhIM dinoM goTegAMva nivAsI mulAyamacaMda jI kAma inake nivAsasthAna para karate rhe| parantu pulisa caudharI aura darabArI lAla jI bamorahA morenA phuNce| ko isakI aMta taka bhanaka bhI na huii| damoha meM hAna vahA~ paM0 jI kI vilakSaNa pratibhA ko dekhakara ina vAle aneka krAMtikArI kAryoM kA saJcAlana Apake donoM mahAnabhAvoM ne paM0 jI ko goTegAMva kI pAThazAlA For Private And Personal Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 341 meM adhyApana hetu Agraha kiyaa| paM0 jI ne unakA mizra aura raghunAtha siMha kiledAra se ApakA nikaTa Agraha svIkAra kara goTegAMva kI pAThazAlA meM 1942 samparka thaa| taka adhyApana kiyaa| AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-154 Apa 1921 se hI svataMtratA saMgrAma meM sakriya (2) ja0 sa0 (2) jai0 sa0 rA0 a0 (3) prabhAvanA-smArikA (zrI paMcakalyANaka ___ evaM gajarAtha mahotsava, goTegAMva, varSa 1989 ke avara ra para prakAzita) ho gaye the| 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM Apane bhAga liyA tathA 4 mAha kA kArAvAsa kaattaa| kAMgresa zrI vRndAvana imaliyA meM apanI bar3hatI huI gatividhiyoM ke kAraNa hI inheM prathama paMkti ke jina raNabAMkuroM ne AjAdI ke pAThazAlA kA kArya chor3anA pdd'aa| 1942 ke bhArata saMgharSa meM saba kucha homa kara diyA thA, unameM zrI chor3o Andolana meM apanI netRtvazIla bhUmikA ke vRndAvana imaliyA kA nAma vizeSa zraddhA aura sahAnubhUti kAraNa inheM do varSa kA kArAvAsa huA, jo Apane ke sAtha liyA jAtA hai| ApakA janma 1912 meM jabalapura jela meM kaattaa| paMDita jI apanI spaSTavAditA lalitapura (u0pra0) meM huaa| Apake pitA kA nAma ke lie prasiddha rahe haiN| eka bAra Apa apane bar3e zrI paramAnaMda jaina thaa| 1930 meM namaka satyAgraha tathA putra ko goda meM lie takhta para baiThe the, tabhI ghor3e para nazAbaMdI evaM videzI vastra bahiSkAra AMdolana meM Apane savAra hokara narasiMhapura jile kA tatkAlIna aMgreja bhAga liyA aura 1 varSa kI kaida paaii| satyAgraha meM kalekTara mi0 borna sAmane se gujarA, paM0 jI ne zAmila ho Apa dehalI jaise kendrIya sthala meM bhI satata ziSTAcAravaza use abhivAdana kiyA, magara unakA saMgharSarata rhe| baDA putra nizciMta mana se baiThA rhaa| isa para aMgreja jalasa aura haDatAloM se apanA jIvana-carita kalekTara ne kiMcit vyaMgya se kahA, 'kyoM paMDita Dita racane ke kAraNa dehalI, unnAva va lalitapura Adi kI na tamane apane laDake ko namaste karanA nahIM sikhaayaa|' somAnI sikhaayaa|' jeloM meM imaliyA jI ko rahanA par3A / 1932 meM jela isa para paM0 jI ne binA hataprabha hue kahA 'sikhAyA meM meM Apa 6 mAha rhe| kAMgresa ke vIra sipAhI imaliyA to hai para vaha ucita vyakti ko hI namaste karatA hai|' jI bayAlIsa ke AMdolana ke sahayogI rahe haiN| ghora aura kalekTara bhannAtA huA calA gyaa| Arthika kaSToM meM bhI Apane apanA saMpUrNa jIvana AjAdI ke bAda paM0 jI kAMgresa pArTI se jur3e sAmpradAyika sadbhAva, khAdI pracAra tathA sAmAjika rahe, kintu cunAvI rAjanIti se dUra rhe| Apa kaI kurItiyoM ke virodha meM AvAja uThAne meM lagA diyaa| bAra jilA kAMgresa kameTI ke upAdhyakSa rahe aura 85 Apa jilA kAMgresa ke sadasya aura maMtrI bhI rahe haiN| varSa kI umra meM janatA zAsana meM iMdirA gAMdhI kI Apake anuja zrI sukhalAla imaliyA (inakA paricaya giraphtArI ke virodha meM cala rahe Andolana ke saMdarbha isI grantha meM anyatra dekheM) bhI jela gye| meM jela gye| A0- (1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) ra0 nI0, pRSTha-16 vibhinna patra-patrikAoM meM jaina dharma viSayaka (2) DaoN0 bAhabali jaina dvArA preSita paricaya paM0 jI ke lekha prakAzita hote rahe haiN| jaina samAja kI kurItiyoM para bhI Apane sAhasapUrNa DhaMga se kaThora zrI vAmanarAva jaina (khar3ake) prahAra kiyaa| kucha samaya taka Apane jaina gajaTa meM zrI vAmanarAva khar3ake kA janma eka julAI 1921 sampAdana kA kArya bhI kiyaa| apane samaya ke ko prabhAtapaTTana (ma0pra0) meM huA thaa| Apake pitA rAjanItika netA DaoN niraMjana siMha, paM0 dvArakA prasAda kA nAma zrI rAjArAma jaina thaa| ApakI mAtA jI ne For Private And Personal Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 342 svataMtratA saMgrAma meM jaina bacapana se hI Apako jainadha zrI vijayakumAra jaina ma ke Adarza satya, aMhisA, rASTrasevA aura sAmAjika kAryoM meM gaharI abhiruci asteya kI zikSA pradAna kI vAle zrI vijayakumAra jaina, putra-zrI dalIpacaMda jaina kA thii| Apa bAlyakAla se hI janma 25 jana 1923 ko huaa| Apake pitA bhI jela kAMgresa ke prati AkarSita rahe yAtrI raha haiN| 1942 meM vijayakumAra jI esa0 ena0 haiN| kyoMki Apake pitAjI bhI jI0 hAIskala, hozaMgAbAda meM gyArahavIM ke chAtra the, niSThAvAn kAMgresI the| tabhI Andolana meM sakriya ho gaye aura skUla chor3a ApakI zikSaka ke rUpa meM prathama niyukti dinAMka - diyaa| 15 agasta 1942 ko Apa haradA meM giraphtAra 3-7-1939 meM tivarakher3a grAma meM huI thii| lekina / kucha samaya ke pazcAt hI pUjya mahAtmA gAMdhI ke kara liye gye| pahale Apa anDara TrAyala kaidI ke rUpa AhvAna para svataMtratA saMgrAma meM kUda pdd'e| Apane zikSaNa meM rahe phira 6 mAha kI sajA Apako sunAI gii| kArya se tyAga patra dekara dinAMka 22-5-1941 ko 15-3-1943 ko Apa jela se rihA hue| vyaktigata satyAgraha tivarakher3a grAma se kiyA thaa| aneka A0- (1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-5, pRSTha-27 tathA 348 sthAnoM para AjAdI kA zaMkhanAda karate hue janajAgRti 7 (2) sv| sa) ho0, pRSTha-118 karane tathA briTiza zAsana ko badalane ke abhiyoga / meM inheM dinAMka 25-9-1941 se nau mAha kA kArAvAsa zrI vijayacaMda jaina huA thaa| vidhi snAtaka zrI vijayacaMda jaina kA janma 1916 AjAdI ke bAda dinAMka 23-8-1948 sa punaH meM jayapara (rAja.) ke eka sampanna jaina parivAra ma ApakI niyukti zAsakIya buniyAdI mAdhyamika zAlA, AmalA meM huii| taba se ApakA zikSakIya jIvana panaH zrI nAthUlAla jaina ke ghara huaa| 1935 se ve rASTrIya prArambha huA, Apane AmalA, bhauMsadehI, relave pravRttiyoM meM bhAga lene lage tathA prajAmaNDala ke janapadazAlA AmalA aura mulatAI meM zikSakIya kArya svayaMsevaka aura bAda meM kamANDara bne| 1939 meM unheM kiyA hai| dinAMka 17-12-1972 ko mahAmahima isa kAraNa apanI relave kI naukarI choDanI pdd'ii| 1942 mAnanIya rASTrapati jI dvArA Apako "rASTrIya puraskAra" ke bhArata choDo Andolana ke samaya prajAmaNDala kI prApta huA thaa| Apa dinAMka 30-6-1979 ko nItiyoM se asantopa hone para kAryakartAoM ne 'AjAda sevAnivRta hue haiN| morcA' bnaayaa| zrI jaina usake kAryakAriNI sadasya the| Apane jina saMsthAoM meM kArya kiyA unameM sAmAnya sudhAra lAne ke lie apane-Apako samarpita kara diyaa| 9 disambara 1942 ko morce kI kAryakAriNI ke sabhI Apane apane nijI Adarza dvArA baccoM ke caritra nirmANa sadasyoM ke sAtha Apa giraphtAra kara lie gaye aura tathA svAsthya vikAsa ke lie eka Adarza vAtAvaraNa bhArata surakSA kAnUna ke antargata Apako eka varSa kI banAyA thaa| 15-11-92 ko mAnanIya digvijaya siMha, sajA haI, paranta hAIkorTa ke nirNayAnusAra ) mAha bAda adhyakSa, ma0pra0 kAMgresa kameTI (i) vartamAna mukhyamaMtrI hI chor3a diyA gyaa| zrI jaina pradeza kAMgresa kameTI tathA ma0pra0) ne zAla or3hAkara, tilaka lagAkara ApakA jilA kAMgresa kI kAryakAriNI ke sadasya rhe| sammAna kiyA thaa| 1955 meM Apa rAjasthAna vitta nigama meM saciva ke A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pR0-175 (2) sva0 pa0 (3) mahAmahima rASTrapati jI dvArA pradatta pramANapatra evaM pada para rh| anya (4) aneka pramANapatra A)-(1) rA0 sva) se), pRSTha-588 For Private And Personal Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir FE hue the| prathama khaNDa 343 zrI vimalakumAra corar3iyA gayA tathA AMdolanakAriyoM para lAThI prahAra kara julUsa pUrva rAjyasabhA sadasya zrI vimalakumAra coraDiyA bikhera diyA gyaa| usameM aneka loga ghAyala hue| bAda kA janma 15 akTUbara 1924 ko bhAnapurA (ma0pra0) meM lAlacaMda jI rihA ho gye| saba loga indaura gaye meM huaa| Apake pitA zrI va vahAM subhASa cauka meM pradarzana kiyaa| zrI vimalakumAra mannAlAla jI coraDiyA va coraDiyA bhI usameM zAmila hue| jayeSTha bhrAtA zrI lAlacanda 1944 meM prajAmaNDala ke 5veM adhivezana meM jI corar3iyA (inakA paricaya corar3iyA jI zAmila hue| Apa 1946 meM udayapura ke isI grantha meM anyatra dekheM) Ala iNDiyA sTeTa pIpalsa kAnphrensa meM bhI zAmila bhI svataMtratA AMdolana se jur3e hue tathA vahAM rASTrIya stara ke aneka netAoM se ApakA paricaya huaa| udayapura se lauTate hue (indaura jAte holkara sTeTa meM kAMgresa kI prajAmaNDala saMsthA samaya) ratalAma relave sTezana para zrI bI0vhI draviDa, sakriyatA se kArya kara rahI thI va sArI sTeTa meM zrI zAMtilAla celAvata, zrI nemIcanda caudharI tathA zrI jagaha-jagaha prajAmaNDala kI zAkhAeM kholI jA rahI lAlacanda coraDiyA sahita inheM giraphtAra kara liyA thii| garoTha jile meM prajAmaNDala kI sthApanA karane ke gyaa| indaura resIDensI majisTeTa kI adAlata meM makadamA lie mAnanIya baijanAtha mahodaya, zrI hajArIlAla jI claa| zrI bharUcA va zrI citale ne pairavI kii| garoTha jar3iyA, zrI rAmezvara dayAla totalA Adi bhAnapurA Aye se zrI bApalAla caudharI (inakA paricaya isI grantha meM va bhAnapurA meM zrI mannAlAla jI corar3iyA ko adhyakSa dekheM), jo jilA adhyakSa the. indaura Aye tathA sArI banAkara prajAmaNDala kI zAkhA sthApita kii| usa samaya ___ vyavasthAeM juttaaiiN| bAda meM isa mukadame meM saba barI ho zrI vimalakumAra kI Ayu 14 varSa kI thii| inake ghara gye| para sadA prajAmaNDala kI baiThakeM hotI thIM va aneka variSTha netAgaNa inake yahAM Thaharate the| isa kAraNa zrI zrI vimalakumAra corar3iyA svataMtratA prApti hetu coraDiyA bhI AMdolana meM jur3ate gye| ApakA adhyayana sadA prayatnazIla rahe tathA sadA rASTrIya dhArA se jur3e rhe| Apane abhibhASaka kA vyavasAya apnaayaa| 1952 indaura ke prasiddha holkara kAleja meM huaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM zrI vimala se 62 taka Apa ma0pra0 vidhAnasabhA meM vidhAyaka rhe| kumAra coraDiyA, zrI lAlacanda coraDiyA, zrI pradyumna 1962 se 1968 taka Apa rAjyasabhA ke sadasya kumAra tripAThI, zrI DI0o0 jozI Adi indaura se rhe| vahA~ pablika anDaraTekiMga va anya mahattvapUrNa bhAnapurA Aye va prajAmaNDala ke nirdezAnusAra pradarzana kamA na kameTiyoM ke sadasya rhe| bAda meM Apa rASTrIya svayaMsevaka kiyaa| bAjAra meM jalasa nikAlA jA rahA thaa| zrI saMgha se jur3a gye| dhArmika kriyAkalApoM meM ApakI gaharI lAlacaMda coraDiyA netatva kara rahe the| lahAroM kI kaiyA ruci hai| saMgIta aura satsaMga meM bhI ApakI abhiruci ke nikaTa pulisa ne sabako ghera liyaa| saba iMsapekTara hai| Apane jaina dharma para lagabhaga 10 pustakeM likhI haiN| zrI mizrA ne dalabala sahita jalasa ko rokakara 'Disparsa' samprati Apa rAjanIti se sanyAsa lekara sAhitya sRjana (bikhara jAo) kA Adeza diyaa| AMdolanakArI DaTe meM saMlagna haiN| A0-(1) sva0 sa0 ma0, pRSTha-64-66 (2) Rajya rhe| zrI lAlacaMda coraDiyA ko giraphtAra kara liyA Satha-Who's who, 1966 (3) aneka pramANa ptr| For Private And Personal Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 344 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI viradhIcaMda goyala vahIM sabhI logoM ke bIca meM gAMdhI jI ke svarAjya para peze se vakIla zrI viradhIcaMda goyala kA janma bhI carcA hotI thI, isa kAraNa vizvarAma jI ko bacapana 5 julAI 1923 ko grAma dhUmA (sivanI) ma0 pra0 meM se hI dezaprema kI bAteM sunane ko milii| huaa| Apake pitA kA nAma ApakI prArambhika zikSA apane gAMva se / zrI hajArI lAla thaa| Apane kilomITara dUra dhanaguvAM gAMva ke skUla meM huI, usI jabalapura meM vidhi snAtaka skUla meM ApakI mitratA zrI narendra kumAra vidyArthI taka zikSA grahaNa kii| (inakA vistRta paricaya isI grantha meM anyatra dekheN|) vidyArthI jIvana se hI Apa se hii| zrI vizvarAma jaina ne likhA hai ki 'maiM to Age svataMtratA saMgrAma meM sakriya na par3ha sakA para vidyArthI jI vibhinna vidyAlayoM meM ho gaye the| vidyArthI kAMgresa ke paDhate haye banArasa pahuMca gye| jaba bhI vaha chuTTiyoM saMgaThana meM Apane sahayoga kiyA thaa| 1941 meM tilaka meM ghara Ate yA maiM unase milane jAtA. deza kI AjAdI bhUmi talaiyA, jabalapura meM Apane sara rijanAlDa maiksave ke saMbaMdha meM hama Dhera sArI bAteM krte| unakI bAtoM kA putalA jalAyA thaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana se evaM jo kitAbeM unhoMne mujhe paDhAI ina sabase lagane meM Apa bhUmigata rahakara jabalapura, maNDalA, chindabADA lagA ki 'deza kI AjAdI ke liye prANa denA par3e Adi meM tor3a-phor3a kA kArya karate rahe, antataH 26 yA jela meM maranA paDe to bhI jIvana sArthaka hai|" sitambara 1942 ko giraphtAra kara liye gaye aura 4 pariNAmata: Apane apane sAthiyoM maI 1943 taka maNDalA, damoha evaM jabalapura ma rAmasahAya tivArI, zrI bAbUlAla caturvedI, rAmazikana najarabaMda rhe| sivanI tahasIla bhUdAna samiti ke Apa jI Adi ke sAtha Andolana meM bhAga liyaa| dezaprema saMyojaka the| ApakA svabhAva baDA sarala evaM mada thaa| kI bhAvanA mana meM to bacapana se hI thI lekina alpa bImArI ke kAraNa 5 sitambara 1993 ko ApakA AMdolana ke mAdhyama se sakriyatA aaii| aneka bAra sivanI meM nidhana ho gyaa| aMgrejI sarakAra kA virodha karane para pulisa dvArA AO- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-239 (2) pratAr3anA bhoganI par3I, jela meM rahanA pdd'aa| prajAmaMDala zrI nareza divAkara dvArA preSita pricy| AMdolana se bhI Apa jur3e rhe| aneka bAra bhUmigata zrI vizvarAma jaina bhI honA pdd'aa| zrI vizvarAma jaina kA janma 30 akTUbara 1924 svataMtratA prApti ke bAda ApakI deza sevA meM ko grAma pipariyA (chatarapura) koI kamI nahIM aaii| janasevA ApakA dharma bana gyaa| ma0pra0 meM huaa| Apake pitA apane kSetra meM Apake prati janatA meM eka sammAna kI kA nAma zrI mahAla jana bhAvanA hai| Ayurveda ke premI hone ke kAraNa Apa apane thaa| Apake pitA loka narakhoM se hajAroM logoM kI prativarSa ni:zulka sevA karate saMgIta ke gAyaka the| rAta meM haiN| Apa saMgIta premI haiM, sAtha hI jyotiSa ke bhI jAnakara jaba gAMva ke loga phAga bhajana haiN| apane grAma meM saikar3oM vRkSoM ko lagAnA Apake prakRti Adi kA AnaMda uThAte the, taba prema kA paricAyaka hai| 1975 se 90 taka bIsa sUtrIya For Private And Personal Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 345 prathama khaNDa samiti ke mAdhyama se aneka-vikAsa kArya va garIboM prajAmaNDala kI sthApanA meM zrI kaTalAnA kI sahAyatA Apane kii| kA mahattvapUrNa yogadAna thaa| zrI gautama zarmA, A0- (1) zrI surendra kumAra dvArA pradatta chatarapura jile ke DaoN. milinda, zrI haribhAU upAdhyAya Adi ko svataMtratA saMgrAma senAniyoM kI sUcI (2) sva) pa0 aneka bAra sItAmaU lAkara unakI sabhAeM Apane hI zrI vIracaMda jaina karavAI thiiN| do bAra jela yAtrA karane vAle kaTanI kaTalAnA jI ne haribhAU upAdhyAya ke samakSa jilA-jabalapura (ma0pra0) ke zrI vIracaMda jaina patra-zrI anaka sthAnoM para rahakara sevAkArya evaM AMdolana-pradarzana vaMzagopAla kA janma 1917 meM zahaDola (ma0pra0) meN| meM meM zAmila hokara apanI niSThA va karmazIlatA kA huaa| miDila taka zikSA prApta zrI jaina 1932 se paricaya diyaa| sItAmaU sTeTa meM inakI gatividhiyAM hI svataMtratA saMgrAma meM sakriya ho gaye the| 1941 ke jaba adhika teja ho gaI taba inheM apane bhAI zrI vyaktigata satyAgraha meM Apa giraphtAra hue tathA nAgapura kanhaiyAlAla kaTalAnA sahita sTeTa se nirvAsita kara diyA gyaa| sItAmaU se nirvAsita hokara kaTalAnA meM 4 mAha kA kArAvAsa bhogaa| 1942 ke bhArata chor3o bandhu mandasaura A gaye va mandasaura ke Andolana se Andolana meM Apa puna: giraphtAra hue evaM | varSa 3 jur3a gy| Arthika rUpa se ApakI sthiti bigar3atI mAha kA kArAvAsa jabalapura jela meM bhogaa| dukAna gaI, jo anta taka sudhAra para nahIM A skii| phira baMda ho jAne se Arthika kaThinAiyoM kA sAmanA bhI bhI Apa nirAza nahIM hue| 1942 ke bhArata chor3A Apako karanA pdd'aa| Andolana meM 18 mAha kA kArAvAsa Apako maMgAvalI A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-108 jela meM bhoganA pddaa| jela se Ane ke bAda bhI Apa (2) jai) sa) rA) a) Andolana meM sakriya rhe| zrI zaMkaralAla kaTalAnA ___4 julAI 1982 ko kaTalAnA jI kA dehAvasAna zaMkara ke samAna pracaNDa zakti-sampanna zrI ho gyaa| zaMkaralAla kaTalAnA kA janma 1907 meM sItAmaU A0- (1) sva0 sa0 ma0, pRSTha-138,139 (2) ma) sTeTa [mandasaura (ma0pra0) ] meM huaa| inake pitA zrI pra0 sv| sai0. bhAga-1, pRSTha-219 motIlAla kaTalAnA svayaM rASTrIya vicAradhArA ke vyakti the, ata: unake donoM putra zrI zaMkaralAla kaTalAnA zrI zaMkaralAla jaina tathA zrI kanhaiyAlAla kaTalAnA (inakA paricaya anyatra zrI zaMkaralAla jaina, putra- zrI gulAbacaMda jaina kA janma 1915 meM gvAliyAra (ma0 pra0) meM haa| diyA gayA hai) bhAratIya rASTrIya kAMgresa se prabhAvita / hokara svataMtratA prApti hetu AMdolana ke mArga para cala Apane mAdhyamika taka zikSA grahaNa kI aura 1937 se rASTrIya Andolana meM sakriya ho gye| 1942 ke pdd'e| kaTalAnA jI va inake sahayogIgaNa pUre joza ke bhArata chor3o Andolana meM Apane bhAga liyA, giraphtAra sAtha julUsa nikAlate the| netRtva kSamatA ke lie zrI hue aura 30 agasta 1942 se 29 jUna 1943 taka kaTalAnA prasiddha the| rAjamahaloM para tathA sarakArI karIba / / mAha kI sajA gvAliyara aura savalagar3ha bhavanoM para tiraMgA lagAnA, nAre lagAnA, prabhAtapheriyA jela meM kaattii| nikAlakara janajAgRti karanA isa samaya AMdolanakAriyoM A0- (1) ma) pra. sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-253 ke pramukha kArya the| (2) jai0 i), pRSTha-85 (3) jai0je0yu0, pRSTha-228 For Private And Personal Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 346 . svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI zaMkaralAla urpha jJAnacaMda jaina adhivezana meM svayaMsevaka ke rUpa meM tathA 1942 ke zrI zaMkaralAla urpha jJAnacaMda jaina, putra- zrI bhArata chor3o Andolana meM Apane bhAga liyA evaM dulIcaMda kA janma 14 janavarI 1910 ko sihorA arthadaNDa paayaa| (ma0pra()) meM huaa| 1930 ke jaMgala satyAgraha meM Apa AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-90 sihorA se giraphtAra hokara jabalapura kendrIya jela meM zrI zaMkaralAla jaina rhe| jela meM Apake sAthI zrI kanhaiyAlAla, nanhI lAla gADaravArA, jilA- narasiMhapara (ma0pra0) ke tivArI va phUlacanda bar3haI zrI zaMkaralAla jaina, putra-zrI mAnakalAla kA janma Adi the| Apa 11-8-1930 1 1919 meM huaa| 1942 ke se 10 11-1930 taka jela bhArata chor3o Andolana meM 6 meM rhe| 1932 meM akhila mAha kA kArAvAsa Apane bhAratIya kAMgresa kameTI kI bhogaa| Apa mUlataH gaurajhAmara, mITiMga dharmatallA meM thI jisameM tahasIla- rahalI, jilA-sAgara Apa sihorA se gaye the, sabhA ke nivAsI haiN| Apa kI adhyakSA zrImatI nalanI senaguptA thiiN| aMgreja sarakAra 16-10-42 se 31-3-43 ne isa sabhA ko gaira kAnUnI ghoSita kara diyA, isa taka sAgara jela meM rahe aura apane acche AcaraNa ke kAraNa Apa sabhA sthala se giraphtAra kara liye gaye kAraNa 15 dina pUrva hI mukta kara diye gye| evaM nyU presIDeMsI jela, kalakattA meM 20 dina A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-159 baMda rhe| (2) pramANa patra sihorA meM ApakA makAna jhaNDA bAjAra ke pAsa zrI zAMtilAla AjAda thA, ghara para kAMgresa kI baiThakeM hotI thiiN| Apane svargIya zrI zAMtilAla AjAda kA janma 4 maI 1926 kAzI prasAda pAMDe, bhUtapUrva vidhAnasabhA adhyakSa ma0pra0 ko rAmapurA, jilA-mandasaura (ma0pra0) meM huaa| inake ke sAtha kAMgresa kA kArya kiyaa| mahAtmA gAMdhI kA pitA motIlAla jI agravAla svayaM bhI rASTrIya vicAradha jaba deza kA daurA huA usa samaya ve sihorA bhI gaye rA ke vyakti the| yahI kAraNa thA ki unakA pUrA ghara the taba Apane harijana phaMDa hetu caMdA ekatra kiyA thA rASTrIya bhAvanAoM se otaprota hotA gyaa| evaM rupayA 1100/- kI thailI bheMTa kI thI evaM unake AjAda jI prArambha se hI ugra svabhAva ke dvArA sabhA sthala para nIlAma kie sAmAna meM se mAnapatra AMdolanakArI the| aneka bAra inhoMne pulisa ke rakhane kA cA~dI kA DibbA kharIdA thaa| samprati Apa samakSa pradarzana Adi bhI kiye| pulisa ne Apako apane putroM ke pAsa jabalapura meM raha rahe haiN| aneka bAra hirAsata meM liyA kinta bAda meM choDa A0-(1) ma0 40 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-126 diyaa| (2)sva) pa0 9 agasta 1942 ko jile ke pramukhA zrI zaMkaralAla jaina AMdolanakArI va saMgaThaka zrI candavAsakara ko cacAvadA meM giraphtAra kiyA gyaa| palisa kI isa kAryavAhI ke damoha (ma0pra0) ke zrI zaMkaralAla jaina kA janma 1921 meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI bhaiyAlAla viruddha rAmapurA meM eka vizAla pradarzana railI nikAlI thaa| Apane prAthamika taka zikSA grahaNa kii| triparI kAMgresa gii| zrA AjAda va inake jayeSTha bhrAtA zrI mANakalAla For Private And Personal Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 347 agravAla ko unake pramukha sahayogIgaNa zrI mathurAlAla rAjamala jaina thaa| dezasevA kI sArU va zrI jozI sahita giraphtAra kara liyA gyaa| bhAvanA se otaprota zrI jaina pulisa inheM garoTha le jAnA cAhatI thii| sambhava na ho 1942 se kAMgresa prajAmaMDala sakane para hiMgalAjagar3ha ke jaMgala meM chor3ane kI yojanA ke karmaTha sadasya rahe aura banI vaha bhI saphala na ho skii| phira tIna dina taka deza kI svataMtratA ke liye zrI kezarAma ThekedAra kI bagIcI meM rakhakara manAsA mahattvapUrNa bhUmikA nibhAte rhe| nyAyAlaya meM peza kiyA gayA, jahAM inheM sAthiyoM sahita 1949 meM bhopAla rihA kara diyA gyaa| zrI AjAda sadA nyAya va niSpakSatA vilInIkaraNa AMdolana meM Apane bhAga liyA aura 2 ke lie jUjhate rhe| mAha kI sajA tathA 50/- ru0 jurmAnA na dene para / A)- (1) sva0 sa0 ma0, pRSTha-134 mAha kI aura sakhta sajA ke tahata jela gye| svataMtratA kI 25vIM varSagAMTha ke avasara para svataMtratA zrI zAMtilAla jaina saMgrAma meM smaraNIya yogadAna ke lie ma0pra0 zAsana zrI zAMtilAla, putra-zrI dIpacaMda jaina kA janma ___ kI ora se Apako prazasti patra bheMTa kiyA gyaa| 1915 meM bakheDa, jilA-rAjagar3ha (ma0pra0) meM huaa| A0- (1) svaprepita paricaya, prazasti evaM sammAna patra Apane kakSA 6 taka zikSA grahaNa kii| 1938 se (2) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-5, pRSTha-58 1947 taka prajAmaMDala meM pracAramaMtrI ke pada para kArya kiyaa| 1937 se hI mAtRbhUmi se aMgrejoM ko bhagAne zrI zAMtilAla jaina ke liye sakriyatA pUrvaka zAsana virodhI kAryavAhiyoM ma0pra0 vidhAna sabhA ke sadasya evaM vArAsivanI meM hissA lete rhe| isI kAraNa riyAsatI jora jyAdatiyoM nagarapAlikA ke adhyakSa rahe zrI zAMtilAla jaina, ke zikAra rhe| putra-zrI sabasukhalAla kA janma 1920 meM vArAsivanI A0-(!) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-125 jilA-bAlAghATa (ma0pra0) meM huaa| harijana daure ke samaya gAMdhI jI ke Agamana se Apako svAdhInatA zrI zAMtilAla jaina (javherI) saMgrAma meM kUdane kI preraNA milii| 1941 meM Apane indaura (ma0pra0) ke zrI zAMtilAla jaina, putra-zrI vAnarasenA kA netRtva kiyaa| 1942 ke Andolana meM motIlAla ne jI0 DI) phAina ArTa taka zikSA grahaNa 17 mAsa kI najarabaMdI aura eka hajAra rupaye kA kii| 1926 se hI Apa rASTrIya Andolana ke sakriya jurmAnA Apane bhogaa| 1968 meM ApakA svargavAsa ho kAryakartA ho gye| 1942 ke bhArata chor3o Andolana gyaa| meM Der3ha varSa kA kArAvAsa Apane bhogaa| samAja meM A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-192 chuAchUta kA virodha karane para Apa samAja se varSoM zrI zAMtisvarUpa 'kusuma' bahiSkRta rhe| kavi, lekhaka evaM krAntikArI zrI zAMtisvarUpa A0-(1) ma) pra) sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-46 jaina 'kusuma', putra-zrI sabhAcandra kA janma 24 akTUbara zrI zAMtilAla jaina 1923 ko ghanaurA, silavara nagara, meraTha (u0pra0) meM sIhora (ma)pra()) nivAsI zrI zAMtilAla jaina huaa| samprati Apa bar3auta pravAsI haiN| Apane apane kA janma 1929 meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI gItoM se navayuvakoM meM jo krAnti kA maMtra phUMkA, For Private And Personal Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 348 www.kobatirth.org usase saikar3oM navayuvakoM ne AjAdI ke Andolana meM lar3ane kI preraNA paaii| Apane 2 mahAkAvyoM, 5 khaNDakAvyoM va 6 anya granthoM ko likhakara mA~ vAgdevI kA zrRMgAra kiyA hai / zatAdhika kavitAyeM ApakI vibhinna starIya patra-patrikAoM meM chapI haiN| 26 saMsthAoM dvArA Apako puraskAra/sammAna / upAdhiyA~/ abhinandana patra Adi pradAna kara sammAnita kiyA gayA hai| 1942 ke Andolana meM Apa krAntikArI banakara ubhre| videzI vastroM kI holI jalAnA, tAra kATanA Adi Apake pramukha kArya the / 'sahAranapura saMdarbha' bhAga-1 ( pR-193) likhatA hai-" 1942 ke Andolana meM chAtra bhI kisI se pIche nahIM rhe| chAtroM ko sAdhAraNatayA pulisa giraphtAra nahIM karatI thii| parantu eka bAlaka zAntisvarUpa ko 13-8-1942 ko TelIphona ke tAra kATate hue DI0AI0Ara0 meM bandI banA liyA gyaa| unheM 14 agasta se 21 navambara 42 taka vicArAdhIna kaidI ke rUpa meM rakhA gayA aura bAda meM 18 betoM kI sajA dekara chor3a diyA gyaa|'' isI taraha jaina saMdeza, rASTrIya aMka meM variSTha sAhityakAra zrI kanhaiyAlAla mizra prabhAkara ne likhA hai "jaina samAja ke yazasvI taruNa kavi zrI zAntisvarUpa jaina 'kusuma' 1942 meM hamAre jile ke una thor3e taruNoM meM the, jinhoMne Andolana ke sthAna meM krAnti kA rAstA pkdd'aa| kucha hI dinoM meM ve pulisa kI AMkhoM meM car3ha gaye aura pakar3e gaye, para pulisa pramANa na pA sakI aura vaha chor3a diye gaye / " kusuma 22 navambara 1942 se 22 mArca 1943 taka jI ne bhUmigata jIvana vyatIta kiyaa| je0vI0 jaina kAleja sahAranapura se ApakA nAma kATa diyA gayA aura phira par3hane kA krama hI TUTa gyaa| svataMtratA saMgrAma meM jaina Apane jela meM aneka rASTrIya gIta bhI likhe| kucha aMza prastuta haiM lo phira jaMjIreM bola uThIM, lohA lene insAna cale, bhArata ke vIra javAna cale san sattAvana kI yAda liye, phira se takadIreM bola utthiiN| lo phira... Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * satya ahiMsA mantra batAte, satyAgraha kI sIkha sikhAte, For Private And Personal Use Only yuddha bA~kure jhalaka rahe haiM, maranA sau bAra kyA tumhAre hAthoM meM patavAra / A)- (1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) sa0 sa0, bhAga-1, pR-193 (3) aneka racanAeM (4) sva0 pa0 siMghaI zikharacaMda jaina siMghaI zikharacaMda jaina, putra- zrI kundanalAla kA janma 3 jUna 1912 ko lalitapura (u0 pra0) meM huaa| 1942 meM jaba rASTrapitA mahAtmA gAMdhI ne apanI giraphtArI ke samaya karo yA maro kA nArA dezavAsiyoM ko diyA, taba zikharacanda jI kA cupa baiThanA kaise saMbhava thA / ataH siMghaI jI isa jana AMdolana kI dhadhakatI Aga meM kUda pdd'e| 28 agasta 1942 ko dhArA 144 kA ullaMghana kara julUsa nikAlane ke khilApha unheM giraphtAra kiyA gyaa| jisameM eka varSa kA sazrama kArAvAsa evaM eka sau rupayA arthadaNDa - vasUla na hone para do mAha kI sajA aura dI gyii| Apako 5-4-43 ko bI klAsa ke bandI ke rUpa meM jilA kArAgAra phaijAbAda meM sthAnAMtarita kara diyA gayA thaa| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 349 jela se mukta hone ke bAda Apane jilA stara para zrI zikharacaMda jaina senAniyoM ko saMgaThita kiyA aura jilA svataMtratA saMgrAma gADaravArA, jilA-narasiMhapura (ma0pra0) ke senAnI samiti, lalitapura nAmaka saMsthA kI sthApanA kii| samprati Apa bhopAla pravAsI haiN| zikharacaMda jaina, putra-zrI hajArI lAla kA janma 1921 AO-(1) pa0 jai0 i), pR0-474 (2) sva) pa0 evaM pramANa patra meM huaa| svataMtratA saMgrAma meM zrI zikharacaMda jaina 1940 se hI Apa bhAga lene lage the| 1942 meM giraphtAra kaTanI, jilA-jabalapura (ma0pra0) ke zrI zikharacaMda jaina, putra-zrI javAharalAla kA janma 1909 hokara 9 mAha kA kArAvAsa meM huaa| jaMgala satyAgraha meM 15 agasta 1930 se Apane bhogaa| Apa 13 disambara 1930 taka Apane sainTrala jela tathA nagarapAlikA ke sadasya bhI riphArameTarI meM kArAvAsa bhogaa| rhe| A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-1, pRSTha-111 (2) AO- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-155 (2) jai0 sa0rA0 a0 jai0 sa0 rA0 a0 (3) pramANa patra zrI zikharacaMda jaina zrI zikharacaMda jaina miThayA kaTanI, jilA-jabalapura (ma0pra0) ke zrI parAdhIna bhArata kI svataMtratA ke lie jise zikharacaMda jaina, putra- zrI bAbUlAla kA janma 1917 meM jela jAne kA saubhAgya milanA hai, vaha hara ApadA se huaa| zrI jaina ne 1942 ke bhArata chor3o Andolana baca jAtA hai' isa ukti ko meM 2 mAha kA kArAvAsa bhogaa| caritArtha karane vAle zrI A0- (1) ma) pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-111 (2) zikharacaMda jaina, putra-zrI jai0 sa) rA0 a0 khetasiMha jaina (miThayA) kA siMghaI zikharacaMda jaina janma 4 navambara 1922 ko piNDaraI, jilA-maNDalA (ma0pra0) ke siMghaI tAlabehaTa, jilA- jhA~sI zikharacaMda jaina, putra- zrI bhuvanacanda kA janma 1915 (u0pra0) meM huaa| 1942 meM huaa| 1936 meM rASTrIya meM Apa tAlabehaTa ke tAlAba ke usa pAra kisAnoM Andolana kI ora ApakA kI eka sabhA meM zAmila hone DoMDA (choTI sI nAva) jhukAva huaa| 1942 ke bhArata se jA rahe the| DoMr3A pAnI meM DUba gayA para Apa chor3o Andolana meM Apane kisI taraha bAhara nikalakara sabhA meM phuNce| sakriyatA se bhAga liyA, 1939 meM Apa Ala iNDiyA sTaDenTa pheDarezana phalata: giraphtAra hue aura ke jilA maMtrI rahe tathA begArI prathA ke viruddha saMgharSa maNDalA tathA jabalapura kI karate hue tIna mAha bhUmigata rhe| 1944 meM 26 jeloM meM 6 mAha kA kArAvAsa janavarI ko prabhAta pherI meM giraphtAra kara jela bheja kaattaa| Apake parivAra ke zrI nemIcaMda, sugamacaMda diye gye| Aya 22 varSa kI hone se Apa usa jela Adi aneka vyakti jela gaye the| meM kama umra ke kaidI the| DI0AI0Ara0 ke antargata A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-215 (2) makadamA calA aura kArAvAsa kI sajA milI, jise jai0 sa0 rA0 a0 -minine BUNDANGANA iasiddianRRAINAAR Swam m For Private And Personal Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 350 svataMtratA saMgrAma meM jaina jhAMsI tathA phaijAbAda jela meM Apane kaattii| bAda meM va kumhAroM se miTTI khudvaaii| isa para sipAhiyoM ne sajA 4 mAha aura bar3hA dI gaI, navambara 1944 meM kumhAroM se TokanI chIna lii| Apa phaijAbAda se rihA hue| bAda meM Apa jhA~sI meM 1942 ke Andolana meM Apako gyAraha mAha jela rahane lage the meM rahanA pdd'aa| yaha avadhi Apane jhA~sI va AgarA kI AO- (1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) sva0 pa0 jeloM meM kaattii| aneka varSoM taka Apa sarapaMca rahe the| zrI zikharacaMda barDiyA A0- (1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) ra0 nI0, pRSTha-86 goTegAMva, jilA-narasiMhapura (ma0pra0) ke zrI zrI zivaprasAda siMghaI zikharacaMda barDiyA kA janma 1911 meM zrI nandarAma ke damoha ke prasiddha siMghaI parivAra kA rASTrIya ghara huaa| 1930 ke Andolana meM Apane sakriya Andolana meM agragaNya sthAna hai| isa parivAra ke zrI bhUmikA nibhaaii| prayatna karane ke bAda bhI pulisa Apako siMghaI gokulacaMda vakIla, siM0 gulAbacaMda, siM0 giraphtAra nahIM kara sakI kintu 1941 ke vyaktigata zivaprasAda, siM0 ratanacaMda jI satyAgraha meM Apa giraphtAra kara liye gaye, phalasvarUpa jela gye| siM0 gulAbacaMda ke DhAI mAha kA kArAvAsa Apako bhoganA pdd'aa| putra siMghaI zivaprasAda kA janma A-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-155 29-5-1921 ko huaa| Apa zrI zivaprasAda jaina mAdhyamika zAlA meM svataMtratA saMgrAma meM sakriya bhAga lene vAloM meM adhyayanarata the ki damoha meM zrI zivaprasAda jaina karmaTha kAryakartA the| Apake pitA mahAtmA gAMdhI kA Agamana kA nAma zrI udayajIta thaa| ApakA janma jAkhalauna, huA, chAtra zivaprasAda bhASaNa sunane calA gyaa| phira jilA- lalitapura (u0pra0) meM huA thaa| Apa eka kyA thaa| heDamAsTara ne betoM se pITA aura skUla se bAhara sakriya kAMgresa kAryakartA the| 1934 meM Apa kAMgresa nikAla diyA aura yahIM samApana ho gayA siMghaI jI meM Aye, 1937 meM jAkhalona ke jamIMdAra ne begAra nahIM kI zikSA kaa| dene kI vajaha se kisAnoM ko hara taraha se tana kiyaa| Apa namaka satyAgraha ke avasara para vAnara senA yahA~ taka ki jaMgala se jalAne ke liye lakar3I lAnA meM zAmila rhe| kAgresa meM zAmila rhe| kAMgresa kAryAlaya meM saciva pada para bhI banda kara diyA, usa vakta Apane 200 kisAnoM bhI Apane kArya kiyaa| 1942 meM Apake choTe bhAI ko sAtha lekara AbAdI-jaMgala kaTavA diyaa| jaMgala sighaI ratanacada ko pakar3A gayA to Apa bhUmigata ho meM jAgIradAra apane sipAhiyoM ke sAtha maya bandUkoM gaye, ghara kI talAzI lI gaI, jaba ye na mile to inake ke gaye, bAda meM jAgIradAra kI tarapha se kalekTara jhAMsI pitA siM0 gulAbacaMda jI ko pulisa pakar3akara le gii| dinAMka 1-10-1942 ko zivaprasAda jI pakaDa liye ko tAra diyA gayA, 4 dina taka barAbara tahakIkAta gye| badale meM pitA gulAbacanda jI ko chor3a diyA gyaa| huii| Akhira meM usa samaya kAMgresa kI jIta huii| kumhAroM zivaprasAda jI ko 5 mAha 5 dina kI sajA dI gaI se bhI jAgIradAra ne begAra meM bartana maaNge| ata: unhoMne aura sAgara jela meM rakhA gyaa| sajA pUrI hone para di0 miTTI khodanA zurU kara diyaa| jAgIradAra sipAhiyoM 16-3-1943 ko chor3a diyA gyaa| sahita miTTI kI khadAna para gye| udhara Apa bhI kumhAroM A0- (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-90 ko sAtha lekara akele hI miTTI kI khadAnoM para gaye (2) zrI saMtoSa siMghaI, damoha dvArA preSita paricaya (3) sva) pA) For Private And Personal Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 351 zrI zItalaprasAda jaina adhikAriyoM ne giraphtAra kara maidAgina TAuna hAla meM krAntikAriyoM kA gar3ha rahe zrI syAdvAda jaja ke sAmane prastuta kiyaa| mere pAsa jo paimpaleTa the, mahAvidyAlaya vArANasI ke snAtaka zrI zItalaprasAda unake AdhAra para do sAla kA kaThora kArAvAsa tathA kA janma grAma-bar3AgAMva, 50/- ru0 jurmAnA kI sajA dI gii| jilA-meraTha (u0pra0) meM 5 jilA jela meM asvaccha vastra aura gande bhojana agasta 1918 ko huaa| ke virodha meM do bAra cAra-cAra dina kI bhUkha har3atAla Arambhika zikSA ke bAda Apa kii| mAMgeM to mAna lI gaIM, para anyoM ke sAtha mujhe ucca zikSArtha vArANasI ke bhI sajA ke vataura kendrIya kArAgAra meM sthAnAMtarita kara syAdvAda mahAvidyAlaya meM diyA gayA, jahA~ kAtila, Dakaita jaise aparAdhI rakhe jAte 1934 meM praviSTa hue| Apane the| vahA~ baiThane kI avyavasthA kA virodha karane para ema0e0(hindI, saMskRta, aMgrejI) ela0ela0bI0 Adi merI asahya piTAI huI aura hathakar3I ke sAtha pairoM meM parIkSAyeM pAsa kii| samprati Apa mujaphpharanagara meM raha ber3I pahanAkara kAla koTharI meM DAla diyA gyaa| rahe haiN| mulAkAtoM para bhI pratibandha lagA diyaa| julAI 1943 ____20-9-95 ko jaba hama Apake ghara pahuMce to meM sarakAra va kAMgresa meM samajhautA hone ke kAraNa bhogI saMsthA-bhAI hone maiM (kapUracaMda jaina) bhI syAdvAda gaI sajA ko paryApta mAnakara mukta kara diyA gayA para mahAvidyAlaya kA snAtaka rahA hU~) ke nAte vAtsalya banArasa maNDala se niSkAsita kara diyaa| ema0e0 bhAva se Apane jo AtmIya sneha diyA vaha zabdAtIta antima varSa kI parIkSA dene kI anumati taka zAsana hai| purAnI smRtiyoM meM khote hue Apane batAyA- 'banArasa se nahIM milii| yaha niSkAsana pratibandha AjAdI ke jAte hI maiM svAdhInatA Andolana meM sakriya ho gayA bAda hI samApta huaa|" thA, vidyAlaya kI paramparA bhI yahI thii| hamane chAtrAvAsa A0- (1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) sA0 20-9-1995 meM hI vIra sainika saMgha (v.s.s.) kI sthApanA kii| thI, jisameM chAtroM ko sainika vardI meM sainika zikSaNa zrI paM0 zIlacaMda jaina zAstrI kI vyavasthA thii| vibhinna sArvajanika samArohoM meM bhI _ 'vajrAdapi kaThorANi mRdUni kusumAdapi' hama sevA kArya karate the| 1942 ke Andolana meM saMgha vyaktitva ke dhanI, prakharavaktA, saMgharSazIla pariveza meM ke sadasyoM ne khulakara bhUmigata rahate hue kArya kiyaa| jIne vAle paM0 zIlacaMda jaina chAtrAvAsa meM lItho presa taiyAra karake, usameM hajAroM kI zAstrI jaina samAja kI una saMkhyA meM krAntikArI paimpaleTa chApe gaye, jinameM videzI vibhUtiyoM meM se eka the, jina zAsana ko ukhAr3a pheMkane ke lie apanA sarvasva para hama sabako garva hai| unake balidAna karane kA AhvAna kiyA gayA thaa| ATha-dasa hRdaya meM rASTronnAyaka vyaktitva chAtroM kI ToliyA~ prAta: nikala par3atIM aura dera rAta aura jIvana kI pragati meM lautttiiN| DAkakhAnoM, relave sTezanoM, vidyuta kAryAlayoM Adi akhaNDa vizvAsa rakhane ko Thappa karane ke sAhasika kArya hamane kiye| aneka vAle sajahaguNoM kA ratnAkara vidyamAna thaa| samAja avasaroM para marane se bAla-bAla bce| 24 agasta 1942 hita aura samAja sudhAra kI dRSTi se ve naI pIr3hI ke ko sAranAtha mele meM jAte hue sI0AI0DI0 ke Adarza the| For Private And Personal Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 352 svataMtratA saMgrAma meM jaina __paMDita jI kA janma uttara pradeza meM bar3auta ke apamAnita bhI honA pdd'aa| phira bhI Apa pariSad ke nikaTa grAma vijabADA ke dhArmika pravRtti ke vyavasAyI mahAmaMtrI cune gye| zrI kundanalAla jaina ke ghara dinAMka 15 akTUbara 1915 tatkAlIna pradhAnamaMtrI zrI javAharalAla neharU kA ko huA thaa| yuvAvasthA se hI honahAra, kuzAgra mavAnA meM nAgarika abhinaMdana va svAgata Apake sAnnidhya kAraNa tathA AsapAsa vidyA kA koI meM haA thaa| svataMtratA senAnI ke nAte hI mavAnA meM kSetra na hone se parivAra ne prArambhika zikSA ke uparAMta oNnarerI majisTreTa kA pada sarakAra dvArA Apako diyA Apako syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI meM praveza gayA jo 4 varSa taka rhaa| deza kI aneka zikSA dilAyA jahAM se Apane nyAyatIrtha aura siddhAMta zAstrI saMsthAoM se saMbaddha rahate huye Apa lagabhaga 16 varSa kI upAdhiyAM prApta kii| taka e0esa0 iMTara kAlija ke adhyakSa rahe tathA vahAM 1936 meM Apa zrI kuMdakuMda jaina vidyAlaya, DigrI kaoNleja kI sthApanA kraaii| Apa usake saMsthApakoM khataulI meM adhyApaka ke pada para kAryarata huye| 1937 meM se haiN| 1986 meM rAmajAnakI ratha ke bhramaNa para meM hastinApura mele meM 'dassoM ko zrIpUjA kA adhikAra jile meM pratibaMdha hote huye bhI Apane jabaradastI mavAnA hai' viSaya para bhASaNa dene ke kAraNa Apako khataulI meM bhramaNa karAyA tathA jela yAtrA kii| 1990 meM jilA vidyAlaya kI naukarI se bhI hAtha dhonA pdd'aa| 1939 kArasevaka adhyakSa ke rUpa meM jelayAtrA kii| hastinApura meM a0bhA0di) jaina pariSad ke mukhya patra vIra ke tIrthakSetra kameTI ke variSTha sadasya tathA melA kameTI ke sahasaMpAdana kA kArya sambhAlA aura rASTrIya AndolanoM saMrakSaka Apa rhe| meM bhAga lenA prArambha kara diyaa| kAMgresa kA sAtha dete rahana-sahana meM bhArI sAdagI aura nirbhIka vicAroM huye namaka satyAgraha aura bhArata chor3o Andolana meM se saMpanna paM0 jI samAja ke una bahumukhI vyaktiyoM meM Apane bhAga liyA aura jela yAtrA kii| se the, jo jaina-jagata aura mAnava kalyANa ke kArya ___1942 ke bhArata chor3o Andolana meM pulisa barAbara meM lage rhe| ve AtmaprazaMsA se mukta, niSkaluSa vyaktitva Apake pIche lagI rahI magara apane buddhi cAturya se Apa se saMpanna mahApuruSa the| Apane samAja meM mahilAoM usake paMje meM nahIM aaye| prAMtIya dhArA sabhAoM ke cunAva ko sammAnapUrNa sthAna evaM samAna adhikAra dilAne ke meM Apane apanA saba kucha kAMgresa ke pracAra meM lagA liye sadaiva pahala kii| gaMbhIra ciMtaka, ojasvI aura diyaa| Apa mavAnA tahasIla kAMgresa kameTI ke pramukha spaSTavaktA, jinavANI vizeSajJa, zAstroM ke marmajJa, kaTTara kAryakartA rahe the| hindutva kI bhAvanA se otaprota, ahiMsA-pujArI, kAritA ke kSetra meM 'vIra' kA sampAdana niDara evaM sAhasika vyaktitva ke dhanI paMjI kA 'vizva-mitra' kA sahasaMpAdana tathA 'kundanazIla' ke 77 varSa kI Ayu meM 8 agasta 1992 ko nidhana ho saMsthApaka-saMrakSaka Apa rhe| 1946 meM Apa mavAnA gyaa| Apake parivAra ne Apake nAma para eka TrasTa nagarapAlikA ke adhyakSa nirvAcita huye| yaha pada saMbhAlane banAyA hai, jo sAhitya sevA meM saMlagna hai| mavAnA meM para Apane yahAM vidyamAna sabhI hiMsaka bUcaDakhAnoM ko unake nAma para eka bAjAra va sar3aka haiN| prastAva hai banda karavA diyA aura ahiMsA kI akhaMDa jyoti ki mavAnA meM kisI caurAhe para ApakI mUrti lagAyI jlaaii| 1950 meM hue A0bhA0di0jaina pariSad ke adhi jaaye| yaha jAnakArI Apake jyeSTha putra zrI surezacaMda vezana meM harijana maMdira praveza ke prastAva ke kAraNa (jo isa TrasTa ke adhyakSa haiM) ne meraTha meM eka Apane logoM ke Akroza ko sahA tathA Apako mulAkAta meM dii| pIka For Private And Personal Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 353 A0- (1) jai() sa0 rA) a0 (2) vi0 a0, pRSTha-520 savamuca hI zubha sAbita hue| AjAdI ke AMdolanoM (3) di) jaina mahAsamiti patrikA 15-9-92 (4) putra zrI sureza ke daurAna una dinoM jaba kAMgresa ke jalasa nikalate jo dvArA pradatta paricaya the to zubhacaMda jI ko sainika livAsa meM ghor3e para zrImatI zIlavatI mittala | baiThAkara jhaMDA lekara Age calAyA jAtA thaa| ve 'AjAdI zrImatI zIlavatI mittala prasiddha svataMtratA senAnI ke sipahasAlAra' ke nAma se jAne jAte the| bAbU nemIzaraNa mittala kI dharmapatnI thiiN| apane pati lagabhaga chaha dazaka pUrva jabalapura ke utsAhI ke sAtha kandhe se kandhA milAkara Apane do bAra naujavAnoM ne 'nezanala baoNya skAUTsa' nAma se eka jelayAtrA kii| Apa kAMgresa kI pratyeka sabhA meM bhAga saMsthA banAI thii| paM0 bhAvanI prasAda tivArI, savAImala letI thiiN| Apake putra bhI ApakI taraha rAjanaitika kAryoM jaina, badrInAtha guptA jaise pratibhAvAna vyakti usake meM lage rhe| sadasya the| yaha eka rASTrIya vicAravAdI anuzAsita A)-(1) jai0 sa) rA) a) janasevI saMgaThana thaa| zrI zubhacaMda jaina isake adhyakSa manonIta kiye gye| (eka mata ke anasAra zabhacaMda zrI zubhacaMda jaina jI isake saMsthApaka the| ve tripurI kAMgresa adhivezana madhyapradeza kI saMskAradhAnI jabalapura ke zrI meM gAMdhI jI ke aMgarakSaka rahe (svataMtratA saMgrAma aura zubhacaMda jaina bhAratIya svAdhInatA mahAsamara ke aise jabalapura nagara, pRSTha-172, gajaratha mahotsava smArikA agraNI naujavAna the, jinhoMne paSTha-39)) 1930-32 ke AMdolanoM ke kAryakramoM AjAdI ke hara AMdolana meM khAdI-pracAra, videzI vastra bahiSkAra, jaMgala satyAgraha na kevala bar3ha-car3ha kara hissA aura zarAbabaMdI meM zrI jaina ne bhAga liyA thaa| liyA balki 1930-32 aura zubhacaMda jI ne sarakArI zarAba godAma 'veyara hAUsa' 1942 ke AMdolanoM meM laMbI para dharanA dene kA kAryakrama banAyA, inake sAtha aura avadhi taka jeloM ke sIkhacoM bhI satyAgrahI ho gye| pulisa ne ghasITa-ghasITa kara - ma rh| yahI nahIM unaka sabako alaga kiyA lekina saba phira vahIM pahaca ojasvI vicAroM aura kriyAkalApoM ne aneka naujavAnoM gye| isake bAda ghuDasavAra bulAye gye| zubhacaMda jI meM naI jAna phUMkI, jisake pariNAmasvarUpa jabalapura ghoDoM kI TApa se jakhmI ho gaye, lekina isa ghaTanA kI jaina samAja kI tarUNAI raNakSetra meM utara par3I ke bAda AMdolana ugra ho utthaa| aura unakI anugAmI hokara bar3ha-car3ha kara hissA una dinoM AMdolana meM satyAgrahI giraphtAra kara liyA, yAtanAoM ko jhelA, jela yAtrAeM kIM aura jela bheja diye jAte aura pezI para phaujadArI adAlata samAja kA mastaka U~cA kiyaa| meM lAyA jAtA aura unheM sajA sunAI jAtI thii| usa zubhacaMda jI ke pitA kA nAma zrI gulAbacaMda samaya hathakaDI DAlakara jela se kacaharI lAyA jAtA thaa| zrI zubhacaMda kA prabhAvI vyaktitva, robIlA ceharA, thaa| zrI zubhacaMda ne hathakaDI pahinakara jAne kA virodha mAMsala badana evaM bulaMda AvAja meM sahaja AkarSaNa kiyA to anyoM ne bhI virodha meM sAtha diyaa| thaa| inakA pUrva nAma abIracaMda thaa| murainA vidyAlaya pariNAmasvarUpa ina logoM ko bairaka se kaMkarIlI saDaka meM guruNAM guru gopAladAsa baraiyA ne abIracaMda se inheM para ghasITate hae phATaka taka lAkara moTara meM voroM kI zabhacaMda banA diyA thaa| bAda meM ve deza ke liye taraha lAdA gayA phira kacaharI meM bhI utarane ko taiyAra For Private And Personal Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 354 svataMtratA saMgrAma meM jaina nahIM hone para moTara se nIce utAra kara adAlata ke kA kabhI mana nahIM bnaayaa| yahI nahIM svarAjya prApti kamare taka ghasITakara le jAyA gyaa| sabhI ke zarIra ke bAda zAsana ne svataMtratA senAniyoM ko Arthika evaM lahUluhAna ho gaye the| pezI para janatA kI bhIr3a ho anya suvidhAeM pradAna kI, para zubhacaMda jI ne kisI gaI, inake zarIra khUna se lathapatha dekha janatA meM roSa bhI suvidhA ko lene se iMkAra kara diyA yahA~ taka ki phaila gayA, nAre lagane lage, sthiti kI gaMbhIratA ko inakI tyAgamayI bhAvanA kI gaharI chApa inake kuTumba dekhate hue hathakar3iyAM khulavA dI gaIM aura Age para par3e vagaira nahIM rhii| zubhacaMda jI ke svargIya ho hathakar3I na DAlane ke bhI Adeza ho gye| jAne ke bAda unakI dharmapatnI ne rAjya evaM kendrIya satyAgrahI rAjanaitika baMdiyoM ko sAmAnya kaidiyoM donoM meM se koI bhI peMzana svIkAra nahIM kI, na putroM ke samAna kAma karanA par3atA thaa| inheM prAya: cakkI pIsane ne koI sahAyatA lii| dI jAtI thii| cakkI do vyakti milakara pIsate, para bhArI A)- (1) ma0 pra0 svA) sai0, bhAga-1, pRSTha-112 (2) pa) bharakama cakkI kamajora aura dubale vyakti na pIsa pAte - je0 i0, pRSTha-413 (3) sva0 sa0 ja), pRSTha-172 (4) gajaratha smArikA, jabalapura (5) dainika bhAskara, jabalapura 17-8-1995 to sajA pAte the| zrI zubhacaMda eka tagar3e vyakti the, ve apane kamajora sAthiyoM kA bhI ATA pIsa dete the| zrI zekharacaMda jaina 1942 kA AMdolana advitIya thaa| gAMdhI jI ke jabalapura (ma0pra0) ke zrI zekharacaMda jaina, putra-zrI do nAroM aMgrejo bhArata chor3o aura karo yA maro ke sAtha bholenAtha kA janma 1916 meM huaa| Apane 1932 ke AMdolana kI jvAlA bhar3aka utthii| aneka netA aura Andolana meM 6 mAha ke kArAvAsa kI sajA paaii| kAryakartA bhUmigata ho gye| Andolana kI dhArA badala A0-- (1) ma0 pra0 sva) 30, bhAga-1, pRSTha-112 gaI, cAroM ora deza meM tor3aphor3a hone lgii| zubhacaMda zrI zobhAlAla jaina kaba cupa baiThane vAle the, ye bhI bhUmigata ho aneka prakAra kaTanI, jilA-jabalapura (ma0pra0) ke zrI ke vidhvaMsaka kAryoM meM saMlagna ho gye| eka bAra rela kI paTarI ukhAr3ate samaya rAtri meM inheM dekha liyA gayA zobhAlAla jaina, putra zrI kAlUrAma kA janma 1925 meM huaa| miDila taka zikSA prApta zrI jaina ne 1941 ke aura baMdUka kA nizAnA banAyA gayA para bAla-bAla baca vyaktigata satyAgraha meM bhAga liyaa| 1942 ke bhArata gye| eka charrA inake paira meM ghusa gayA, jise eka grAmINa chor3o Andolana meM bhI Apane bhAga liyA aura lagabhaga nAI se nAkhUna kATane kI nahannI se nikalavA kara nau mAha ke kArAvAsa kI sajA bhogii| punaH sakriya ho gaye, pakar3e jAne para senTrala jela A)-(1) ma) prA) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-113 jabalapura meM rhe| Apako netAoM kI bI klAsa dI gaI para Apane sAmAnya satyAgrahI sAthiyoM ke sAtha rahanA zrI zyAma bihArI lAla jaina pasaMda kiyA aura svecchA se sI klAsa meM do varSa jela meM byAvarA, jilA-rAjagar3ha (ma0pra0) ke zrI zyAma rhe| bihArI lAla jaina, putra-zrI mukuTa bihArI lAla jaina jaba deza AjAda huA to inake sAthI zAsana kA janma 15 akTUbara 1922 ko huaa| meM apanI sthiti banAne ke lie dauDadhapa karane lge| bI0AI0ema0esa) taka zikSA prApta zrI jaina ne 1942 vidhAnasabhA, rAjyasabhA, lokasabhA meM sthAna pAne kI meM zrI rAmalAla vaidya, alIgar3ha kI preraNA se svataMtratA daur3a zurU ho gaI parantu zubhacaMda jI eka aise vyakti AMdolana meM bhAga liyA tathA kaThora zArIrika yAtanAyeM shiiN| the, jinhoMne rAjakIya sattA ke kisI bhI pada para jAne A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai), bhAga-1, pRSTha-124 For Private And Personal Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 355 zrI zyAmalAla jaina bojh| apane janma sthAna narasiMhapura (ma0pra0) se rAyabhA, jilA-AgarA (u0pra0) nivAsI zrI musIbata ke mAre, rojI- roTI ke lie hama saba zyAmalAla jaina tatkAlIna krAntikAriyoM meM agragaNya bhAIbahanoM ko lekara ve 1930 meM maNDalA (ma0pra0) the| svataMtratA senAnI zrI pItamacaMda jaina ke sAtha A gye| vahA~ mujhe seTha mathurA prasAda baijanAtha agravAla TelIphona ke tAra kATate samaya 1942 meM Apako kI kirAnA kI dukAna para 10 rupayA mAhavAra naukarI giraphtAra kara eka varSa ke lie jela bheja diyA gyaa| para lagA diyaa| vahA~ subaha 8 baje se rAta 9 baje phira bhI sarakAra abhiyoga nahIM calA paaii| jela meM taka takharI (tarAjU) taulanA par3atI thii| zikSA kevala hI Apako lakavA mAra gayA thaa| 6 vIM pAsa hiMdI thii| zarIra dubalA patalA thA kintu A) (1) pa0 i), pRSTha-130 (2) jai0 sa0, rA) a bhAgya acchA thaa| (3) u0 pra0 jai0 40. pRSTha-92 (4) zrI mahAvIra prasAda jI alavara isa naukarI ke daramyAna kucha galata tattvoM kI dvArA prepita paricaya (5) go0 a0 gra0, pRSTha-226-227 saMgata meM par3a gyaa| juA khelane kI Adata par3a zrI zyAmalAla jaina gyii| 10 rupayA mAhavAra to pitAjI le lete the, aba jilA kAMgresa kameTI ke maMtrI rahe. maNDalA juA khelane ko paisA kahAM se Aye? to dukAna kI (ma0pra0) ke zrI zyAmalAla jaina 1930 se hI rASTrIya corI karane lagA; kintu yaha bhaya hamezA banA rahatA Andolana meM sakriya ho gaye the| aneka bAra jela thA ki yadi pakar3A gayA to naukarI bhI nahIM milegI yAtrA karane vAle zyAmalAla jI ne kavitAoM ke aura cora khlaauuNgaa| isa galata Adata se kaise mAdhyama se navayuvakoM meM navasphati kA saMcAra kara mukti paauuN| yahI socatA rahatA thaa| Andolana meM kadane ko prerita kiyA thaa| Apake mere eka mitra zrI cammanalAla halavAI ne dinAMka anuja zrI amIracaMda bhI jelayAtrI rahe haiN| 14 pharavarI 1932 ko rAta meM karIba 10 baje (jaba A)-(1) jai) sA) rA0 a) ki maiM ghUmane nikalA thA) bulAkara kahA ki kyoM zyAma! jela cloge| maiMne tatkAla svIkRti de dI evaM yaha taya zrI zyAmalAla jaina huA ki dinAMka 15 pharavarI 1932 ko prathama zrI kisI philmI andAja kI taraha jIvana bitAne zaMkaralAla zivahare Andolana kA zrIgaNeza kareMge unake vAle zrI zyAmalAla jaina, putra- zrI phadAlI lAla kA pakar3e jAne ke bAda zrI cammanalAla jI aura merA nambara janma 1914 meM narasiMhapura (ma0pra0) meM huaa| apanA tIsarA rhegaa| isa viSaya meM hama donoM ke bIca agni - jIvana paricaya dene kA nivedana pratijJA bhI haI. kAraNavazAta mujhe na0 2 para hI rakhA karane para Apane likhA hai likhA ha gyaa| di0 15 pharavarI 1932 kI rAta ko hI zrI ki zaMkaralAla zivahare giraphtAra kara liye gye| di0 16 'maiM isa bhArata ke ujar3e pharavarI ko maiMne subaha hI, zAma 5 baje sabhA kA ailAna hue khaMDahara kA jarrA huuN| kara diyaa| mere pU0 pitAjI bole ki -'maiMne tumase abhI yahI merA patA hogA, yahI taka kucha nahIM kahA, yadi tuma jela jAnA cAhate ho nAmA nizA meraa||' to zauka se jAo, para eka bAta yAda rakhanA ki kadama 'mere pitA kI Arthika sthiti atyaMta zocanIya vApisa na rkhnaa| varanA mere ghara meM tumhAre lie koI thI, usa para hama cAra bhAI aura tIna bahinoM kA sthAna nahIM rhegaa|' zAma 5 baje gAMdhI cauka maNDalA For Private And Personal Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 356 svataMtratA saMgrAma meM jaina meM maiMne bhASaNa diyA ataH rAtri sAr3he gyAraha baje giraphtAra aba dharmamArga apanAyA hai| 1979 meM darzana pratimA kara liyA gyaa| rAta hI meM jela meM baMda kara diyA gyaa| grahaNa kii| 1983 meM AcArya pravara zrI 108 vidyAsAgara dUsare dina zrI kAmatAprasAda jaja (majisTreTa) kI jI mahArAja se vrata pratimA grahaNa kara lii| usI kA adAlata meM peza kiyA gayA, jahA~ 4 mAha kI sujA yathAzakti pAlana kara rahA hU~" sunA dI gii| __ zrI jaina ke pitAjI Ayurveda ke acche jJAtA the| 1940 meM maMDalA meM mere jIvana meM eka samprati Apa bhI Ayurveda cikitsA karate haiN| phIsa apratyAzita ghaTanA dazahare ke avasara para ghaTita huii| nahIM lete| mAtra davA ke paise lete haiN| dazahare kA julUsa jaba 'jaya kAlI' kA jaya ghoSa karate AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-192 (2) pa0 jai0 hue jA rahA thA taba eka majisda se kala patthara pheMka 30, pRSTha-233 (3) sva0 pa0 (4) dainika bhAskara, jabalapura, 22 agasta 1997 gye| hiMdU-muslima daMge kI sthiti bana gii| maiM ugra bhIr3a ko samajhAne kA prayAsa kara rahA thaa| daMgA to zrI zyAmalAla jaina 'satyArthI' nahIM ho pAyA kiMtu mere va bhAI zaMkaralAla zivahare (jo 'satyArthI' upanAma se prasiddha zrI zyAmalAla jaina, usa dina maNDalA se 10 kimI0 dUra rAmanagara meM the) putra-zrI jauharIlAla grAma-lar3AvanA, jilA-AgarA ke viruddha daMgA bhar3akAne kA Aropa lagAyA gayA aura (u0pa0) ke mUla nivAsI the| bAda meM Apa pathavArI hama doMno ko isa AdhArahIna tathA jhUThe aparAdha ke lie (AgarA) Akara rahane lge| adhyApana jaise pavitra 4-4 mAha kA kaThora kArAvAsa bhoganA pdd'aa| vyavasAya se jur3e satyArthI jI kI ruci bacapana se hI 1942 meM bhArata chor3o Andolana meM 12 agasta deza kI AjAdI kI ora thii| 1930-32 ke AndolanoM 1942 ko hI merI giraphtArI ho gii| merA anuja meM Apane bhAga liyA aura chaha mAha kA kArAvAsa bhogaa| amIracaMda jaina pharAra ho gayA, kyoMki usakI giraphtArI durbhAgya dekhiye ki isI bIca ApakI patnI aura yuvA kA bhI vAraNTa thaa| hamAre yahA~ AjIvikA kA eka putra kA dehAvasAna ho gayA, phira bhI Apa vicalita mAtra sAdhana choTA sA priTiMga presa thA, briTiza sarakAra nahIM hue| 1942 ke Andolana meM bhI Apane jela kI dvArA usa para tAlA lagA diyA gyaa| isa taraha parivAra yAtrA kI thii| kI rojI-roTI kA ekamAtra sAdhana bhI jAtA rhaa| A0-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) pa0 i0, 10-142 usa samaya parivAra meM mAtA-pitA. choTA bhAI sagama (3) u0 10 0 40. pRSTha-93 (4) go0 a0 gra), pRSTha 227 caMda usase choTI tIna bahineM, merI patnI evaM Dher3a zrI zyAmalAla pANDavIya sAla kA baccA thaa| tatpazcAt maiM 10 janavarI 1944 madhyabhArata ke prathama maMtrimaMDala meM saMsadIya saciva ko jabalapura seNTrala jela se rihA kiyA gyaa| rahe yazasvI lekhaka, prasiddha jela se rihA hone ke pazcAt kaThina saMgharSa aura prakhyAta samAjasevI, karate hue maiMne presa ke kArobAra ko sudRr3ha kiyaa| maiM zrI zyAmalAla pANDavIya kA 1939 se 1948 taka jilA kAMgresa kameTI kA pradhAnamaMtrI rhaa| vyaktigata satyAgraha ke samaya karIba 8 mAha janma 14 disambara 1896 taka jilA kAMgresa oNphIsara iMcArja bhI rhaa| 1951 ko murAra (gvAliyara) meM kAMgresa se alaga hokara paM0 dvArakA prasAda mizrA ma0pra0 meM huaa| Apake pitA kA sahayogI rhaa| zrI zaMkaralAla gvAliyara For Private And Personal Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 357 riyAsata meM dIvAna the| dIvAna zaMkaralAla pANDavIya mahAmanA mAlavIya jI se prabhAvita, rAjazAhI ke prakhara darabAre khAsa, paMcAyata borDa tathA imprUvameMTa TrasTa ke sadasya virodhI pANDavIya jI ne 1940-42 ke AndolanoM meM rahe tathA cembara Apha kaoNmarsa eNDa iNDasTrI ke mAnasevI sakriya bhAga liyaa| agasta 1940 se agasta 1941 saMyukta saciva evaM zrI digambara jaina siddhakSetra sonAgira tathA agasta 1942 se pharavarI 1943 taka karIba / kameTI ke 1922 se 1924 taka maMtrI rahe the| zyAmalAla varSa 8 mAha kI kaida Apane gvAliyara aura zivapurI jI kI mAtA kA nAma gobala devI evaM choTe bhAI kA kI jeloM meM bhogii| Apa gvAliyara rAjya kAMgresa evaM nAma raghuvara dayAla thA, jo tahasIladAra the| sArvajanika sabhA ke saMsthApaka sadasya the tathA gvAliyara ApakI zikSA murAra hAIskUla meM huii| gvAliyara rAjya sArvajanika sabhA ke adhyakSa cune gaye the| riyAsata ke prathama baica meM Apane iNTara pAsa kiyA tathA 1923 meM jaba a0bhA0di0 jaina pariSad kI gvAliyara rAjya kI vakAlata kI parIkSA bhI Apane pAsa sthApanA kA nizcaya huA taba Apa usa sammelana meM kI thii| pANDavIya jI zaizava se hI medhAvI, pragatizIla maujUda the, pariSad ke gaThana prastAva ke hastAkSara kartAoM evaM rASTrIya vicAroM ke vyakti the. 17 varSa kI umra meM meM se Apa eka the| isa prakAra Apa ukta pariSada ke hI Apa jaisavAla jaina sabhA ke vibhAgIya maMtrI tathA saMsthApaka sadasya the| bAda meM 'muni' ke sampAdaka banakara samagra jaina samAja pANDavIya jI svAdhInatA ke pazcAt madhyabhArata kI sevA meM laga gaye the| ke gaThana se vilaya taka (1948-56) rAjasva, udyoga, 1913 meM mAtra 17 varSa kI alpAyu meM Apane vyApAra, khAdya, kRSi, loka-nirmANa tathA svAsthya vibhAga gvAliyara rAjya kI prathama lokapatrikA 'galpa patrikA' ke maMtrI rhe| aneka bAra rAjanItika uthala-puthala meM kA prakAzana kiyaa| 'galpa patrikA' ke kAMgresa aMka niyaMtraNa karake sthiti ko Apane saMbhAlA thaa| ko jabta kara Apako jela bheja diyA gayA thaa| riyAsata ke jamAne meM riyAsata ke eka jAgIradAra pANDavIya jI ne 1922 meM sAptAhika 'samaya' ne dazaharA julUsa meM nikAlane hetu jaina maMdira kA ratha nikAlA aura vIrAMganA lakSmIbAI kI jayantI mnaaii| mAMgA, na diye jAne para usane mandira meM toDa-phoDa va ve khAdI pracAra ke mAdhyama se bhI samAja meM lokapriya mala-mUtra pheMkane kI zarmanAka ghaTanA karavAI, isa para hue, madhya pradeza aura usake bAhara bhI unakI kArya jaina samAja kSubdha ho gyaa| pANDavIya jI ne usa sevA ajasra bhAva se calatI rhii| sArvajanika sabhAoM Andolana kA netRtva kiyaa| 1924 se 26 taka Apa meM unakI adhyakSatA carcita hotI thii| eka disambara sonAgira siddhakSetra kameTI ke maMtrI tathA 1957 se 1976 193) ko ugra bhAvanAoM ke kAraNa binA vAraNTa ke taka upAdhyakSa rhe| a0bhA0 digambara jaina pariSad ke giraphtAra kara Apako jela bheja diyA gyaa| 1941 meM hastinApura adhivezana meM Apa rASTrIya adhyakSa nirvAcita Apa jela se mukta hue| 1940 meM Apa jaba jela meM hue the| zrI vIra zikSA samiti, lazkara ke bhI Apa the. taba Apako gvAliyara sTeTa kAMgresa kA adhyakSa canA adhyakSa rahe the| gyaa| ApakI anupasthiti meM Apake citra ko rakhakara 11 pharavarI 1980 ko ApakA nidhana huaa| usa adhivezana meM julUsa nikAlA gayA tathA kAryavAhI antima dinoM meM Apane 'zyAmalAla pANDavIya sukRta kI gii| sevA nyAsa' kI sthApanA kI aura apanI sampatti kA isase pUrva 1917-18 ke dillI kAMgresa adhivezana bahutAMza samAjasevA hetu isa nyAsa ko samarpita kara meM Apa kisAna pratinidhi ke rUpa meM sammilita hue| diyaa| For Private And Personal Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 358 svataMtratA saMgrAma meM jaina agasta 1981 meM rAjya zAsana ne 'zAsakIya caudharI sagunacaMda jaina, putra-zrI mahAvidyAlaya' murAra ko ApakI smRti meM samarpita cau0 damarUlAla jaina vaidya kA kara 'zyAmalAla pANDavIya snAtakottara mahAvidyAlaya' janma 15 agasta 1925 ko nAma rakha diyA hai| mugAvalI, jilA-gunA AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-253 (ma0pra0) meM huaa| Arambha (2) jai0 i), pRSTha-83 (3) jai0 sa0rA0 a0 (4) vIra, bhopAla se hI Apa niDara aura adhivezana vizeSAGka-1992 (5) prasiddha patrakAra zrI ravIndra mAlava dvArA preSita paricaya (6) jai0 jai0 yu), pRSTha 227-228 svAbhimAnI rhe| eka bAra jaba Apa 7-8 varSa ke the taba apane bar3e bhAI DaoN0 zrI zrIcaMda jaina tArAcaMda jI ke sAtha ThaThere (makkA ke sUkhe paudhe ke zrI zrIcaMda jaina, putra-zrI geMdAlAla jaina kA sUkhe DanThala ) kI bandUka banAkara jaMgala meM zera janma 1924 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1942 mArane gaye the, khaira zera to nahIM milA, dina bhara bhakhe ke bhArata chor3o Andolana meM Apa giraphtAra huye aura rahe, ghara Akara piTAI huI so alg| yaha ghaTanA lagabhaga 8 mAha kA kArAvAsa bhogaa| bAlyakAla se hI ApakI jokhima bhare sAhasika A-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-127 kArya karane kI pravatti ko abhivyakta karatI hai| (2) sva0 sa) ja0, pRSTha-176 apane rAjanaitika jIvana ke sandarbha meM Apane jo zrI saMpatalAla lUMkaDa likhA hai. vaha tatkAlIna rAjanaitika paridRzya ko bhI phalaudI (rAja0) ke eka osavAla jaina parivAra vyakta karatA hai| meM vi0saM0 1957 (1900 I0) kI Azvina kRSNa Apane likhA hai- "kaTanI meM jaba maiM par3hatA thA 7 ko janme zrI saMpatalAla luMkar3a bacapana se hI taba 1937 meM deza kI rAjanIti meM kAphI parivartana anyAya kA virodha karane lage the| 1939 meM phalaudI huaa| Ama cunAva huye aura kAMgresa ne ATha prAntoM meM meM lokapariSad kI sthApanA hone para ve usameM zAmila maMtrimaMDala bnaayaa| isa samaya paM0 ravizaMkara zuklA, ho gaye aura aneka varSoM taka usake adhyakSa rhe| jo madhyaprAMta ke mukhyamaMtrI the, kaTanI aaye| isI usa samaya akAla meM bhI unhoMne kAphI kAma kiyA, samaya navayuvaka samrAT zrI subhASa caMda bosa bhI jAgIradAroM se nirantara saMgharSa kiyA tathA mAravAr3a Aye, jinhoMne ugra rASTrabhakti kA maMtra phuukaa| lekina lokapariSad ke jimmevAra hukUmata Andolana meM 26 varSa 1939 kA sitambara mAha adhika rahasyapUrNa thA agasta 1942 ko giraphtAra kara liye gaye aura 16 jaba vizva kI mahAn zaktiyoM meM dvitIya mahAyuddha mAha jodhapura senTrala jela, bijolAI pailesa Adi prArambha huaa| isa samaya kAMgresa ne sarakAra ke virodha sthAnoM para najarabanda rakhe gye| zarAbabandI Andolana ___- svarUpa tyAgapatra de diyA thA, kyoMki binA kAMgresI meM bhI Apane sakriya bhUmikA nibhaaii| mantrimaMDala se pUche aMgrejoM ne bhArata ko dUsare mahAyuddha A) (1) rA. sva0 se0, pRSTha-728 meM jhoMka diyA thaa| caudharI sagunacaMda jaina dUsare mahAyuddha ke calate san 1942 taka deza sAhU jaina kaoNleja, najIbAbAda (bijanaura) u0pra0 rAjanItika dRSTi se kAphI jAgRta ho cukA thaa| briTiza ke rAjanItizAstra vibhAgAdhyakSa pada se sevAnivatta dvArA sarakAra cAro tarapha hAra rahA thA Ara jApAna dakSiNa For Private And Personal Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nahIM DA prathama khaNDa 359 eziyA ko rauMdatA huA bhArata ke daravAje khaTakhaTAne ki bhArata mA~ zIghra AjAda ho ske| isalie jaba maiM lagA thaa| mahAtmA gAMdhI aura kAMgresa ke netAoM ko pulisa va senA ke javAnoM meM vidroha ko utpanna karane lagA ki aba samaya A gayA hai ki deza meM koI kI dRSTi se paimpaleTa bAMTa rahA thA, taba 14 agasta nirNAyaka AMdolana prArambha kiyA jAya, tAki bhArata 1942 ko giraphtAra kara liyA gayA aura jela bheja ko jApAna ke sambhAvita Adhipatya se bacAyA jA diyA gyaa| .. ske| ata: mahAtmA gAMdhI ne 8 agasta san 1942 adAlata kI kAryavAhI jela ke baMda kamare meM ko bambaI meM kAMgresa kA khulA adhivezana kiyA aura calI, majisTreTa ne mujhase bayAna dene ko kahA, lekina aMgrejoM se kahA ki- 'Apa bhArata chor3akara cale jAyeM maiMne kahA ki- "briTiza hukUmata ke gulAma majisTreTa aura hameM AjAdI deN| hama loga apanI rakSA svayaM kara kabhI nyAya nahIM kara skte|' ata: maiMne kisI prakAra leNge|' isa prakAra deza meM bhArata chor3o Andolana kA ke bayAna dene se iMkAra kara diyA aura kisI bhI sUtrapAta pUjya bAbU jI ne kiyA aura hara dezavAsI taraha kI mAphI mAMgane se bhI iMkAra kara diyaa| phalata: ko 'karo yA maro' kA nArA diyaa| lekina kAMgresa ke majisTreTa ne bhArata rakSA kAnUna kI dhArA 38 (5) aura isa khule adhivezana meM kisI bhI kAryakrama para prakAza 39 (6) ke anusAra 16-9-1942 ko do varSa ke jA sakA. kyoMki vizeSakara bambaI meM aura kaThora kArAvAsa kI sajA sanAI. lekina bAda meM sampUrNa bhArata meM kAMgresI netAoM ko briTiza hukUmata 4-7-1943 ko jela se mukta kara diyA gayA, kintu ne rAtoM-rAta giraphtAra kara liyA thaa| giraphtArI ke sAtha hI sAtha banArasa jile se bhI niSkAsita kara kAraNoM para bolate hue iMglaiNDa ke pradhAnamaMtrI zrI carcila diyA gyaa| ne kahA ki bhArata se briTiza sAmrAjya ko samApta jela meM maiM nAbAliga bArDa meM rakhA gyaa| isa karane ke lie kAMgresa ne toDa-phoDa kI kAryavAhI samaya banArasa jela meM DaoN0 samparNAnaMda, zrI zrIprakAza banAI hai|' ata: janatA netA vihIna hokara hiMsaka aura pro) khuzAla caMda jI gorAvAlA Adi netA the| kAryavAhI meM juTa gii| rela, DAka, tAra, TelIphona Adi jela adhikAriyoM ko parezAna karane kI dRSTi vyavasthA ko bhaMga karanA aura briTiza sAmrAjya ko ukhAr3a se rAtri meM tasalA bajAnA, kambala va caTAiyoM meM Aga pheMkane ke lie hara sambhava kArya karanA usakA eka lagAkara tApanA aura jela meM diye jAne vAle kAmoM niyamita kArya bana gyaa| ko kharAba karanA Adi pramukha kArya hama loga karane ina dinoM zrI syAdvAda mahAvidyAlaya (isa saMsthA lge| isalie jela adhikAriyoM ne tanhAI meM rakhane ke dazAdhika krAMtikAriyoM kA paricaya isa grantha meM kI tathA ber3iyAM pahanAne kI sajA dii| tanhAI meM hama diyA gayA hai, tathA eka Alekha bhii|) vArANasI loga khUba rASTrIya gIta gAte rahate the aura ber3iyAM pahane krantikArI kAryavAhI kA kendra bana gayA thaa| hama logoM huye per3a para car3ha jAyA karate the| patA nahIM jela kA ne par3hanA-likhanA baMda kara diyA aura relave lAinoM sArA samaya kaba aura kaise vyatIta ho gyaa| ko ukhAr3anA, posTa oNphisoM ko phUMkanA tathA tAra va jela se chUTane ke bAda banArasa jile se niSkASita TelIphona lAinoM ko chinna-bhinna karanA aura pulisa hone ke kAraNa saMskRta ke adhyayana kA mArga avaruddha tathA senA ke javAnoM meM briTiza sarakAra ke viruddha ho gyaa| ata: hAIskUla, iNTaramIDieTa, bI0e0 tathA abhakti kI bhAvanA paidA karanA tathA vidroha karane ko ema0e0 parIkSAyeM uttIrNa kI aura zikSaNa kArya prArambha taiyAra karanA Adi kArya prArambha kara diye the, jisase kara diyaa|' For Private And Personal Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 360 svataMtratA saMgrAma meM jaina prArambha meM Apa zrI mahAtmA gAMdhI iNTara kaoNleja Apa nagara ke pramukha rASTrIya kAryakartA rahe haiN| meM nAgarikazAstra ke pravaktA ke pada para niyukta hye| A()-(1jA) sA rA() 0 (2) u0 pra) jai) 4(), isake bAda zrI tAraNataraNa jaina iNTara kaoNleja. pRSTha- 92 gaMjabAsaudA-(vidizA) ma0pra0 meM prAcArya ke pada para zrI santalAla jaina phira esa0esa0ela) kaoNleja, vidizA, seTha Ara0ena0 phirojAbAda (u0pra0) ke zrI santalAla jaina ne ruiyA kaoNleja, rAmagar3ha (zekhAvaTI) rAjasthAna, 1942 ke Andolana meM DAka baMgalA jalAne ke pazcAt bI0esa0ema0 kaoNleja rUr3akI aura anta meM sAhU zrI dhanavaMta siMha ke yahA~ baiThakara sAthiyoM ke sAtha jaina kaoNleja najIbAbAda (bijanaura) u0pra0 meM DAkakhAnA jalAne kA kAryakrama bnaayaa| vahA~ tatkAlIna rAjanItizAstra ke vibhAgAdhyakSa ke pada para niyukta sI0AI0DI0 insapekTara rAmaprasAda bhI kAryakartA ke hue| najIbAbAda se hI Apa sevAnivRta hue| veza meM jAnakArI prApta kara gayA aura DAkakhAnA jalAne A0-(1) mA pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-307 se parva hI zrI dhanavaMta siMha, zrI rAmabAbU jaina evaM (2) sva0 pa0 Apako giraphtAra kara senTrala jela AgarA meM rakhA gyaa| zrImatI sajjana devI mahanota maI 1943 meM Apako isa zarta para chor3A gayA ki Apa ujjaina (ma)pra()) ke prasiddha svAdhInatA senAnI thAne meM hAjirI diyA kareM, paraMtu Apane sarakAra kI zrI saradAra siMha mahanota kI dharmapatnI zrImatI sajjana isa AjJA ko nahIM mAnA ata: puna: najarabaMda kara diyA devI mahanota kA janma 1904 ke Asa-pAsa gvAliyara gayA aura akTUbara 1946 meM chor3A gyaa| rAjya ke rAjapratiSThita zrI saganacaMda bhaMDArI ke yahA~ AO-(!) jai) sa) rA) a) (2) u0 pra0 0 dha0. huaa| tatkAlIna pardA-prathA. dikhAU kalInatA kI pRSTha-1) (3) amRta, pRSTha-24 (4) jai) 0 nA0 a0, pRSTha- Apane cintA nahIM kI aura miDila taka zikSA grahaNa zrImatI saradAra kuMvara bAI lUNiyA kii| 1930 ke Andolana meM sarakArI Adeza kI ajamera (rAjasthAna) ke prasiddha dezabhakta zrI avahelanA kara Apa cAra mAha jela meM banda rhiiN| jItamala laNiyA kI dharmapatnI zrImatI saradAra kaMvara 1932 ke vyaktigata satyAgraha meM bhI Apane jela bAI laNiyA pardAprathA kA bahiSkAra kara rASTIya Andolana yAtrA kii| 1942 meM Apa aneka bAra giraphtAra huI meM bhAga lene vAlI osavAla jaina samAja kI aura chor3a dI gii| 1943 meM jaba Apa najarabaMda huIM mahilAratna thiiN| 1933 meM rASTIya Andolana meM Apane tA 1946 meM chuuttii| Apake putra zrI rAjendra kumAra bhAga liyaa| jaba laNiyA jI jela cale gaye to kacha nahanAta aura bhatIje zrI tAja bahAdura mahanota ne bhI samaya bAda Apane videzI kapar3oM kI dukAnoM para jela kI dAruNa yAtanAyeM shiiN| pikeTiMga kI, phalasvarUpa giraptAra huIM aura chaha mahIne A0-(1) jai) sa0 rA0 a), pRSTha-90 (2) i0 a0 kI sajA paaii| Apa pAMca-chaha mahilAoM kA jatthA AM), bhAga-2, pRSTha-399 lekara gaI thIM, sabhI giraphtAra kara lI gii| majisTreTa lAlA santakumAra jaina ne Apako 'e' klAsa tathA anya mahilAoM ko 'sI' sthAnIya kAMgresa kameTI ke pradhAna rahe, avAgar3ha, klAsa meM rkhaa| Apane isakA virodha kiyA aura jilA-eTA (u0pra()) ke lA0 santakumAra jaina ko apane tIna varSIya putra ke sAtha 'sI' klAsa meM hI 1942 ke Andolana meM 9 mAha kI jela huI thii| rhiiN| For Private And Personal Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 361 A)- (1) i) a0 o0, bhAga-2, pRSTha 373 (2) jai) maiMnejara ke padoM para rahe, para isa sabakA upayoga Apane sa0rA0 a0 dezasevA ke lie hI kiyaa| zrI saradAra siMha mahanota 1930 ke rASTrIya Andolana ke samaya Apa svAdhInatA saMgrAma meM jahA~ deza meM 'eka ghara eka majadUra Andolana ko lekara giraphtAra hue aura pulisa vyakti' bhI deza ko arpaNa na kara sakA, vahIM kucha kI mAra khaayii| isake bAda Apa anya AndolanoM ke aise bhI jaina kuTumba rahe haiM jo pUre ke pUre deza ke caraNoM samaya anya prakAra se sahAyatA dete rhe| 1942 ke para car3ha gye| ujjaina kA jaina mahanota parivAra bhI unameM bhArata chor3o Andolana meM bhAga lene ke kAraNa Apako se eka thaa| isa parivAra ke zrI saradAra siMha mahanota, 4 varSoM taka najarabaMda rakhA gyaa| osavAla mahAsammelana unakI patnI zrImatI sajjana devI mahanota, putra zrI ke mukhapatra 'osavAla' kA Apane aneka varSoM taka rAjendra kumAra mahanIta evaM bhatIje zrI tAjabahAdura mahanota saphalatA pUrvaka sampAdana kiyaa| ne aneka varSoM taka jela kI dAruNa yAtanAeM shiiN| A)-(1) jI) sa0 rA0 a0, pRSTha-90 (2) i0 a0 o, ujjaina ke seTha saubhAgyacandra mahanota apane samaya ke una logoM meM se the jo gvAliyara nareza mAdhavarAva samAdhistha AryikA sarvatI bAI yA zinde ke priyajanoM meM se the| Apane apanI dhArmikatA sarasvatI devI se jaina samAja, udAratA aura sampatti se rAjya tathA AryikA sarvatIbAI kA janma 1906 ke AsapAsa saMgIta-kalA prema se saMgItajJoM meM U~cA sthAna pAyA thaa| huaa| Apake pitA kA nAma zrI sAMvaladAsa thaa| zAdI 1900 ke Asa-pAsa Apako putra-ratna prApta huA jisakA nAma usa samaya jyotiSI ne 'saradAra' rakha diyA ke kucha dinoM bAda hI vaidhavya kA dAruNa du:kha Apa thaa| use svapna meM bhI yaha khyAla na AyA hogA ki para A par3A, ata: Apa apane pitA ke ghara rahane rAjapratiSThita gharAne kA yuvaka zinde ke darabAra kI lgii| rASTrIyatA kI bhAvanA Apa meM janmajAta thI hI, saradArI choDakara zoSaNa aura dAstAM ke pratIka svataMtratA pati ke nidhana ke bAda Apane dezasevA kA nizcaya premiyoM kA bhI saradAra bnegaa| kiyA aura vibhinna AndolanoM meM sakriya bhAga liyA, ApakI zikSA usa samaya kI prathAnasAra kevala jisake kAraNa Apako do bAra jela yAtrA karanI pddii| maiTrika taka hI huii| isake bAda gurujanoM ne ghara kA Apane anya mahilAoM ko bhI ina AndolanoM meM dhaMdhA dekhane kI salAha dii| para Azcarya ki mahanota bhAga lene ke lie prerita kiyA thaa| dezaprema ke sAthajI ne kaoNTana- iNDasTrIja ke kile ujjaina meM bhI khaddara sAtha hRdaya meM vidyamAna dhArmika saMskAra Apako sabhI bhaNDAra kholaa| dhArmika kAryoM meM bhAga lene ke lie prerita karate rahate Apake jIvana kA prArambha zivapurI (gvAliyara) the| eka bAra eka muni-saMgha AgarA AyA, Apane vidyAlaya kI supariTeNDeNTI se huA isake bAda munizrI ke pravacanoM ko dhyAnapUrvaka sunA aura vairAgya Apa kezavarAma kaoNTana mila, kalakattA ke selsa dhAraNa kara liyaa| kahate haiM ki Apa dIkSA lene se vibhAga meM rahe, basanta kaoNTana mila kI janarala maiMnejarI parva apane pitA ke ghara taka to gaIM, paranta bAhara se kI, sugara siNDIkeTa ke brAJcoM kI vyavasthA kI hI AvAja dekara kaha diyA ki- 'maiM dIkSA grahaNa aura banArasa kaoNTana tathA silka mila ke janarala kara rahI hU~' dIkSoparAnta Apane aneka sthAnoM para For Private And Personal Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 362 svataMtratA saMgrAma meM jaina bhramaNa kara AtmakalyANa ke sAtha jaina dharma ke isa saMgaThana ko bhI briTiza sarakAra ne gaira kAnUnI ghoSita pracAra- prasAra kI mahatI bhUmikA nibhaaii| kara diyaa| A0- (1) pa0 i0, pRSTha-125 tathA 142 (2) jai0 sa0 rA0 a0 (3) u0 pra0 jai0 dha0, pRSTha-93 (4) zrI mahAvIra prasAda, alavara dvArA preSita paricaya (5) go0 a0 gra0, pRSTha-226 zrI savAImala jaina madhyapradeza vidhAna sabhA ke upAdhyakSa, jabalapura nagara nigama ke mahApaura aura sthAyI samiti ke adhyakSa, ma0pra0 svataMtratA saMgrAma sainika saMgha ke upAdhyakSa Adi padoM para rahe zrI savAImala jaina kA janma 30 navambara 1911 ko jabalapura (ma0pra0) meM huaa| Apake pitA zrI samala sAMDa, meDatA ( rAjasthAna) se jabalapura Aye the| zvetAmbara jaina parivAra meM janme pUsamala jI yahA~ rAjA gokuladAsa ke yahA~ munIma the| savAImala jI ke bhAIyoM ne videzI khilaunoM aura manihArI kA vyavasAya prArambha kiyA thA kintu 1930 ke svadezI Andolana se prabhAvita hokara unhoMne vaha vyApAra banda kara hindI, saMskRta aura dhArmika pustakoM kA vyApAra prArambha kiyA thaa| sAvaImala jI kI zikSA jabalapura, banArasa aura kAnapura meM huii| chAtra jIvana se hI ve AjAdI ke lie chaTapaTAne lage the| 1930 ke Andolana meM ve par3hAI chor3akara Andolana meM kUda pdd'e| eka varSa jela kI yAtanAaiM unhoMne shiiN| 1932 meM punaH giraphtAra hue aura 6 mAha ke kaThora kArAvAsa tathA 20 rupayA arthadaNDa kI sajA paaii| arthadaNDa cukatA nahIM kiyA ata: atirikta Der3ha mAha kI sajA aura bhugatanI pdd'ii| kAnapura meM ucca zikSA pUrNakara Apa jabalapura Aye aura rASTrIya kAryakramoM ko mUrtarUpa dene ke lie nezanala byAya skAuTsa esosiezana nAma se saMsthA kA gaThana kiyA, jisake mAdhyama se kAMgresa ko gaira kAnUnI ghoSita kara diye jAne ke bAda bhI satyAgraha sambandhI aneka mahattvapUrNa kArya kiye gaye, antatogatvA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1933 tathA 1935 meM isI saMsthA ke mAdhyama se Apane svadezI pradarzaniyoM kA Ayojana kiyA thA, jisake udghATana ke lie DaoN) rAjendraprasAda tathA mAtA svarUparAnI neharU kA jabalapura Agamana huA thaa| isase svadezI pracAra tathA rASTrIya jAgaraNa meM abhUtapUrva saphalatA milii| 1939 ke tripurI kAMgresa meM Apane kisAnoM tathA navayuvakoM kA pratinidhitva kiyA thaa| 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM Apa puna: pakar3e gaye aura 6 mAha ke lie nAgapura jela bheja diye gye| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhI kucha samaya taka bhUmigata rahane ke bAda Apa giraphtAra kara lie gaye aura eka varSa dasa mAha 24 dina jabalapura jela meM najarabanda rhe| bAda meM Apane samAjavAdI dala kA gaThana kiyA aura nagara nigama ke cunAvoM meM bahumata paayaa| aneka varSoM taka sthAyI samiti ke adhyakSa aura do bAra mahApaura bhI Apa rahe / Apa jabalapura nagara ke madhyakSetra se do bAra vidhAyaka cune gaye tathA vidhAna sabhA ke upAdhyakSa pada para kArya kiyaa| apane AdarzoM para sadaiva aDiga rahane vAle zrI jaina ma() () sva(saM) sainika saMgha ke adhyakSa, nagara sva0saM0saM0 saMgha ke karNadhAra, nagara kAMgresa kameTI ke maMtrI, upa sabhApati, a0bhA0 kAMgresa kameTI ke sadasya, jabalapura vizvavidyAlaya kI kulasaMsada aura kAryakAriNI ke sadasya, mahAkauzala zikSA prasAra samiti ke adhyakSa Adi aneka padoM para rhe| netAjI subhASa canda bosa se Apa kA nikaTa samparka rahA, zrI jaya prakAza nArAyaNa, AcArya narendra deva, rAmamanohara lohiyA, azoka mehatA, hariviSNu kAmata Adi ke Apa vizvAsapAtra the| zrI jaina kI jIvana zailI tyAga, balidAna, samarpaNa, sAdagI jaise mAnavamUlyoM ke ucca AdarzoM para gaDhI huI For Private And Personal Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 363 thii| apane svabhAva kI prakharatA aura do TUka bAta kahane zrI sAgaramala jaina ke kAraNa zrI jaina jIvanaparyanta apanI alaga pahacAna bhopAla (ma0pra0) ke zrI sAgaramala jaina, putra- zrI banAye rhe| ve sAdhAraNa hote hae bhI asAdhAraNa the| dhannAlAla kA janma 1920 meM huaa| 1949 ke bhopAla AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-115 (2) rAjya vilInIkaraNa Andolana meM Apane bhAga liyA tathA sva0 sa0 ja0, pRSTha-177-178 (3) 'zItala saurabha' smArikA, 16 dina kA kArAvAsa bhogaa| jabalapura, pharavarI 1994, pRSTha-66 evaM 87 AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5,pRSTha-30 zrI sAgaracaMda jaina zrI sAdhUlAla jaina bur3hAra, jilA-zahaDola (ma0 pra0) ke zrI sAgaracaMda TIkamagar3ha (ma0pra0) ke zrI sAdhUlAla jaina, jaina, putra-zrI palTU urpha gulAbacaMda jaina kA janma putra-zrI munnAlAla kA janma 1912 meM huaa| buMdelakhaNDa 1918 meM huaa| Apake pitA eka acche vyavasAyI kI carakhArI riyAsata meM uttaradAyI zAsana hetu calAye the| mAdhyamika taka zikSA prApta zrI sAgaracaMda ne 1942 gaya AndAlanA meM bhAga lana ke kAraNa ApakA ke Andolana meM bhAga liyaa| Apane briTiza zAsana / kArAvAsa kI sajA bhoganI pdd'ii| ke yuddha-candA (bAra phaNDa) kA virodha kiyaa| A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, svAmI mAdhavAnanda sarasvatI ke sAtha Apa zahaDola pRSTha-137 (2) vi0 sva0 sa0 i0, pRSTha-306 evaM 356 gaye, jahA~ bAra phaNDa hetu sabhA cala rahI thii| zrI sAbUlAla kAmarer3a / svAmI mAdhavAnanda ne acAnaka khaDe hokara jaba haMsamukha svabhAvI zrI sAbUlAla jaina kAmareDa bAra phaNDa ke virodha meM bhASaNa denA prArambha kiyA, kA janma pathariyA, jilA-damoha (ma0pra0) meM dinAMka 14-9-1922 ko zrI anantarAma jI ke yahA~ huaa| taba zrI jaina ne anya sAthiyoM ke sAtha eka lakar3I 1939 meM Apa damoha jilA kAMgresa kAryAlaya meM para tiraMgA laharAkara nAre lagAnA prArambha kara diyaa| kArya karane lage, jisameM DaMDI pITane se lekara daphtara sabhA meM vyavadhAna A par3A, apharA-tapharI maca gaI, kA parA kArya Apane sNbhaalaa| 1939 meM tripurI phalataH Apako giraphtAra kara liyA gayA aura pA~ca adhivezana meM tIna haphte svayaMsevaka banakara rhe| mAha rIvAM jela meM rakhA gyaa| sAtha hI jaina sevAdala se jur3a gaye tathA sAmAjika ___ A)-(1) ma0 pra0 sv| sai0, bhAga-5, pRSTha-317 (2) kAryoM meM bhI bhAga lene lge| sva) AO za), pRSTha- 154 di) 11 agasta 1942 ko Apa julUsa kA netRtva karate hue pakar3e gaye, mukadamA calA tathA zrI sAgaracaMda jaina 50/- jurmAnA kI sajA huii| putra ko chur3Ane ke lie jabalapura (ma0pra0) ke zrI sAgaracaMda jaina, anantarAma jI ne baMjI (ghor3A Adi para sAmAna bAMdha putra- zrI phUlacaMda 1942 ke Andolana meM tor3aphor3a kara gAMva-gAMva becane kA kAma) karane kA ghor3A beca ke kAryoM meM bhAga lene ke kAraNa giraphtAra hue aura DAlA, parantu gAMdhI cauka kI Ama sabhA kA DikTeTara 13 sitambara 1942 se 17 janavarI 1943 taka banakara bhASaNa dete hue Apa phira pakar3a liye gaye najarabanda rhe| tathA sAgara jela meM 7 mAha najarabanda rahe, bAda meM mukadamA calA tathA tIna mAha kI sajA dI gii| A)-(1) ma.pra) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-115 (2) A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-90 (2) svA) sa) ja0. pRSTha-170 zrI saMtoSa siMghaI dvArA preSita paricaya For Private And Personal Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 364 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI sAbUlAla jaina pravAsa meM Apa harijana utthAna samiti ke maMtrI tathA svataMtratA AMdolana meM bhAga lene ke kAraNa zikSaka baMgAla harijana borDa ke sadasya the| unhIM dinoM Apane pada se nilambita kiye gaye, damoha (ma0pra0) ke zrI 'samAja-sevaka', 'osavAla' aura 'taruNa jaina' jaise sAbalAla jaina, putra-zrI sukhalAla jaina kA janma 1906 patroM kA sampAdana kiyaa| una dinoM Apa hindustAna meM haa| alpavaya meM hI Apa 1921 se svataMtratA saMgrAma TAimsa, amRtabAjAra patrikA, vizAla bhArata Adi meM jabalapura meM sakriya ho gye| videzI vastra bahiSkAra rASTrIya samAcAra patroM meM lekha likhA karate the| tathA 1942 ke bhArata choDo Andolana meM Apane bhAga 1942 ke Andolana ke samaya Apane iNDiyana liyaa| Apane adhyApana aura prazikSaNa prApta kiyA aura cembara kalakattA se tyAgapatra de diyA aura Andolana zikSaka bana gaye, zikSaNa kArya karate hue bhI jela meM meM kUda pdd'e| vArANasI jela meM do varSa kA kArAvAsa krAMtikAriyoM ko sAmagrI paha~cAte rahe aura pracAra sAhitya Apako bhugatanA par3A tabhI Apane apanA zeSa jIvana kA vitaraNa kiyaa| rAjanItika gatividhiyoM meM bhAga lene sArvajanika sevA meM lagAne kA nizcaya kiyaa| apane ke kAraNa zikSaka pada se Apako nilambita kara diyA jame jamAye maMtrI pada ko lAta mArakara Andolana meM gayA thaa| kUdane vAle kitane haiM? Apake isa kArya kI prazaMsA A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha 91 karate hue jaina sandeza (rASTrIya aMka), 23 janavarI 1947 likhatA haizrI siddharAja DhaDhDhA (rAjasthAna ke siddharAja DhaDhDhA) kalakattA ke bhArata sarakAra dvArA 2002 meM ghoSita padmabhUSaNa / padmabhUSaNa cembara Apha kaoNmarsa meM sekreTarI kA bhAra saMbhAle hue sammAna ko sarakAra kI nItiyoM se asahamata hone ke / __ the, kintu svataMtratA kA dIvAnA seThoM ke cAMdI aura kAraNa asvIkAra karane vAle sone ke saTTe kA hisAba rakhane meM hI apanI pratibhA prasiddha gAMdhIvAdI tathA sarvodaya netA zrI siddharAja DhaDhDhA kaa| kA vyaya kaise karatA raha sakatA thA, phalataH Apa janma 12 pharavarI 1900 ko vahA sa jayapura cala Aye ora yahA~ Akara jana-sevA aura jana-jAgati kA kaThina vrata svecchA se aMgIkAra jayapura (rAjasthAna) meM haa| mahArAjA hAIskala tathA kiyA aura dainika 'lokavANI' kA saMsthApana, saMcAlana mahArAjA kAleja, jayapara meM aura sampAdana karanA Arambha kara diyA hai| yahA~ prAthamika va mAdhyamika zikSA Akara thor3e hI dinoM meM ApakA viziSTa sthAna bana grahaNa kara 1928 meM Apane lakhanaU vizvavidyAlaya gayA hai| aise rASTravAdI yuvakoM ko jela to prasAda meM se bI0 e0 va 1930 va 1931 meM ilAhAbAda milA hI karatI hai| isalie Apako bhI san 42 meM vizvavidyAlaya se kramaza: ema0 e0 va ela0 ela0 jela milI to koI Azcarya kI bAta nahIM hai| bI) parIkSAyeM uttIrNa kii| DhaDhDhA jI apane chAtra jIvana sAmAjika vicAroM meM Apa bahuta krAntikArI sudhAraka meM ilAhAbAda yUthalIga va ilAhAbAda vi0 vi) chAtrasaMgha haiN| apane uddezya kI pUrti ke lie Apa 'taruNa jaina' ke upAdhyakSa rhe| 1931-33 meM Apane maisUra, baMgalora mAsika bhI nikAla rahe haiN|' aura jayapura meM vakAlata kii| 1943-45 meM Apa jela meM rahe tathA 1945 se 1934-1942 meM Apa iNDiyana cembara Apha 1951 ke madhya rAjapUtAnA dezI rAjya loka pariSad kaoNmarsa eNDa iMDasTrI kalakattA ke maMtrI rhe| kalakattA ke maMtrI, a0 bhA0 dezI rAjya loka pariSad ke For Private And Personal Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 365 kAryakAriNI sadasya, a) bhA0 kAMgresa kameTI ke pIr3ita rahA, lekina deza-prema ne parivAra ko pramukhatA sadasya, a) bhA0 kAMgresa adhivezana svAgata samiti nahIM dii| AjAdI kI lar3AI lar3ane vAle yoddhAoM meM jayapura (1948) ke saMyukta maMtrI Adi aneka padoM bahuta kama aise parivAra haiM, jinhoMne parivAra ko gauNa para rhe| isI samaya Apa rAjasthAna maMtrimaNDala meM aura deza ko pramukhatA pradAna kii| AjAdI ke praNetAoM udyoga tathA vyApAra maMtrI rhe| rAjasthAna grAmodyoga borDa ne jo bhI kArya sauMpA use Apane nirbhIkatA pUrvaka ke adhyakSa pada ko bhI Apane suzobhita kiyA thaa| pUrA kiyaa| karo yA maro AMdolana meM 1942 meM 1051 meM DhaDhaDhA jI ne kAMgresa se tyAgapatra Apako eka varSa kI kaThora sajA evaM 100/- jurmAnA dekara sarvodaya Andolana meM praveza kiyA aura tabhI huaa| jurmAnA adA na karane para do mAha kI aura se isase jur3e hue haiN| Apane zrI jayaprakAza nArAyaNa sajA jhAMsI jela meM kaattii| ke sAtha iMglaiNDa, yuropa, aphrIkA, jApAna, dakSiNa A0-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) ra0 nI0, pRSTha-34 ___(3) DaoN0 bAhubali kumAra dvArA prepita vivaraNa koriyA Adi kI yAtrAyeM kI thiiN| Apa sarva sevA saMgha, rAjasthAna sevaka saMgha, rAjasthAna khAdI saMgha zrI sukhalAla jaina Adi ke adhyakSa rahe haiN| DhaDhDhA sA0 ne jayapura meM sAgara (ma0pra)) ke zrI sukhalAla jaina, putra-zrI grAmINa arthazAstra kA zodha tathA adhyayana karane ke hIrAlAla kA janma 1901 meM huaa| 1921 meM lie 'kamArappA grAma svarAjya saMsthAna' kI svataMtratA saMgrAma meM Apane bhAga liyA tathA 6 mAha kA sthApanA kii| samprati Apa isake adhyakSa haiN| Apa kArAvAsa bhogaa| 'satyAgraha mImAMsA' mAsika patrikA kA sampAdana bhI A) (1) ma0 pra0 svAA sai0bhAga-2, pRSTha- 68 kara rahe haiN| (2) A0 dI0, pRSTha 84 A) (1) rA) svA se), pRSTha-592 (2) jai0 sa) rA0 siMghaI sugamacaMda jaina a0, pRSTha-70 (3) rAjasthAna meM racanAtmaka kArya (paricaya grantha) piNDaraI, jilA-maNDalA (ma0pra0) ke jamIMdAra pRSTha-64 (4) sva) pa0 siMghaI sugamacaMda jaina, putra-zrI siMghaI mohanalAla jaina zrI sukhalAla imaliyA kA janma 1916 meM huaa| 14 varSa kI alpAyu zrI sukhalAla imaliyA kA janma 1919 meM meM Apa svAdhInatA Andolana meM kUda pdd'e| apanA lalitapura (u0pra0) meM huaa| Apake pitA kA nAma rAjanaitika paricaya dete hue Apane likhA hai ki zrI paramAnaMda thaa| apane agraja 1930 kI bAta hai, mere bar3e dAdA, jinake pAsa maiM zrI vRndAvanalAla imaliyA rahatA thA, kaTTara kAMgresI the, unhoMne 1930 meM videzI (inakA paricaya isI grantha vastroM kI holI jalAI thI, yaha dRzya dekha purI meM anyatra dekheM) kI preraNA jAnakArI ke lie merI jijJAsA bar3hI aura merA mana se Apa parivAra ke videzI zAsana ke prati vidroha se bhara gyaa| bharaNa-popaNa kI paravAha na videzI vastroM kI holI jalAne ke kAraNa hamAre karate hue bhArata mAtA ko pUrvajoM kI do bandUkoM, jo jamIMdAra hone ke kAraNa svataMtra karAne hetu svayaM bhI senAniyoM kI katAra meM surakSArtha hameM milI thIM, ko zAsana ne jabta kara liyaa| khar3e ho ge| jisase parivAra gahana arthAbhAva se 1940 meM maNDalA se zrI zyAmalAla jaina va zrI For Private And Personal Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 366 svataMtratA saMgrAma meM jaina amIra caMda jaina mAnanIya ke eka utsAhI kAryakartA the| kAMgresa kAryoM meM Apa girijAzaMkara agnihotrI ke parNa tatparatA ke sAtha bhAga lete the| 1942 ke agasta nirdeza se piNDaraI meM prAcArya AMdolana meM sarakAra ne Apako giraphtAra kara liyA, ke rUpa meM bheje gye| ye sabhI phalataH jela meM Apane (, mahIne kI sakhta sajA mere yahA~ hI rahate the, ataH maiM bhogii| bhI pracAra ke lie jAne lgaa| A0-(1) jaina) sA) rA) a0 (2) A) dI), pRSTha-84 cUMki merI ina gAMvoM meM (3) paM) vaMzIdhara jI zAstrI dvArA prepita paricaya jamIMdArI thI ata: sabhI merI bAta dhyAna se sunate the| zrI sundaralAla chajalAnI hamAre bhASaNa ke mukhya viSaya sUta kAtanA aura jamA mahidapura, jilA- ujjaina (ma0pra0) ke zrI takAvI nahIM denA Adi the| sundaralAla chajalAnI, putra-zrI lakSmIcaMda kA janma 8 1942 ke bhArata chor3o Andolana kA piNDaraI janavarI 1927 ko huaa| alpavaya meM hI Apa meM bar3A asara huA, aneka krAntikArI senAnI jela 1939 se rASTrIya Andolana meM sakriya ho gaye the| gaye, jina ATha kAryakartAoM ke nAma vAraNTa jArI hue 1942 ke bhArata choDo Andolana meM Apa giraphtAra unameM merA nAma bhI thaa| jAnakArI prApta hote hI maiM hue va mahidapura jela meM kArAvAsa kI sajA bhogii| bhUmigata ho gayA, usa avasthA meM bhI relave ke tAra A)-(1) ma0 pra0 sva0 ). bhAga-1, pRSTha-170 kATanA, phiza pleTa haTAnA, grAma paMcAyata bhavana ke rikArDa zrI sundaralAla jaina jalAnA Adi gatividhiyoM meM saMlagna rhaa| mere bhUmigata jinake viSaya meM kahA jA sakatA hai ki 'janma rahane ke kAraNa, ilAja kI samucita vyavasthA na hone se merI patnI ne prasava ke cAra ghaNTe bAda hI dama tor3a ke samaya unake mu~ha meM sone kI cammaca thii|' aise zrI sundaralAla jaina, putra-zrI diyaa| merA eka mAtra bhatIjA bhI isa avadhi meM svarga sidhAra gyaa|' Apake parivAra ke aneka loga jelayAtrI lAlA sarUpacaMda jaina kA janma rahe haiM jinameM agraja siMghaI nemIcaMda kA nAma pramukha hai| 26 julAI 1914 ko meraTha (u0pra0) meM huaa| A0-(1) jai) mA) rA) a) (2) sva0 pA) kizorAvasthA meM hI Apane zrI sujAnamala jaina namaka kAnUna tor3a kara ratalAma (ma0pra0) ke zrI sujAnamala jaina, putra-zrI gAMdhI jI ke sipAhI ke rUpa kezarImala jaina ne svataMtratA Andolana meM sakriya meM AjAdI kA bigula bajAyA thA! bhAgIdArI nibhAyI, phalata: 1941 evaM 42 meM / varSa 4mAha Apako indaura jela meM kArAvAsa kI sajA bhugatanI sundaralAla jI mAtra 15 varSa ke the taba apane samavayaska 1 / kizoroM kA jatthA lekara gAjiyAbAda pdd'ii| meM hiNDana nadI ke taTa para namaka banAne gae the| jatthe A)-(1) ma0 pra0 sva0 saM0, bhAga-4, pRSTha-196 meM zAmila sabase adhika Ayu kA kizora 18 varSa ___ zrI sundaralAla caudharI kA thaa| sabhI kizora meraTha ke pratiSThita parivAroM meM zrI sundaralAla caudharI, putra-zrI savaIlAla se the| meraTha sadara meM jatthe ko abhUtapUrva vidAI dI kA janma 1920 meM huaa| caudharI jI bInA (ma0pra0) gii| meraTha se padayAtrA karate hue aura mArga meM par3ane For Private And Personal Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 367 vAle gAMvoM meM gAMdhI jI kA saMdeza pahu~cAte hue gAMdhI iravina paikTa ke aMtargata zrI jaina ke sAtha hiNDana taTa para pahu~ce / vahA~ jaba yaha namaka banA rahe ke sabhI rAjanaitika baMdI chor3a die ge| zrI jaina ko the taba saikar3oM kutuhalabharI A~kheM inake jatthe ke jela meM chor3akara Ate samaya sabhI phaphaka-phaphaka sAhasa aura lagana ko nihAra rahI thiiN| pulisa ne inheM kara roe| bAda meM paM0 bAlakRSNa zarmA 'navIna' ke kizora samajhakara giraphtAra nahIM kiyaa| lauTate hue prayAsoM se zrI jaina eka mAha bAda chUTa sk| yaha pilakhuA, hApur3a hote hue gar3hamuktezvara gae aura jela se rihAI ke bAda zrI jaina ne meraTha kAleja vahA~ se vApisa lautte| meM 11vIM kakSA meM praveza le liyaa| 1932 meM meraTha zrI sundaralAla jaina adhika samaya zAMta nahIM kaoNleja ke ) laDakoM ko kriminala lA emeMDameMTa baiTha ske| julAI 1930 meM ve usa samaya ke ekTa ke aMtargata giraphtAra kiyA gayA, unameM zrI jaina suvikhyAta 'reDa pAsTara kesa' meM pakar3e ge| meraTha kI evaM zrI rAjendra pAla vAriyara bhI the| ina chAtroM se kotavAlI ke bAhara zrI jaina ne eka posTara cipakAyA netAoM ke nAma aura ThikAne ugalavAne ke lie thA, jisameM ghoSaNA kI gaI thI ki 'hindustAna yAtanAeM dene heta sabako jile ke alaga-alaga thAnoM sozalisTa ripablikana ArmI kI sthApanA meraTha meM bhI meM le jAyA gyaa| zrI jaina ko gar3hamuktezra thAne meM le ho gaI hai| yadi gAMdhI jI ke nihatthe sainikoM para ge| hamale hoMge taba hama badalA lie binA nahIM rheNge|' / isI bIca meraTha kAleja ke tatkAlIna priMsipala ___'raiDa posTara kaMsa' meM inakI giraphtArI para eka karnala TI) epha0 o0 Donala ne jela ke adhikAriyoM virodhasabhA jAne mAne lekhaka aura svataMtratA senAnI ko patra likhA ki meraTha kAleja ke ina chAtroM ke vaha zrI rAmazaraNa zarmA ne Ayojita kii| usI meM zrI saMrakSaka haiM aura unheM kisI prakAra kI yAtanA na dI zarmA pakar3e gae aura daNDita hue| lAla posTaroM ke jaae| karnala Donala usa samaya vAisarAya ke mAnada mAmale meM zrI jaina ko do varSa ke kaThora kArAvAsa kA daNDa prathama zreNI ke majisTreTa zrI bazIra ahamada ne e)DI0sI) bhI the| 15 dina bAda sabhI chAtroM ko diyA thaa| inakI alpAyu ko dhyAna meM rakhakara chor3a diyA gyaa| pandraha-pandraha hajAra rupaye kI do jamAnateM aura macalakA. isake bAda zrI jaina ke viruddha dhArA 110 epha, dene para probezana para choDe jAne kA vikalpa rakhA gayA jAptA phaujadArI ke aMtargata nau anya vyaktiyoM ke thA, para zrI jaina ne jamAnata para bAhara AnA svIkAra sAtha-sAtha mukadamA calAyA gyaa| Aropa the ki yaha nahIM kiyaa| usa samaya inheM meraTha tathA gAjIpura kI khataranAka, du:sAhasI haiM, aparAdhiyoM ko saMrakSaNa dete jeloM meM rakhA gyaa| gAjIpura meM prasiddha kavi aura haiM aura sAmAjika jIvana ke lie saMkaTamaya haiN| ina sAhityakAra para) bAlakRSNa zarmA 'navIna', 10 chAtroM meM zrI darayAva siMha, lAvar3a ke zrI baMsala, suprasiddha krAMtikArI mahilA zrImatI prakAzavatI ke mujaphpharanagara ke zrI omaprakAza, zrI makkhana lAla, pati zrI yazapAla, mainapurI ke kuMvara gulAba siMha zrI munnI lAla, zrI banavArI lAla, zrI inake jela sAthI the| zrI jaina mukadame ke sambandha meM kAzI rAma khare (bAda meM eDavokeTa bane) bhI the| inheM jela hI meM the jaba inakA hAI skUla kA parIkSA tIna-tIna varSa kI sajA jamAnata dene se inkAra karane pariNAma AyA thaa| para huii| For Private And Personal Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 368 svataMtratA saMgrAma meM jaina zrI sundaralAla jaina, zrI munnI lAla tathA zrI sAhitya sammelana adhivezana ko svAgata samiti ke makkhana lAla ko chor3akara bAkI loga ucca nyAyAlaya Apa koSAdhyakSa the| hiMdI bhavana samiti ke adhyakSa dvArA barI kara die ge| zrI makkhana lAla aura zrI rhe| paM0 pyAre lAla zarmA smAraka TrasTa aura gaMgA moTara munnI lAla ne jamAnata de dii| isa prakAra akele zrI kameTI ke bhI adhyakSa rhe| meraTha kI suprasiddha zikSA jaina tIna varSa kA kArAvAsa bhugatane ke lie jela meM saMsthA kanoharalAla mahilA mahAvidyAlaya kI prabaMdha raha ge| taba zAyada vaha 17-18 varSa kI Aya ke sAmati ka. bhI Apa sadasya rhe| the| isa bAra unako meraTha ke alAvA phaijAbAda aura zrI jaina una thoDe se svataMtratA senAniyoM meM the barelI kI jeloM meM rakhA gyaa| 6 mAha taka unake jinhoMne sarakAra se milane vAlI peMzana nahIM lii| zrI pairoM meM beDiyA~ bhI DalI rhiiN| ucca nyAyAlaya ke jena kahA karate the, 1930-1932 kI svataMtratA Adeza se inakI beDiyA~ kATI giiN| isa jela yAtrA senAniyoM kI pIr3hI kucha to samApta ho gaI, kucha bahuta ka dArAna maulAnA AjAda. kAjI najamahIna. paM0 pyAre vRddha ho gae, para Aja bhI svataMtratA senAnI samAja ko lAla zarmA, hApur3a ke zrI lakSmInArAyaNa tathA zrI sAmpradAyikatA ke vipa se bacAe rakhane aura sAmAjika kurItiyoM ko miTAne meM yogadAna kara sakate haiN|' ApakA sarajU prasAda kA inako sAnnidhya aura mArgadarzana nidhana 30 agasta 1989 ko meraTha meM huaa| milaa| zrI jaina apanI rAjanaitika gatividhiyoM ke A)-(1) svAdhInatA Andolana aura meraTha, pATha-300 kAraNa iNTara bhI nahIM kara paae| (2) jai0 sa) rA) a0 (3) janasattA, 3-9-1989 (4) putra zrI 1950-1951 meM zrI jaina ko oNnarerI majisTreTa dineza jaina dvArA preSita paricaya banAyA gyaa| kucha samaya baiMca meM rahe, phira 1951 meM hI dvitIya zreNI ke aura lagabhaga 6 mAha bAda hI zrI sundaralAla jaina vidhi snAtaka zrI sundaralAla jaina kAnapura prathama zreNI ke spezala majisTreTa banA die ge| (u0pra0) ke dezabhakta vaidya kanhaiyAlAla ke bar3e putra zrI jaina ke adhikAMza nirNayoM ke viruddha apIleM the| Apake pitA, mAtA va anuja mahezacaMda jelayAtrI khArija hotI thIM tathA inake nirNayoM ko savetana rahe haiN| Apa oNnarerI majisTreTa the kintu kAMgresa meM bhartI majisTreToM se bhI kucha mAmaloM meM utkRSTa samajhA gyaa| hone para usakI AjJAnasAra Apane usa pada se tyAga-patra jaba zrI caraNa siMha ne kAMgresa chor3akara saMyukta de diyA thaa| 1940 ke Andolana meM Apako eka varSa vidhAyaka dala ke netA ke rUpa meM uttara pradeza ke kI jela-yAtrA karanI par3I thii| mukhyamaMtrI kA pada sambhAlA tabhI zrI jaina ne apane AO-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) paM0 baccUlAla jI dvArA isa pada se tyAgapatra de diyaa| usa samaya vaha pradatta pricy| (3) kAnapura jaina DAyarekTarI (1998) uttara bhArata ke prasiddha melA naucaMdI ke melA zrI samatacaMda sauMdhiyA majisTreTa ke rUpa meM kArya kara rahe the| meraTha meM vidhi snAtaka taka zikSA grahaNa karane vAle sAgara nAgarika surakSA saMgaThana ke vaha sarva prathama gaira-sarakArI karA (ma0pra0) ke zrI sumatacaMda sauMdhiyA, putra- zrI khUbacanda cIpha vArDana rhe| ne 1942 ke bhArata choDo Andolana meM bhAga liyA aura zrI jaina saMyukta vyApAra saMgha, meraTha ke saMsthApaka- 6 mAha ke kArAvAsa kI sajA bhogii| adhyakSa the, isa pada para vaha 1982 taka rhe| bAda meM A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, pRSTha-69 unhoMne tyAgapatra de diyaa| meraTha meM 1948 meM hue hindI (2) A0 dI0, pRSTha-84 For Private And Personal Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 369 zrI sumaticaMda jaina dAsa jAyasavAla pakar3e gaye, phira tIsare dina bArI AI baDhAra, jilA-zahaDola (ma0 pra0) ke zrI adhyakSa kamalacaMda jaina, mAMgIlAla pATanI, sumeracaMda jaina sumaticaMda jaina, putra-zrI paramole lAla jaina kA janma aura chAtra netA jagadIza vidyArthI kI... 1916 meM huaa| 1932 meM bur3hAra meM jaba svAdhInatA pA~ca jelayAtrI sarvazrI mayAcaMda jaTAle, mannAlAla Andolana ubhAra para AyA paMcoliyA, nArAyaNadAsa jAyasavAla, kamalacaMda jaina aura to Apa usameM kUda pdd'e| sameracaMda ko jela meM ho rahI jyAdatiyoM ke khilApha Apane kaTanI (jabalapura) meM bagAvata karake 2 akTUbara ko maMDalezvara jela tor3ane, videzI vastroM kI dukAna para nagara meM jAkara gAMdhI jayantI kI sabhA meM bhAga lene dharanA diyA, taba Apako ke Aropa meM sAta-sAta varSa kI sajAyeM huIM aura unheM giraphtAra kara sAta dina kaTanI jela meM rakhA gyaa| indaura ke satyAgrahiyoM ke sAtha senTala jela ki la bhijavA 1942 ke Andolana meM Apa 17-8-1942 ko diyA gyaa|' bur3hAra majisTreTI kI imArata para tiraMgA jhaNDA phaharAne nagara meM hone vAlI sabhAoM kA ailAna Apa hAtha kA prayAsa kara rahe the, taba do tIna pulisa vAle vahA~ meM dhvani prasAraka yantra lekara sipAhI ke sadRza bigula A gye| Apa kasaratI pahalavAna the ata: pulisa vAloM bajAte hae karate the| Apa sanAvada prajAmaNDala ke ko eka tarapha jhaTakakara Apane jhaNDA phaharA diyaa| sakriya kAryakartA rahe haiN| isa bIca kucha pulisa vAle aura A gaye, phalata: AO-(1) jai0 sa0 rA0 a0, pRSTha-75 (2) navabhArata, Apako giraphtAra kara liyA gayA aura senTrala jela rIvAM indaura, 4 sitambara 1997 bheja diyA gayA, jahA~ Apa 5-3-1943 taka zrI sarendrakamAra jaina anDaraTrAyala rhe| Apako 100/- rupaye jurmAnA aura jilA svataMtratA sainika saMgha ke maMtrI, prasiddha chaha mAha ke kaThora kArAvAsa kI sajA dI gaI, jo kavi, lekhaka, patrakAra evaM prAkRtika cikitsA vizeSajJa Apane rIvAM jela meM kaattii| AjAdI ke bAda bhI Apa zrI surendrakumAra jaina, putra-zrI sAmAjika kalyANa ke kAryoM meM sahayoga dete rhe| 2 bRjalAla jaina kA janma 7 agasta 1971 ko ApakA dehAvasAna ho gyaa| pharavarI 1926 ko chatarapura A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-316 (2) (ma0pra0) meM huaa| paMcAyata svA0 A0 za), pRSTha-155-156 (3) jai0sa0rA0a0, pRSTha-65 rAja, sahakArI samAja, zrI sumeracaMda jaina vindhyavANI, utsarga, jaisI sanAvada (ma0pra0) ke zrI sumeracaMda jaina ko patra/patrikAoM/smArikAoM ke 1942 ke Andolana meM sAta varSa kI sajA huI thii| sampAdaka zrI jaina lambe samaya taka zrI di) jaina isa sandarbha meM navabhArata, indaura, dinAMka 4-sitambara atizaya kSetra khajurAho ke upAdhyakSa evaM maMtrI rahe the| 1997 likhatA hai-'satyAgraha karate hue eka ke bAda zrI jaina ne apane rAjanaitika jIvana ke sandarbha eka prajAmaMDala ke netA giraphtAra hote rhe| pahale jatthe meM AkAzavANI, chatarapura ko diye eka sAkSAtkAra meM meM mayAcaMda jaTAle, mannAlAla paMcoliyA aura nArAyaNa kahA thA ki 'san 1936-1937 meM maiM kakSA 5 For Private And Personal Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 370 svataMtratA saMgrAma meM jaina kA vidyArthI thaa| mere pitA jI rASTrIya bhAvanAoM meM mullA kI beTI, eka pulisa aphasara kI beTI, page the| mere ghara para rASTrIya netAoM, jaise mahAtmA ilAhAbAda kI triveNI meM rASTrIyatA ko yaha trivennii| gAMdhI, sarojanI nAyaDU, alI bandhu Adi netAoM ke tInoM kI sAr3I kesariyA aura tInoM ke hAtha meM tiraMge aneka citra bane the| eka citra thA jisameM sarojanI jhndde| lagatA thA chAtroM ke julUsa kA netRtva karatI nAyaDU eka julUsa kA netRtva kara rahI thiiN| dUsarA bhAratamAtA kI tIna putriyA~ hoN| joza se uphanatA citra thA jisameM nIce likhA thA, "alI bandhu jela vaataavrnn| meM reMTiyA kAte cha", jise maiM bAla-sulabha dRSTi se hamArI TukaDI ko kacaharI para dhAvA bolanA saMzodhana kara par3hA karatA thA, ki "alIbandhu jela meM thA. lekina vahA~ pahu~ca kara eka ajIba dRzya upasthita roTiyAM kAte che|" mana hI mana kahatA thA ki yaha ho gyaa| eka ora majisTreTa Diksana, pulisa praisa vAloM ne galata chApa diyA hai| reTiyA~ ke sthAna para saparinTenDainTa AgA aura lAla pagar3IdhArI pulisa roTiyA~ chapanA cAhiye thaa| hiMsaka dRSTi se dekhatI khar3I thii| hama logoM ne Age vidyArthI jIvana meM hI muMzI premacanda, jayazaMkara bar3hanA caahaa| pulisa aphasara ne julUsa ko vApisa prasAda, sohanalAla dvivedI, mAkhanalAla caturvedI, jAne kI AjJA dI, lekina usa para kisI ne dhyAna zaradcandra caTarjI, mahAdevI varmA, vRndAvanalAla varmA nahIM diyaa| usane phira se kahA " do minaTa kA vakta Adi aneka sAhityakAroM ke sAhitya se bhalI bhA~ti hai saba loga vApisa cale jAo, varanA golIbArI kI paricita ho gayA thaa| unhIM dinoM maiksima gorkI ke jaaegii|" isakA bhI hama logoM para koI prabhAva na upanyAsa "mA~" ne mujhe atyanta prabhAvita kiyA aura pddaa| Diksana krodha se lAla ho gyaa| usane lAThI usa upanyAsa ne mujhameM dezaprema kI bhAvanA kUTa-kUTa cArja kI AjJA dI aura ghor3e daudd'aaye| para julUsa kara bhara dii| sana 1941 meM mahArAjA inTara kAleja se 9viiN| pIche na httaa| isa para majisTreTa Diksana ne kar3akakara kakSA uttIrNa kara eMglo-baMgAlI iMTara kAleja, ilAhAbAda kahA "phAyara" sAtha dhar3adhar3AyA bandUkoM ne aasmaan| meM kakSA 10 meM praveza liyaa| san 1942 meM jaba maiM meM lar3akiyAM ghAyala para akampa, aDiga saahs| phira ukta kAlaja kA vidyArthI thA. tabhI mahAtmA gAMdhI ne gAliyA Ara lar3akiyAM ghAyala hokara jamIna pr| bhArata chor3o AndAlana kA AhvAna kiyA jisameM vAtAvaraNa sannATe meN| juluusshaanti| cAroM ora se "karo yA maro" kA nArA bulanda kiyA thaa| leTo-leTA kI AvAjeM Ane lgiiN| donoM hAthoM se || agasta ko vizvavidyAlaya parisara meM kapar3A haTA, chAtI naMgI aura yaha lalakAra- "lar3akiyoM vidyArthiyoM ne eka bar3I sabhA kA Ayojana kiyA para goliyA~ dAgate tumheM zarma nahIM AtI ? ve akelI jisameM sabhI zikSaNa saMsthAoM meM haDatAla kiye jAne nahIM, hama bhI unake sAtha haiN| mujhe golI maaro|" kA nirNaya liyA gyaa| 12 agasta ko vizvavidyAlaya Diksana ne kahA-"mAra do, akelA hai|" vaha boleevaM sabhI zikSaNa saMsthAoM ke chAtroM kA eka jalasa "vaha akelA nahIM hai|" itanA kahakara unhoMne apane yUnIvarsiTI para ekatrita huaa| julUsa ko do hissoM hAtha meM jhanDA laM liyA aura usI samaya kalakTara meM jAnA thaa| eka hissA cauka meM ghaNTAghara kI ora cillAyA- "zUTa hima, mAro use" aura usI samaya aura dUsarA kacaharI kI or| usa julUsa meM AgA ne unake sIne para golI dAga dii| golI sIne vijayalakSmI paMDita kI beTI, jasTisa Ananda nArAyaNa ke Ara-pAra ho gii| padmadhara siMha gira pdd'e| For Private And Personal Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa zikSaNa saMsthAyeM baMda kara dI giiN| hama loga Andolana ko jagaha- jagaha le jAne lge| ilAhAbAda se calakara maiM apane agraja mahendra kumAra mAnava ke sAtha amarapATana AyA, jahA~ hama logoM ne julUsa nikAlA aura kaTarA meM bane mandira para ekatrita janasabhA meM jozIle bhASaNa diye| jisake pariNAmasvarUpa hama donoM bhAiyoM ke nAma rIvAM rAjya kA vAranTa jArI kara diyA gyaa| mAnava jI ko hozaMgAbAda meM giraphtAra kiyA jAkara 2 mAha vicArAdhIna kaidI ke rUpa meM rakhA gyaa| bAda meM sainTrala jela meM karIba 8 mAha bandI rahe, jaba ki maiMne aneka sthAnoM meM bhUmigata rahakara kArya kiyaa| ' Apake zabdoM - 'usa AjAdI kI jaMga meM jo loga zahIda ho gaye, ve bhAgyazAlI the aura unake liye svarga ke dvAra hamezA-hamezA ke liye khula gaye / lekina jo loga usa AjAdI kI jaMga meM kucha kadama bhI sAtha rahe, ve bhI kama bhAgyazAlI nahIM, kyoMki unakI kurbAniyoM kA hI phala Aja kI pIr3hI 'svAdhIna bhArata" ke rUpa meM bhoga rahI hai|' 19 disambara 1994 ko ApakA nidhana ho gyaa| A() -(1) AkAzavANI chatarapura se prakAzita vArtA, (2) pa0 jai) i0, pRSTa-388 ( 3 ) aneka pramANa patra Adi (4) putra zrI zailendra dvArA prepita paricayA " zrI surezacaMda siMghaI devarI, jilA - sAgara (ma0pra0) nivAsI aura kalakattA pravAsI zrI surezacaMda siMghaI, putra zrI - dulIcaMda siMghaI ne 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga liyA, giraphtAra hue aura 25 sitambara 1942 se 11 apraila 1943 taka kA kArAvAsa sAgara jela meM kaattaa| bAda meM Apa kalakattA cale gaye jahA~ jinavANI pracAraka kAryAlaya tathA javAhara priMTiMga presa claayaa| Apa prasiddha svAdhInatA senAnI zrI paramAnanda siMghaI ke bhatIje the| A) - ( 1 ) ma) pra0 sva0 sai0 bhAga 2, pRSTha-69 ( 2 ) dharmapatnI dvArA preSita paricaya | Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 371 zrI suhAgamala jaina bhopAla (ma0pra0) ke zrI suhAgamala jaina, putra- zrI bAlamukunda kA janma 1928 meM huaa| 1949 ke bhopAla rAjya vilInIkaraNa Andolana meM Apane bhAga liyA tathA 16 dina ke kArAvAsa kI sajA paaii| A)- (1) 40 pra0 sva0 saM0 bhAga-5, pRSTha 31 zrI sUrajacaMda jaina jisa samaya 'karo yA maro' kA AhvAna kiyA gayA thA tathA pATana, jilA- jabalapura (ma0pra0) meM rASTrIya svayaMsevaka saMgha kA saMgaThana bhI rASTrIya yuvakoM meM lokapriya ho rahA thA, taba yuvaka sUrajacaMda zahapurA zAkhA ke mukhya zikSaka the| saMgha ke dezabhakti pUrNa gItoM ne Apako 1942 kI janakrAMti meM kUda par3ane kI adamya preraNA dii| svataMtratA kA mUlya prANa hai, dekheM kauna cukAtA hai- dekheM kauna sumana zaiyyA taja kaNTaka patha para AtA hai| zrI sUrajacaMda kA janma maI 1923 ko zahapurA jilA - jabalapura (ma0pra0) meM zrI rUpacaMda jaina ke yahAM huA thaa| 18 varSa kI Ayu meM Apa krAMti ke unmeSa se pUrNa, nirbhIka rUpa se briTiza sattA ko cUra-cUra karane kI kAmanA se gAMdhI jI ke Andolana meM kUda pdd'e| For Private And Personal Use Only Apa tor3a-phor3a karane kI taiyArI meM lage the, kintu bhAI gulAbacaMda evaM zrI hullIrAma ke Akasmika rUpa se giraphtAra kara liye jAne se ukta yojanA asaphala rhii| phalataH Apa apane sAthI zrI hukumacaMda nAmadeva ke sAtha pulisa thAne para svataMtratA kA jhaNDA phaharAne cala rdd'e| joza se bhare hue aneka naujavAnoM kI bhIr3a pIche-pIche cala rahI thii| aMgrejoM kA nAza Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 372 svataMtratA saMgrAma meM jaina ho, bhArata mAtA kI jaya ke nAre zahapurA kI vAyu meM zrI sUrajamala gaMgavAla gUMja rahe the| lADanUM (rAjasthAna) ke zrI sUrajamala gaMgavAla thAne para yuvakoM kI bhIr3a ne hiMsA para AmAdA ne 'mAravAr3a loka pariSad' ke tRtIya lADanUM adhivezana pulisa ko uttejita kiyaa| pulisa ne havAI phAyara kiye| meM sakriya sahayoga diyaa| 1942 ke Andolana meM apane pIche Ane vAle apane sAthiyoM ko Apane vApisa jodhapura meM satyAgraha karane ke aparAdha meM Apa cale jAne kA Agraha kiyA aura zrI hukumacaMda nAmadeva giraphtAra kara liye gaye tathA / varSa kI sakhta kaida ke sAtha Age bddh'e| pulisa ne Apa donoM ko giraphtAra kI sajA Apane bhogii| kiyaa| miTonI sTezana se Apa baMdI banAkara jabalapara AO-(1) je.) sara) rA) a0, pRSTha-68 le jAye jA rahe the, usI samaya navayuvaka dala ne kruddha zrI surajamala jaina ho sTezana para patthara varSA kara, aMgrejI sAmrAjya ke viruddha bhopAla (ma0pra0) zrI sUrajamala jaina, putra-zrI apanA kSobha nikaalaa| sazastra sainikoM ke pahare meM Apa saradAramala jaina kA janma 1928 meM huaa| bIkaoNma, Trena para car3hAye gye| 2 sitambara 1942 ko Apa loga ela0ela0bI0taka zikSA prApta zrI jaina ne 1949 ke jabalapura kotavAlI meM rakhe gaye, jahA~ Apane ugra bhopAla rAjya vilInIkaraNa Andolana meM bhAga liyA satyAgrahI ke rUpa meM halacala macA dii| dUsare dina tathA 32 dina kA kArAvAsa bhogaa| 3 sitambara ko dhArA 129 va 26 ke antargata baMdI ___A0--(1) ma0pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha-31 banAkara kendrIya kArAgAra meM bheja diye gaye, jahA~ zrI sUrajamala lukkar3a 16 jUna 1943 taka kArAvAsa kA daNDa bhogaa| grAma-ajar3a, jilA-kharagauna (ma0pra0) ke zrI Apane eka ora kArAvAsa kAla meM Arthika kSati sarala sUrajamala lukkaDa, putra-zrI phUlacaMda lukkar3a kA uThAyI, vahIM dUsarI ora vidvAn rAjanaitika baMdiyoM ke janma 31 agasta 1924 ko huaa| Apa prajAmaNDala sAnidhya meM jJAnArjana bhI kiyaa| prAthamika stara taka ke sakriya sadasya rhe| 1942 ke bhArata choDo adhyayana karane para bhI Apa rAjanaitika, sAMskRtika Andolana meM bhAga lene ke kAraNa Apako 4 mAha 12 evaM sAhityika viSayoM para bhASaNa dene meM dakSa ho gye| dina kA kArAvAsa bhoganA pdd'aa| jela se mukta hone para Apa tahasIla ke grAmoM meM kAMgresa A)-(!) ma0 pra0 sva) 30. bhAga-4, pRSTha-94 saMgaThana meM juTa gye| kAMgresa sevAdala ke saMyojaka, zrI sejamala jaina janapada prAthamika zikSaka saMgha ke adhyakSa, harijana paratantra bhArata meM vivAha na karane kI pratijJA karane sevaka saMgha ke tahasIla pracAraka Adi aneka mahattvapUrNa __vAle zrI sejamala jaina kA janma 1913 meM nimboda, padoM para Apa rhe| sthAnIya saMsthAoM yathA grAma, nyAya jilA-mandasaura (ma0pra0) meM huaa| 17 varSa kI umra paMcAyata tathA janapada sabhA ke sabhAsada bhI Apa rhe| meM ApakA mana sAmantavAda ke prati vidroha kara baiThA. bAda meM Apa sakriya rAjanIti se taTastha hokara phalata: Apane nimboda ke jAgIradAra kA virodha karanA sAhityika kAryakalApoM meM saMlagna ho gye| prArambha kara diyaa| jAgIradAra ke atyAcAra Apaka sAtha A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-119 Apake parivAra para bhI hone lge| antata: vivaza hokara (2) svA0 sa0 pA0, pRSTha-03 (3) zrI rAkeza jaina zahapurA dvArA / Apako nimboda chor3anA pdd'aa| Apa indaura Akara mAlavA prapita pricy| - For Private And Personal Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 373 mila meM kAma karane lge| indaura Akara Apa 18 varSa sammAnita kiyA hai| kI umra meM hI kAMgresa se jur3a gaye aura saMgaThana meM A0-(1) ma0 pra0 sva0 se0, bhAga-4, pRSTha-148 apanA pramukha sthAna banA liyaa| zrI manohara lAla mehatA, zrI saubhAgyamala jaina lakSmaNa siMha cauhAna, bAbUlAla pATodI, kanhaiyA lAla snAtaka taka zikSA prApta grAma-davoha (lahAra), khAdIvAlA Adi ke sAtha rahakara kAma karane kA saubhAgya jilA-bhiNDa (ma0pra0) ke zrI saubhAgyamala jaina, sejamala jI ko milaa| putra-zrI anUpacanda jaina kA janma 17 disambara 1917 indaura meM Apako pUjya bApU ke darzana kA ko huaa| 1946 meM jAgIra unmUlana Andolana meM saubhAgya milaa| bApU ke samakSa Apane pratijJA kI ki Apane bhAga liyA, phalataH giraphtAra hokara 15 dina 'maiM asatya nahIM bolUMgA aura dhUmrapAna nahIM karUMgA sAtha kA kArAvAsa bhogaa| hI jaba taka deza AjAda nahIM hogA taba taka vivAha A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-283 nahIM kruuNgaa|' jIvanaparyanta Apane ye pratijJAyeM nibhaaii| zrI saubhAgyamala jaina 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM zrI jaina 20 zAjApura (ma0pra0) ke zrI saubhAgyamala jaina, agasta 1942 se || akTUbara 1942 taka hirAsata putra-zrI cunnIlAla jaina kA janma 6 janavarI 1904 meM rhe| aparAdha siddha hone para 29 navambara 1943 taka ko huaa| grAma- thAMdalA (jhAbuA) ma0pra0 meM 20 varSa Apako senTrala jela indaura meM rakhA gyaa| jela meM kaMkaDa kI Ayu se hI gAMdhI jI dvArA saMcAlita racanAtmaka milI roTiyA~ khAne se inheM peTa kI bImArI ho gaI, kAryakramoM meM Apane sakriya bhAga lenA prArambha kara phalataH sajA pUrI hone se pahale hI Apako mukta kara diyA thaa| jhAbuA rAjya meM uttaradAyI zAsana hetu diyA gyaa| Apake bhAI zrI jodharAma vaisI hI sthiti AMdolana ko Apane bala diyA, 1936 meM sabhA baMdI meM Apako nimboda lAye jahA~ 1944 ke prArambha meM kAnUna tor3A tathA giraphtAra hue aura jhAbuA jela meM ApakA dehAvasAna ho gyaa| 45 dina banda rhe| A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-227 A)-(1) sva) sa) ma0, pRSTha-45-46 zrI saubhAgyamala jaina zrI sohanalAla jaina madhyabhArata rAjya meM vittamaMtrI, rAjasvamaMtrI tathA nAdagAMva, jilA-rAyapura (ma0pra0) ke zrI svAyatta-zAsanamaMtrI rahe zrI saubhAgyamala jaina, putra-zrI sohanalAla jaina, putra- zrI dhaveracanda jaina kA janma 10 bApUlAla jaina kA janma 24 pharavarI 1910 ko maI 1926 ko huaa| mAdhyamika taka zikSA prApta zrI zujAlapura, jilA-zAjApura (ma0pra0) meM huaa| eka jaina ne 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga pratibhAvAna chAtra, yogya vakIla tathA svAdhInatA Andolana liyA tathA 6 mAha kA kArAvAsa bhogaa| meM tejasvI netRtva ke dhanI zrI jaina prasiddha gAMdhIvAdI A0-(1) mA0 pra0 sva0 sai0, bhAga-3, pRSTha-93. tathA ma0 pra0 ke pUrva mukhyamaMtrI zrI paM0 lIlAdhara zrI sohanalAla jaina jozI ke bAlasakhA the| meghanagara, jilA-jhAbuA (ma0pra0) ke zrI jainadharma evaM darzana ke pratiSThita vidvAn tathA sohanalAla jaina, putra- zrI vIracanda jaina ne 1942 ke nirantara svAdhyAyI saubhAgyamala jI bacapana se hI Andolana meM bhAga liyaa| ma0pra0 zAsana ne Apako rASTrIya Andolana meM bhAga lene lage the| ve paM0 For Private And Personal Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaina 374 svataMtratA saMgrAma meM jaina lIlAdhAra jozI ke anuyAyI the| isa sandarbha meM prApta huaa| vaha AdivAsiyoM meM muphta vitaraNa karake navabhArata, indaura, di) 7 sitambara 1997 likhatA logoM ko akAla mRtyu se bcaayaa|... anAja vitaraNa hai-'paM0 lIlAdhara jozI apane sahayogiyoM bAlakRSNa kI bAta rAjA sAhaba ke cApalUsoM dvArA rAjA taka pahu~cAne zarmA, navIna caudharI, saubhAgyamala jaina ke sAtha kaI se ve baukhalA gye|... rAjA sAhaba ne apane cApalUsoM bAra jela gye|' zujAlapura meM saubhAgyamala jI ke se salAha karake 420 kA mukadamA banAkara prajAmaMDala mArgadarzana meM hI pravAsI prajAmaNDala kA kAryAlaya ke zrI saubhAgamala jI tathA anya logoM ko giraphtAra sthApita kiyA gayA thaa| gAMdhIvAda ke kaTTara anuyAyI karake jela meM banda kara diyaa|' zrI jaina kA 31 akTUbara 1994 ko nidhana ho gyaa| ukta samAcAra patra ke anusAra poliTikala ejeNTa AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-227 phTija sAhaba ke Ane para bhI Apa giraphtAra hue the| (2) svataMtratA saMgrAma aura rASTrIya jana jAgaraNa meM zAjApura jila bAda meM Apa baDanagara cale gaye, jahA~ 1965 ke kA yogadAna (Takita zodhaprabandha) (3) naI duniyA. indaura, hai / AsapAsa ApakA dehAvasAna huaa| sitambara 1997 (4) navabhArata, indaura, 7 sitambara 1997 A0-(1) ma0 pra0 sva) sai), bhAga-4, pRSTha-197 (2) ratalAma ke variSTha svataMtratA senAnI zrI dalIcaMda jaina dvArA prapita zrI saubhAgamala poravAla jaina, putra-zrI rakhabacaMda pricy| (3) navabhArata, indaura, dinAMka 4 disambara 1997 kA janma 1889 meM ratalAma (ma0pra0) meM huaa| Apake zrI saubhAgya siMha corar3iyA pUrvaja ruI kI dalAlI kA kArya karate the| sarvaprathama zrI saubhAgya siMha coraDiyA kA janma 1912 I0 zrI poravAla gujarAta ke prasiddha kAryakartA prANazaMkara dave, meM nImaca (ma0pra0) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI jo ratalAma meM rahakara praikTisa karate the, dvArA khAdI nathamala coraDiyA (inakA paricaya isI grandha meM anyatra pracAra aura videzI vastra bahiSkAra Andolana meM prajA dekheN|) thaa| cAraDiyA jI ko rASTrIya vicAradhArA kI pariSad ke sadasya bne| yaha ghaTanA 1933 kI hai| bhAvanA pArivArika pariveza se hI milii| inake parivAra prajAmaMDala meM Apane zrI cAMdamala mehatA (inakA meM lagabhaga sabhI loga deza bhakti kI bhAvanAoM se sikta paricaya isI grantha meM anyatra dekheM) ke sAthI ke rUpa the tathA apane-apane stara para AMdolana ke kAryoM meM meM kArya kiyaa| prajAmaMDala ke kisAna Andolana ke tana-mana-dhana se sahayoga karate the| samaya julUsa nikAlane para rAjya dvArA nipadhAjJA kA coraDiyA jI bhArata choDo Andolana meM indaura noTisa prajAmaMDala kAryAlaya para lagAyA gyaa| poravAla gaye the| vahA~ pradarzana ke daurAna Apako giraphtAra kiyA jI ne use ukhAr3akara phAr3a DAlA, phalata: giraphtAra gayA va 7 mAha 23 dina senTrala jela indaura meM kaida hue aura (mAha (yA 3 mAha) kA kaThora kArAvAsa rakhA gyaa| jaba taka Apa jIvita rahe apanI pArivArika bhaagaa| paramparA kA nirvAha karate hae dezasevA karate rhe| poravAla jI ke sandarbha meM navabhArata, indaura, A0-(1) sva) sa) ma0, pRSTa-87 (2) ma) pra0 sva) dinAMka 4 disa0 1997 likhatA hai-'san 1933 meM sai), bhAga-4, pRSTha-219 sUkhA par3ane se AdivAsI bhUkhe marane lage, taba zrI svarUpacaMda jaina prajAmaMDala ke sadasya zrI TIkamacaMda jaina, zrI saubhAgamala zrI svarUpacaMda jaina, putra-zrI lokamana kA janma poravAla Adi ne dAnadAtAoM ke nAma apIla nikAlakara 1921 meM jabalapura (ma0pra0) meM haa| 1942 ke sahAyatA mAMgI, jisase nagadI, anAja, kapar3A Adi Andolana meM Apa navayuvaka kAryakartAoM se prabhAvita For Private And Personal Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 375 hokara sakriya hue tathA giraphtAra hokara jabalapura Andolana meM sakriya hokara Apane apane parivAra jela meM rhe| ko cintA nahIM kii| isa sandarbha meM sahAranapura __ A- (1) ma) pra) sva) sai0, bhAga-1, sandarbha' meM likhA hai- 'zrI haMsakumAra jaina isa janapada pRSTha 114 (2) sv| sa) ja), pRSTa - 186 ke pahale vyakti the, jo apanI pArivArika paristhitiyoM zrI svarUpacaMda siMghaI kA dhyAna na karate hue, julUsa nikAlakara usakA sAgara (ma0pra0) ke zrI svarUpacaMda siMghaI netRtva karate hue 11-8-1942 ko giraphtAra hue putra-zrI jhutrIlAla kA janma 1921 meM haa| chAtra usa samaya unako kanyA kaThina roga se AkrAnta thI jIvana se hI Apa rASTrIya gatividhiyoM meM sakriya ho jo kucha dina pazcAt hI svarga sidhAra gii|' gaye the| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM Apane A-(1) () sa) rA0 0 (2) sa) sa0, bhAga-1, pRSTha-150, 163, 103 evaM 544 (3) u0 pra0 jai0 40, pRSTha-85 9 mAha ke kArAvAsa kI sajA bhogii| A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-2, zrI haMsarAja koThArI pRSTha-6) (2) A) dI), pRSTha-82 byAvarA, jilA-rAjagar3ha (ma0 pra0) ke bhAI haMsakumAra jaina zrI haMsarAja koThArI, putra- zrI chogamala kA janma 1910 meM huaa| koThArI jI ne prajAmaMDala dvArA 'bhArata naujavAna sabhA' ke sakriya kAryakartA rahe calAye gaye Andolana meM sakriya rUpa se bhAga zrI haMsakumAra jaina, putra- zrI jhUmmana lAla kA janma liyA thaa| sahAranapura (u0pra0) meM 1912 ke AsapAsa huaa| A-(1) 40 pra) svA) se), bhAga-5, pRSTha-120 Apake pitA svataMtratA saMgrAma meM aneka bAra jela gye| ApakA pUrA parivAra hI Andolana meM sakriya zrI hajArIlAla jaina rhaa| nRtyakalA vizArada haMsakumAra jI ne apanI kaTanI, jilA-jabalapura (ma0pra0) ke zrI hajArI kalA kA upayoga bhI jela ke kaidiyoM ko prasanna lAla jaina, putra-zrI mUlacaMda jaina kA janma 1910 meM karane aura unameM rASTrIya bhAvanA bharane meM kiyaa| haa| Apane prAthamika taka zikSA grahaNa kI aura prasiddha sAhityakAra evaM svAdhInatA senAnI zrI 1930 se svataMtratA saMgrAma meM bhAga lene lage, jaMgala kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ne haMsakumAra jI ke __ satyAgraha meM giraphtAra huye aura eka saptAha kA saMdarbha meM likhA hai- "17-18 sAla kI umra aura kArAvAsa bhogaa| piddI sA shriir| 1930 meM rur3akI chAvanI meM phaujoM A)-(D) ma0 pra) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-122 ko bhar3akAne ke aparAdha meM unheM 4 sAla kI sakhta kaida kI sajA sunAI gaI to jile bhara meM sannATA chA zrI hajArIlAla jaina 'maste' gayA, para ve haMsate hue apanI bairaka meM lauTe aura usa 'mastejI' upanAma se vikhyAta hozaMgAbAda rAta meM itanA baDhiyA nAce ki kaidI sAthiyoM ko vaha (ma0 pra0) ke zrI hajArIlAla jaina kA janma 4 Aja bhI yAda hai| 1932 aura 1942 meM bhI ve jela disambara 1917 ko huaa| AjAdI ke Andolana ke gaye aura sadaiva vahA~ kA kaThora vAtAvaraNa unakI daurAna Apa eka sabhA meM bhApaNa kara rahe the| tabhI vaMzI kI dhvani aura ghaMgharuoM kI jhaMkAra se thirakatA lAThIcArja huA, Apa giraphtAra kara liye gaye aura 9) rhaa| 'are bhAI. rote ho. to jela Ate hI kyoM ho|' mAha ke kArAvAsa kI sajA Apako dI gii| yaha unakI khAsa ukti hai|" AO-(1) sva) sa) ho, pRSTha-118 For Private And Personal Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 376 www.kobatirth.org mAsTara haradayAla jaina madanagaMja (kizanagar3ha) rAjasthAna ke mAsTara haradayAla jaina 1931-1932 meM alIgar3ha jilA kAMgresa kameTI ke sadasya rhe| iglAsa, kAMgresa ke saciva kI haisiyata se besabaoN, jilA - alIgar3ha (u0pra0) meM grAma pracAra karate hue 1932 meM giraphtAra huye aura lakhanaU kaimpa tathA phaijAbAda jeloM meM rhe| (A) (1) jai0 sa0 rA0 a0, pRSTha-69 zrI harizcandra jaina sAgara (ma0pra0) ke zrI harizcandra 1921 ke AsapAsa sthAnIya kAMgresa ke saphala kAryakartA the| Apako isa kAraNa jelayAtanAyeM bhI bhoganI par3I thiiN| kucha dinoM bAda hI ApakA svargavAsa ho gyaa| (A) - (1) jai0 sa0 rA0 a0, pRSTha-53 zrI harizcandra mAlU (jaina) sivanI (ma0pra0) ke zrI harizcandra mAlU, putra- zrI kesarIcaMda mAlU kA janma 21-12-1913 ko huA / 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM Apa bhopA (dhureza) se apane sAthiyoM sahita padayAtrA hetu nikalakara gAMva-gAMva meM svataMtratA kA alakha jagAte hue jA rahe ve ki baramAna " jilA - narasiMhapura (ma0pra0) meM giraphtAra kara liye gaye aura chindavAr3A jela bheja diye gaye, jahA~ Apa 30 dina taka hirAsata meM rhe| ApakA nidhana 4-6-1981 ko ho gyaa| . mAlU jI ke mUla nivAsa sthAna, lopA grAma meM unake ghara ko dekhane kA saubhAgya lekhaka dampati ko 18 mArca 2000 ko prApta huaa| A)- (1) zrI nareza divAkara, sivanI dvArA preSita paricaya evaM pramANapatra * Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina DaoNo harIndrabhUSaNa jaina sAhitya kI sarvocca upAdhi 'mahAmahopAdhyAya' se alaMkRta, vikrama vizvavidyAlaya ujjaina ke saMskRta vibhAgAdhyakSa pada se sevAnivRta, sarala hRdaya, suyogya zikSaka, karmaTa samAja sudhAraka, AjAdI ke dIvAne DaoN0 harIndrabhUSaNa jaina kA janma 16 agasta 1921 ko narayAvalI, jilA - sAgara (ma0pra0) meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI choTelAla thA, ve nAma se jarUra choTe the, para Apake janma ke samaya mAlagujAra the| narayAvalI, rAmachAparI evaM kanhairA gAMva unakI mAlagujArI meM the| jaba Apa 14-15 varSa ke hI the, taba Apake pitA jI ko pUjya gaNeza prasAda jI varNI kI satsaMgati se saMsAra ke prati virakti ho gaI aura ve ghara-bAra chor3akara brahmacArI bana gye| mAtA jI kA nidhana pahale hI ho gayA thaa| Apane sAgara meM prArambhika zikSA pAI bAda meM Apa syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI meM praviSTa hue| yaha vidyAlaya una dinoM jaina krAntikAriyoM kA gar3ha thaa| vidyAlaya ke lagabhaga sabhI chAtra krAntikArI gatividhiyoM meM saMlagna the| Apane siddhAnta zAstrI, vyAkaraNa zAstrI Adi parIkSAyeM acche aMkoM se uttIrNa kIM sAtha hI kAzI hindU vizvavidyAlaya se bI0e0 bhI kiyaa| 1939 se hI Apa rASTrIya Andolana meM sakriya ho gaye the aura vidyAlaya ke chAtroM ke netA bhI / bama banAnA Adi bhI Apane sIkha liyA thaa| 1942 ke Andolana meM Apane sakriya bhUmikA nibhaaii| prazAsana ne Apako giraphtAra kara liyA, mukadamA calA aura 8-10-1942 se 7-1-1943 taka Apa banArasa jela meM rhe| For Private And Personal Use Only jela se nikalane ke bAda Apa eka 'bama SaDayantra' meM sammilita ho gye| isa SaDayaMtra kA patA cala gayA aura isa kAraNa Apako banArasa chor3akara bhAga AnA pdd'aa| Apa tIna varSa bhUmigata rahe, pulisa DhUMDhatI rahI para giraphtAra nahIM kara skii| 1947 meM Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathama khaNDa deza kI AjAdI ke bAda Apa punaH banArasa gaye aura kAzI hindU vizvavidyAlaya meM adhyayana karane lage! zikSA prApta karane ke bAda Apane sAgara vizvavidyAlaya sAgara, varNI jaina inTara kaoNleja lalitapura, ema0ela0 DigrI kAleja balarAmapura adhyApana kiyaa| vikrama vizvavidyAlaya ujjaina ke saMskRta vibhAgAdhyakSa pada se Apa sevAnivRta hue| meM Apane pIeca0DI0 kI upAdhi 'jaina aMgazAstra' para sAgara vi0vi0 se prApta kii| aneka pustakoM ke racayitA DaoN() jaina ke lagabhaga 60 zodha nibandha starIya patra-patrikAoM meM prakAzita hue haiN| citrakalA bhI ApakA rucipUrNa viSaya thaa| Apake nirdezana meM dazAdhika zodha chAtra pIeca (DI) kI upAdhiyAM prApta kara cuke haiM, inameM adhikAMza zodha jaina viSayoM para hue haiN| sevAnivRti ke pazcAt kucha varSoM taka Apa anekAnta zodhapITha, bAhubalI (kolhApura) ke nidezaka bhI rhe| Apa aneka varSoM taka a0bhA0 di0 jaina vidvatpariSad ke maMtrI rahe the| 1977 meM maithilI vizvavidyApITha, darabhaMgA ne Apako mahAmahopAdhyAya kI mAnada upAdhi se sammAnita kiyA thaa| aneka zaikSika, dhArmika aura sAmAjika saMsthAoM ke saMsthApaka, padAdhikArI DaoN0 jaina prathama milana meM hI sabako apanA banA lete the| 17 akTUbara 1989 ko ApakA nidhana ho gyaa| (A) - ( 1 ) ma0pra0 sva0 sai0, bhAga - 4, pRSTha - 178 (2) vi) a), pRSTha-539 (3) pa0 jai0 i), pRSTha-262 zrI harIbhAU koThArI zrI harIbhAU koThArI, putra - zrI Tokara siMha jilA-baitUla (ma0pra0) ke nivAsI the| svataMtratA saMgrAma meM sakriya rUpa se bhAga lene vAle koThArI jI jIvanaparyanta karmaTha rhe| AjAdI ke isa dIvAne ko aMgreja sarakAra ne 11-9-42 se 8-5-44 taka kaThora kArAvAsa diyA thaa| Apa rASTrabhakta aura baitUla ke acche jana AMdolanakArI rahe the| A) - (1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha - 182 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 377 zrI hIrAlAla koThArI kuzala arthazAstrI zrI hIrAlAla koThArI kA janma 18 akTUbara 1917 ko udayapura (rAja)) ke sampanna osavAla jaina parivAra meM huA, bacapana meM hI pitA kA sAyA uTha gayA / bambaI meM mevAr3a prajAmaNDala kI sthApanA hone para ve usake utsAhI kAryakartA bana gye| 1942 meM bhArata chor3o Andolana ke samaya koThArI jI zrI mANikya lAla varmA ke nimaMtraNa para zrI raMgalAla mAravAr3I ke sAtha udayapura gaye aura 2 akTUbara 1942 ko gAMdhI jayantI samAroha manAne ke aparAdha 6 mahIne najarabaMda kara diye gye| baiMkiMga sevA se sambaddha koThArI jI ne yUropa, iMglaiNDa, amerikA Adi aneka dezoM kI aneka bAra yAtrAyeM kiiN| A0- (1) rA0 sva0 se0, pRSTha-589 zrI hIrAlAla jaina jabalapura (ma0pra0) nivAsI aura bhilAI pravAsI zrI hIrAlAla jaina, putra- zrI abIracaMda jaina kA janma 19 sitambara 1915 ko huaa| chAtra jIvana meM hI svataMtratA Andolana meM bhAga lene ke kAraNa Apa apanI par3hAI jArI nahIM rakha ske| Apake kAkA prasiddha svAdhInatA senAnI zrI premacaMda ustAda Apake preraNAsrota rhe| 1930 ke jhaNDA satyAgraha meM hIrAlAla jI ne bhAga liyA aura giraphtAra hue, parantu alpavaya hone ke kAraNa korTa uThane taka kI sajA Apako dI gii| For Private And Personal Use Only namaka Andolana ke daurAna Apake bar3e bhAI kanhaiyAlAla jaina ko chaha mAha ke kArAvAsa kI sajA dI gaI thii| Apa bhI usa samaya kucha samaya ke lie jela bheja diye gaye the, tabhI jIvana bhara khAdI pahanane kA vrata liyA thaa| videzI vastra bahiSkAra Andolana Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 378 svataMtratA saMgrAma meM jaina meM Apake pitA ne apanI dukAna kA lagabhaga 50 hajAra rakhatA AyA huuN|.... maiM apane ina sAthiyoM ko mAtra kA kapar3A jalA diyA thaa| tripurI kAMgresa ke adhivezana isalie krAntikArI nahIM mAnatA ki ye apanI jAna meM hIrAlAla jI ne svayaMsevaka kA kArya kiyA thaa| para khelakara visphoTaka sAmagrI kA AdAna-pradAna karate 1941 ke lagabhaga gharelU vAtAvaraNa se kSubdha the, varan isalie mAnatA hU~ ki krAMtikAriyoM ke usUla hokara zrI jaina vardhA cale gaye aura vahIM gAMdhI Azrama para ye savA solaha Ane khare utare ki 'cAhe kitanI meM rahane lge| 19-12 ke agasta Andolana meM hIrAlAla hI yAtanAyeM dI jAyeM aura prANoM kA bhI utsarga karanA jI 20 yuvakoM ke sAtha bambaI gaye the| kisI taraha par3e to bhI rAja-rAja rahe, khulane na paave|" bheSa badalakara ve ahamadAbAda, jayapura, AgarA hote hue A0-(1) mA) pra) sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-124 (2) jabalapura Aye aura krAntikArI gatividhiyoM meM saMlagna sva0 sa0 ja), pR0- 188 (3) navabhArata, rAyapura, dinAMka 26 janavarI 1989 (4) navabhArata. jabalapura 13 agasta 1995 ho gye| 'empalAyara thiyeTara', jahA~ aksara aMgreja loga sinemA dekhane Ate the, meM Apane bama pheMkA thaa| zrI hIrAlAla jaina TelIphona ke tAra kATanA ApakA mukhya kArya thaa| prasiddha lekhaka, patrakAra aura samAjavAdI netA zrI 2 pharavarI 1943 ko jaba Apa bAhara se AyI pistoloM hIrAlAla jaina kA janma 25 agasta 1916 ko koTA kI peTI damoha relave sTezana para lene gaye the taba punaH (rAja0) meM huaa| Apane giraphtAra kara liye gaye aura jabalapura jela meM rakhe kalakattA se bI0 e0 oNnarsa gye| pAsa kiyA aura 1935 se hIrAlAla jI kI krAntikArI gatividhiyoM kA 1937 taka zAntiniketana meM anumAna isI se lagAyA jA sakatA hai ki jabalapura bhI adhyayana kiyaa| 1938 ke prasiddha krAntikArI tathA svataMtratA senAnI, ma0 pra0 meM koTA riyAsata ke pulisa svataMtratA senAnI saMgha ke saMsthApaka maMtrI zrI ratanacaMda / adhIkSaka kAryAlaya meM jaina ne hIrAlAla jI ke sambandha meM (navabhArata, aMgrejI-lipika kA kArya kiyA, parantu 1938 ke jabalapura, dinAMka 13 agasta 1995) likhA hai-'isI disambara meM hI rAjakIya sevA se tyAgapatra de diyA aura prasaMga meM motIlAla evaM hIrAlAla jaina ko bhI bhulAyA prajAmaMDala kI sadasyatA grahaNa kara lii| nahIM jA sakatA jo apanI jAnapara khelakara visphoTaka 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM zrI jaina ne sAmagrI pradeza meM aura dasare pradezoM meM svayaM jAkara pahu~cAte sakriyatA se bhAga liyaa| unhoMne vidyArthiyoM ko saMgaThita the| eka bAra to inhoMne pulisa ko chakAne ke lie kiyA, phalasvarUpa 16 sitambara ko unheM giraphtAra kara kotavAlI ke pAsa bama visphoTa bhI kiyA thaa|... zrI liyA gayA aura bhArata surakSA adhiniyama ke antargata satyendra mizra ke sujhAva para ve bhUmigata se bAhara A najarabanda kara diyA gyaa| 5 navambara 1942 ko Apa gaya ataH pakar3e gye| pulisa ke aneka prayatna karane rihA hue| jela se bAhara Akara Apane chAtroM ke sAtha aura trAsa dene para bhI inhoMne kucha nahIM btaayaa|..... majadUra aura kisAnoM ko bhI saMgaThita kiyaa| uparokta ghaTanAoM kA bIte 50 varSa se adhika ho gaye 1942 meM koTA meM cAra dina taka janatA kA haiN| inameM zrI dAlacaMda jaina abhI jabalapura meM hai aura rAja rahA thaa| AjAdI ke matavAloM ne AjAdI milane zrI hIrAlAla jaina bhilAI meM haiN| ye donoM sAthI yadyapi se pAMca varSa pUrva hI pulisa kotavAlI para tiraMgA phaharA Aya meM mujhase choTe haiM, parantu maiM inake prati zraddhAbhAva diyA thA aura cAra dina taka janatA kA rAja kAyama For Private And Personal Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 379 rakhA thaa| isa sandarbha meM 'vArtA' samAcAra ejensI ko 1955 ke 'govA mukti saMgrAma' meM bhI Apane diya eka sAkSAtkAra meM hIrAlAla jI ne kahA thA-'koTA bhAga liyA thA aura 39 satyAgrahiyoM ke jatthe kA netRtva riyAsata kI sarakAra ne 13 agasta 1942 ko dopahara kiyA thaa| amara ujAlA, meraTha (dinAMka 10 julAI taka haDatAla evaM jalasa ke kAryakrama meM koI 1997) ko diye eka sAkSAtkAra meM Apane isa sandarbha bAdhA khaDI nahIM kI thI, lekina 14 agasta ko kisI ma batAyA thA ki-'hama loga 11 agasta 1955 ko rAjanItika ejeMTa ke yahA~ pahu~cane kI khabara se vaha koTA se deharAdUna eksapresa relagAr3I se ravAnA hue the| isa muktidala ko yaha nirdeza milA thA ki unheM 15 ghabarAI tathA adhikAriyoM ne prajAmaMDala ke netA zambhUdayAla agasta ko tiraMgA jhaMDA phaharAnA hai| hamane purtagAliyoM saksenA evaM eDavokaMTa benImAdhava ko 13 agasta kI kI AkhoM meM dhUla jhoMkate hue eka sarakArI bhavana para zAma bulAyA aura 14 ko pradarzana kA kAryakrama sthigita tiraMgA phhraayaa| isa daurAna huI golAbArI meM eka sAthI rakhane kA anurodha kiyA lekina adhikAriyoM kI isa pannAlAla yAdava zahIda ho gyaa| jhaMDA phaharAne ke bAda bAta se sahamata nahIM hone para donoM ko giraphtAra kara purtagAlI pulisa aura senA ne hameM giraphtAra kara liyaa| liyA gyaa|' (ukta ghaTanA ke vistRta vivaraNa tathA zrI eka badabUdAra koTharI meM bandakara yAtanAyeM dI, lekina jaina ke pUre sAkSAtkAra ke lie dekheM-navabhArata TAimsa, hameM isakA koI aphasosa nahIM hai| deza kI khAtira dinAMka 30 julAI 1997) saba sahana kara liyaa|' dhyAtavya hai ki hIrAlAla jI usa samaya chAtra zrI jaina gAMdhI jI ke 'hindustAna majadUra sevaka the aura chAtroM meM krAnti kA zaMkhanAda phaMkanA tathA saMgha', 'hindI majadUra sabhA', 'hinda majadUra paMcAyata', samanvaya kA kArya unake jimme thaa| zrI jaina ke bar3e 'hinda majadUra kisAna paMcAyata' Adi majadUra saMgaThanoM bhAI jorAvara siMha ko bhI 1942 ke ukta Andolana se jur3e rahe haiN| AjAdI ke bAda bhI Apane aneka bAra meM giraphtAra kara liyA gayA thaa| jala yAtrAyeM kI haiN| aa|-(1) rA) mva) se), pRSTha-5-13 (2) navabhArata TAimsa, 1946 meM Apane rAjasthAna meM sozalisTa pArTI 30 julAI 1997 (3) amara ujAlA. 10 julAI 1997 (4) zrI kI sthApanA kraaii| AjAda hinda phauja ke baMdiyoM kI ra bAgamala bAMThiyA, koTA dvArA prepita paricaya rihAI ke lie koTA meM Andolana kA saMcAlana bhI zrI hIrAlAla jaina Apane kiyA thaa| koTA riyAsata meM 'uttaradAyI zAsana' zrI hIrAlAla jaina, putra-zrI phUlacaMda jaina kA kI sthApanA hetu 1947 meM gaThita vidhAna nirmAtR samiti janma panAgara, jilA- jabalapura (ma0 pra0) meM 1906 meM prajAmaMDala kI ora se majadUra pratinidhi ke rUpa meM huaa| pitA ke kapar3e ke vyavasAya ke kAraNa meM Apa manonIta hue the| Apako unake sAtha kaTanI, jabalapura, chatarapura Adi 6 apraila 1947 ko 'jayahinda' nAma se eka sthAnoM para jAnA par3atA thaa| isI bhramaNa ke kAraNa Apa netAoM ke samparka meM Aye, phalataH deza ko sAptAhika patra kA prakAzana Apane zurU kiyA thA 1955 meM isa patra kI jamAnata jabta ho gaI thii| lekhana meM AjAda karAne kI dhuna Apa para savAra ho gii| 1930 ke jaMgala satyAgraha meM hIrAlAla jI ne ApakI gaharI ruci rhii| aneka pratiSThita patra-patrikAoM bhAga liyA tathA 15-8-1930 se 3-1-1931 taka meM ApakI racanAyeM chapI haiN| kI sajA Apako jabalapura jela meM kATanI pdd'ii| For Private And Personal Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 380 www.kobatirth.org 31-1-1986 ko kotamA (zahaDola) meM ApakA dehAvasAna ho gyaa| A - ( 1 ) ma pra sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-124 (2) sva) A0 za0 pRSTha- 163 zrI hIrAlAla jaina pacaura, jilA-rAjagar3ha (ma0pra0) ke zrI hIrAlAla jaina, putra- zrI kAlUrAma jaina kA janma 1905 meM huaa| 1942 ke Andolana meM Apane bhAga liyA, jisameM eka mAha kA kArAvAsa Apako bhoganA pdd'aa| A - (1) ma0 pra0 sva0 sai0 bhAga 5 pRSTha-128 zrI hIrAlAla jaina hozaMgAbAda (ma0pra0) ke zrI hIrAlAla jaina, putra - zrI cunnIlAla kA janma 1924 meM huaa| 1942 ke AMdolana meM Apane sakriya bhAga liyA phalasvarUpa 6 mAha kA daMDa Apako bhoganA pdd'aa| A) - (1) ma0) pra0 sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha 343 zrI hIrAlAla jaina zrI hIrAlAla jaina kA janma 4 maI, 1922 ko haradA (ma0pra0) meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI hajArImala jaina thA, jo 'hajArI dAdA' ke nAma pahacAne jAte the| Apake eka bar3e bhAI evaM do bahaneM thiiN| Apane maiTrika taka zikSA prApta kii| 1930 kI mandI ke samaya Apake parivAra ko ruI meM kAphI ghATA (nukasAna) lagA, jisase ApakI paristhiti kharAba ho gii| ApakA vivAha 1940 meM haradA meM hI lakSmIbAI jaina se huaa| zrI jaina ne 1942 ke AMdolana meM sakriya bhAga liyA, haradA meM 144 dhArA lagI thI, usako tor3A va 'vande mAtaram' kA nArA dete hue giraphtAra hue| Apako Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina 4 mAha kI sajA huI jo hozaMgAbAda kI jela meM kaattii| Apane jela meM hI kavitA likhanI zurU kii| jela meM dAdA bhAI nAIka, campAlAla soMkala, mahezadatta mizra, rAmezvara agnibhoja, maganalAla jI koThArI Apake sAtha the| ApakI kavitAoM kA saMgraha 'praNayakumAra' ke nAma se chapA thaa| deza AjAda hone ke bAda kucha samaya taka Apane kAMgresa kA kAma kiyA bAda meM 1954 se rAjanIti chor3a dii| 1972 meM madhya pradeza zAsana ne svataMtratA saMgrAma senAniyoM kA sammAna kiyA, jisameM sabhI ko penzana va jamIna dI gaI, parantu Apane koI penzana va jamIna nahIM lI va kahate rahe ki - 'kyA hamane isake liye lar3AI lar3I thI, hamane to mAtRbhUmi kI rakSA ke lie, AjAdI ke lie lar3I thI / ' sAmAjika va dhArmika kAryoM meM Apa sadaiva agraNI rhe| Apa digambara jaina saMsthA ke nyAsI bhI rahe bAda meM koSAdhyakSa va maMtrI pada bhI sNbhaalaa| samAja meM ApakI kAphI pratiSThA thI Apake sAmane kisI ko bolane kI himmata nahIM hotI thii| pratidina maMdira jAnA ApakA niyama thA / ApakA nidhana dinAMka 24 mArca 1988 ko hArTa aTaika ho jAne se ho gyaa| ApakI mRtyu ke pazcAt zAsana dvArA svataMtratA saMgrAma sainAnI peMzana milane lagI jo ApakI patnI zrImatI lakSmIbAI jaina ko mila rahI hai| zrImatI lakSmIbAI jaina bhI dhArmika ruci sampanna mahilA haiN| zrImatI jaina peMzana meM prApta samasta rAzi vidyArthiyoM ko de detIM haiN| (A) - ( 1 ) ma) pra0) sva0 sai0, bhAga-5, pRSTha 346 (2) sva) sa) ho, pRSTha-133 (3) haradA aura svataMtratA saMgrAma, pRSTha- 85 (4) putra zrI mahendrakumAra dvArA preSita paricaya zrI hukumacaMda jaina jabalapura (ma0pra0) nivAsI tathA nAgapura pravAsI zrI hukumacaMda jaina, putra - zrI gorelAla kA janma 1919 For Private And Personal Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 381 meM jabalapura meM huaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana jabalapura nagara se bAhara jAne para roka lagA dI gii| meM Apa kaTanI evaM AsapAsa ke kSetroM meM sakriya rahe, nagara kAMgresa kameTI ke aneka varSoM taka koSAdhyakSa rahe phalataH Apako giraphtAra kara liyA gayA aura jabalapura zrI jaina viparIta Arthika paristhitiyA~ ho jAne para bhI meM 6 mAha ke kArAvAsa kI sajA dI gii| apane uddezya tathA kAryoM ke prati ImAnadAra rhe| A0-(1) ma0 pra) sva) 30, bhAga-1, pRSTha-126 AO--(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-125 (2) sva0 sa0 jA0, pRSTha-189-90 zrI hukumacaMda jaina zrI hukumacaMda jaina, putra- zrI devIcaMda kA janma zrI hukumacaMda bar3aghariyA 1917 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| 1932 ke lalitapura (u0 pra0) ke Andolana meM Apane khula kara bhAga liyA, phalata: zrI hukumacaMda bar3a ghariyA, giraphtAra hue aura 6 mAha ke kArAvAsa kI sajA paaii| putra- zrI paramAnanda kA A0-(1) ma0 pra0 sva) sai0, bhAga-1, pRSTha-126 (2) janma 1921 meM huaa| 1942 svA) sa) ja), pRSTha-188 ke Andolana meM Apako eka __ zrI hukumacaMda jaina varSa kI sajA aura 100 kaTanI, jilA-jabalapura (ma0pra0) ke zrI rupaye jurmAnA bhugatanA pdd'aa| hukumacaMda jaina, putra-zrI natthUlAla kA janma 1903 meM jurmAnA na dene para do mAha aura kArAvAsa meM rahanA pdd'aa| huaa| Apa meM rASTrIya bhAvanA bacapana se hI thii| jaMgala A0-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) ra0 nI0, pRSTha-27 satyAgraha meM julAI 1930 taka kA kArAvAsa tathA 50 rupaye kA arthadaNDa Apane bhogaa| zrI hukumacaMda bukhAriyA 'tanmaya' A(-(1) ma0 pra0 svA) sai0, bhAga-1, pRSTha-126 'tanmaya' upanAma se prasiddha aura 'jaina rASTrakavi' zrI hukumacaMda jaina pada ke adhikArI zrI hukumacaMda bukhAriyA kA janma zrI hukumacaMda jaina, putra-zrI baTTI lAla kA janma 24 janavarI 1921 ko 1914 meM jabalapura (ma0pra0) meM huaa| rASTrIya kAryoM lalitapura (u0pra0) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI ko gatimAna banAye rakhane ke lie 'nezanala byAya phUlacaMda jaina thaa| kavivara skAuTsa esosiaizana' nAma se gaThita navayuvakoM kI 'tanmaya' bukhAriyA jI ne saMsthA ke sadasya banakara Apa 1932 ke Andolana lagabhaga 19-20 varSa kI meM sakriyatA ke kAraNa giraphtAra kiye gaye aura cha: avasthA se hI rASTrIya saMgrAma mAha kA kArAvAsa bhogaa| Arthika sthiti sudRr3ha hone meM bhAga lenA prArambha kara diyA thaa| dvitIya mahAyuddha ke kAraNa Apane jarUratamaMda sAthiyoM kI yathAsambhava ke Asa-pAsa rASTravyApI Andolana meM apanI sampUrNa sahAyatA kI tathA rASTrIya kAryoM meM bhI Arthika sahayoga AntarikatA ke sAtha Apa prayatnazIla huye, phalataH rASTrIya diyaa| bhAvanAoM ke unmeSa ne Apako kavi banA diyaa| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhUmigata kAryakartAoM ko sahAyatA pahu~cAkara giraphtAra hone para 1940 meM vyaktigata satyAgraha ke arntagata cha: DeDha varSa taka najarabaMda rhe| rihA hone para cha: mAha taka mAha kI sakhta sajA 'tanmaya' jI ne bhogI thii| 1942 tanmaya For Private And Personal Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 382 svataMtratA saMgrAma meM jaina ke bhArata chor3o Andolana meM eka varSa kI kaThora . ........AjAdI kI lar3AI meM ve jela gye| jela aura 100/- ru) jurmAne kI sajA kaattii| jela indaura se vyaktigata satyAgraha karate hue lalitapura ke andara ApakI saMvedanA vidroha kara baitthii| jijIviSA Aye zrI mizrIlAla gaMgavAla kI agavAnI kizora ke abhinava AyAma prasphuTita huye, phalata: 'Ahuti', 'tanmaya' bukhAriyA ne hI kI thI aura unheM apane ghara 'pAkistAna' aura 'mere bApU' jaisI kRtiyoM meM Apake ThaharAyA thaa| gaMgavAla jI jIvana bhara isa ghaTanA ko hI nahIM rASTra ke hRdaya kI vedanA sampreSita haI hai| nahIM bhala ske| lekina bAda meM deza meM bakhAriyA jI 'maraNa mukti kA dvAra' ApakI adhyAtmika racanAoM ke sapanoM ke viparIta jo kucha hotA rahA usase unheM kA saMkalana hai| apanI jela yAtrA bhI adhika sArthaka nahIM lagI ho zRMgAra vIra evaM zAMta rasa meM chandabaddha evaM to koI Azcarya nahIM..........AMdolanoM aura jela atukAnta donoM hI zailiyoM meM Apane samAna adhikAra yAtrAoM ke kAraNa unakI par3hAI pUrI nahIM ho paayii|' saM kavitAyeM likhiiN| deza kI lagabhaga sabhI pratiSThita 'jalaja' jI ne bukhAriyA jI ke vyaktitva ke patrapatrikAoM meM ApakI racanAyeM prakAzita huI haiN| sandarbha meM Age likhA hai- 've jisa tAkata se lalitapura meM Apake nAgarika abhinaMdana ke avasara mahAtmA gAMdhI ko siddha karate the, usI tAkata se ve para 'sarasvatI bhUSaNa' kI upAdhi se Apako alaMkRta Age calakara rajanIza ko bhI siddha karate mile| kiyA gayA thaa| spaSTavAditA bukhAriyA jI ko unake dvArA likhI gaI rajanIza ke grantha 'mahAvIra vizeSatA thii| ve svayaM apane zabda paricaya meM likhate vANI, bhAga-1 ' (vizeSa saMskaraNa 1988) kI prastAvanA rajanIza ke prati unake ekAnta samarpaNa, unake pakSa galA nahIM hai, mAtra kalA hai, inakI apanI shailii| meM istemAla meM AyI unakI asAdhAraNa tarkazakti AdhI cAdara bahuta sApha hai, AdhI cAdara mailii|| aura unake tAkatavara gadya kA apritama namUnA hai|... nissaMdeha bukhAriyA jI hindI kAvya-jagata meM .. lalitapura meM jaina mandiroM ko sabake lie khulavAne, jaina samAja ke sarvAdhika prazaMsita evaM khyAti prApta mRtyubhoja ko baMda karavAne aura jaina mAtra ko prakSAla kavi rahe haiN| eka samaya thA jaba unakI upasthiti kA adhikAra dilavAne meM unhoMne sakriya bhUmikA bhI kavi-sammelanoM kI saphalatA kI paryAya samajhI jAtI nibhaaii|' (tIrthaGkara, janavarI 1998) thii| rASTrIya, mAnavIya, praNaya aura adhyAtma kI anubhUtiyoM utkaTa jijIviSA ke dhanI bukhAriyA jI ne ke gAyaka isa kavi kI racanAoM meM kAlajayI tattva hoTala, barphakhAne kI phaikTrI, ATA cakkI lagAne sahaja mukhara haiN| saikar3oM abhinandana patroM aura sammAna jaise aneka kArya kiye| ve adhyApaka aura prAcArya patroM se bhinna-bhinna saMsthAoM dvArA Apako sammAnita bhI rahe aura vakAlata bhI kii| hastarekhAoM ko par3hane kiyA gyaa| tathA bhaviSya batAne kA bhI unheM zauka thaa| pleTeMca bakhAriyA jI kI kavitA ke sandarbha meM prasiddha yantra para mRta AtmAoM ko bhI ve bulAte the| 26 sAhityakAra DaoN0 jayakumAra 'jalaja' ne likhA hai-'kavi navambara 1997 ko bukhAriyA jI kA dehAvasAna ho sammelanoM meM vAhavAhI lUTane vAlI unakI kavitAyeM gyaa| sIdhe-sIdhe tAtkAlikatA se jur3I huI thiiN| ve AjAdI bukhAriyA jI ke jIvana kAla meM jaba hamane kI lar3AI ke pakSa meM mAhaula banAtI aura jana-jAgaraNa apane prastuta grantha kI carcA karate hue apanI jela karatI thiiN| yAtrA kA eka saMsmaraNa bhejane kA nivedana kiyA thA, For Private And Personal Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra prathama khaNDa to unhoMne apanI sundara hastalipi meM Aja ke pariveza para kaTAkSa karatI huI sambhavataH sadya:- prasUta nimna kavitA bhejI thI, jise hama sAbhAra yahA~ de rahe haiN| saMgaThita sAra a~dhere ho gae haiM, eka merA dIpa kaba taka TimaTimAe ! tama haTAe ! patajharoM ne saMdhi kara lI A~dhiyoM se, alpamata meM ho gaI haiM aba bahAreM, bAga ke duzmana bane khuda bAgabA~ aba, prazna yaha hai bulabuleM kisako pukAreM ! pada-pratiSThA bA~Ta lI hai ulluoM isa camana ko kauna marane se bacAe ! saMgaThita sAre... ..! www.kobatirth.org rAta ne ceharA pahina rakkhA subaha kA, juganuoM ne nAma sUraja rakha liyA hai, cA~danI ko kaha rahIM 'vezyA' tamistrA, rakha liyA tama ne rahana haraika diyA hai, A~khavAlI bana gaI camagAdar3eM saba janma ke andhe mazAloM ke paharue, aura dRSTA mauna najaroM ko jhukAe / saMgaThita sAre ! kaMTha taka DUbe hue jo gandagI meM, svacchatA ke ve nirIkSaka bana gae haiM, yojanAoM ko nigala baiThe svayam jo, ve viphalatA ke samIkSaka bana gae haiM ! Aga lagane ko vikala hai Aja yA kala, hara tarapha cinagAriyA~ gussA pie haiM, kauna inako bA~dha kara sUraja banAe ! saMgaThita sAraM I zabda ke jAdUgaro, tuma soca lo to, svAhiyoM kA raMga badale, DhaMga badale, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 383 paMguoM ko gati mile, vANI mukhara ho, patha badale, yAtriyoM kA saMga badale, svarNa mRga-sI dUra, pratipala dUra hai jo, vahI maMjila kalpanA kI jo cahetI, pA~va kI pAyala bane, ghu~gharU bajAe ! saMgaThita sAre a~dhere ho gae hai, eka merA dIpa kaba taka TimaTimAe ! tama haTAe ! (A)- (1) jai0 sa0 rA) a (2) vi0 a0, pRSTha-542 (3) ra0 nI), pRSTha-20. (4) Adhunika jaina kavi, pRSTha- 66 (5) mere bApU (6) svaprepita kavitA ( 7 ) tIrthakara, janavarI 1998 zrI hukamacaMda nArada apanI nirbhIka patrakAritA, manasvitA, karmaThatA aura aparAjeya saMkalpa zakti se deza ke svAdhInatA saMgrAma ke patha ko prazasta karane vAle zrI hukmacaMda nArada kA janma 14 janavarI 1903 ko satanA (ma0pra0) meM zrI mUlacaMda nArada ke yahA~ huaa| alpAyu meM hI zrI hukmacaMda nArada pitRchAyA se vaMcita ho gaye, lekina bajAya parivAra kI cintA karane ke, ve svAdhInatA saMgrAma meM kUda gye| jIvana ke pUrvArdha meM jahA~ eka ora Apako sAmantavAdI tattvoM se saMgharSa karanA par3A vahIM kAlAntara meM Apa britAnI sattA ke Akroza kA bhI zikAra bne| For Private And Personal Use Only maihara kA tatkAlIna zAsaka behada ahammanya aura krUra thaa| rAjAjJA thI ki riyAsata ke bhItara koI bhI vyakti 'gA~dhI TopI pahanakara nahIM nikala sktaa| svAdhInacetA nAgarikoM aura dezI rAjya prajApariSad ke sadasyoM para damanacakra pUre jora se cala rahA thaa| taba bhI nArada jI gA~dhI TopI lagAkara maihara kI sar3akoM se gujare aura gA~dhI TopI lagAkara hI unhoMne maihara ke Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 384 zAsaka se bAtacIta kii| isa dussAhasa kA phala unheM bhoganA pdd'aa| maihara riyAsata ke bhItara unakA praveza varjita kara diyA gyaa| 1930 ke satyAgraha - saMgrAma ke aitihAsika dinoM meM nArada jI jaba satanA se jabalapura Aye, taba unake pAsa kevala ATha Ane kI pU~jI thI aura kapar3e kI pherI lagAkara unhoMne kAphI samaya taka gujArA kiyaa| para bAda meM mahAtmA gAMdhI ke svadezI Andolana se prabhAvita hokara aura unake dvArA videzI vastroM kI holI jalAI jAne ke AhvAna kiye jAne se nArada jI ne vastra vyavasAya ko sadaiva ke lie tilAMjali de dii| yaha ghaTanA nArada jI ke jIvana meM eka mahattvapUrNa mor3a sAbita huI aura yahIM se unake andara ke 'patrakAra' kA udaya huaa| 'lokamata' kA prakAzana taba jabalapura se prArambha huA hI thaa| usake sampAdaka paMDita dvArakA prasAda mizra the| vaha pariveza jahA~ eka ora britAnI sAmrAjyavAda ke AtaMka se bojhila thA, vahIM dUsarI ora usameM rASTrIya bhAvanAoM se otaprota hokara jUjha marane kA saMkalpa bhI bharA thaa| nArada jI ko 'lokamata' ke mAdhyama se apanI cetanA ko abhivyakta karane kA avasara milaa| ve 'lokamata' ke sahAyaka sampAdaka niyukta hue, lekina sAtha hI tatkAlIna prakhara dainikoM 'vartamAna', 'szviAmitra', 'janmabhUmi', 'lIDara' aura 'amRta bAjAra patrikA' ke jabalapura sthita saMvAdadAtA bhI bana gye| nArada jI ke bheje gaye samAcAra svAdhInatA ke lie becaina bhAratIyatA kI abhivyaJjanA hote the, jisakA samyak puraskAra gaurAGgazAhI ne unheM diyaa| 1942 meM bambaI meM kAMgresa kI baiThaka kI kAryavAhI ke samAcAra saMkalana karate hue nArada jI giraphtAra kara liye gaye aura 15 dina hirAsata meM rakhane ke bAda rihA kiye gye| jabalapura vApisa Ane para Andolana se Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svataMtratA saMgrAma meM jaina sambandhita samAcAroM ke prakAzana ke kAraNa punaH giraphtAra hue aura lagabhaga 7 mAha najara banda rhe| patrakAritA ke lie nirantara jela yAtrAyeM karane vAle nArada jI madhyapradeza ke akele patrakAra the| ApakI nirbhIka patrakAritA beDagAMva kI eka ghaTanA se siddha hotI hai, jisameM nArada jI ne katipaya aMgreja sainikoM dvArA grAmINa mahilAoM ko beijjata karane kA samAcAra apane akhabAroM meM bhejA thaa| baukhalAye aMgrejoM ne ukta ghaTanA kA pramANa dene athavA pariNAma bhugatane kI cetAvanI jaba nArada jI ko dI, to nArada jI ne vistArapUrvaka pUrI ghaTanA ko hukUmata ke sAmane peza kara diyA / antataH briTiza sattA ko miliTarI TribyUnala niyukta karanA par3A aura doSI sainikoM ko daNDa milaa| nArada jI kA vyaktigata samparka rASTrapitA mahAtmA gA~dhI, paMDita javAharalAla neharU aura DaoN0 rAjendra prasAda se thaa| Aja se sATha varSa pUrva kevala kalama ke AdhAra para jIvikA arjita karane vAle ve madhyapradeza ke akele patrakAra the| karmaThatA, sajagatA, dUradarzitA rASTrIyatA, lagana-zIlatA, karttavyaparAyaNatA, maulikatA aura kalama kI ImAnadArI unake vyaktitva ke paryAya bana gaye the| nArada jI ko apane kAryoM ke lie prazaMsA aura puraskAra kI apekSA nahIM thI, ve una sabase bahuta dUra the| unhoMne kurbAniyA~ dIM, kyoMki yahI deza meM cala rahI AjAdI kI lar3AI kA AhvAna thaa| 1939 meM jabalapura kI tripurI kAMgresa meM pracAra samiti ke ve saMyojaka the aura kAMgresAdhyakSa ke 52 hAthiyoM ke julUsa kI vyavasthA unhoMne kI thI / tripurI kAMgresa ke adhyakSa netAjI subhASacandra bosa nArada jI ke ananya prazaMsako meM the, jinhoMne kahA thA ki 'nArada jI kI patrakAritA AjAdI kA zaMkhanAda hai / ' nArada jI ne AjAdI kI lar3AI meM sabakucha gavAM diyaa| unhoMne svAdhInatA saMgrAma kI khAtira For Private And Personal Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 385 apane kuTumba kI bhI cintA nahIM kI, jo unake eka vizrAmakakSa unakI smRti meM banavAyA gayA hai| Azrita thaa| 26 navambara 1953 meM jaba unakI mRtyu isI prakAra jabalapura nagara nigama dvArA eka mArga kA huI, taba unakI Ayu kevala pacAsa varSa kI thii| nAmakaraNa unake nAma para 'hukmacaMda nArada mArga' bar3e parivAra ko ve nissahAya chor3a gaye the| kiyA gayA hai| nArada jI kI smRti meM 'smRtiyoM ke ___patrakAritA ke kSetra meM nArada jI ke avadAna ko rakta palAsa' nAma se eka smArikA prakAzita kI gaI isa tathya se AMkA jA sakatA hai ki rASTrapitA hai, jisameM nArada jI ke vyaktitva evaM kRtitva ke mahAtmA gAMdhI ne unake viSaya meM kahA thA-'saMvAda Akalana ke sAtha hI nArada jI ke sambandha meM aneka gaDhane kA karizmA dekhanA ho to hukmacaMda nArada kI netAoM/sAhityakAroM ke vicAra diye gaye haiN| kalama meM dekho|' isI prakAra netAjI subhASacandra bosa sabase bar3I prasannatA kI bAta to yaha hai ki ne kahA thA-'nArada jI kI patrakAritA Ane vAlI madhyapradeza zAsana ne nArada jI kI smRti meM unakI pIr3hiyoM ke lie prakAza stambha hogii|' mAnavAkAra kAMsya pratimA kA nirmANa karAyA hai| kisI paTAbhisItAramaiyA ne apane mahAgrantha 'kAMgresa zramajIvI patrakAra kI smRti meM zAsana dvArA nirmita kA itihAsa' meM madhyapradeza ke jina puNya-puruSoM kA sambhavataH yaha pahalI pratimA hai| jabalapura ke hRdaya ullekha kiyA hai, unameM nArada jI eka haiN| sthala sivika senTara meM sthApita ukta pratimA kA nArada jI pada kI AkAMkSA se sadaiva dara rhe| anAvaraNa madhyapradeza ke mukhyamaMtrI zrI digvijaya madhyapradeza ke prathama mukhyamaMtrI paM0 ravizaMkara zakla ne siMha ne 3 maI 1999 ko kiyA thaa| mukhyamaMtrI jI bahuta ceSTA kI thI ki nArada jI vidhAyaka bana jAyeM. ne isa avasara para kahA thA ki-'nArada jI kA lekina nArada jI ko likhakara hI jIvikopArjana vyaktitva patrakAroM aura yuvAoM ke lie sadaiva preraNAsrota karanA acchA lagatA thaa| isI prakAra vindhyapradeza ke rhegaa| AjAdI ke saMgharSa meM nArada jI kA avismaraNIya gavarnara dvArA prastAvita maMtrIpada ko bhI unhoMne namratA yogadAna rahA thaa|' mukhyamaMtrI jI ne isa avasara para pUrvaka asvIkAra kara diyA thaa| ghoSaNA kI thI ki-'sana 2002 meM svargIya zrI hakmacaMda zrI banArasIdAsa caturvedI ne likhA hai ki-'paM0 nArada kI janmazatI manAne kA nirNaya rAjya zAsana ne javAharalAla neharU nArada jI ke vyaktigata prazaMsaka the| liyA hai aura unakI smRti meM patrakAritA phAunDezana unakI bar3I icchA thI ki nArada jI rAjyasabhA meM A kI sthApanA kI yojanA bhI rAjya zAsana ke jaayeN| lekina paM0 jI ke isa prastAva ko nArada jI ke vicArAdhIna hai|' AO-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-1, pRSTha-125 iMkAra karane ke bAda majhe rAjyasabhA meM manAnAta kiyA (2) sva0 sa0 ja0. paSTha-189 (3) smatiyoM ke raktapalAza gyaa| yaha ullekha sirpha isalie ki loga jAneM ve pada (smArikA) (4) naI duniyA, indaura 2 maI 1999 evaM 4 maI 1999 yA paise ke AkAMkSI nahIM the| ve maMtrI bana sakate the. (5) sanmativANI, jUna 1999 (6) ahiMsA sandeza, jUna 1999 kalama kA saudA kara karor3oM kamA sakate the, lekina / (7)DaoN0 kailAza nArada dvArA preSita paricaya yaha to unakA svabhAva hI nahIM thaa|' zrI hukmIcaMda poravAla ____ harSa kA viSaya hai ki kRtajJa rASTra ne nArada jI rAnApura, jilA-jhAbuA (ma0pra0) nivAsI aura kI smRti ko cirasthAyI banAne ke lie Thosa kArya indaura pravAsI zrI hukmIcaMda poravAla, putra-zrI bhAgIratha kiye haiN| zAsakIya vikToriyA aspatAla jabalapura meM poravAla kA janma 28 pharavarI 1923 ko huaa| For Private And Personal Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 386 svataMtratA saMgrAma meM jaina 1947 meM dezI rAjya loka pariSad dvArA calAye gaye kI pairavI karane ke lie bAbU melArAma va kAzIrAma Andolana meM Apane bhAga liyA thaa| zAsana ne prazasti karnIvAla vakIla the| bAbU melArAma ke eka ghaNTA patra pradAna kara Apako sammAnita kiyA thaa| vahasa karane ke bAda mukadame kI sunavAI se eka ghaNTA A0-(1) ma0 pra0 sva0 sai0, bhAga-4, pRSTha-149 pahale hI hameM barI kara diyA gayA thaa|' zrI lAlA hulAzacaMda jaina 1930 meM nakur3a tahasIla meM sarakAra kI ora se hai eka amana sabhA banAI gaI thii| jisameM lAlA AjAdI ke kAma ko hI apanA kAma mAnane kulabantarAya, lAlA nArahasiMha, abdula vahIda khA~ va vAle zrI hulAza caMda jaina rAmapuramanihArana, Apa agragaNya the| 1930 meM hI namaka Andolana ke jilA-sahAranapura (u0pra0) ke nivAsI the| 1917 meM samaya 2 se 4 sitambara ko debavanda meM eka kAMgresa kA ve rAjanIti meM Aye aura gokhale ke 'bhArata sevaka Ayojana kiyA gayA thA jisakI samApti ke bAda zrI samAja' (sarvenTsa oNpha iNDiyA sosAyaTI) ke sadasya kanhaiyAlAla mizra prabhAkara, bAbU Ananda prakAza, zrI bana gye| 1922 meM gayA kAMgresa adhivezana meM ve jile mAmacaMda jaina Adi ke sAtha Apako giraphtAra kara ke pratinidhi ke rUpa meM gaye the| asahayoga Andolana liyA gayA thaa| bAda meM gAMdhI iravina samajhautA hone ke ke samaya Apane begAra ke viruddha Andolana kiyA thaa| bAda Apa mukta hue the| 3-2-1975 ko diye eka sAkSAtkAra meM Apane kahA jaina saMdeza ke anusAra 1942 meM bhI kAphI dina thA ki- 'begAra na karane para mujha para mukadamA calAyA Apako jela meM bitAnA par3e the| gayA thaa| maiM, omI akhtAra, ror3Amala akhtAra aura A0-(1) jai0 sa0 rA0 a0 (2) sa0 sa0, bhAga-1, gaMgAviSNu cAroM para mukadamA calA thA isa mukadame pRSTha-142, 177, 179 evaM 550 (3) u0 pra0 jai0 dha0, pRSTha-86 000 For Private And Personal Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTa-eka saMvidhAna sabhA aura jaina kisI bhI deza kA rASTrIya dhvaja, rASTrIya gAna aura rASTrIya saMvidhAna usa deza kI AtmA hote haiN| pUrNa prabhutAsampanna lokatantrAtmaka dezoM meM jahA~ bhI likhita saMvidhAna haiM, vahA~ unakA nirmANa janatA ne prAyaH saMvidhAna sabhAoM ke mAdhyama se hI kiyA hai| bhAratIya saMvidhAna nirmANa kI kahAnI bahuta purAnI nahIM hai| AjAdI ke Andolana ke samaya, bhAratIyoM dvArA hI bhArata kA saMvidhAna banAne kI mAMga samaya-samaya para kI jAtI rahI hai| svarAjya aura svazAsana kI mAMga ke pIche yaha vicAra bhI kisI na kisI rUpa meM rahA thA ki bhAratIya hI apanI vaidhAnika vyavasthA kA nirmANa kreN| __ bhAratIyoM dvArA bhArata kA saMvidhAna banAye jAne kI spaSTa mAMga sarvaprathama mahAtmA gAMdhI ne 5 janavarI 1922 ko kI thii| 1924 meM paM0 motIlAla neharU ne "rASTrIya mAMga'' nAma se prakhyAta prastAva prastuta kiyA thA, jisameM gavarnara janarala se bhArata meM pUrNa uttaradAyI zAsana kI sthApanA karane ke uddezya se bhArata ke lie eka saMvidhAna kI yojanA saMstuta karane kI mAMga kI gaI thii| briTiza sarakAra ne 1927 meM sara jaoNna sAimana kI adhyakSatA meM eka "bhAratIya saMvidhi Ayoga" kI sthApanA kI thI, jise "sAimana kamIzana" ke nAma se jAnA jAtA hai| isa kamIzana meM eka bhI bhAratIya nahIM thA, ataH isakA vyApaka virodha huA, pariNAma- svarUpa 1927 meM hI kAMgresa ke bambaI aura madrAsa adhivezanoM meM eka prastAva pAsa huA, jisake anusAra-'kA~gresa kAryakAriNI ko kendrIya tathA prAntIya vidhAna maNDaloM ke nirvAcita sadasyoM tathA vibhinna daloM ke netAoM se milakara eka "svarAjya saMvidhAna" banAne kA adhikAra sauMpA gayA thaa|' 1928 meM paM0 motIlAla neharU kI adhyakSatA meM banI samiti ne bhI saMvidhAna nirmANa kI ceSTA kI thii| 1934 meM svarAjya pArTI ne AtmanirNaya ke adhikAra hetu ekamAtra upAya ke rUpa meM bhAratIya pratinidhiyoM kI eka saMvidhAna sabhA bulAne kA sujhAva diyA thaa| kAMgresa ne bhI isakA pUrA samarthana kiyA thaa| dvitIya vizvayaddha ke daurAna kAMgresa ne 14 sitambara 1939 ke apane eka prastAva meM pana: saMvidhAna sabhA kI mAMga dohraayii| 1942 meM sara sTepharDa kripsa ne vizvayuddha kI samApti ke bAda saMvidhAna sabhA kI sthApanA kA vicAra spaSTarUpeNa svIkAra kiyA thaa| 1942 ke 'bhArata chor3o prastAva' meM bhI kAMgresa ne ghoSaNA kI thI ki-'svAdhInatA ke bAda kAryakArI sarakAra eka saMvidhAna sabhA banAkara deza ke lie saMvidhAna bnaayegii|' 19 sitambara 1945 ko vAisarAya vevela ne ghoSaNA kI thI ki-'sarakAra zIghra hI saMvidhAna sabhA kA Ayojana karanA cAhatI hai, kintu isase pUrva kendrIya aura prAntIya vidhAna maNDaloM ke cunAva jarUrI haiN|' / ____1945 ke anta meM kendrIya sabhA aura 1946 ke prArambha meM prAntIya vidhAna maNDaloM ke cunAva hue| 16 maI 1946 ko prakAzita apanI yojanA meM "maMtrI mizana' ne spaSTa kara diyA thA ki usakA uddezya-"eka aisI vyavasthA ko Arambha kara denA hai jisake dvArA bhAratIya bhAratIyoM ke lie saMvidhAna banA skeN|" isa yojanA ke anusAra briTiza bhArata ke lie 296 aura dezI rAjyoM ke lie 93 sthAna rakhe jAne the| tadanusAra briTiza bhArata ke sadasyoM ke 1946 meM saMvidhAna sabhA ke lie cunAva hue| For Private And Personal Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 388 svataMtratA saMgrAma meM jaina saMvidhAna sabhA meM sabhI rAjanaitika daloM ke pramukha netA, sabhI jAtiyoM aura dharmoM ke loga, vakIla, DaoNkTara, zikSAvid, udyogapati, vyApArI, zramika pratinidhi, lekhaka, patrakAra Adi the| deza kI gaNamAnya mahilAyeM bhI yahA~ virAjamAna thiiN| 9 disambara 1946 ko saMvidhAna sabhA kA vidhivat udghATana huaa| DaoN0 rAjendra prasAda sabhA ke adhyakSa cune gye| dezI rAjyoM ke pratinidhi bhI kramaza: Ate gye| isa prakAra 15 agasta 1947 taka sabhA pUrNa rUpa se prabhutAsampanna saMsthA bana gyii| DaoN0 ambeDakara prArUpa samiti ke adhyakSa cune gye| saMvidhAna sabhA lagabhaga 3 varSa (2 varSa 11 mahIne 17 dina) kAryarata rhii| usake kula / / satra hue aura 165 baiThakeM huiiN| prArUpa samiti kI 141 baiThakeM huiiN| spaSTa hai ki hamArI saMvidhAna sabhA ne bahuta hI kama dinoM meM apanA saMvidhAna banA liyA thaa| saMvidhAna sabhA ke antima dina 24 janavarI 1950 ko sabhI sadasyoM ke hastAkSara hue| saMvidhAna kI tIna pratiyoM, eka hastalikhita aMgrejI kI, eka chapI aMgrejI kI va eka hastalikhita hindI kI prati para sabhI sadasyoM ne hastAkSara kiye| aMgrejI kI prati dekhane kA saubhAgya hameM bhI milA hai, pUrI prati citroM se susajjita kI gaI hai| citroM ke mAdhyama se kramazaH pUrA itihAsa darzAyA gayA hai| prathama pRSTha para mohanajodar3o se prApta usa sIla ko darzAyA gayA hai, jisa para eka baila aMkita hai| pRSTha 63 para bhagavAn mahAvIra kA citra aMkita hai| pRSTha 151 para mahAtmA gAMdhI ko tilaka karatI eka mahilA citrita hai, jo sambhavataH gAMdhI jI kI dANDI yAtrA ke samaya kA hai| dhyAtavya hai ki gAMdhI jI kI dAMDI yAtrA ke samaya mahilAoM kA netRtva saralA devI sArAbhAI (jaina) ne kiyA thaa| . saMvidhAna-sabhA meM vibhinna prAntoM se cune hue pratinidhiyoM meM kucha jaina dharmAvalambI bhI the| pichale pRSThoM meM saMvidhAna sabhA ke sadasya zrI ajita prasAda jaina, zrI kusumakAnta jaina, zrI balavanta siMha mehatA aura zrI ratanalAla mAlavIya kA paricaya diyA jA cukA hai| saMvidhAna sabhA ke eka aura jaina sadasya zrI bhavAnI arjuna khImajI kA paricaya yahA~ prastuta hai| kaccha prAnta kI ora se saMvidhAna sabhA ke sadasya rahe zrI bhavAnI yA bhavana jI arjuna khImajI saMvidhAna sabhA meM bhAratIya vyApArI varga kA bhI pratinidhitva karate the| kAMgresa ke nirmANa meM ApakA bhArI yogadAna thaa| ApakA janma 'khAma gA~va' meM huA thaa| yUropa kI yAtrA se Apako saMsAra kI vividha pravRttiyoM aura samasyAoM kA jJAna huA thaa| ___1930 ke Andolana ne mAnoM ApakA jIvana hI badala DAlA thaa| tabhI se Apa vyApAra ke sAtha-sAtha rAjanIti evaM sArvajanika kAryoM meM saMlagna ho gye| ApakA ruI kA vyApAra thaa| 1930 meM bahiSkAra Andolana meM jaba Apako giraphtAra kiyA gayA to ruI bAjAra meM gatirodha paidA ho gayA, phalata: Apako avilamba rihA kara diyA gyaa| zrI khImajI tatkAlIna bambaI kaoNTana marceNTa va mukaddama aisosiezana li0 ke adhyakSa, IsTa iNDiyA kaoNTana esosiezana ke nidezaka tathA aneka dAtavya zikSA saMsthAoM ke TrasTI bhI rahe the| 1940 ke vyaktigata satyAgraha meM Apa eka varSa jela meM rahe the| 1942 ke Andolana meM bhI Apako 2 varSa taka najarabanda rahanA par3A thaa| gAMdhI jI aura saradAra ballabha bhAI paTela se Apake ghaniSTha sambandha the| For Private And Personal Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 389 'jaina sandeza' rASTrIya aMka (23 janavarI, 1947) Apake viSaya meM likhatA hai-"gAMdhI jI Apake vicAroM meM dRr3ha niSThA, esa0 ke0 pATila Apa meM vizvasta sAthI ke yogya guNa aura saradAra ballabha bhAI paTela ApameM apane vicAroM ko kAryAnvita karane ke yogya parakhI huI pratibhA pAte haiN| aneka sArvajanika dAyitvoM kA bhAra vahana karate hue bhI Apa jaina samAja kI aneka dhArmika, dAtavya aura zikSA saMsthAoM ke padAdhikArI TrasTI haiN|" (pRSTha 92) 000 hA rahA thaa| cAdara tIna hajAra kI AjAda hinda phauja ke jAMbAja sainikoM ko mukadameM kI pairavI ke lie detA hU~ aura mana se baMdI banAyA jA cukA thaa| una para lAla kile meM paramAtmA kA smaraNa karate hue vizvAsa karatA hU~ rAjadroha kA mukadamA cala rahA thaa| deza bhara meM ki sainika avazya hI kArAgAra se mukta hoNge|" asAdhAraNa uttejanA, gusse aura joza kI eka anta meM usa cAdara kI nIlAmI kI gaI jo lahara daur3a gaI thI, pariNAmasvarUpa aneka sthAnoM usa saste jamAne meM bhI tIna hajAra meM bikii| sAdha para vidroha hue| mukadameM ke lie kAphI dhana kI ka kI bhAvanA kA phala yaha huA ki zIghra hI AvazyakatA thI, ataH jagaha-jagaha dhana ekatrita AjAda hinda phauja ke sainika mukta kara diye gye| karane ke lie sabhAyeM ho rahI thiiN| ye sAdhaka the kSu0 gaNeza prasAda varNI, jo bAda. meM "jaina jagata ke gAMdhI" nAma se vikhyAta hue aura madhya pradeza (tatkAlIna vindhya pradeza) kI jinhoMne lagabhaga DhAI sau skUloM kI sthApanA kI saMskAradhAnI jabalapura meM prasiddha sAhityakAra evaM tathA aneka graMtha likhe| rAjanItijJa paM0 dvArakA prasAda mizra kI adhyakSatA meM "AjAda hinda phauja" kI sahAyatArtha eka sabhA "varNI jI" kA janma 1874 I0 meM kA Ayojana kiyA gyaa| isI sabhA meM do cAdara haserA (vartamAna-lalitapura jilA) u0pra0 meM eka vaiSNava parivAra meM huaa| ghara ke pAsa sthita jaina dhArI eka sAdhaka bhI baiThA thaa| sabhI apanA krama mandira ke cabUtare para par3hI jAne vAlI jaina rAmAyaNa Ane para bolate jA rahe the aura kucha rAzi dete jA __ (padma purANa) ko sunakara ve vaiSNava se jaina rahe the| aMta meM isa sAdhaka kI bhI bArI aaii| bane aura gahana adhyayana kI lAlasA meM banArasa, mAtra do cAdara parigraha rakhane vAlA detA bhI to / // jayapura, kalakattA, sAgara Adi dazAdhika sthAnoM kyA? para deza kI AjAdI kI utkaTa lAlasA para adhyayana kiyaa| banArasa meM mAtra eka rupaye use lagI thI, sAdhaka ne apanA bhASaNa pUrNa kiyA ke dAna se unhoMne 1905 meM syAdvAda mahAvidyAlaya aura kahA-"mere pAsa dene ko kucha dravya to hai kI sthApanA kI jisake ve saMsthApaka aura prathama nahIM, kevala do cAdareM haiM, inameM se eka cAdara vidyArthI the| For Private And Personal Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra pariziSTa-do www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AjAda hinda phauja aura jaina bhAratIya svAtantrya samara kI gAthA taba taka apUrNa hI kahI jAyegI jaba taka usameM netAjI subhASacandra bosa aura unakI AjAda hinda phauja kA jikra na ho| 1942 ke bhArata chor3o Andolana se briTiza hukUmata Dara gaI thI aura use lagane lagA thA ki hameM bhArata chor3anA par3egA, kintu phira bhI kisI taraha vaha lar3akhar3Ate paira jamAne kI koziza kara rahI thii| idhara AjAda hinda phauja kI krAntikArI gatividhiyoM se bhI vaha pUrI taraha ghabarA gii| ina sabakI pariNati 1947 meM deza kI AjAdI ke rUpa meM huI / 1942 ke Andolana ke samaya bhArata meM krAntikAriyoM ko jisa taraha kI krUra sajAyeM dI jA rahI thIM unheM dekhate hue kaI krAntikArI jApAna, cIna, malAyA, barmA Adi dezoM kI ora cale gaye the aura vahIM se apanI krAntikArI gatividhiyoM kA saMcAlana kara rahe the| prasiddha krAntikArI rAsa bihArI bosa ne jApAna meM zaraNa lI thii| dvitIya vizvayuddha ke daurAna jaba jApAna ne mitra rASTroM ke viruddha yuddha kI ghoSaNA kI taba Tokiyo meM eka sammelana meM rAsa bihArI bosa kI adhyakSatA meM eka kameTI banAI gaI aura nirNaya liyA gayA ki barmA, malAyA, thAIlaiNDa Adi dezoM meM bhI bhAratIya svatantratA Andolana calAyA jaaye| jApAnI phaujeM jaba malAyA kI ora bar3hIM aura siMgApura meM aMgreja hAra gaye taba vijetA jApAnI mejara phUjIvArA ne bhAratIya phaujoM ko sambodhita karate hue kahA thA ki - 'jApAna bhArata ke viruddha nahIM hai ataH bhAratIya sainika hamAre yuddha bandI nhiiN|' taba kaipTana mohana siMha aura jJAnI prItama siMha bhAratIya phaujoM ke kamANDara banA diye gaye aura unhoMne jApAna kI sahAyatA se bhArata ko AjAda karAne kA prayatna prArambha kara diyaa| tabhI malAyA meM rahane vAle bhAratIyoM ne bhI " iNDiyA iMDipeMDeMsa lIga" nAmaka saMsthA kI sthApanA kii| isI lIga ke niyantraNa meM " AjAda hinda senA" saMgaThita karane kA nirNaya liyA gyaa| kaipTana mohana siMha isake kamANDara banAye gaye aura bIsa hajAra sainika isameM zAmila ho gye| isI samaya subhASacandra bosa gupta rIti se bhArata se Tokiyo phuNce| rAsa bihArI bosa ne siMgApura meM ghoSaNA kara dI ki - ' aba Age bhAratIya svatantratA saMgrAma kA netRtva subhASacandra bosa kreNge| ' 26 jUna 1943 ko subhASacandra bosa ne Tokiyo reDiyo se pravAsI bhAratIyoM ke nAma apanA pahalA bhASaNa prasArita kiyaa| bIsa hajAra bhAratIya sainikoM kI zAnadAra pareDa meM unheM salAmI dI gii| isa samAroha meM jApAnI pradhAnamaMtrI bhI upasthita hue the| subhASacandra bosa ne " AjAda hinda phauja " ke nAma kI prasiddha apIla prakAzita kI, jisake anta meM unhoMne kahA thA - " tuma mujhe khUna do maiM tumheM AjAdI duuNgaa|" isI ke bAda sabhI ne subhASacandra bosa ko "netAjI " upanAma se pukAranA prArambha kara diyA thaa| jo loga senA meM nahIM the unhoMne dhana se va anya prakAra se phauja kI sahAyatA karanA prArambha kara diyaa| AjAda hinda phauja meM jainiyoM ne bhI bar3ha-car3hakara sahayoga diyA thaa| dhana-dhAnya kI aparimita sahAyatA isa samAja ne kI thii| netAjI subhASacandra bosa ke nijI cikitsaka rahe karnala DaoN) rAjamala kAsalIvAla apanI aMgreja senA kI karnalI chor3akara AjAda hinda phauja meM sammilita ho gaye the| (inakA paricaya pIche diyA jA cukA hai) For Private And Personal Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 391 jaisA ki hama Upara likha cuke haiM ki jo pravAsI bhAratIya phauja meM zAmila nahIM ho sake unhoMne dhanAdi dekara AjAda hinda phauja kI sahAyatA kI thii| aise vyaktiyoM meM barmA meM vyApAra ke lie gaye eka prakhyAta jaina udyogapati zrI caturbhuja sundara jI dozI ke yuvA choTe bhAI zrI maNilAla dozI kA nAma agragaNya hai| maNilAla jI netAjI ke caraNoM meM apanA sarvasva samarpaNa kara AjAda hinda phauja meM zAmila ho gye| ve phauja meM eka dAyitvapUrNa vibhAga ke mantrI rhe| jaba barmA jApAna ke adhikAra se nikalakara puna: aMgrejoM ke adhikAra meM AyA to barmA sarakAra ne Apako giraphtAra karake raMgUna jela meM DAla diyaa| AjAda hinda phauja ke tamAma kaidI rihA ho jAne ke bAda bhI barmA kI aDiyala sarakAra ne dozI jI ko rihA nahIM kiyA, phalata: zrI zaraccandra bosa ke netRtva meM eka joradAra Andolana huA aura bhArata se unakI pairavI karane ke lie prasiddha vakIla zrI ke) ema) munzI aura mi0 ke0 epha narImana gaye / anta meM barmA sarakAra ne dozI jI ko rihA kiyaa| nau julAI 1943 ko netA jI ne eka vizAla janasabhA meM mahilAoM ko bhI AjAdI kI lar3AI meM bhAga lene ke lie Amantrita kiyA, phalataH " rAnI jhaoNsI rejImenTa" kI sthApanA huii| akTUbara, 1943 meM siMgApura meM mahilA kaimpa lagA, phira malAyA va barmA ke anya bhAgoM meM bhI kaimpa lge| inameM mahilAoM ko cikitsA, narsiMga, Drila, nakze dekhanA, yuddha-takanIka, zastra-saMcAlana Adi senA ke sabhI kSetroM kA prazikSaNa diyA jAtA thaa| AjAda hinda phauja kI asthAI sarakAra ke nau vibhAgoM meM nArI kalyANa bhI eka vibhAga rakhA gayA thaa| vaha vibhAga lephTinenTa karnala va rAnI jhaoNsI rejImenTa kI kamAnDenTa lakSmI svAmInAthan (samprati zrImatI lakSmI sahagala) ko diyA gayA thaa| tatkAlIna lokapriya aura prasiddha cikitsaka DaoN0 prANajIvana mehatA kI putrI ramA bahana aura putravadhu zrImatI lIlAvatI bahana AjAda hinda phauja kI "rAnI jhA~sI rejImenTa" meM sammilita ho gayI thiiN| 'jaina sandeza', rASTrIya aMka (23 janavarI 1947) ne zrImatI lIlAvatI bahana aura ramA bahana kI kahAnI unhIM ke zabdoM prakAzita kI thI, jise hama yathAvata sAbhAra yahAM de rahe haiM zrImatI lIlAvatI bahana :- jaba briTizoM ne raMgUna chor3a diyA aura jApAniyoM ne raMgUna para adhikAra jamA liyA taba kucha samaya ke lie andhAdhundhI maca gayI thii| kaI mAsa taka bhAratIya striyA~ ghara se bAhara nahIM nikala sakIM thiiN| hamane apane makAna para eka borDa lagA diyA thA jisa para likhA thA ki- " isa ghara meM mahAtmA gAMdhI, paM0 javAhara lAla neharU tathA anya bhAratIya netA Akara utare the| isa ghara meM nezanalisTa bhAratIya rahate haiN|" ise paDhakara jApAnI soljara hameM kabhI kisI bhI taraha se hairAna nahIM karate the / zrI subhASa bAbU ne malAyA aura barmA meM " AjAda hinda phauja " aura "jhaoNsI kI rAnI rejImainTa " sthApita karane ke lie bhASaNa diye taba hamArA sArA parivAra unake bhAratIya svAtantrya saMgha meM sammilita ho gayA / 21 akTUbara 1943 ko barmA aura malAyA meM " jhaoNsI kI rAnI rejImenTa" sthApita karane kA kArya pUrA huaa| raMgUna meM 10 bAlakoM ko lekara mere hAtha se kaimpa kA udghATana huA thaa| jaba rAta-dina bama varSA hotI thI taba bhI AvazyakatA hone para hama khule maidAna meM hathiyAroM ke sAtha susajjita hokara khar3I rahatI thiiN| hama ghAyaloM kI sevA suzruSA karane aura aspatAla le jAne kA kAma karatI thiiN| merA mukhya kAma sabere 11 baje se zAma 5 baje taka ghara-ghara jAkara striyoM, lar3akiyoM aura puruSoM ko AjAda hinda phauja meM sammilita hone ke lie samajhAnA thaa| For Private And Personal Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 392 svataMtratA saMgrAma meM jaina ramA bahana:-hamArA kaimpa miliTrI kaimpa thA, usameM hameM pratyeka prakAra kA zastra-saMcAlana aura anuzAsana-pAlana sikhAyA jAtA thaa| jhAMsI kI rAnI rejImenTa meM do vibhAga the| eka yuddha vibhAga aura dUsarA narsiMga vibhaag| yuddha vibhAga meM hameM miliTrI Drila, rAyaphala ke prekTiMsa, pistaula calAnA, TomIgana calAnA tathA mazInagana calAnA sikhAyA jAtA thaa| morce para AkramaNa karanA aura AtmarakSA karanA bhI sikhAyA jAtA thaa| narsiMga vibhAga meM ukta zikSA prApta bAlakoM ko rakhA jAtA thaa| hameM ghAyaloM kI davA-dArU aura sevA-suzruSA karanA sikhAyA jAtA thaa| hameM ghaMToM khar3e rahakara ghAyaloM kI sevA karanI hotI thii| prAyaH sabhI bahineM kaimpa meM rahakara kAma karane kI apekSA yuddha kSetra meM jAkara lar3ane ko adhika Atura rahatI thiiN| ve saba prasanna thIM, isa AzA ko lekara ki unake dvArA bhArata svatantra hogaa| 000 AzAzAha mevAr3a ke itihAsa meM AzAzAha aura usakI vIra mAtA kA nAma amara hai| mahArANA ratnasiMha kI mRtyu ke bAda usakA choTA bhAI vikramAjIta gaddI para baiThA kintu vaha ayogya thA aura usakA choTA bhAI udayasiMha nanhA baalk| ataH saradAroM ne vikramAjIta ko gaddI se utArakara dAsIputra banavIra ko rANA banA diyaa| banavIra ne vikramAjIta kI hatyA kara jaba udayasiMha kI hatyA karanI cAhI to pannA dhAya apane putra kA balidAna dekara udayasiMha ko bAhara le aaii| pannA dhAya Azraya kI khoja meM aneka sAmanta-saradAroM ke pAsa bhaTakI, para atyAcArI banavIra ke bhaya se Azraya dene ke lie koI taiyAra nahIM huaa| antataH vaha kumbhalamera pahu~cI, jahA~ kA durgapAla AzAzAha (jaina) thaa| AzAzAha bhI jaba apanI asamarthatA jAhira karane lagA to usakI vIra mAtA kupita hokara siMhanI kI bhA~ti AzAzAha para jhapaTI aura kahA-"tUM kaisA putra hai! jo vipatti ke samaya bhI kisI ke kAma nahIM AtA, eka mAtA putra kA balidAna dekara udayasiMha ko bacA lAI aura tU usakI rakSA bhI nahIM kara sktaa| tujhe jIne kA koI adhikAra nhiiN|" AzAzAha gadgada hokara vIra jananI ke caraNoM meM gira pdd'aa| AzAzAha ne kumAra ko apanA bhatIjA yA bhAnajA kahakara prasiddha kiyaa| kucha kAla ke bAda udayasiMha ne anya sAmantoM kI sahAyatA se cittaur3a kA siMhAsana prApta kara liyaa| For Private And Personal Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTa-tIna svatantratA saMgrAma aura jaina patrakAritA Adhunika yuga meM patrakAritA kA mahattva spaSTa hai| patra-patrikAyeM vyakti aura vyakti tathA zAsaka aura zAsya ke bIca meM jana-samparka kA sabase bar3A mAdhyama haiN| mahAtmA gAMdhI ne patra-patrikAoM ke tIna uddezya batAye the| prathama janatA kI icchAoM-vicAroM ko samajhanA aura unheM vyakta karanA, dvitIya vAMchanIya bhAvanAoM ko jAgRta karanA aura tRtIya sArvajanika doSoM ko nirbhayatA pUrvaka prakaTa krnaa| sAmAjika/sAMskRtika/dhArmika/ Arthika dRSTi se patra-patrikAoM kA jitanA mahattva hai usase bhI adhika rAjanaitika dRSTi se hai| AjAdI se pUrva kI patrakAritA rASTrIya Andolana ke prati pUrI taraha samarpita thii| tatkAlIna patrakAritA eka prakAra se rASTrIya Andolana ke hI vikAsa kI kahAnI hai| patra-patrikAoM ke isI mahattva ko spaSTa karate hue gAMdhI jI ne kahA thA-"merA khyAla hai ki aisI koI bhI lar3AI, jisakA Adha para Atmabala ho akhabAra kI sahAyatA ke binA nahIM calAI jA sktii| agara maiMne akhabAra nikAlakara dakSiNa aphrIkA meM basI huI bhAratIya jamAta ko usakI sthiti na samajhAI hotI aura sArI duniyAM meM phaile hue bhAratIyoM ko dakSiNa aphrIkA meM kyA kucha ho rahA hai, isase 'iNDiyana opiniyana' ke sahAre avagata na rakhA hotA to maiM apane uddezya meM saphala nahIM ho sakatA thaa| isa taraha mujhe bharosA ho gayA hai ki ahiMsaka upAyoM se satya kI vijaya ke lie akhabAra eka bahuta hI mahattvapUrNa aura anivArya sAdhana hai|" (sAMskRtika cetanA aura jaina patrakAritA, pRSTha-222) jaina patra-patrikAyeM rASTrIya Andolana meM svAtantrya kI bhAvanA jAgRta karane meM bhI pIche nahIM rahI thiiN| yaha kahanA kaThina hai ki pahalA jaina patra kauna hai? aba taka prApta aMkoM aura ullekhoM ke AdhAra para sarva prathama jaina patra gujarAtI mAsika "jaina divAkara" thA, jo ahamadAbAda se chagana lAla umeza canda dvArA 1875 I0 meM prakAzita huA thA aura lagabhaga 10 varSa bAda banda ho gayA thaa| hindI bhASA meM nikalane vAlA prathama jaina patra caudharI paM0 jIyAlAla jaina jyotiSI dvArA pharrUkhanagara se 1884 I0 ke Arambha meM "jaina" (sAptAhika) nAma se prakAzita huA thaa| kucha samaya bAda unhoMne urdU meM "jIyAlAla prakAza' nikAlanA zurU kiyA thaa| 1884 meM hI sitambara mAsa meM zolApura se seTha rAvajI hIrAcanda nemacanda dozI ne marAThI-gujarAtI-hindI mAsika "jaina bodhaka' prakAzita kiyaa| DaoN0 jyoti prasAda jaina ne likhA hai-"jaina bodhaka" marAThI kA to sarvaprathama jaina patra-purakhA hai hI vartamAna jaina patra-patrikAoM meM sarvAdhika prAcIna hai aura ine gine sarvAdhikajIvI bhAratIya patroM meM se bhI eka hai| (dra0 tIrthaMkara, agasta-sita0 1977, pRSTha 10) vizva meM Atma svAtantrya/vyakti svAtantrya kI ghoSaNA karane vAlA dharma 'jaina dharma' hai| yahA~ pratyeka jIva apane karma kA kartA aura bhoktA svayaM hai aura karma karane aura karmaphala bhogane meM svtntr| vyApaka artha meM dekheM to yahA~ mukti kA artha hI svatantratA hai| koI bhI saMskRti/dharma/darzana rAjanaitika parAdhInatA kI avasthA meM phala-phUla nahIM sakatA, isIlie jaina samAja ne kaMdhe se kaMdhA milAkara svatantratA Andolana meM bhAga liyA For Private And Personal Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 394 svataMtratA saMgrAma meM jaina aura deza kI AjAdI kA mArga prazasta kiyaa| jaina patra-patrikAyeM bhI isa dizA meM pIche nahIM rahIM / paratantratA ke jamAne meM bhI jaina patra-patrikAyeM svatantratA ke sAtha nirbhaya hokara svatantratA kA samarthana karatI rahIM / vizvazAnti, svatantratA aura rASTrIya bhAvanA ke jAgaraNa meM jaina patrikAyeM sadaiva apanA dAyitva nibhAtI rahIM / svadezI kI bhAvanA ko pracArita karane ke lie to usane vijJApana taka prakAzita kiye| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaina patra-patrikAyeM pUrva se pazcima aura uttara se dakSiNa, sarvatra prakAzita hotI rahIM aura lagabhaga 8-10 bhASAoM meM inakA prakAzana hotA A rahA hai| maNipura meM hindI patrakAritA kA zrIgaNeza dvitIya vizva yuddha ke daurAna yuddha kI khabaroM ke lie eka jaina pujArI ne kiyA thA ( dra0 kAdambinI, pharavarI 1996, pRSTha 42 para DaoN) devarAja kA lekha "maNipura kI hindI patrakAritA " ) | hindI ke prathama vaiyAkaraNa aura jIvaTa patrakAra AcArya kizorI dAsa vAjapeyI kA svAtantrya samara meM bhAga lene ke kAraNa jo gopanIya sammAna huA thA vaha eka jaina, zrI ugrasena jaina, ke ghara para huA thA, (dra) kAdambinI, sitambara 1995, pRSTha - 5 ) 1900 I0 se anavarata prakAzita hone vAlA "jainamitra" yadyapi dhArmika patra hai kintu usameM rASTrIya mahattva ke samAcAra na sirpha surkhiyoM meM prakAzita hue haiM, apitu una para nirbhIka TippaNiyA~ bhI likhI gayI haiN| isake sampAdaka rahe paM0 parameSThIdAsa rASTrIya Andolana meM aneka bAra jela yAtrA kara cuke the| patra ke 10 janavarI 1927 ke aMka meM prakAzita rASTrIya bhAvanA se ota-prota paMktiyA~ draSTavya haiM sara na rahe, sAmAna rahe yA sAja rhe| AjAda rahe, mAtA ke sara para tAja rahe / / "merI jAna rahe phakata hinda merA ye kisAna mere khuzahAla raheM, pUrI hobe phasala sukha kAja rhe| mere bhAI vatana pe nisAra rahe, merI mA~ bahanoM kI lAja rahe / / merI gAya rahe mere baila raheM, ghara-ghara meM bharA saba nAja rhe| gAre (khaddara) kA kaphana ho mujhape par3A, bande mAtaram AbAda rhe|| " isI patra ke 6 janavarI 1907 ke aMka meM vividha samAcAra ke antargata sUrata meM kAMgresa ke adhivezana kA varNana vistAra se chapA thA / svadezI kI bhAvanA ke pracAra meM to patra ne apanI viziSTa bhUmikA nibhAI thii| adhikAMza aMkoM meM etadviSayaka sAmagrI prakAzita hotI thii| 15 navambara 1923 ke aMka meM prakAzita svadezI kA vijJApana draSTavya hai " 'agara Apa sacce ahiMsA vrata ke pAlaka haiM agara Apa sacce svadeza bhakta haiM to vinoda milsa ujjaina kA zuddha - jisameM jAnavaroM kI carabI nahIM lagAI jAtI svadezI - jo dezI kArIgara, ruI va deza ke dhana se banA hai, kapar3A pahaniye aura dhana va dharma bcaaiiye| For Private And Personal Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa ___ 395 patA-vinoda milsa, ujjaina" eka anya vijJApana bhI dekheM "bhAratIya kArIgarI kI madada karo-'' "jahA~ meM gara vatana kI lAja rakhanI ho to lAjima hai| svadezI vastra para hara eka bazara saujAM se zaidA ho|| jaina mitra ke niyamita prakAzana ke sandarbha meM tIrthaMkara (agasta-sitambara 1977, pRSTha-160) likhatA hai "lar3AI ke jamAne meM aneka patroM ne presa kI avyavasthA se apanA prakAzana banda kiyA, kitanoM hI ne kAgaja ke abhAva meM gaharI nIMda le lI, para "mitra" barAbara prakaTa hotA rhaa| kApaDiyA jI sUryodaya kI taraha niyamita patrakAritA meM vizvAsa rakhate haiN|" bhA0 di) jaina mahAsabhA kA mukha patra "jaina gajaTa" 1895 meM prArambha huA thA, patra ne apane sampAdakIyoM meM svadezI kA khUba pracAra kiyaa| 16 mArca 1905 ke aMka meM likhA gayA hai ki-'hameM apane deza meM itane kArakhAne lagAnA cAhie jisase videzoM se mAla maMgAne kI AvazyakatA hI na pdd'e|' isa patra ne 1947 ke vividha aMkoM meM pAkistAna ke jaina mandiroM ke vinAza kI jAnakArI pAThakoM ko dI thii| devabanda (u0 pra0) se prakAzita hone vAle "jaina pradIpa'' (urdU) kA udaya to mAnoM videzI zAsana se mukti dilAne ke lie hI huA thaa| isake sampAdaka zrI jyoti prasAda jaina rASTrIya bhAvanAoM se ota-prota the, unhoMne patra ke apraila 1930 tathA maI-jUna 1930 ke aMkoM meM bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA gAMdhI" zIrSaka lekha urdU meM likhaa| lekha kA sArAMza thA ki-"jaise mahAvIra ne yajJoM se mukti dilAI vaise hI gAMdhI jI videzI zAsakoM se mukti dilaayeN|" isa para patra kI jamAnata jabta hone kI naubata aaii| kalakTara ne bahuterA samajhAyA ki-"Apa mere pitA ke mitra haiM, Apa itanA likhakara de do ki mere likhane kA bhAva vaha nahIM jo sarakAra ne samajhA hai, bAkI maiM dekha lU~gA" para jyoti prasAda jI ne kahA-"maiM jhUTha kaise likha dU~, merA bhAva vahI hai jo sarakAra ne samajhA hai|'' anta meM lekha aura jamAnata jabta ho gaI aura patra kA prakAzana bhI banda ho gyaa| zrI kulabhUSaNa jI ne puna: usakA prakAzana prArambha kiyA hai| kucha jaina patroM ne to aMka hI nahIM apane vizeSAMka bhI svAdhInatA para nikAle, inameM "jaina prakAza" kA nAma agragaNya hai| patra ne 25 navambara 1930 ko apanA rASTrIya aMka nikaalaa| bhAratIya svatantratA saMgrAma kA vaha aitihAsika kAla thaa| mahAtmA gAMdhI ke netRtva meM usa samaya asahayoga Andolana cala rahA thA, aise meM rASTrIya aMka nikAlanA kitane sAhasa kA kAma thaa| isake sau pRSThoM kI sAmagrI meM gujarAtI aura hindI meM svatantratA para hI pUre lekha/kavitAyeM likhI gaIM haiN| isI taraha bhA0 di0 jaina saMgha, mathurA (u0 pra0) ke mukha patra "jaina sandeza'' ne bhI 23 janavarI 1947 ko apanA rASTrIya aMka nikaalaa| aneka mahattvapUrNa lekhoM ke sAtha hI aneka jaina zahIdoM/jela yAtriyoM kA paricaya isameM hai, kavitAyeM nava-jAgRti lAne vAlI haiN| prathama pRSTha para "svAdhInatA kI pratijJA'' nAma se svatantratA ke janma siddha adhikAra kA samarthana kiyA gayA hai| rASTragIta kI tarja para eka sundara gIta bhI isameM For Private And Personal Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 396 svataMtratA saMgrAma meM jaina diyA gayA hai| patra ne apane 16 maI 1946 ke aMka meM rASTrIyatA ke viSaya meM likhA thA- " jaina samAja ne dUsare samAjoM kI taraha alaga-alaga apane rAjanItika dAve nahIM rakhe, vizeSAdhikAra mAMgakara kabhI deza kI pragati meM bAdhA nahIM pahu~cAI aura dharma saMskRti Adi kI svatantratA hote hue bhI kabhI apane lie kisI sthAna yA svatantra rASTra kI kalpanA nahIM kI / " jodhapura se prakAzita hone vAle " osavAla " ( maI 1921 ) ke aMka meM prakAzita rASTrIya gaurava se yukta eka padya draSTavya hai 44 " bar3ho - bar3ho pIche mata haTanA, bhArata kA kalyANa " Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir karo / jananI janma bhUmi caraNoM meM jIvana kA balidAna karo / / " isI taraha " taruNa osavAla" (janavarI 1940) meM prakAzita nimna paMktiyA~ bhI kitanI utpreraka haiM , mohapAza ko tor3a deza - hita, saha lo saba saMkaTa aru subhASa javAhara sama bhArata ke yuvaka vIra banate yoddhA hama svatantratA ke, dhyeya maMtra japate 'anekAnta" (samprati dillI se prakAzita ) ne apane aneka aMkoM meM gAMdhI jI ke jela jAne para patra ke varSa 1 kiraNa 6-7 meM likhA gayA hai- " 'taruNa nIMda ko chor3a pahana lo satyAgraha kA sainika veSa / kleza / / jAo / For Private And Personal Use Only jAo / / ' rASTrIyatA kA samarthana kiyA thaa| "mahAmanA niSpApa, rASTrahita jaga ke pyAre, hiMsA se atidUra, saumya bahupUjya hmaare| gAMdhI se nararatna jela meM Thela diye haiM, kyA AzA ve dhare nahIM jo jela gaye haiM / / " "vIra" (samprati naI dillI se prakAzita) jaina samAja meM sudhAravAdI patra ke nAma se prasiddha thaa| use jaina samAja ke rAjA rAmamohana rAya kahe jAne vAle bra0 zItala prasAda jI jaise samAja sudhArakoM kA sahayoga milaa| kurItiyoM unmUlana meM patra apanI upamA Apa thaa| isake sAtha yaha rASTrIya akhabAra bhI thaa| DaoN0 jayakumAra 'jalaja' ne ThIka hI likhA hai- " vIra pAThazAlAvAdI aura parIkSAphalachApU akhabAra nahIM thaa| vaha jaina hote hue bhI eka vyApaka aura udAra rASTrIya akhabAra thaa| usake sampAdaka khuda svatantratA Andolana meM sapatnIka jela jA cuke the| ve gAMdhIvAdI the| ... unakA patra unake rASTrIya vicAroM kA vAhaka bana gayA thaa| AjAdI, dezabhakti, gAMdhI, neharU, subhASa para tathA Dhillana, sahagala, zAhanavAja kI giraphtArI ke virodha jaise viSayoM para racanAyeM chapatI thiiN| rASTrIya samAcAroM, nirNayoM aura ghaTanAoM ko pramukhatA se prakAzita kiyA jAtA thA ( dra0 tIrthaMkara, agasta - sitambara, 1977, pRSTha 169 ) "" "digambara jaina " (mAsika) bhI rASTrIya samAcAroM ko vistAra se chApatA thaa| patra ke zrAvaNa, vi0 saM0 1978 (1921 I0) meM samAcAra chapA ki piThoriyA (sAgara) meM harizcandra jaina ko svarAjya kArya meM yoga dene ke lie chaha mAha kI sajA huI hai| isI taraha pauSa, vi0 saM0 1988 ( 1931 I0) ke aMka meM " jela jA cuke haiM" zIrSaka se samAcAra chapA hai ki-'sarakArI vartamAna ArDIneMsa ke kAraNa aneka jaina bhAI bhI jela jA cuke haiM, usameM se kucha nAma yaha haiM-choTAlAla ghelA bhAI gAMdhI, aMkalezvara, zAntilAla harajIvanadAsa solIsiTara Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 397 aamod...|" patra ke vIra saM0 2444 (19171) ke aMka 1-2,6,8-9 tathA 2445 (1918 I0) aka 1, 3, 13 tathA 2446 (1919 I0) aMka ! meM arjuna lA' seThI kA niraparAdha giraphtArI aura unheM chor3e jAne kI mAMga ke samAcAra vistAra se chape haiN| 1918 I0 ke aMka / mahAtmA bhagavAnadIna kI giraphtArI kA samAcAra chapA hai| vIra saM0 2450 (1923 I0) ke aMka 1-2 meM zrI hajAroM sArA sAgara kI prathama pRSTha para prakAzita lambI kavitA kA antima chanda paThanIya hai| "tyAgo svadeza sukha hetu sabhI videshii| dhAro nijAtma bala hetu abhI svdeshii|| degI svarAjya hamako niyamena khaadii| sampUrNa mAtra jaga ke..........aadii||9||" isI aMka ke pRSTha 56 para prakAzita chaikoDI lAla jaina, goTIToriyA kI "videzI vastroM kI vidA" kavitA bhI dezaprema se ota-prota hai| kavitA kI prathama do paMktiyA~ haiM "Talo yahA~ se videzI vastro, na aba tumhArI hai cAha hmko| tumhIM se bhArata huA hai gArata, kiyA hai tumane tabAha hmko||" jaina samAja kI viziSTa mahilA patrikA "jaina mahilAdarza'' (samprati lakhanaU se prakAzita) 1924 se nirantara prakAzita hotI A rahI hai| agasta 1946 ke aMka kA viSaya thA "striyA~ rAjanaitika krAnti meM bhAga leM yA nahIM?'' isa viSaya para aneka mahilAoM ke lekha isa patrikA meM chape the (vizeSa vivaraNa ke lie DaoN0 jyoti jaina kI "svarAjya aura jaina mahilAyeM'' pustaka dekheM, prApti sthAna 'jaina buka Dipo, sI-9 kanATa plesa, naI dillI-1) jaina mahilAdarza ke 15 maI 1946 ke aMka meM "nahIM banegA pAkistAna' viSayaka samasyApUrti rakhI gaI thI, Age ke aMkoM meM isa viSaya para aneka kavitAyeM prakAzita huI haiN| isI prakAra "khar3I dvAra para AjAdI" viSaya para mahilAoM ne aneka kavitAyeM likhI thiiN| janavarI 1942 ke aMka meM prakAzita "Aja phira saMsAra meM sarvatra hI sukha zAnti chAye' kI eka samasyApUrti draSTavya hai "pralaya yuddha pracaNDa vicalita kara rahA bhUloka ko hai| caNDikA phailA rahI, cahu~ ora zoka-vizoka ko hai|| gaganabedhI bama kahIM vidhvaMza karate loka ko haiN| jIva agaNita jA rahe isa loka se paraloka ko haiN|| vizva gAMdhI ke ahiMsAvAda ko yadi patha bnaaye| Aja phira saMsAra meM sarvatra hI sukha zAnti chaaye|| yuddha yaha pAzcAtya kA aba vizvavyApI bana gayA hai| aura jaba jApAna amarIkA isI meM sana gayA hai|| For Private And Personal Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 398 svataMtratA saMgrAma meM jaina deza nija cahu~ ora se AtaMkazAlA bana gayA hai| jJAna sArA naSTa hokara dAnavI raNa Thana gayA hai|| Iza! mAnava prema kI sundara "kalI'' murajhA na jaaye| Aja phira saMsAra meM sarvatra hI sukha-zAnti chaaye||" -rAma kalI devI "kalI'', dhAmapura isI prakAra byAbara se prakAzita "jaina zikSaNa sandeza'' ke akTUbara 1937 ke aMka meM prakAzita "jIvana kI'' viSayaka samasyApUrti bhI draSTavya hai "mA tumako svAdhIna banAne dAdA ne apanI bali dii| lokamAnya ne kurbA ho svAdhInatAgni uttejita kii|| tere hita paMjAba kesarI, "lAlA" ne bahukaSTa she| bhArata bhakta "bhagatasiMha'' "bI-ke" jeloM meM nita sar3ate rhe|| to phira hamako AjJA de tUM balidAnAmRta jIvana kii| jisako pIkara bhArata hita hama, bali deM apane "jIvana kii''|" inake atirikta bhI aneka patra-patrikAyeM haiM, jinameM AjAdI viSayaka lekha/samAcAra chape haiN| 000 'bhAI marane se Dare nahIM aura jIvana kI bhI koI sAdha nahIM hai, bhagavAn jaba, jahA~, jaisI avasthA meM rakheMge, vaisI hI avasthAna meM santuSTa rheNge|' - mRtyudaNDa prApta zrI motIcaMda jaina kA jela se apane viplavakArI sAthiyoM ko bheje gaye patra kA eka aMza jIvitAttu parAdhInAjjIvAnAM maraNaM vrm| mRgendrasya mRgendratvaM vitIrNaM kena kaanne|| For Private And Personal Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTa-cAra : viziSTa lekha rASTrIyatA kyA hai jaina jagata ke talasparzI vidvAn pa0 cainasukhadAsa jI nyAyatIrtha ne yaha lekha 'jaina saMdeza, rASTrIya aMka' (23-1-1947) meM likhA thaa| use avikala hama yahA~ de rahe haiN| jaba hameM hamArI bhASA meM Nationalism zabda ke anuvAda karane kI AvazyakatA huI taba hamAre sAmane yaha zabda aayaa| jisa bhASA kA yaha zabda hai usa bhASA ke vyAkaraNa ke anusAra isakA zuddha rUpa kyA hai aura cIna kAla meM vaha kisa artha meM prayukta hotA thA isa para bahasa karane kA yaha samaya nahIM hai kyoMki aba to yaha hindI bhASA ke zabda koSa meM eka AdaraNIya sthAna prApta kara cukA hai| zabdoM ke sarjaka to bhAva haiN| hameM bhAvoM ko lekara hI Age bar3hanA hai| rASTrIyatA eka sammAna kI vastu hai| usameM eka saMskRti, eka kalpanA aura eka paramparA kA artha nihita hai| saMpradAya, jAti aura varga kI aneka bhinnatAoM ko rakhate hue bhI jo abhinna hai, vaha rASTra hai| vaha eka vizAla jAti hai jise aMgarejI meM Nation kahate haiN| rASTra sarvopari hai, saMpradAya, varga aura jAti kI bhUmikA, isase bahuta nIcI hai| rASTra vaha hai jisake liye ina sabakA balidAna kiyA jA sakatA hai kintu rASTra kA balidAna inameM se kisI ke liye bhI nahIM kiyA jA sktaa| rASTra brahma kI taraha vyApaka hai| vaha samaSTi hai, vyaSTi nahIM, para vyaSTi samaSTi se bhinna kahA~ hai ? rASTrIyatA meM samaSTi aura vyaSTi ke vyApaka svArtha bhinna-bhinna nahIM hote| koTi-koTi athavA lakSa-lakSa nara-nAriyoM kI eka bhAvanA, eka vicAra aura eka uddezya rASTrIyatA hI utpanna kara sakatI hai| rASTrIyatA meM samaSTi kI svAdhInatA kA mahAna uddezya sadA camakatA rahatA hai aura usameM "jIvatAttuparAdhInAjjIvAnAM maraNaM varam, mRgendrasya mRgendratvaM vitIrNaM kena kAnane'' (mahAkavi bAdIbhasiMha) jaisI sUktiyA~ sadA hI jIvana rasa pradAna karatI rahatI haiN| saccI rASTrIyatA meM kisI kA zoSaNa nahIM hotaa| yahA~ vicAra svAtaMtrya aura vyakti svAtaMtrya ko dalita karane kI ceSTA nahIM kI jaatii| yaha vimukta hasta hokara sabako saba kucha dene vAlI hai| isameM zreNIrAjya, pU~jIvAda aura sAmrAjyavAda jaisI jaghanyatAoM ko koI sthAna nahIM hai| kyoMki ye sabhI cIjeM vyApaka rASTrahita kI vighAtaka haiN| prajAtantra aura sAmyavAda jaisI suhAvanI cIjoM meM bhI yadi saccI rASTrIyatA nahIM hai to vaha amRta nahIM, halAhala haiM aura vaha kabhI na kabhI rASTra kA prANa jarUra leMgI ! yaha rASTrIyatA na para kA kucha chInanA cAhatI hai aura na apanA kucha denA cAhatI hai| yaha 'opheMsa' nahIM kintu 'DipheMsa' karatI hai| koI apanA kucha chInanA cAhe to vaha apane vyApaka brahma ko lekara usa para TUTa par3egI aura taba taka dama na legI jaba taka AkramaNakArI ko pUrA parAsta na kara de| rUsa kI rASTrIyatA ne vigata mahAyuddha meM vahI kiyaa| jarmanI meM bhI saccI rASTrIyatA nahIM thI, nahIM to vaha kabhI na haartaa| usameM luTerApana thaa| usane anya choTe-bar3e rASTroM para burI taraha kA AkramaNa kiyaa| usako tAtkAlika saphalatA milii| isaliye iTalI kA mana bhI lalacAyA aura vaha bhI usakA bhAgIdAra banA ; socA ki saMsAra kI lUTa meM use bhI kucha For Private And Personal Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 400 svataMtratA saMgrAma meM jaina milegaa| taba jApAna se bhI na rahA gayA / vaha bhI ina do AtatAyiyoM kA sAthI banA aura tInoM milakara saMsAra kI lUTa para utara gye| para tInoM burI taraha viphala hue kyoMki inameM saccI rASTrIyatA nahIM thii| ye sAre saMsAra ko lUTakara apane bhare hue peTa ko aura bhI bharanA cAhate the| kintu inakI bar3I durdazA huii| ye auroM kA to kucha bhI na chIna sake para apane ApakA sadA ke liye anta kara diyaa| Aja jarmana, iTAliyena aura jApAnIja rASTra kahA~ haiM ? jo jApAna saMsAra ke udAharaNa kI vastu banA haA thA. Aja videziyoM ke dvArA barI taraha padadalita kiyA jA rahA hai| isakA kAraNa yahI hai ki kaI varSoM se usakI saccI rASTrIyatA naSTa ho rahI thii| rUsa vijaya ke pahale usameM saccI rASTrIyatA thI tabhI usane rUsa para vijaya pAyI thii| isake bAda to usameM ahaMkAra AyA aura vaha patana kI ora jAne lgaa| cIna, koriyA Adi kI rASTrIyatA para jo usane atyAcAra kiye, usakA phala usako aba mila rahA hai| jarmanI kI saccI rASTrIyatA bahuta lambe samaya se naSTa ho cukI thii| isaliye vaha 14-18 ke mahAyuddha meM haaraa| isa 39-45 ke saMsAra yuddha meM bhI usakI parAjaya kA kAraNa yahI hai ki vaha anya saba rASTroM kI janmasiddha svAdhInatA chInakara una para apanA zAsana karanA cAhatA thaa| aisI kaluSita manovRttiyA~ apane hI rASTrahita ke liye vighAtaka haiN| aise rASTra anta meM svayaM hI parAdhIna banakara apane pApoM ke duSpariNAmoM ko burI taraha bhogate haiN| sikandara, muhammada gajanavI, alAuddIna, caMgejakhA~, taimUralaMga, nAdirazAha, kaisara, hiTalara, musolinI aura TojoM Adi kisI meM bhI saccI rASTrIyatA nahIM thii| hA~, ye luTere athavA nara-saMhAraka jarUra the| saccI rASTrIyatA ke udAharaNa haiM mustaphA kamAlapAzA, abrAhamaliMkana, janarala vAziMgaTana, pITara dI greTa, gairI vAlDI, mejinI, kAUra, priMsa vismArka, lenina aura chatrapati zivAjI aadi| apane svArtha ke liye dUsare dezoM ko apane AdhIna rakhane vAlA briTena bhI Aja saccI rASTrIyatA se vaMcita hai| jo dUsaroM kI rASTrIyatA kA apaharaNa kiye hue hai vaha svayaM apane Apako kaise rASTrIya kaha sakatA hai| hamArA deza isa samaya svatantratA ke dvAra para hai| isakA aba taba nirmANa ho rahA hai| isa navanirmANa meM isa bAta kA samAveza rahegA ki saba svatantra hoM, koI kisI ke AdhIna na rhe| pratyeka deza kA svAdhIna rahane kA janmasiddha adhikAra hai| usa adhikAra ko jo chInanA cAhe, usakA sampUrNa zakti lagAkara sAmanA karanA rASTrIyatA hai| dUsaroM kI svAdhInatA ko chInakara jo apanI vRddhi karanA cAhate haiM ve kabhI rASTrIya nahIM hai| saMsAra meM zAMti sthApita tabhI ho sakatI hai, jaba koI bhI parAdhIna nahIM rhe| dUsare kI svAdhInatA kA apaharaNa karanA arASTrIyatA hai| hamAre deza ke netA mahAtmA gAMdhI Adi sadA se isakA virodha karate rahe 000 For Private And Personal Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTa-pA~ca : viziSTa lekha agasta Andolana aura syAdvAda vidyAlaya kAzI zrI syAdvAda mahAvidyAlaya jaina samAja kA aisA mahAvidyAlaya hai jisane vartamAna pIr3hI ke adhikAMza vidvAna diye haiN| 1942 ke Andolana meM yaha vidyAlaya jaina krAntikAriyoM kA gar3ha thaa| 23 janavarI 1947 ko prakAzita 'jaina sandeza' ke rASTrIya aMka meM zrI devendra jI kA ukta lekha chapA thA, jisase hama avikala yahA~ de rahe haiN| 9 agasta 1942 hamAre svAtaMtrya saMgrAma ke itihAsa kI amara ghaTanA hai| bhAratIya itihAsa ke pichale samasta gauravazAlI adhyAya isa dina ke ghaTanA pravAha kI bhUmikA bhara haiN| 'agasta Andolana' kisane prArambha kiyA yaha eka vivAdagrasta bAta hai| para yaha sabane svIkAra kiyA hai ki usake saMcAlaka the vidyArthI aura unake dvArA prerita grAmINa jntaa| hameM acchI taraha smaraNa hai ki 42 ke 9 agasta ke prabhAta meM AkAza kAlI ghaTAoM se Acchanna thaa| varSA kI rimajhima bUMdoM meM kisI ne kalpanA na kI thI ki briTiza baMdUkoM kI goliyA~ una para sahasA barasa pdd'eNgii| varSA kI bUMdoM kA svAgata gRhasthoM ne apane gharoM meM kiyA aura briTiza saMgInoM kA sAmanA chAtroM ne khulI sar3akoM para kiyaa| usa dina samUcA deza krAMti kI jvAlA meM jala uThA thaa| Aja anta:kAlIna sarakAra yadi sacamaca meM bhAratIya svataMtratA kA dvAra prazasta karatI hai to hameM yaha bhI svIkAra karanA paDegA ki ukta dvAra yadi kisI ne kholA, to 9 agasta ne ! pahile do dina prAyaH har3atAla aura julUsoM meM biite| isameM vidyAlaya ke chAtra na kevala julUsa meM the apitu unhoMne unameM pramukha bhAga liyaa| unhoMne saskRta kI choTI se choTI pAThazAlA se lekara, kvIMsa kAlija taka, har3atAla ke liye dhAvA bolaa| parce chApe aura baaNtte| abhI taka hamAre sAmane yahI kAryakrama thaa| lekina pazcAt sabakA dhyAna guptakAryoM kI ora gyaa| chAtrasaMgha kI baiThaka huii| sabane bhAI bAlacanda jI ko kaptAna cunaa| caMdA huA, kucha samitiyAM bniiN| yaha bhI nizcaya huA ki isakA samparka bar3e saMgaThanoM se sthApita kara liyA jaay| __ aba chAtroM ne apanA kArya kSetra gAMvoM ko bnaayaa| isameM choTe se lekara bar3e sabhI lar3akoM ne bhAga liyaa| jaina itihAsa kI yaha pahalI hI krAntikArI ghaTanA hogI, jaba usake chAtroM ne dharma kSetra kI taraha apanI vIratA aura nirbhIkatA kA paricaya rAjanIti ke kSetra meM bhI diyaa| isameM sabase adhika kaThinAI una chAtroM ko AtI thI jo dUsare prAnta ke the| banArasa ke AsapAsa kI sthiti kA jJAna na hone se kabhI-kabhI ve bhaTaka bhI jAte the| eka bAra to aisA haA ki loga rAtabhara calate rahe aura jaba lakSya para pahu~ce to patA calA ki vahA~ kArya samApta ho cukA hai| kabhI ye krAMtikArI vIra car3hI huI gaMgA kI laharoM para naukA khete hote aura kabhI khetoM kI anajAna pagaDaMDiyoM meM aMdherI aura badalI bharI rAtoM naMge calate hote ! khAne ko sAvana kI kaccI bhuTiyA~ aura cne| kabhI gur3a mila gayA, to samajhiye bhAgya khula gye| For Private And Personal Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 402 svataMtratA saMgrAma meM jaina isa prakAra kAma karake lauTate aura dUsare dina samAcAra patra meM par3hate ki amuka amuka durghaTanA? taba mana hI mana prasanna hote| yaha krama bhI tIna cAra dina hI claa| idhara pulisa dvArA dharapakar3a joroM se ho rahI thii| cuna-cuna kara pramukha loga pakar3a liye gye| hamArA vidyAlaya bhI aba khuphiyA pulisa ke kar3e pahare meM thaa| jarA se saMdeha meM, jela ke dvAra svAgata ko prastuta the| mujhe jahA~ taka yAda hai, sabase pahile Apattijanaka parace bitarita karane ke abhiyoga meM bhAI zItala prasAda pakar3e gye| Apa ema. e. aura darzanAcArya ke chAtra the| Apako do sAla kI sajA huii| jela jIvana meM apane svAbhimAna ke kAraNa Apako sabase adhika kar3I yAtanAyeM sahanI pdd'ii| isI kAraNa Apako jilA jela se senTrala bheja diyA gyaa| vahA~ inheM kaI bAra 'tanahAI' meM rakhA gyaa| inhoMne 'sI' klAsa meM hI rahanA pasanda kiyaa| para jaba Apako dAMtoM kA roga adhika ubhara AyA to 'bI' klAsa meM cale gye| jela ke sIMkacoM se jaba Apa bAhara Aye to TUTA huA svAsthya lekr| taba se phira ApakA par3hanA bhI nahIM ho skaa| unake bAda sarvazrI bhAI ghanazyAmadAsa, ratana caMda pahAr3I, dhanyakumAra, harIndrabhUSaNa, nAbhinaMdana, dayAcaMda, sugamacaMda Adi kI giraphtAriyA~ huiiN| inameM ratanacaMda aura sugamacaMda jI jilA jela meM sabase choTI umra ke the| "Thosa kArya" kI dRSTi se bhAI dhanyakumAra jI kA nAma bhI adhika prazaMsanIya rhaa| dayAcaMda jI TIkamagar3ha vAle bI klAsa meM rahe, unheM amara zahIda hone kA bhI saubhAgya apanI jIvitAvasthA meM hI mila gyaa| eka dina Apa jaba nahIM Aye, to yaha khabara ur3a gaI ki Apa golI ke zikAra ho gaye haiN| hindU vizva vidyAlaya meM zoka prastAva bhI ho gyaa| para dUsare dina Apa sakuzala hama logoM ke bIca A gye| __giraphtAriyoM aura sarakAra ke damana kAryoM se, yadyapi bAhara pradarzana baMda ho gaye, para gupta Andolana calate rhe| 7 pharavarI 1943 ko acAnaka kAzI hindU vizvavidyAlaya meM visphoTa huaa| usI silasile meM kaptAna bAlacaMda jI airaisTa kara liye gye| isa AMdolana meM bhAI bAlacaMdajI ne sabase adhika kAma kiyA aura unheM yAtanAe~ bhI khaba sahanI pddiiN| unheM amAnaSika upAyoM se isa paDayaMtra meM bhAga lene vAloM ke nAma batAne ke liye majabUra kiyA gyaa| isa prasaMga meM pulisa ko harIndra jI ke nAma kA patA claa| Apa kacha hI dina pahile jela se chUTe the| nidAna unheM apanI par3hAI chor3akara rAtoM-rAta pharAra honA pdd'aa| bhAI bAlacaMdajI ne kaSToM ke bAvajUda adhika vIratA dikhaaii| jela jIvana kI bImAriyAM bhI Apako prasAda meM miliiN| kahA jAtA hai, unakA saMbaMdha deza ke bar3e krAMtikAriyoM se rhaa| yUnIvarsiTI bambakANDa ke mAmale meM Apako eka varSa bAda phira airaisTa kiyA gyaa| pulisa kA yaha bhI abhiyoga thA ki unake pAsa darjanoM pistoleM haiN| pUre do varSa kI jela-yAtanA bhoga cukane para kAMgresa minisTrI hote hI, Apa mukta kara diye gye| __ sabase saMgIna ghaTanA vaha hai, jaba kAzI ke sI.AI.DI. sTApha ne eka dina "khataranAka hathiyAra" chipAne ke saMdeha meM vidyAlaya kI talAzI lii| para use koI cIja nahIM milii| use yaha bhI patA calA ki hathiyAra gaMgA meM pheMka diye gaye haiN| phalata: mallAha bulAye gaye aura car3hI huI "gaMgA" meM bhI khoja huii| para niSphala ! para chedIlAlajI ke maMdira kI talAzI hone para eka bharI haI pistaula aura kucha toDaphoDa kA sAmAna mila gyaa| sAmAna jabta kara, tIna chAtroM ko giraphtAra kara liyA gyaa| ye the- gulAbacaMda jI ema0 e0, amRtalAla jI darzanAcArya aura ghanazyAmadAsa jii| 18 dina ko havAlAta ke bAda, saba loga jamAnata para chor3a For Private And Personal Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 403 diye gye| tabase usakI dRSTi vidyAlaya para kar3I ho gii| isa ghaTanA se zahara meM pratyeka kI jabAna para vidyAlaya kA nAma ho gyaa| vidyAlaya ke adhikAriyoM meM sabhI ne isameM Antarika sahAnubhUti dikhaaii| para sabase adhika kaThinAI kA sAmanA karanA par3A adhiSTAtA bAbU harSacanda jI ko| eka ora ve rASTrIya kAmoM ko nahIM roka sakate the aura dUsarI ora sarakAra kA dabAva thA, vidyAlaya banda hone kI bhI AzaMkA ho calI thii| pistaulavAlI ghaTanA se to samAja taka meM tahalakA maca gyaa| samAja ke netAoM ke kar3e tAra aura patra unake pAsa Aye ki krAMti meM bhAga lene vAle chAtroM ko phaurana nikAla diyA jaay| yaha dhyAna rahe ki ye ve hI loga the, jo aba "rASTrIya sarakAra" meM "jaina pratinidhitva" kI mAMga kara rahe haiN| lekina saba kAma ThIka calatA rhaa| saca to yaha hai ki- agasta krAMti ke ve dina ve hI dina rheNge| una dinoM meM eka Aga thI, eka umaMga thii| 000 isa saMsA kI mulA banAne meM rAta ko sA meM 52rAta mahA ro me sa .kI jarA samastI gadA se jadAra madAnI ng zrI syAdvAda mahAvidyAlaya ke sandarbha meM DaoN0 sampUrNAnanda ke vicAra zrI syAdvAda vidyAlaya saMskRta bhASA aura jaina dharma kI jo sevA kaI varSoM se lagAtAra karatA A rahA hai usase na kevala kAzI varan kAzI ke bAhara bhI vidyApremI loga paricita haiN| isake adhikArI isa bAta kA bhI satata prayatna karate haiM ki chAtroM meM vidyAbhyAsa karAne ke sAtha-sAtha unameM svadezAnurAga bhI utpanna kiyA jAya aura vaha usa pravAha ke sAtha cala sakeM jo isa samaya rASTra ko Andolita kara rahA hai| mujhe yahA~ kA kAma dekhakara saMtoSa huA aura AzA karatA hU~ ki yaha uttarottara unnati karatA jaayegaa| 19.12.39 -sampUrNAnanda For Private And Personal Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTa-chahaH viziSTa lekha striyA~ rAjanaitika krAnti meM bhAga leM yA nahIM ? jaina samAja kI prasiddha mahilA patrikA 'jaina mahilAdarza' ne 'Aja kI eka vikaTa samasyA' / stambha prArambha kiyA thaa| agasta, 1946 ke aMka kA viSaya thA-'striyA~ rAjanaitika krAnti meM bhAga leM yA nahIM ?' isa para Aye hue aneka nibandhoM meM vijayA devI jaina, jagAdharI kA nibandha sarvotkRSTa pAyA gayA thA aura unheM 25 rupaye kA puraskAra diyA gayA thaa| ukta nibandha hama avikala yahA~ prastuta kara rahe haiM bhArata na sahegA haragija gulAma-khAnA, AjAda hogA, hogA, AtA hai vaha jmaanaa| yaha jela au' damana kI paravAha hai aba kisako, ha~sate-ha~sate hogA phA~sI para jhUla jaanaa|| Aha ! kavi ne kyA hI mArmika zailI se bhArata kI vartamAna rAjanaitika jAgRti kA varNana kiyA hai| Aja bhArata parAdhIna hai, nirakSara hai, bhUkhA hai, naMgA hai| parantu isa hAlata meM bhI usakI AjAdI kI bhUkha nahIM dbii| jamAne badala gye| unake sAtha vAtAvaraNa meM bhI parivartana hue| manuSyoM kI vicAradhArAe~ bhI bdliiN| bahuta sI purAnI vastuoM kI jagaha navIna bAtoM ne apanA Adhipatya jmaayaa| lekina yaha saba hone para bhI jamAnA hamArI AjAdI kI bhAvanA ko na badala skaa| Aja aneka kaSToM evaM damanoM ko sahakara bhArata AjAdI ke mArga para bar3hatA hI jA rahA hai| usake kAnoM meM bAlagaMgAdhara tilaka kA yaha vAkya 'svatantratA hamArA janmasiddha adhikAra hai' gUMja rahA hai| hamArI antima maMjila AjAdI hai| usa para pahu~cakara hI hama dama leNge| yaha samaya hamAre dezakA eka bahuta kI nAjuka samaya hai| yaha bAta deza ke pratyeka netA kaha rahe haiN| AjAdI kI maMjila taya honevAlI hai| sirpha eka hI gambhIra khAI banI hai| dhairya evaM sAhasa se ise pAra karanA hai| Aja bhArata meM jo rAjanaitika jAgRti hai vaha sarAhanIya hai| bAla-vRddha saba hI AjAdI ke matavAle haiN| yaha yuga rAjanaitika krAnti kA hai| bhArata ke itihAsa ke yaha pRSTha bhAvI santAna bar3e gaurava evaM cAva se pddh'egii| para bahinoM, kyA hama nAriyA~ isa itihAsa meM, krAnti meM kucha bhI bhAga na leMgI ? kyA saMsAra evaM bhAratIya puruSoM se hama yahI kahalAveMgI ki bhAratIya nArI bilkula abalA evaM kUpamaNDUka hai| unheM apane deza ke utthAna yA patana se koI matalaba nahIM hai ? nahIM! kabhI nahIM ! hama saMsAra ko dikhA deMgI ki hama vahI vIra durgA evaM lakSmI kI santAna haiN| hamArI dhamaniyoM meM vahI mA~ subhadrA kA rakta hai jisane apane solaha varSIya putra ko apane hAthoM se sajAkara raNakSetra meM bheja diyA thaa| hama Aja bhI bhArata kI isa rAjanaitika krAnti meM bhAga leNgii| jisa taraha gRhasthI rUpI ratha ke do pahiye nara evaM nArI haiN| donoM ke sahayoga evaM jJAna se hI pArivArika jIvana saphala hai, usI taraha rAjanaitika kSetra meM bhI jaba taka nArI kadama na bar3hAveMgI taba taka yaha rAjanaitika yuddha adhUrA hai| yaha kamI hamAre pratyeka netA mahasUsa karate haiN| isI kAraNa rAjanaitika kSetra meM ve nArI ko adhika For Private And Personal Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamagaNDa 405 protsAhita karate haiN| nAriyA~ bhI apane isa mAna kI Ana jisa zAna se nibhA rahIM haiM vaha bhI sarAhanIya evaM anukaraNIya hai| hamAre sAmane zrI kamalA neharU, kastUrabA va satyavatI devI ke jvalanta udAharaNa maujUda haiM, jinakI antima sA~sa meM bhI yahI pukAra thI, 'bhArata ho svatantra hmaaraa|' zrImatI vijayalakSmI, aruNA devI Adi deviyA~ jisa dakSatA se isa rAjanaitika krAnti kA netRtva kara rahIM haiM usase yaha spaSTa jJAta hai ki bhAratIya nArI kI vaha atIta kI yogyatA naSTa nahIM huii| puruSoM kI yaha bhAvanA, ki nArI meM rAjanaitika evaM sAmAjika kArya karane kI yogyatA naSTa ho gayI hai, nitAnta galata siddha huii| nArI puruSoM se adhika tyAga evaM balidAna kara sakatI hai| usakA anta:sthala atyanta komala hotA hai| eka vilAsinI nArI bhI kSaNamAtra meM pakkI krAntikAriNI bana sakatI hai| jisa vakta bhArata ke netA zrI subhASa bAbU ne san 1944 meM raMgUna meM bhAratIyoM kI eka virATa sabhA meM yaha mA~ga peza kI ki, 'jo bhArata ke svAdhInatA saMgrAma meM hAtha ba~TAnA cAhate haiM ve Age bar3he evaM isa pratijJA-patra para apane khUna se hastAkSara kareM', sArI sabhA meM sannATA chA gyaa| isI samaya jo sabase Age AyIM evaM isa yuddha kI sAmagrI banIM ve thIM isa zasyazyAmalA bhArata kI satraha vIrAMganAyeM jinhoMne apane rakta se usa pratijJA-patra para hastAkSara kiye| basa! phira kyA thaa| nAriyoM kA sAhasa dekhakara puruSoM meM bhI joza chA gayA evaM thor3I sI hI dera meM samasta janasamUha ne apane rakta se usa mAtRbhUmi ke svatantratA pratijJA-patra para mohara lgaayii| dekhA Apane ! nArI ke Age kadama bar3hAne se puruSoM meM kaisA joza phailaa| isI kAraNa to deza ke kone-kone se yaha AvAja A rahI hai ki nArI ko rAjanaitika krAnti meM avazya bhAga lenA caahie| atIta meM bhAratIya nArI pratyeka rAjanaitika kArya meM bhAga letI thii| isa bAta kA sAkSI hamArA itihAsa hai| rAjA harSavardhana kI bahina rAjazrI bhAI ke sAtha sabhAbhavana meM AtI thIM evaM rAjya kI pratyeka samasyA sulajhAne meM bhAga letI thiiN| rAnI durgAvatI va lakSmIbAI ne to deza ke svAtantrya yuddha meM topa evaM golebArI ke bIca isa zaurya evaM dakSatA se talavAra calAyI ki unake zatru bhI unakI yogyatA kI sarAhanA karane lge| prAcIna bhArata meM mahArASTra kI ahilyAbAI, jhA~sI kI lakSmIbAI va dillI kI rajiyA begama ke jvalanta udAharaNa pAye jAte haiM jo ki bhArata meM aMgrejI rAjya se pUrva isa aitihAsika kAla meM kuzala zAsana karatI thiiN| hama apane isa bhUtakAla kI bhA~ti bhaviSya meM bhI bhAratIya nArI ke Adarza udAharaNa prastuta kreNgii| ___ nArI meM yogyatA evaM sAhasa kA abhAva nahIM hai| use to puruSoM kI upekSA ne hI abalA banA diyA hai| yadi use ucita zikSA dI jAye evaM usake choTe-choTe mahattvapUrNa kAryoM kI ha~sI va upekSA na kI jAve aura use utsAhita kiyA jAve to Aja bhI bhAratIya nArI atIta ke nArI itihAsa kI punarAvRtti kara sakatI hai| yaha bAta bhArata ke isa rAjanaitika saMgharSa ne spaSTa batA dI hai| asahayoga Andolana meM, namaka kAnUna tor3ane meM, videzI vastuoM ke bahiSkAra meM, pikeTiMga va satyAgraha meM, aMgrejI naukarazAhI kI goliyoM ke sAmane sInA kholakara khar3I hone meM, jela taka jAne meM bhI bhAratIya nArI nahIM hickii| jaba zrI subhASa bosa ne "AjAda hinda senA'' kI sthApanA kI taba unhoMne "jhA~sI kI rAnI sainikAoM kI eka rejImenTa' banAyI evaM "DA0 lakSmInAthana" usa rejImenTa kI senAnI thiiN| inheM bhI puruSoM kI bhA~ti yuddha-zikSA dI gayI evaM jaba svAdhInatA saMgrAma Arambha huA taba inako phIlDa aspatAloM meM ghAyala sainikoM kI sevA ke lie niyukta kiyA, For Private And Personal Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 406 svataMtratA saMgrAma meM jaina para ina vIrAMganAoM ko kevala sevA se santoSa kaise hotaa| unhoMne netAjI ke pAsa prArthanA patra bhejA ki, "hama sainika zikSA prApta kara cukI haiN| hamArI zikSA santoSajanaka rahI hai| hameM morce para jAne kI AjJA dI jaave|" netAjI ne inheM bahuta smjhaayaa| yuddha kSetra kI kaThinAiyA~ batAyIM, para ina vIrAMganAoM kA yahI uttara thA, "hama jhA~sI kI rAnI rejImenTa kI sainikAe~ haiN| hamArI senAnI bhI 'lakSmI' hai| hama avazya yuddha kreNgii|" anta meM netAjI ne unheM AjJA de dii| ina vIra ramaNiyoM ne 16 ghaNTe taka briTiza phaujoM se yuddha kiyA, aisA vikaTa ki anta meM briTiza phauja ko pIche haTanA pdd'aa| merI samajha meM nahIM AtA ki jaba bhAratIya nArI meM itanA sAhasa, AtmatyAga evaM jJAna hai to vaha rAjanaitika krAnti meM bhAga vayoM na le ? yadi hamameM kucha abhAva hai, kamajorI hai to isakA yaha artha nahIM ki hama yogya nahIM bana sktiiN| zikSA evaM abhyAsa se jo jAnavara bhI sIkha jAte haiM to kyA hama pazuoM se bhI gayI-bItI haiM ? jabaki hamArI kaI bahineM isa svAtantrya yuddha meM bhAga le rahIM haiM to kyA hama unase bhI zikSA nahIM le sakate ? pratyeka bahina ina deviyoM ko apane mArga kA prakAza stambha banAveM evaM Age bar3heM, deza kI rAjanaitika krAnti meM avazya bhAga leM tAki hamArI AgAmI pIr3hI garva se mAthA U~cA kara kaha sakeM ki hamAre bhArata meM nAriyA~ puruSoM kI saccI ardhAMginI rahIM haiN| pArivArika samasyAoM ke sAtha hI sAtha rAjanaitika samasyAoM ke sulajhAne meM bhI unhoMne atIta kI nAriyoM kI bhA~ti puruSoM kI sadA sahAyatA kii| bahanoM uTho! evaM kavi ke ina zabdoM ko yAda karake Age bddh'o| deza kI rAjanaitika krAnti meM bhAga lo| jise na nija gaurava tathA deza kA abhimAna hai| vaha nara nahIM narapazu nirA, jIvita mRtaka samAna hai|| 000 saMvidhAna, yadi aparivartanazIla aura gatihIna hai to cAhe vaha kitanA bhI acchA aura pUrNa kyoM na ho, upayogI nahIM raha sktaa| vaha purAnA par3a jAtA hai aura dhIre-dhIre anupayogI ho jAtA hai| jIvaMta saMvidhAna ko to anivAryataH vikAsazIla honA cAhie, usameM anukUlazIlatA, lacIlApana aura parivartanazIlatA ke guNa hone caahie| -paM0 javAhara lAla neharU (saMvidhAna sabhA, 8 navambara, 1948) For Private And Personal Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTa-sAta : eka jabtazudA lekha bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA gAMdhI prastuta lekha urdU 'jaina pradIpa' ke apraila evaM maI-jUna 1930 ke aMkoM meM urdU bhASA meM hI chapA thaa| 'jaina pradIpa' kI sthApanA 1912 meM bAbU jyotiprasAda jaina ne kI thii| bAbU jyotiprasAda jaina apane krAntikArI vicAroM ke kAraNa jaina samAja meM 'samAja sudhAraka' ke nAma se vikhyAta hue haiN| nATA kada, bharA-ubharA zarIra, bharI-jhUgI mUMche, caur3A lalATa, bhItara taka jhAMkatI-sI AMkheM, dhImA bola, sadhI cAla, sadaiva zAnta mukha-mudrA, mAmUlI kapar3e ke jUte, kamIja aura kabhI-kabhI banda gale kA koTa, sira para gAMdhI-TopI aura kabhI-kabhI tirachA sAphA, caur3A pAjAmA, niyamita jIvana, milanasAra aura apanoM ko sabakucha karane ko taiyAra yaha vyaktitva thA bAbU jyotiprasAda kaa| bAbU jI kA janma Azvina kRSNa 10, vi0saM0 1939 (san 1882 I0) ko devabanda, jilA-sahAranapura (u0pra0) meM eka sAdhAraNa parivAra meM huA thaa| bAlyakAla meM hI unheM jaina jAgaraNa ke dAdA bhAI bAbU sUrajabhAna vakIla kA saMsarga milaa| vakIla sA0 ne isa bAlaka meM bhaviSya ko dekhA aura apane pAsa rakha liyaa| jaina samAja meM samAja-sudhAra, patrakAritA, dezasevA kA bIjAropaNa bAbU jI meM yahIM se pdd'aa| apanI jabAnI meM bAbU jI lAlA haranAma siMha ke yahA~ munIma ho gaye, jahA~ pahu~cakara ve bar3e aphasaroM aura jile ke bar3e AdamiyoM ke saMsarga meM aaye| ve devabanda meM 'jotI munIma' ke nAma se pahacAne jAne lge| 1912 meM 'jaina pradIpa' kI sthApanA aura usake sampAdaka hone ke nAte ve 'jotI munIma' se 'jotI eDITara' bana gaye aura apane jIvana ke antima samaya taka ve isI nAma se vikhyAta rhe| isase pUrva bAbU jI 'jaina pracAraka', 'jaina nArI hitakArI', 'pArasa' jaise patroM kA sampAdana kara cuke the| jaina pradIpa ke sandarbha meM prasiddha sAhityakAra DaoN0 kanhaiyA lAla mizra 'prabhAkara' ne likhA hai- "jaina pracAraka' ke bAda. unhoMne apanA 'jaina pradIpa' mAsika nikAlA, jisake ve caparAsI bhI the aura ceyaramaina bhii| ve svayaM DAka lAte, svayaM usakA javAba dete, AI-gaI DAka rajisTara meM car3hAte, lekha likhate, kAMTa-chAMTa karate, pate likhate, cipakAte..... 'jaina pradIpa' meM unheM kabhI Arthika lAbha nahIM huA, para vaha unakA kSetra sAre jaina samAja ko banAye rahA, jisase ve aura 'jaina pradIpa' donoM nibhate rhe| 1930 meM 'gAMdhI jI aura mahAvIra' nAmaka lekha ke kAraNa sarakAra ne jaina pradIpa para jo pAbandI lagAI usI se vaha banda ho gayA, nahIM to vaha sadaiva ThIka tArIkha para hI niklaa|" bAbU jI 1920 meM samAja se rAjanIti meM Aye, una dinoM ve sabhI jalasoM meM zarIka hote aura kAMgresa saMgaThana ko majabUta banAne meM hissA lete| tilaka svarAja phaNDa kA candA aura bhASaNa usa yuga kI rAjanIti ke mukhya aMza the, jo bAbU jI karate the| 1920 meM ve jela jAnA cAhate the para sarakAra ne giraphtAra nahIM kiyaa| 1930 meM ve pArivArika paristhitiyoM ke kAraNa jela nahIM jA sake para Andolana meM pUrI niSThA se sakriya rhe| 1930 meM jaina pradIpa meM urdU bhASA meM (una dinoM jaina pradIpa urdU meM hI nikalatA thA) 'bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA gAMdhI' lekha likhaa| isake kaI aMzoM para sarakAra ko kar3I Apatti thI, phalataH sarakAra - For Private And Personal Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 408 svataMtratA saMgrAma meM jaina ne isa para pAbandI lagA dI aura Age ke lie eka hajAra kI jamAnata mAMgI, jise dene se bAbU jI ne inkAra kara diyaa| isa sandarbha meM prabhAkara jI ne apane saMsmaraNa meM likhA hai-- __ "DisTrikTa maijisTreTa' ne unase kahA 'aiDITara sAhaba ! hamAre phAdara ne, jaba vaha yahA~ kalekTara the, Apake akhabAra kA Diklerezana maMjUra kiyA thaa| hama nahIM cAhate ki hamAre samaya meM vaha baMda ho, isalie Apa hamako eka khata likho ki usa lekha kA vaha matalaba nahIM hai jo samajhA gayA hai| basa hama apanA ArDara vApasa le leNge|' bAbU jI ne uttara diyA- 'kalekTara sAhaba Apa mujhase salAha karake pAbandI lagAte, to use haTAne ke lie bhI mere khata kI jarUrata pdd'tii| aba to vaha haTegI to vaise hI haTegI, jaise lagI hai|' aura uThakara cale aaye| nagara ke eka bar3e raIsa ne, jisane kalekTara mahodaya ko narama kiyA thA, usI dina mujhase kahA'Aja aiDITara sAhaba ne hamAre kiye-dhare para caukA phera diyaa|' maiM turanta unake (bAbU jI ke) ghara gayA, to bahuta khuza the| bole- 'bhAI, hama jela nahIM jA sakate, to ijjata ke sAtha apane ghara to raha sakate haiN|" isa prakAra jaina pradIpa 1930 meM banda ho gyaa| unake vaMzajoM ne aba use puna: 5-6 varSa pUrva hindI meM nikAlanA prArambha kiyA hai, samprati sampAdaka zrI kulabhUSaNa kumAra jaina haiN| hameM bhI pUjya bAbU jI ke kakSa ko dekhane kA saubhAgya, sAmagrI saMcayana hetu devabanda jAne para, milaa| yaha hamArA ahobhAgya hai| bAbU jI ke yogadAna ke sandarbha me 'sahAranapura sandarbha' (pRSTha 535) likhatA hai "devabanda meM utpanna bAbU jyoti prasAda jaina sahAranapura ke vandanIya puruSoM meM haiN| unakI prArambhika zikSA devabanda meM huii| vahIM bAbU sUrajabhAna vakIla kI saMgati se Apa samAja sevA meM pravRtta hue| kavi ke rUpa meM unakI khyAti dUra-dUra taka phailii| 'jaina pracAraka,' 'jaina pradIpa', 'jaina nArI hitakArI' aura 'pArasa' ke sampAdaka ke rUpa meM unhoMne apanI lekhanI kA paricaya diyaa| unhoMne asahayoga Andolana meM bhI sakriya bhAga liyA aura svatantratA saMgrAma ke senAnI bne| unakI pustakoM kI saMkhyA tIsa se Upara hai| 28 maI 1937 ko unakA dehAnta huaa|" unakI sabhI racanAoM ko eka granthAvalI ke rUpa meM prakAzita kiyA jAnA Avazyaka hai| Age ke pRSThoM meM hama mUla urdU lekha ke hiMdI rUpAntaraNa ke sampAdita aMza de rahe haiN| hindI rUpAntaraNa meM mau0 umara, jildasAja, khataulI se hameM sahayoga milA hai, hama unake AbhArI hai| __AdhAra-(1) jai0 jA0 a0, pRSTha-421-428, (2) jai0 sa0 rA) a), (3) sa0 sa) aneka pRSTha, (4) jaina pradIpa, 1930 ke aMka, jaina pradIpa, hindI saMskaraNa ke aneka aMka, (5) zrI kulabhUSaNa jaina ke nAma likhA, zrI kanhaiyA lAla mizra prabhAkara kA vyaktigata patra, dinAMka 10-10-1994 For Private And Personal Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 409 bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA gAMdhI jainapradIpa (devabanda) ke apraila evaM maI-jUna 1930 ke aMkoM meM prakAzita urdU lekha ke hindI rUpAntaraNa ke sampAdita aNsh| 2500 sAla pahale kI tArIkha se patA calatA hai ki bhAratavarSa meM aMdheragardI thii| julma va sitama kA bAjAra garma thaa| yaha vaha jamAnA thA ki devI devatAoM ke nAma para khUna kI nadiyAM bahAI jAtI thiiN| deva mandira taka talagharoM kA kAma dete the| inakI dIvAreM bejuvAna jAnavaroM ke khUna se raMgI huI dikhalAI detI thiiN| ghora hiMsA phailI huI thI aura aise pApa, atyAcAra dharma ke nAma para, devI-devatAoM ke nAma para kiye jAte the| tamAma jIva dukhI the koI rakSaka najara nahIM AtA thaa| isa nAjuka jamAne meM zrI mahAvIra bhagavAn kA janma huaa| bhagavAn ne kahA ki ghabarAo nahIM tumhArA uddhAra maiM kruuNgaa| tuma saba barAbara ho, brAhmaNa, kSatrI, vaizya aura zUdra saba insAna haiM, sabakI AtmAeM pavitra ho sakatI haiN| saba insAna eka barAbara haiM, saba kA uddhAra zuddha AcaraNa se hI ho sakatA hai| kyA bAdazAha! kyA riyAyA! kyA amIra! kyA garIba! kyA vidvAna! kyA mUrkha! saba hI insAna haiM aura insAnI haisiyata se saba kA darjA eka hai| dharma hI saccAI hai| jhUTha phareba hiMsA corI jinAkArI vagairaha pApoM kA tarka karake dharma kA pAlana kro|....... ___ bhagavAn mahAvIra ke bAre meM sAdhU TI0 ela0 vAsvAnI likhate haiM-. "ina mahAvIra kA, jainiyoM ke isa mahApuruSa kA caritra kitanA sundara hai vaha bAdazAhI gharAne meM janma lete haiM aura ghara ko tyAga dete haiN| vaha apanA dhana garIboM ko dAna meM de dete haiM aura sanyAsI hokara jaMgala meM AtmadhyAna aura tapasyA ke lie cale jAte haiN| kucha loga unheM vahAM mArate haiM, takalIpheM dete haiM, lekina vaha zAnta aura mauna haiN|" ___ bhagavAn ne kahA ki iMsAna mukammila nahIM hai| isameM bahuta sI kamiyAM haiM, isaliye agara mujhe isa julmositama ko duniyA ke takhte se uThA denA hai to pahile mujhe Adarza bananA cAhie, mukammila bananA cAhiye, tabhI kAma hogaa| isaliye bAraha sAla sakhta riyAjata kI aura bahuta sI takalIphoM kA sAmanA bhI kiyA aura Akhira mukammila hokara hI chodd'aa| Apane sAbita kara diyA ki tazaduda ko adama tazaduda hI jIta sakatA Apane sanyAsa lete vakta pAMca mahavrata liye the| 1-ahiMsA, 2- saca bolanA, 3- corI nahIM karanA, 4- brahmacarya kA pAlana, 5- aparigrahI rahanA, yAni duniyAM kI cIjoM meM moha na rakhanA yA yUM kaho ki apane pAsa jarUrata se jyAdA sAmAna na rkhnaa| bhagavAn mahAvIra ne kevalajJAna hAsila karake upadeza diye aura kahA ki hara eka prANI dharma kA pAlana kara sakatA hai, kyA brAhmaNa! kyA zUdra! kyA vaizya! kyA garIba! kyA rAjA! kyA marda! kyA aurata! sirpha insAna hI kyoM balki pazu-pakSI bhI dharma kA pAlana kara sakate haiN| dharma bejubAna jAnavaroM aura insAnoM ko katla karake yajJa karane meM nahIM hai, balki dharma to ahiMsA parama dharma hai| dharma kA svarupa "AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret" hai| yAni jo apanI AtmA apane jamIra ke khilApha ho vaha dUsare ke lie haragija na kro| jaise agara tumheM koI mAratA hai to tuma kitanA du:kha mahasUsa karate ho, isa taraha hamArA dharma hai ki hama bejubAna - For Private And Personal Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 410 svataMtratA saMgrAma meM jaina jAnavaroM ko katla karane meM dharma na mAneM, agara koI hamAre sAmane jhUTha bolatA hai to hama jhuMjhalA uThate haiM, to hamArA pharja hai ki hama kabhI jhUTha na boleN| vgairh-vgairh| agara koI hamArI corI karatA hai, to hameM bahuta raMja hotA hai, to hamArA pharja hai ki hama khuda corI na kreN| duzmanI kabhI pApI insAna na karo lekina usake pApa se kro| usa para dayA bhAva rakhakara usako samajhAo aura acche rAste para lAkara usake pApa ko dho ddaalo| dUsare kI mAtA - bahana ko apanI mAtA - bahana samajho jarUrata se jyAdA sAmAna apane pAsa mata ikaTThA karo, garIba kI imadAda karo, vgairh-vgairh| www.kobatirth.org bhagavAn mahAvIra kA upadeza kitanA AlA aura sundara thA / usakA jikra karate hue prasiddha kavi pharave kauma ravIndra nAtha Taigora kahate haiM ki - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Mahavir proclaimed in India the message of salvation; that religion is a reality and not a mere social convention, that salvation comes from taking refuge in that true religion and not observing that external ceremonies of the community; that religion can not regard any barrier between man and man as an external verity, wonderous to relate, this leading rapidly overtopped the barrier of the races abiding instinct, conquered the influence of kshtriya period, now the infleunce of kshtriya teachers completely suppressed the Brahmin power. bhagavAn mahAvIra ne bhAratavarSa ko bA-AvAja bulanda mokSa kA saMdeza sunaayaa| unhoMne kahA ki dharma sirpha sAmAjika karAjAta meM nahIM hai balki dara hakIkata saccAI hai| mokSa sirpha sAmAjika bAharI kriyA kAMDa se nahIM mila sakatA, lekina sacce dharma ke svarUpa kA sahArA lene se milatA hai| dharma ke Age insAna aura insAna ke daramiyAna rahane vAle bhedabhAva bhI khar3e nahIM raha skte| kahate hue hairAnI hotI hai ki mahAvIra kI isa tAlIma ne samAja ke diloM para kAbU pA liyA aura pahale ke kharAba saMskAroM se bane hue bhAvatAba ko bahuta jalda nestanAbUda kara diyA aura sAre mulka ko apane matI kara liyaa| 44 bhagavAn mahAvIra ne jahAM hiMsA ko banda kiyA vahAM majahabI ikhatalAphAta ko bhI dUra kara syAdvAda kA upadeza diyA aura kahA ki satya ananta haiM isalie hara eka siddhAnta meM kucha na kucha saccAI hai, usako syAdvAda kI kasauTI para prkho| sAdhU TI0ela0 vAsavAnI kahate haiM 'anekAnta - syAdvAda meM mahAvIra ne sikhAyA hai ki duniyA kA koI bhI eka siddhAnta saccAI ko pUrA-pUrA bayAna nahIM kara sakatA; kyoMki satya ananta haiM hamane abhI kucha misAloM meM dharma ke nAma se bahasa muvAhise aura napharata kI vajaha se Aja taka takalIpheM uThAI haiN| mahAvIra kI vANI naujavAna loga suneM aura unakI hamadardI aura barAbarI kA saMdeza gAMva-gAMva aura zahara zahara le jAyeM, alahadA - alahadA dharmoM ke bhedoM aura jhagar3oM kA tasaphiyA karake vaha AdhyAtmika jIvana ke bAre meM naI dezabhakti, naye rASTrIya jIvana ko paidA kareM, kyoMki satya intahA (ananta) hai aura dharma kA uddezya phUTa aura jhagar3A karane kA nahIM balki udAratA aura prema kA pATha par3hAnA hai / / " bhagavAn mahAvIra ke bAre meM maharSi zivavrata lAla jI barmana ema0e0 'sAdhUnAma' ke mAhavArI risAlA, mAha janavarI 1911 meM (prakAzita) hue 'mahAvIra svAmI ke pavitra jIvana' meM pharamAte haiM ki "yaha jabaradasta riphAramara aura jabaradasta upakArI bar3e U~ce darje ke upadezaka aura pracAraka the| yaha hamArI kaumI tArIkha ke For Private And Personal Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 411 ratna haiN| tuma kahAM aura kina dharmAtmA prANiyoM kI khoja karate ho, inhIM ko dekho| unase behatara sAhabe kamAla tumako aura kahAM milegeM ? inameM tyAga thA, vairAgya thA, dharma kA kamAla thA / insAnI kamajoriyoM se bahuta hI U~ce the| inakA khitAba 'jina' thaa| unhoMne moha-mAyA, mana aura kAyA ko jIta liyA thA / yaha tIrthaMkara the| inameM banAvaTa nahIM thI, dikhAvaTa nahIM thI, jo bAta thI sApha-sApha thii| yaha vaha lAzAnI zakhsiyata ho gujarI hai jinako insAnI kamajoriyoM aura aiboM ko chipAne ke lie kisI jAhirA pozAka kI jarUrata mahasUsa nahIM huI kyoMki unhoMne tapa karake, japa karake, yoga kA sAdhana karake, apane Apako mukammila aura pUrNa banA liyA thaa|" vagairaha.......... bhagavAn mahAvIra saba insAnoM kA eka jaisA khyAla karate the| kyA brAhmaNa! kyA zUdra ! kyA kSatrI ! kyA vaizya! bhagavAn mahAvIra ke pairokAra aura cele saba tabake ke loga the / indrabhUti vagairaha unake gyAraha gaNadhara brAhmaNa kula meM se the, uddApana megha kumAra vagairaha kSatrI mahAvIra ke cele the, zAlibhadra vagairaha vaizya aura harIkezI vagairaha zUdra ne bhI bhagavAn kI dI huI pavitra dIkSA ko hAsila kara U~ce pada ko hAsila kiyA thaa| gRhasthoM meM vaizAlIpati rAjA ceTaka, magadha nareza zreNika aura unakA lar3akA kotaka vagairaha kaI kSatrI rAjA the / isIlie bhagavAn usa jamAne kI Amaphahama bhASA meM hI upadeza diyA karate the tAki hara khAsa Ama dharma hAsila kara ske| jaina grantha bhI prAkRta meM likhe gaye the tAki saba loga samajha skeN| Ajakala kA jamAnA Apa saba logoM ke samAne maujUda hai| Aja bhAratavarSa meM lAkhoM bejubAna jAnavara mAMsa khAne ke lie roja kATe jAte haiN| dUdha dene vAlI gAyoM ke galoM para churI calAI jAtI hai| bhAratavarSa ke AdamI bhUkhoM mara rahe haiM, bekArI kI cakkI meM darar3e jA rahe haiM, maujUdA hukUmata ne hindustAna ke tamAma udyoga hiraphata para pAnI phera diyA, kisAnoM para lagAna aura saudAgaroM para Taiksa itanA jyAdA lagA diyA ki loga Taiksa ke bojha se dabe jA rahe haiN| mAla para Taiksa, galle para Taiksa, ghI-khAMDa para Taiksa, dUdha-dahI para Taiksa, bartana - bhA~De para Taiksa, kapar3e para Taiksa, khAne ke sAmAna para Taiksa, pIne ke sAmAna para Taiksa, roTI-pAnI para Taiksa | yahA~ taka kI namaka jaisI kAraAmada cIja para bhI ttaiks| ina TaiksoM kI jyAdatI se hindustAna isa kadara daba gayA hai ki chaha karor3a hindustAnI eka vakta bhI peTa bharakara nahIM khA skte| kahana (akAla ) judA par3a rahe haiN| bavAI (chUta kI bImArI) imarAja ne judA dama pI rakkhe haiM / AmadanI kA yaha hAla hai ki hindustAna kI majamuI AmadanI phokasa chaha-sAta paise dainika hotI hai, jisase eka AdamI eka vakta peTa bharakara roTI nahIM khA sakatA, phira hindustAniyoM ke sara para sATha lAkha muphtakhora phakIroM kA bhAra, jinakI vajaha se pandraha lAkha rupayA roja ina garIboM kI pAkiTa se nikalatA hai| yaha saba hote hue bhI hindustAna kI hiphAjata ke nAma para phauja kA karor3oM rupayoM kA khrc| eka aMgreja kI tanakhvAha hindustAnI se kaI gunI jyAdA / garIba kisAna garmI - sardI kI sadA takalIpha uThAkara kar3akatI dhUpa meM badana ko jalAkara rAta dina jAga jAga kara bhUkhA pyAsA rahakara jo kucha jinsa paidA karatA hai usakA jyAdAtara hissA to lagAna kI najara kara detA hai| bAkI bace-khuce meM karja kI adAyagI aura dIgara logoM kI najara niyAja kA bhugtaan| isa becAre para kyA bacatA hai, yaha mAlUma karanA ho to gAMva meM jAkara mAlUma kro| jahA~ dekhoge ki garIba kisAna ke cUlhe para bartana nahIM, chAna para phU~sa nahIM, tana ko kapar3A nahIM aura peTa ko peTabhara roTI nhiiN| lekina yaha saba kucha hote hue bhI hukUmata ke kAnoM para jUM taka nahIM reNgtii| agara koI apanI musIbata kA ronA hukUmata ke Age For Private And Personal Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 412 svataMtratA saMgrAma meM jaina rotA hai, bhUkha-pyAsa kA savAla peza karatA hai, to binA pU~cha- pratIta kiye jela meM lUMsa diyA jAtA hai| agara jyAdA zora macAtA hai to ThokareM mArakara girA diyA jAtA hai, saca hai na tar3apane kI ijAjata hai na phariyAda kI hai| ghuTa ke mara jAU~ yaha marjI mere saiyyAda kI hai|| bekArI kA ronA kahAM taka royA jAya, na koI tijArata hai, na dhaMdhA, jisako dekho vaha hI bekArI kA zAkI hai, muphalisI kA zikAra, phira aisI hAlata meM kyA kiyA jAye, kahAM jAyA jAye, aise vakta meM kauna saMbhAla karegA ? hamako to garIbI kI vajaha se apanA pyArA dharma bhI chor3anA par3a rahA hai| lAkhoM bhAratavarSa ke lAla IsAiyoM kI goda meM cale jA rahe haiN| hA bhagavAna! na hama dIna ke rahe aura na duniyAM ke| eka sadI meM sArI duniyAM kI lar3AI meM jitane insAna mara sakate haiN| isase bahuta jyAdA sirpha hamAre deza ke andara dasa sAla meM bhUkha kI vajaha se mara jAte haiN| yaha kitanA bar3A gajaba hai jo AlA khAnadAna kI aurateM haiM vaha ghara kI cAhara dIvAra ke andara bhUkha ke mAre tar3apha kara prANa pahale hI de detI haiM, lekina kisI ke Age hAtha nahIM pasAra sktii| aba aisI hAlata meM hamArA uddhAra kauna karegA, hamArI musIbatoM kA khAtmA kisa AtmA ke jariye hogA aura hamako AjAdI kauna dilAyegA ? basa yaha eka savAla hindustAniyoM ke rUbarU AtA hai ki phaurI hI eka mahAn AtmA yAni mahAtmA gAMdhI jI kA jahUra hotA hai, bairisTarI pAsa kara lene ke bAda Apako eka mahAn jaina vidvAn kavi rAyacandra jI zatAvadhAnI kI sohabata milatI hai aura Apa Atmabala prApta karake kahate haiM ki hindustAna kI musIbatoM kA khAtmA maiM karU~gA aura maiM hI mulka ko AjAdI dilAU~gA, isa kAma meM maiM apane ko hara taraha se kurbAna kruuNgaa| cUMki saba insAna eka barAbara haiM, vaha gore hoM yA kAle, brAhmaNa hoM yA zUdra, chUta hoM yA achUta, garIba hoM yA amIra, garja saba koI haka barAbara hai, insAnI darjA eka hai, eka ko kyA haka hai ki jaba chaha karor3a hindustAnI bhara peTa khAnA bhI nahIM khA sakate, to vaha lAkhoM rupayA sAlAnA aise garIba deza se tanakhAha ke nAma se vasUla kre| yaha ajIba tamAzA hai ki ghara vAle ghara se bAhara mAre-mAre phireM aura dUsare loga bar3e-bar3e mahaloM meM aizo ArAma kI jindagI gujaareN| mahAtmA jI apanI DAyarI meM taharIra pharamAte haiM ki "sabase jyAdA santoSa to mujhe kavi rAyacandra bhAI ke lekcaroM se hI milA hai| unake majAmIna mere khyAla se sabake liye muphIda haiN| unakA cAla calana TAlasTAya kI taraha AlA darje kA thaa|" mahAtmA gAMdhI phira kahate haiM ki "mujha para tIna mahApuruSoM ne gaharI chApa DAlI hai| TAlasTAya, raskina aura rAyacandra bhaaii| TAlasTAya ne apanI eka kitAba va kucha khatoM kitAbata se, raskina ne 'anTu di lAsTa' kitAba, jisakA nAma maineM gujarAtI meM 'sarvodaya' rakhA hai, se aura rAyacandra bhAI se to merA bahuta saMbaMdha ho gayA thaa| jaba 1897 I0 meM maiM janUbI apharIkA meM thA taba mujhako canda IsAI logoM ke sAtha apane kAmakAja kI vajaha se milanA hotA thaa| vaha loga bahuta sApha rahate the aura dharmAtmA thA dUsare dharma vAloM ko IsAI banAnA hI inakA kAma thaa| mujhe bhI IsAI bana jAne ke liye kahA gayA, lekina maiMne apane dila meM pakkA irAdA kara liyA ki jaba taka hindU dharma ko na samajha lU~, taba taka bApa-dAdA ke dharma ko nahIM chodduuNgaa| hindU dharma para For Private And Personal Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 413 mujhako bahuta zakUka paidA ho cuke the| maiMne rAyacandra bhAI se khato-kitAbata zurU kii| unhoMne mere tamAma zakUka raphai kara diye| jisase mujhako zAnti hAsila huI aura hindU dharma kI philAsaphI para merA aura dRr3ha zraddhAna ho gayA aura maiMne samajhA ki sirpha hindU dharma hI eka aisA dharma hai jo zAnti dene vAlA hai| isa vAkaphiyata ke jariye rAyacandra bhAI the| isalie rAyacandra bhAI meM aura bhI vizvAsa bar3ha gyaa|" ___bhAratavarSa kI durgati dekhakara mahAtmA gAMdhI ne apane jIvana kA lakSya pAMca vrata banAye jo ki bhagavAn mahAvIra ne dhAraNa kiye the| una para amala karanA zurU kiyA yAni ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aprigrh| Aja mahAtmA jI ahiMsA, adamatazaduda satyAgraha se apane deza ko hukUmata kI jyAdatiyoM ke nIce se nikAlane ko taiyAra hue haiM, jisa taraha bhagavAn mahAvIra ne usa jamAne ke jAnadAroM ko chur3AyA thaa| mahAtmA jI hamezA saca bolate haiM, isakA sabUta unakI khuda kI DAyarI se mila rahA hai| mahAtmA jI corI nahIM karate aura zIlavAna bhI Apa arase darAja se haiM; aparigrahI to Apa isa kadara haiM ki sirpha eka laMgoTa ke sivAya aura kucha bhI kapar3A nahIM phnte| kaI logoM kA kahanA hai ki ahiMsA kAyaroM aura bujadiloM kA dharma hai| ahiMsA insAna ko bujadila va Darapoka banA detI hai, jinameM se lAlA lAjapatarAya jI marahUma eka zakhsa the, lekina Aja mahAtmA jI ne bhagavAn mahAvIra kI ahiMsA kA siMhanAda duniyAM ke hara eka kone meM bajA diyA hai aura sAbita karake dikhalA diyA hai ki ahiMsA dharma bahAduroM va bekhopha logoM aura dharma para kurbAna ho jAne vAle paravAnoM kA dharma hai| ahiMsA dharma ke jariye se jabaradasta se jabaradasta majAlima bhI dUra ho jAte haiN| Aja mahAtmA jI ne pandraha sAla sAvaramatI Azrama meM tapasyA karane ke bAda ahiMsA dharma kA sudarzana cakra lekara hukUmata ke sAtha Takkara khAne kI ThAnI hai| ahiMsA dharma bujadilI sikhAtA hai yA bekhophI aura bahAdurI, yaha Aja koI mahAtmA gAMdhI se darayAphta kara sakatA hai| Aja mahAtmA jI kA tyAga aura tapa mahAvIra bhagavAn ke rAjapATa ke tyAga kA najArA phira AMkhoM ke sAmane lAkara khar3A kara detA hai| jisa taraha bhagavAn mahAvIra naMge pAMva, naMge sara aura naMge jisma paidala vihAra karate the Aja isI taraha mahAtmA jI bhI kUca kara rahe haiN| Aja mahAtmA jI kI isa jabaradasta hukUmata ke sAtha Takkara lenA bhagavAn mahAvIra ke usa jamAne kI yAda dilAye bagaira nahIM raha sakatI jabaki hiMsA ke khilApha bhagavAn mahAvIra ne bar3I jabaradasta Takkara lI thii| Aja kaI loga pharamAte haiM ki mahAtmA jI kI hukUmata para car3hAI aisI hai, jaise ki rAmacandra jI kI rAvaNa para, aura kRSNa jI kI kauravoM para, lekina nahIM! yaha bilkula galata hai| una donoM kI jaMga meM khUna kI nadiyA~ baha gaIM thIM, lekina mahAtmA gAMdhI prema, ahiMsA, adamatazaduda aura satyAgraha ke hathiyAra se lar3AI lar3a rahe haiM, 'isa sAdagI pai kauna na mara jAye ai khudaa| lar3ate haiM magara hAtha meM talavAra bhI nhiiN|' isI taraha se Aja se takarIbana aDhAI hajAra sAla pahale bhagavAn mahAvIra bhI ahiMsA, prema vagairaha ke hathiyAra lekara sAmane DaTe the| mahAtmA jI ne jo elTImeTama vAyasarAya hinda ko diyA hai, vaha eka aMgreja ke hAtha bhejA gayA thaa| vaha isalie ki merI duzmanI kisI aMgreja se nahIM hai, balki una mujAlimoM se hai jo hindustAniyoM ko tahabovAlA (choTI bar3I) kara rahe haiN| mere najadIka to aMgreja bhI mere aise bhAI haiM ki jaise hindustaanii| For Private And Personal Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 414 svataMtratA saMgrAma meM jaina jisa taraha bhagavAn mahAvIra nazIlI cIjoM ke khilApha the isI taraha se Aja mahAtmA jI bhI zarAba, bhaMga, sigareTa vagairaha ke khilApha haiM aura inake bAyakATa para pUrA jora lagA rahe haiN| mahAtmA gAMdhI achUta addhAra ke utane hI jabaradasta aura kaTTara hAmI haiM ki jaise bhagavAn mahAvIra the| bhagavAn mahAvIra jisa taraha hara tabake ke insAna ko eka jaisA khyAla karate the vaise hI mahAtmA gAMdhI bhI karate haiM, jisakA jindA sabUta yaha hai ki mahAtmA jI ne eka zUdra lar3akI lakSmIbAI ko apanI lar3akI banAyA hai| mahAtmA jI sabase pahale Atmazuddhi karake maidAna meM nikale haiN| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mahAtmA gAMdhI saba insAnoM ko eka jaisA khyAla karate haiN| kyA brAhmaNa! kyA zUdra ! kyA kSatrI ! kyA vaizya ! kyA hindU ! kyA musalamAna ! kyA hindustAnI ! aura kyA aMgreja, mahAtmA gAMdhI ke sAvaramatI Azrama meM brAhmaNa-kSatrI - vaizyazUdra, musalamAna, phArasI, IsAI, aMgreja, garaja hara eka tabakA ke loga rahate haiN| kisI se koI napharata nahIM kI jaatii| eka amarIkana leDI jisakA nAma mahAtmA gAMdhI ne 'mIrA bahina' rakkhA hai, Azrama meM mahAtmA jI ke sAtha rahatI hai aura bhI kaI aMgreja loga rahate haiM, jo ki mahAtmA gAMdhI ke bar3e bhagata haiN| jaise bhagavAn mahAvIra ne hara taraha ke kaSTa sahana kiye the, lekina kyA majAla jo upha kI ho, isI taraha mahAtmA jI bhI adamatazaduda se kAma le rahe haiN| cAhe hukUmata qaida kare, pAMva tale kucale, lekina hama apanA hAtha badalA lene ke lie nahIM utthaayeNge| daraasala dekhA jAye to mahAtmA gAMdhI ke andara bhagavAn mahAvIra ke jIvana kI saccI jhalaka dikhAI de rahI hai| mahAtmA jI ko mere khyAla se agara bhagavAn mahAvIra kA pakkA bhagata kahA jAye to bilkula bajA aura durusta hai| agara jaina dharma kA marma samajhA hai, to mahAtmA gAMdhI ne samajhA hai| bhagavAn mahAvIra kI santAna kahalAne vAlo ! ahiMsA dharma kI DIMga mArane vAlo ! mahAvIra ke pujArI banane vAlo! mana, vacana, kAya dharma ko pAlane kA ThekA lene vAlo ! aura bhagavAn mahAvIra kI jai-jaikAra bolane vAlo! kyA tuma apane ThaNDe dila se apane sIne para hAtha rakhakara batalA sakate ho ki kyA tuma bhagavAn mahAvIra ke sacce bhakta kahalAne ke mustahaka ho ? maiM to kahU~gA ki haragija bhI nahIM / tumhArA pharja thA ki sabase pahale ina majAliyoM ko dUra karAne meM, mulka ko nijAta dilAne meM aura chaha karor3a bhAIyoM ko bhUkha se marate huye bacAne meM, Apa khuda ko khataroM meM DAlakara maidAne amala meM Ana utrte| lekina aphasosa, ki tumhAre kAna para jUM bhI nahIM reNgii| bhagavAn mahAvIra kA nAma le lenA bahuta AsAna hai, mandira meM jAkara pUjA kara lenA bhI bahuta sarala hai| lekina kabhI Apane isa pUjA ke rAja ko bhI samajhA hai ? agara Apa pahale kucha nahIM kara sake, to aba mahAtmA gAMdhI jI kA sAtha deM aura duniyAM ko dikhalA deM ki ahiMsA dharma ke mAyane bujadilI nahIM hai, balki saccI bahAdurI aura vIratA kA nAma ahiMsA hai| agara aba bhI Apane duniyAM ke sAtha calanA na sIkhA aura agara aba bhI Apane apanI purAnI aura dakiyAnUsI raphtAra ko na badalA to maiM purajora alaphAja se kahe detA hU~ ki Apa ina saphAhahastI se miTa jAyeMge aura ApakA DhUMDhe se bhI patA na clegaa| lihAjA jAgo ! samajho ! aura kAma karanA siikho| For Private And Personal Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa __ 415 sandarbha grantha sUcI prastuta sUcI meM pradAna kAma isa prakAra hai| pustaka/patra-patrikA kA nAma, lekhaka/ sampAdaka, sana sthAna, saMskaraNa, saMskaraNa vrss| saMketa nimna prakAra haiN| anu0-anuvAdaka, le0-lekhaka, sampA)-sampAdaka, prakA0-prakAzaka, sN0-sNskrnn| 1. acala caritra, sampA0-sUrajabhAna jaina 'prema', prakA0-seTha jIvana paricaya, prakAzana samiti, AgarA, prathama 1958 2. acala siMha abhinandana grantha, sampA0-pratApacanda jaisavAla (patrakAra), prakA0-seTha acala siMha abhinandana grantha samiti, AgarA, 1974 amara caMda bA~ThiyA, prathama svatantratA saMgrAma ke amara zahIda, le0-sUrajarAja dhADIvAla, bA~ThiyA phAunDezana, kAnapura, 1986 4. amara jaina zahIda, DaoN0 kapUracaMda jaina evam DaoN0 (zrImatI) jyoti jaina, zrI kailAzacaMda jaina smRti nyAsa, khataulI-251201 (u0 pra0), prathama, 1998 5. amRta putra, le0-ratanalAla jozI, prakA0-ratanamaNi TrasTa, udbodhaka granthamAlA, e 303, parADakara bhavana, gAMva devI roDa, bhAyandara (paM0) (thANe, mahArASTra) pina-401101 6. arjuna lAla seThI, DaoN0 viSNu paMkaja, rAjasthAna prakAzana, tripoliyA bAjAra, jayapura, prathama, 1989 7. AjAdI ke dIvAne (sAgara jile ke svatantratA saMgrAma senAnI) prakAzaka-jilA sahakArI saMgha maryAdita, sAgara (ma0pra0), 1988 4. Adhunika jaina kavi : cetanA ke svara, sampA0-jugala kizora 'yugala', prakA0- akhila bhAratIya jaina yuvA pheDarezana, zAkhA - koTA (rAja0), 1986 9. itihAsa kI amara bela osavAla (prathama khaNDa), le)-mAMgIlAla bhUtoDiyA, priyadarzI prakAzana, kalakattA, 1988 10. itihAsa kI amara bela osavAla (dvitIya khaNDa), le0-mAMgIlAla bhUtoDiyA, priyadarzI prakAzana, kalakattA, 1992 11. uttara pradeza aura jaina dharma, sampA0-DaoN0 jyoti prasAda jaina, lakhanaU, 1976 12. kartavya patha pradarzana, AcArya jJAnasAgara jI mahArAja, prakA0-zailI zrI pArzvanAtha di0 jaina maMdira, sabjI maNDI, dehalI-110007, dvitIya saMskaraNa, 1993 13. krAnti kathAyeM, le0- zrIkRSNa sarala, prakA0-balidAna bhAratI, 18, dazaharA maidAna, ujjaina (ma0pra0), 1985 14. krAntikArI Andolana kA vaicArika itihAsa, manmathanAtha gupta, nidhi prakAzana, dillI, 1980 15. krAntivIra hutAtmA motIcanda, le0-50 mANikacanda jayakumAra caMvare, prakA0-mA0 ja0 bhIsIkara, sanmati prakAzana, bAhubalI (kolhApura), 1994 For Private And Personal Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 416 svataMtratA saMgrAma meM jaina 16. zrI kusumakAnta jaina : vyaktitva evam jIvana saMgharSa, zrI kusumakAnta jaina abhinandana samiti, 13 (ela0epha0) kAleja roDa, nayI dillI, 1989 17. khaNDelavAla jaina samAja kA vRhad itihAsa, sampA0- DaoN0 kastRracanda kAsalIvAla, jaina itihAsa prakAzana saMsthAna, jayapura, 1989 18. khAravela prazasti : punarmUlyAMkana, candrakAMtabAlI zAstrI, pratibhA prakAzana, dillI-7, 1988 19. gaNeza prasAda varNI smRti grantha, prakA-bhAratavarSIya di0 jaina vidvat pariSad, 1974 20. zrI gordhanadAsa jaina abhinandana graMtha, sampA0-DaoN0 vizvambhara zaraNa Adi, prakA0-zrI gordhanadAsa jaina svataMtratA saMgrAma senAnI abhinandana samAroha samiti, AgarA, 1996 21. golApUrva jaina samAja : itihAsa evaM sarvekSaNa, sampA0-surendra kumAra jaina, prakA0- pArasa zodha saMsthAna, varNI vAcanAlaya bhavana, kaTarA bAjAra, sAgara (ma0pra0), prathama-1996 22. golAlAre jaina jAti kA itihAsa, rAmajIta jaina eDavokeTa, prakA0-vIrasaina jaina sarrApha, sadara bAjAra, bhiNDa (ma0pra0), prathama, 1995 23. ciMtana sudhA, sampA0-lAlacanda coraDiyA, mAlava loka saMskRti anuSThAna, manAsA (ma0pra0), 1992 24. jayapura darzana, prakA0-jayapura aDhAI zatI samAroha samiti, nagara vikAsa nyAsa parisara, javAhara lAla neharU mArga, jayapura, prathama saMskaraNa, 1978 25. jina khojA tina pAiyA~, ayodhyA prasAda goyalIya, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI, caturtha saMskaraNa, 1966 26. jaina kalA evaM sthApatya, khaNDa-1, sampA0-amalAnaMda ghopa, bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI, 1975 27. jaina jAgaraNa ke agradUta, ayodhyA prasAda goyalIya, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1952 28. jaina jyoti aitihAsika vyaktikoza, prathama khaNDa (a-aM), sampA0-DaoN0 jyoti prasAda jaina, jJAnadIpa prakAzana, lakhanaU, 1988 29 jainadharma, paM0 kailAzacandra zAstrI, bhAratavarSIya di0 jaina saMgha, mathurA (u0pra0), SaSThama, 1985 30. jainadharma aura darzana, muni zrI pramANasAgara, rAjapAla eNDa sansa, dillI, prathama 1996 31. jaina saMskRti aura rAjasthAna, sampA0-DaoN0 narendra bhAnAvata, prakA)- samyagjJAna pracAraka maNDala, bApU bAjAra, jayapura-302003, 1975-76 jaina samAja kA vRhad itihAsa (prathama khaNDa), le0-DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla, jaina itihAsa prakAzana saMsthAna, jayapura, 1992 33. jaina samAja vardhA ke sau varSa (1895-1995), lekhaka sampAdaka-zrI jamanAlAla jaina, prakAzaka-adhyakSa zrI digambara jaina borDiMga hAUsa, vardhA (mahArASTra), 1995 34. jaina sAhitya aura itihAsa : pUrva pIThikA, paM0 kailAzacandra zAstrI, zrI gaNeza varNI jaina granthamAlA, vArANasI (u0pra0), prathama, vIra nirvANa saMvat 2489 For Private And Personal Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 37. prathama khaNDa 35. jaisavAla jaina itihAsa le0- rAmajIta jaina 'eDavokeTa', jaisavAla jaina samAja, gvAliyara, 1988 36. jaisavAla jaina eka yuga : eka pratIka, sampA) - zrI azoka kumAra Adi, alaMkAra prakAzana, 3611 subhASa mArga, dariyAgaMja, nayI dillI -2, 1993 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 417 38. zrI digambara jaina kharauA samAja kA itihAsa, lekhaka - rAmajIta jaina eDavokeTa, gayeliyA jaina dharmArtha TrasTa, gvAliyara, 1990 zrI takhtamala jaina smRti grantha, prakAzaka - sva0 bAbU takhtamala jaina abhyarthanA samAroha samiti, samrAT azoka AbhiyAMtrikIya mahAvidyAlaya, vidizA (ma0pra0), 1992 39. zrI di() jaina varaiyA samAja, le0- rAmajIta jaina, mai0 lAlamaNi prasAda jaina eNDa sansa, gvAliyara, 1987 40. divaMgata hindI sevI ( prathama khaNDa), le0 - kSemacandra 'sumana', zakuna prakAzana, nayI dillI, 1981 41. divaMgata hindI sevI (dvitIya khaNDa), le0 - kSemacandra 'sumana', zakuna prakAzana, nayI dillI, 1983 42. dillI ke svatantratA senAnI, bhAga - 2, sampA0 DaoN0 zrImatI mAlatI zarmA (hindI saMskaraNa) gajeTiyara yUniTa, dillI prazAsana, dillI 43. dharatI gAtI hai, le0 - mahAkavi zAnti svarUpa 'kusuma', prakA0- taruNa prakAzana, zAnti niketana, eca-218, zAstrI nagara, meraTha - 250004, 1992, 50. 44. dharma kA Adi pravartaka, svAmI karmAnanda, prakA0 - bhA0 di0 jaina saMgha, ambAlA chAvanI, 1940 45. dharmacanda sarAvagI, sampA0 - dIpacaMda nAhaTA, prakA0 - zrI dharmacanda sarAvagI abhinandana samiti, zrI jaina sabhA, 7 zambhU mallika lena, kalakattA - 7, 1986 46. narendra kumAra jaina abhinandana grantha, prakA0 - bhagavAn mahAvIra bAla saMskAra kendra, TIkamagar3ha (ma0pra0), 472001, 1983 47. naitika jIvana darpaNa, seTha acala siMha, prakA) - naitika nAgarika saMgha, AgarA 48. paMDita jaganmohana lAla zAstrI sAdhuvAda grantha, prakA0 - paM0 jaganmohana lAla zAstrI sAdhuvAda samiti, jaina kendra, rIvA (ma0pra0), 1989 51. 49. paMDita phUlacandra zAstrI abhinandana graMtha, prakA0 - siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana graMtha prakAzana samiti, vArANasI pannA dhAya, le (0 - kSamA zarmA, prakAzana vibhAga, sUcanA evaM prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, 1993 paravAra jaina samAja kA itihAsa, sampA) - siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI, zrI bhAratavarSIya di0 jaina paravAra sabhA, 1992 52. pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAyeM, le0 - DaoN0 jyotiprasAda jaina, bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI, 1975 53. premI abhinandana graMtha, prakA0- zrI yazapAla jaina, maMtrI - premI abhinandana graMtha samiti, TIkamagar3ha (ma0pra0), 1946 For Private And Personal Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 418 svataMtratA saMgrAma meM jaina 54. pallIvAla jaina jAti kA itihAsa, lekhaka-DaoN0 anila kumAra jaina, zrI pallIvAla itihAsa samiti, alavara (rAja0), 1988 55. pIyUSa kalaza (kAvya saMkalana), le)-sundara devI jaina, prakA0-loka cetanA prakAzana, jabalapura (ma0pra0), 1978 56. purudevacampU kA AlocanAtmaka parizIlana, DaoN0 kapUracaMda jaina, parimala pablikezansa, dillI, prathama 1985 57. bandInAmA, bhAga eka se tIna, zrI phUlacaMda jaina, kansepTa pabliziMga kampanI, naI dillI, prathama, 1998 58. zrI bAbUlAla pATodI : aMtaraMga grantha (pacahattara barasa pUrti prasaMga), 1995, prakA0- zrI bAbUlAla pATodI :: amRta mahotsava samiti, pATodI parivAra, 70/3, malhAragaMja, indaura (ma0pra0), 1995 59. bundelakhaMDa meM sthita devarI (sAgara) ke sAhityakAroM kA sAhityAnuzIlana, DaoN0 manISA jaina, DaoN0 harIsiMha gaura vizvavidyAlaya sAgara kI pI eca0DI0 upAdhi hetu svIkRta aprakAzita zodha prabaMdha, 1992 60. byAvara (bhArata jaina mahAmaNDala ke ikatAlIsaveM adhivezana para prakAzita saMkSipta paricaya pustikA), prakA0-jaina prakAzana, byAvara (rAjasthAna), 1971 61. bhagavAn mahAvIra smRti grantha, sampA0-DaoN0 jyoti prasAda jaina, zrI mahAvIra nirvANa samiti, uttara pradeza, lakhanaU, 1975 bhagavAn mahAvIra svAmI kI vizva ko dena, sampA0-AcArya dezabhUSaNa jI mahArAja, prakA0-zAnti roDaveja, 5, navAba lena, kalakattA zrImadbhAgavatapurANa, gItA presa, gorakhapura (u0pra0) bhArata kA rASTrIya Andolana evaM saMvaidhAnika vikAsa, DaoN0 ke0 sI0 jaina, zrI pabliziMga hAusa, nayI dillI, 1990 65. bhArata kA saMvaidhAnika vikAsa aura svAdhInatA saMgharSa, DaoN0 subhASa kazyapa, risarca, dillI, 1972 66. bhArata kA svAdhInatA Andolana (bhAga 2) le0-AcArya dIpaMkara, prakA0-janamata prakAzana, meraTha 67. bhArata chor3o Andolana, zaMkara dayAla siMha, prakAzana vibhAga, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, tRtIya 1992 68. bhArata meM aMgrejI rAja, prathama khaNDa, lekhaka-paM0 sundara lAla, prakA0-prakAzana vibhAga, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, 1967 69. bhArata meM aMgrejI rAja, dvitIya khaNDa, lekhaka-paM0 sundara lAla, prakA0-prakAzana vibhAga, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, 1970 70. bhArata meM nyAyika punarAvalokana, DaoN. (zrImatI) jyoti jaina, rAdhA pablikezansa, naI dillI, prathama, 1888 71. bhArata meM svatantratA Andolana kA itihAsa, DaoN0 pukharAja jaina, sAhitya bhavana, AgarA, 1995 72. bhAratanA svAtantrya saMgrAmo ane tenA laDavaiyAo (gujarAtI), le0-DaoN0 maMgubhAI rA0 paTela, yUnivarsiTI grantha nirmANa borDa, gujarAta rAjya, ahamadAbAda, tRtIya saMskaraNa, 1994 For Private And Personal Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 419 73. bhAratIya itihAsa : eka dRSTi, DaoN0 jyoti prasAda jaina, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI, 1966 74. bhAratIya svatantratA Andolana kA itihAsa, bhAga-2, le0-tArAcanda, anu0-manmathanAtha gupta, prakAzana vibhAga, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, 1969, punarmudraNa, 1982 75. bhAratIya svataMtratA Andolana kA itihAsa, bhAga-4, le0-DaoN0 tArAcaMda, prakAzana vibhAga, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, naI dillI, saMskaraNa-1984 76. bhAratIya svatantratA Andolana kA itihAsa (1857-1947), DaoN) brajabhUSaNa, pUnama prakAzana, dillI, 1992 77. bhAratIya svatantratA Andolana kA itihAsa, DaoN0 zaMkara basanta mudgala, candraloka prakAzana, kAnapura, 1989 78. madhyapradeza ke svatantratA saMgrAma sainika, khaNDa / (jabalapura saMbhAga), sUcanA tathA prakAzana saMcAlanAlaya madhyapradeza, bhopAla, 1978 79. madhyapradeza ke svatantratA saMgrAma sainika, khnndd-||, (sAgara saMbhAga), bhASA saMcAlanAlaya madhyapradeza, bhopAla, 1983 80. madhyapradeza ke svatantratA saMgrAma sainika, khaNDa / / / (rAyapura, bilAsapura, bastara saMbhAga) bhASA saMcAlanAlaya, saMskRti vibhAga, madhyapradeza, bhopAla, 1984 81. madhyapradeza ke svatantratA saMgrAma sainika, khaNDa-caturtha, (indaura, ujjaina, gvAliyara saMbhAga), bhASA saMcAlanAlaya, saMskRti vibhAga, madhyapradeza, bhopAla, 1984 82. madhyapradeza ke svatantratA saMgrAma sainika, khaNDa-paMcama (rIvAM bhopAla, hozaMgAbAda saMbhAga), bhASA saMcAlanAlaya, saMskRti vibhAga, madhyapradeza, bhopAla, 1984 83. madhyapradeza svatantratA saMgrAma sainika saMgha ke cauMtIsa sAla, le0-ratanacanda jaina, zrIpAla prinTarsa, jabalapura (ma0pra0), 1990 84. bhAratIya svAtaMtryAlaDhyAtIla jainAMce yogadAna (marAThI), prakAzikA-sau0 zarayU daphtarI, sampAdikA-jaina bodhaka, mumbaI, 1999 35. mandasaura jile meM svatantratA saMgrAma, DaoN0 pUrana sahagala, prakAo-mAnava loka saMskRti anuSThAna, manAsA, jilA-mandasaura (ma0pra0), 1987 86. mahilAyeM aura svarAjya, AzA rAnI vhorA, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, 1988 87. bhaiyA mizrIlAla gaMgavAla smRti grantha, prakA0-bhagavAn mahAvIra bAla saMskAra kendra, TIkamagar3ha (ma0pra0), prathama, 1998 88. mere bApU, zrI tanmaya bukhAriyA, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1951 89. mere sAthI, mahAtmA bhagavAnadIna, bhArata jaina mahAmaNDala, vardhA, 1952 90. maurya sAmrAjya ke jaina vIra, zrI ayodhyAprasAda, goyalIya 'dAsa', prakA0-jaina mitra maNDala, dharmapurA, dehalI, 1932 For Private And Personal Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 94 420 svataMtratA saMgrAma meM jaina. 91. ye anamola bola, bheMTa svarUpa prakAzana, padmazrI vIrendra prabhAkara, sI-11/32, bApAnagara, nayI dillI -3, 1991 92. rajata-nIrAjanA, sampA0- DaoN0 parazurAma zukla virahI, prakA0-harinArAyaNa caube, adhyakSa, nagara pAlikA, lalitapura (u0pra0), svAdhInatA rajata jayaMtI varSa (1972) 93. ratana lAla mAlavIya smRti graMtha, sampA0-zrImatI sudhA paToriyA, zrI rAjendra paToriyA, prakA0-mAlavIya grantha prakAzana samiti, o-1, Ara0 eca0-4, 9, sI bI DI, belApura, nyU bAmbe 400614, prathama, 1991 zrImad rAjacandra (mUla gujarAtI se hindI anuvAda), zrI haMsarAja jaina, zrImad rAjacandra Azrama, agAsa (gujarAta), tRtIya, 1991 95. rAjapUtAne ke jaina vIra, zrI ayodhyA prasAda goyalIya 'dAsa', prakA0-hindI vidyA mandira, pahAr3I dhIraja, dehalI, 1933 95. rAjasthAna meM svatantratA saMgrAma, le0-bI0 ela0 pAnagaDiyA, rAjasthAna hindI grantha akAdamI, jayapura (rAjasthAna), 1988 96. rAjasthAna meM svatantratA saMgrAma ke senAnI, sumaneza jozI, TIpU sultAna, prakA0-granthAgAra, nAranolI bhavana, sAMgAnerI geTa, jayapura-3, 1973 97. rAjasthAna meM svatantratA saMgharSa, sampAdaka-jahUra khA~ mehara, prakA0-jagadIza siMha gahalota zodha saMsthAna, jagadIza siMha gahalota mArga, mer3atI daravAjA, jodhapura, prathama, 1991 98. rAjasthAnI AjAdI ke dIvAne, le0-hariprasAda agravAla, pratApa prakAzana, zyAmajI kRSNa varmA pustakAlaya, mahAdeva jI kI chatrI, vyAvara (rAjasthAna), prathama, 1951 99. zrI rAyacaMda nAgar3A puNya smaraNa (smArikA), sampA0 DaoN0 zrIrAma parihAra, prakA0-sva0 rAyacaMda nAgar3A zraddhA samiti, 19 ma0 gA0 mArga, khaNDavA (ma0pra0), 1993 100. labeMcU samAja, 1993 (a0 bhA0 di0 jaina labeMcU samAja kA pArivArika darpaNa), sampA0-labeMcU janagaNanA 1993 samiti, 32, sadara bAjAra, bhiNDa (ma0pra0) 10]. lAlA lAjapata rAya, (jIvanI tathA kArya), le0-phiroja canda, prakA0-prakAzana vibhAga, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, 1987 102. lAlA lAjapata rAya, le0-DaoN0 bhavAna siMha rANA, bhAratIya grantha niketana, 2713, kUcA celAna, dariyAgaMja, nayI dillI-110002, 1988 103. lAlA lAjapata rAya, le0-mukuTa bihArI varmA, sastA sAhitya maNDala, nayI dillI, 1965 104. lAlA lAjapata rAya, le0-vinoda, rAjapAla eNDa sansa, kazmIrI geTa, dillI, 1969 105. varAMga-carita, anuvAda-pro khuzAla caMda gorAvAlA, prakA0-maMtrI sAhitya vibhAga, bhA0 digambara jaina saMgha, caurAsI, mathurA (u0pra0) saMskaraNa-prathama, 1953 106. vijayavargIya itihAsa : eka dRSTi, lekhaka-rAmajIta jaina eDavokeTa, vijayavargIya (vaizya) sabhA, ___ gvAliyara, 1992 For Private And Personal Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 421 107. vijayasiMha pathika, DaoN0 padmasiMha varmA, prakA0- prakAzana vibhAga, sUcanA evaM prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, 1992 108. vidvat abhinandana graMtha, sampA0-DaoN0 lAla bahAdura zAstrI, akhila bhAratavarSIya di0 jaina zAstri pariSad, bar3auta (u0pra0), 1976, 109. vindhyapradeza ke rAjyoM kA svatantratA saMgrAma kA itihAsa, le0-zyAma lAla sAhU, rAjendra priMTiMga presa, nibADI (ma0pra0), 1975 110. vimala prasAda jaina : krAntikArI jIvana kI kucha jhAMkiyAM, le0-rUpavatI jaina, prakA0-zakuna prakAzana, 3625, subhASa mArga, nayI dillI-110002, prathama, 1994 111. vIra zAsana ke prabhAvaka AcArya, DaoN0 vidyAdhara joharApurakara, DaoN0 kastUra caMda kAsalIvAla, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI, 1975 112. vIra hRdaya (gIta saMkalana), zrI nirmala kumAra jaina, zrI gajaratha mahotsava, barelI (rAyasena), ma0pra0 ke avasara para prakAzita 113. zazikAvya 'antarnAda', zrI kalyANa kumAra 'zazi', rAmapura, 1988-89 114. zahIda gAthA, sampA0- zrI narmadA prasAda khare, prakA0-sa0 siM0 sureza caMda jaina, maMtrI madhyapradezIya jaina yuvaka sabhA, jabalapura (ma0pra0), 1951 115. zahIdoM ke khata, vinoda mizra, prakA0-prakAzana vibhAga, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, 1990 116. saMkSipta jaina itihAsa, bAbU kAmatA prasAda jaina, prakA0- mUlacaMda kisanadAsa kApaDiyA, digambara jaina pustakAlaya, sUrata, vI0 ni0 saM0 2452 117. saMkSipta jaina itihAsa 2/2, bAbU kAmatA prasAda jaina, prakA0-mUlacaMda kisanadAsa kApaDiyA, digambara jaina pustakAlaya, sUrata, vI0ni0saM0, 2460 118. saMkSipta jaina itihAsa 3/5, bAbU kAmatA prasAda jaina, prakA0-mUlacaMda kisanadAsa kApaDiyA, digambara jaina pustakAlaya, sUrata, vI0ni0saM0, 2476 119. saMskRta sAhitya kA samIkSAtmaka itihAsa, DaoN0 kapiladeva dvivedI, saMskRta sAhitya saMsthAna, 37 kacaharI roDa, ilAhAbAda-2 120. satya ke prayoga athavA AtmakathA, le0-mohanadAsa, karmacaMda gAMdhI, anu0-kAzInAtha trivedI, prakA0- navajIvana prakAzana maMdira, ahamadAbAda-14, prathama saMskaraNa 1957, punarmudraNa 1993 121. san sattAvana ke bhUle bisare zahIda, bhAga-2, DaoN0 vizvamitra upAdhyAya, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, 1990 122. san sattAvana ke bhUle bisare zahIda, bhAga-3, le0-banArasI dAsa, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, bhArata sarakAra, nayI dillI, 1995 For Private And Personal Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 422 svataMtratA saMgrAma meM jaina 123. sahAranapura sandarbha, sampA0-DaoN0 ke0ke0 zarmA, prakA0-sandarbha prakAzana, gila kAlonI (nArAyaNapurI) nikaTa nArAyaNa mandira, sahAranapura (u0pra0), 1986, 124. sahAranapura sandarbha (bhAga-2), (sahAranapura kI mahAn vibhUtiyA~ (1858-1988)) DaoN0 ke0 ke0 zarmA, DaoN0 siprA bainarjI, saMdarbha prakAzana, 2/2510, gila kAlonI, sahAranapura (u0pra0), prathama, 1996 125. sAMskRtika cetanA aura jaina patrakAritA, sampA0-DaoN0 saMjIva bhAnAvata, siddha zrI prakAzana, jayapura, 1990 126. seTha motIzAha, prakA0-jinattasUri maNDala, dAdAvADI, ajamera, 1966 127. saurASTranA svAtantrya sainiko (gujarAtI), sampA0-jayAvena bajubhAI zAha, prakA0-saurASTra racanAtmaka samiti sevA TrasTa rAjakoTa, 1988 128. svatantratA saMgrAma, le0-bipana caMdra Adi, anu0-rAmasevaka zrIvAstava, nezanala buka TrasTa iMDiyA, nayI dillI, 1972 129. svatantratA saMgrAma aura jabalapura nagara, le0- rAmezvara prasAda guru, prakA0-svatantratA saMgrAma sainika saMgha, jabalapura (ma0pra0), 1985 130. svataMtratA saMgrAma aura rASTrIya jana-jAgaraNa meM zAjApura jile kA yogadAna (TaMkita zodha-prabandha), le0-DaoN0 RcA upAdhyAya, 1996 131. svarAjya aura jaina mahilAyeM, le0-DaoN0 (zrImatI) jyoti jaina, prakA0- zrI kailAza caMda jaina smRti nyAsa, C/DaoN0 ke0 sI0 jaina, ke0ke0 jaina DigrI kAleja, khataulI-251201 (u0pra0), prathama, 1997 132. svAtaMtrya saMgrAmanA laDavaiyA (gujarAtI) paricaya grantha-2, prakA0-mAhitI ghAtuM, gujarAta sarakAra sacivAlaya gAMdhInagara, 1976 133. svAtaMtrya sainika cAritra koSa (marAThI) (khaNDa 1 se 5), prakA0-kAryakArI sampAdaka va saciva (svAtantrya sainika cAritra koSa) dArzanikA vibhAga, mahArASTra zAsana, 27 barajora bharucA mArga, mahAtmA gAMdhI ror3a, phorTa, mumbaI-400001 134. svAdhInatA Andolana aura meraTha, le0-AcArya dIpaMkara, janamata prakAzana, 54/4, jAgRti vihAra, meraTha, prathama, 1993 135. svAdhInatA Andolana meM chindabADA jile kA yogadAna (1920 se 1947 taka), le0-DaoN0 pritapAla siMha bhATiyA, DaoN) harIsiMha gaura vizvavidyAlaya sAgara kI pI eca0 DI0 upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha, 1995 136. svAdhInatA Andolana meM zahaDola kA yogadAna, le0sampA0-chedI lAla siMha, prakA0-sudhIjana, indrakuMja, mAnapura-zahaDola (ma0pra0), prathama, 1988 137. svAdhInatA saMgrAma aura hamAre senAnI, sampA0-ThAkura bhUpati siMha, pATana tahasIla svatantratA saMgrAma sainika saMgha, pATana, jilA-jabalapura (ma0pra0), 1968 138. haradA aura svataMtratA saMgrAma, sampA0-zrI mahezadatta mizra Adi, prakA0-gulajAra bhavana TrasTa, haradA, 1988 139. hindI sAhitya kA itihAsa, AcArya rAmacandra zukla, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, unatIsavAM saMskaraNa, vi0 saM0 2051 For Private And Personal Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 423 140. hozaMgAbAda jile kA svataMtratA saMgrAma kA itihAsa evaM senAniyoM kA paricaya, le()- durgAprasAda jAyasavAla, prakA(0) - gAMdhI bhavana TrasTa, iTArasI, (ma0pra0), prathama 1984 141. hindI kakSA 7, prakA0 - gujarAta rAjya zAlA, pAThyapustaka maNDala, purAnA vidhAna sabhA gRha, sekTara-17, gAMdhInagara (gujarAta), prathama, 1990 142. Aspects of Jainology, Vol II, Pt. Bechardas Doshi, Commemoration Volume, Ed. Prof. M.A. Dhaky, Prof. Sagarmal Jain, Pub.- P.V. Research Institute, I.T.I. Road, B.H.U. Varanasi, Ist Edition, 1987. 143. History of Jaimsn, Edited by- Sh. Nihal Chand Jain, Pub - Bharatvar shiya Digamber Jain Sangh, Mathura (U.P.), 1999 144. Our National Songs, Publications Division Ministry of Information and Broadcasting Govt. of India, New Delhi, 2000 145. Progressive Jains, Satish Kumar Jain, Shraman Sahitya Sansthan, New Delhi, 1987 146. The Martyrs, Ratan lal Joshi, Pub - Udbodhak Granthmala, 4, Kh and eraowadi, Bombay 400002, First, 1994 147. Who's who of Indian Martyrs, Volume 1, Chief Editor - Dr. P. N. Chopra, Pub - Ministry of Education and youth Services, Govt. of India, New Delhi, 1969 148. Who's' who of Indian Martyrs, Vol. III, Chief Editor - Dr. P. N. Chopra, Pub-- Deptt. of Culture, Ministry of Education and Social Welfare, Govt. of India, New Delhi smArikAyeM evaM patra-patrikAyeM 149. a0 bhA0 di0 jaina zAstri pariSad buleTina, sampA)- DaoN () kapUracaMda jaina, prakA) - a0 bhA0 di0 jaina zAstri pariSad 150. ajamera vArSikI evaM vyakti paricaya, 1976-77, pradhAna sampA ()- zrI ghIsUlAla pAMDyA, prakA) - AjAda prakAzana, po) bA) naM0 88, pRthvIrAja mArga, ajamera (rAjasthAna ) 151. anAvaraNa eka satya kA : zrI ratanacaMda jaina, mudraka caudharI priMTiMga presa, 13 kotavAlI vArDa, jabalapura 152. anekAntapatha, bhopAla (ma0pra0) 153. amara ujAlA (dainika), AgarA evaM meraTha saMskaraNa 154. amRta (pI0 DI0 jaina iNTara kAleja, vArSika patrikA, 1986 meM prakAzita lekha 'svataMtratA saMgrAma meM phirojAbAda janapada ke jaina samAja kA yogadAna') le0- zrI pannAlAla jaina 'sarala', prakA0 pI0DI0 jaina inTara kAleja, phirojAbAda (u0pra0) 155. avantIputra: avantIlAla, hIraka jayantI abhinandana samAroha smArikA, ujjaina, 1983 156. ahiMsA sandeza (pAkSika), rAMcI (bihAra) For Private And Personal Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 424 157. indaura samAcAra, indaura 158. utsarga (smArikA), sampA0 zrIdazaratha jaina Adi, prakA0 - svAgata samiti, dasavAM madhyapradeza svataMtratA saMgrAma sainika saMgha adhivezana, caraNapAdukA (chatarapura, ma0pra0), 1978 svataMtratA saMgrAma meM jaina 159. kAdambinI, hindustAna TAimsa prakAzana, naI dillI 160. kAnapura jaina DAyarekTarI (1998), saMyojaka - paM(0) baccUlAla zAstrI, prakA0 - azoka kumAra jaina evaM aravinda kumAra jaina, prathama, 1998 161. khanana bhAratI, akTU0 - 1994 ( kola iNDiyA limiTeDa kI pratinidhi hindI patrikA ), sampA (0) - rAjendra paToriyA, prakA0- veTarna kolaphIlDsa limiTeDa, kola isTeTa, sivila lAinsa, nAgapura - 440001 162. khanana bhAratI, agasta 1991 ( aMDamAna-nikobAra, vizeSAMka) prakA0 vesTarna kolaphIlDsa li0, nAgapura 163. cauthA saMsAra, indaura ( ma0pra0 ) 164. janasattA, naI dillI, iNDiyana eksapresa grupa kA pramukha hindI dainika 165. jinavANI (mAsika) jayapura, (rAja0 ) 166. jaina gajaTa (sAptAhika), prakA0 - a) bhA0 di0 jaina mahAsabhA, veMkaTezvara phlora milsa, aiza bAga, lakhanaU (u0pra0) For Private And Personal Use Only 167. jaina darpaNa (mAsika), a0 bhA0 jaina velapheyara sosAyaTI dvArA premacaMda bar3ajAtyA, jayapura (rAjasthAna ) 168 jaina pracAraka, a0 bhA0 anAtharakSaka sosAyaTI, dariyA-gaMja, naI dillI kA mAsika 169. jaina pratIka (mAsika), sampA0 - narendra rAMkA, 19/6 tukogaMja, indaura (ma0pra0) 170. jaina pradIpa (mAsika), Adya sampAdaka - sva 0 jyoti prasAda jaina, sampA0 - zrI kulabhUSaNa kumAra jaina, prakA0 - jyoti cetanA saMsthAna, cAhapArasa, devabanda, sahAranapura (u0pra0) 171. jaina mahilAdarza (mAsika), prakA0- a) bhA0 di0 jaina mahAsabhA, zrI veMkaTezvara phlora milsa, aizabAga, lakhanaU (u0pra0) 172. jaina mitra (sAptAhika), sUrata (gujarAta) 173. jaina samAja nirdezikA, prakA0 - jaina mitra maNDala, chindavAr3A (ma0pra0), 1990 174. jaina sandeza, rASTrIya aMka, 23 janavarI 1947 I0 evaM anya aneka aMka, prakA() - bhAratavarSIya digambara jaina saMgha, mathurA (u0pra0) 175. jaina svatantratA saMgrAma senAniyoM kA nAgarika abhinandana (bukaleTa), prakA0 candravAr3a di0 jaina atizaya kSetra kameTI, phirojAbAda - 283203 176. jJAnodaya (mAsika), prakA() - bhAratIya jJAnapITha, kAzI, maI 1952 ( amara zahIda bhaiyAlAla caudharI lekha ) / 177. Times of India (Daily), New Delhi 178. tIrthaMkara, jaina patra-patrikA vizeSAMka (agasta-sita0-1977) evaM anya aneka aMka, hIrA bhaiyA prakAzana, indaura (ma0pra0) Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama khaNDa 425 179. digambara jaina (mAsika), sUrata (gujarAta) 180. digambara jaina mahAsamiti patrikA (pAkSika), naI dillI 181. dezabandhu (sAptAhika), indaura (ma0 pra0) 182. dainika jAgaraNa (dainika), bhopAla (ma0pra0) 183. dainika bhAskara (dainika), jabalapura, indaura evaM bhopAla saMskaraNa 184. naI duniyAM (dainika), indaura (ma0pra0) 185. nayA khUna, nAgapura (mahArASTra) (pannAlAla devaDiyA zraddhAnjalI pariziSTa), 27 maI 1960 186. navabhArata dainika, rAyapura evaM indaura saMskaraNa 187. navabhArata TAimsa (dainika), TAimsa Apha iNDiyA, naI dillI 188. navIna duniyAM (dainika), jabalapura (ma0pra0) 189. paMDita sundaralAla abhinandana evaM mujaphpharanagara sandarbha (smArikA), meraTha vizvavidyAlaya hindI pariSad dvArA DaoN0 vizvanAtha mizra, mujaphpharanagara (u0pra0), 1978 190. padmAkara (smArikA), saMyojaka-DaoN0 prakAzacanda jaina (neharU janma zatAbdI evaM sAgara jile meM svataMtratA saMgharSa vizeSAMka), prakAzaka-zAsakIya bAlaka mahAvidyAlaya, sAgara (ma0pra0), 1989-90 191. puNya smaraNa (smArikA), sampA0-DaoN0 rAmasvarUpa Arya, prakA0-pradIpa kumAra jaina, maMtrI, bAbU ratana lAla jaina smRti samAroha samiti, bijanaura (u0pra0), 1977 192. madhyapradeza sandeza (svAdhInatA Andolana vizeSAMka), 15 agasta 1987, jana samparka saMcAlanAlaya, bhopAla (ma0pra0) 462003 193. rAjasthAna patrikA (dainika), udayapura saMskaraNa 194. rASTradUta (dainika), udayapura (rAjasthAna) 195. rIjanala eksapresa (sAptAhika), deharAdUna (u0pra0) 196. ruhelakhaMDa-kumAyUM jaina DAyarekTarI, sampA0-DaoN0 jyoti prasAda jaina, ruhelakhaMDa-kumAyUM jaina pariSad, kAzIpura (u0pra0), 1970 197. lakhanaU jaina nirdezikA, sampA0-kailAza canda jaina "paMcaratna', paMcaratna priMTiga presa, kailAza kuTIra, lakhanaU (u0pra0), 1991-92 198. vindhyavANI, zahIdaaMka 1948, bhopAla (ma0pra0) 199. vIra (akhila bhAratavarSIya digambara jaina pariSad kA mukhapatra), 204, darIbAM kalA, dillI-6 200. vIra, RSabha vizeSAMka, a0 bhA0 di0 jaina pariSad, 10, dariyA gaMja, nayI dillI, 7 pharavarI 1996 201. vIra nikalaMka (mAsika), sampA0-zrI rameza kAsalIvAla, 24/5, pArasI mauhallA, chAvanI, indaura-1, (ma0pra0) For Private And Personal Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 426 svataMtratA saMgrAma meM jaina 202. zatAbdI sandeza, indaura (ma0pra0) 203. zazi smArikA, sampA0-40 ratanacaMda jaina zAstrI, prakA0-antaraMga prakAzana, 12 indirA kAlonI, rAmapura-244901 (u0pra0), 1988 204. zraddhA sumana (smArikA), sampA0-sudhIra jaina 'vidyArthI', yuvaka krAnti saMgaThana, damoha (ma0pra0), 1988 205. zItala saurabha (smArikA), prakA0-punarnirmita zrI zItalanAtha jaina zvetAmbara jinAlaya, sarAphA, jabalapura ke pratiSThA mahotsava para prakAzita, 24 pharavarI, 1994 206. zodhAdarza (aneka aMka), tIrthaMkara mahAvIra smRti kendra samiti, uttara pradeza, lakhanaU 207. sanmati (marAThI), po0-bAhubalI, ji0-kolhApura, mahArASTra-416110, disambara 1952 I0 evaM anya aneka aMka 208. sanmativANI (indaura), mizrIlAla gaMgavAla vizeSAMka, janavarI 1982 evaM anya aneka aMka 209. sanmati saMdeza (mAsika), sampA0- zrI paM0 prakAza hitaiSI zAstrI, 535, gAMdhI nagara, dillI 210. sAptAhika hindustAna, hindustAna TAimsa prakAzana, nayI dillI 211. senAnI sUcI, prakA0-jilA revADI svataMtratA senAnI pariSad, gAMdhI adhyayana kendra, gokula bAjAra, revADI-123401 212. smRtiyoM ke rakta palAza (zrI hukmacaMda nArada pratimA anAvaraNa, dinAMka 2 maI 1999 ke avasara para prakAzita smArikA) sampA0-aruNa kAnta agravAla, prakA)-DaoN0 kailAza nArada, hukmacaMda nArada mArga, jabalapura (ma0pra0) 213. svadeza (dainika), indaura (ma0pra0) 214. svatantratA saMgrAma meM ilAhAbAda (smArikA), sampAdana-DA. rAjendra kumArI vAjapeyI, prakA0-a0 bhA0 svataMtratA saMgrAma senAnI sammelana, indirA mahAnagara, prayAga, 18-19 navambara 1985 215. svarNa jayantI smArikA, zrI syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI (u0pra0), 1955 216. hindustAna (dainika), hindustAna TAImsa prakAzana, nayI dillI, 17.12.1986 217. zrI hukmacaMda nArada smRti prasaMga, sampAo-zAradA pAThaka Adi, prakA0-DaoN0 kailAza nArada, hukmacaMda nArada mArga, jabalapura (ma0 pra0), navambara 1999 000 For Private And Personal Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prAcyazramaNa bhAratI dvArA prakAzita evaM pracArita pustakeM 150/ 25/25/ 10/15/ 15/ 15/ 15/ 11 1. tI. mahAvIra aura unakI A0 paramparA(4-bhAga) 400/ 46. mAdaka padArtha va dhUmrapAna 2. tiloyapaNNati (tInoM bhAga) 700/ 47. garbhapAta ucita yA anucita : 3. DA. mahendrakumAra nyAyAcArya smRtigraMtha 48. dhUmrapAna jahara hI jahara 4. pra. A- zAntisAgara (chANI) smRtigraMtha 100/ 49. zAkAhAra sarvottama AhAra 5.. ArAdhAnA kathA prabandha 30/ 50. ahiMsA 6. mahAvIra rAsa 80/ 51. Vegetarian Nutrition 7. kunda kunda bhAratI sadu0 52. jyotirdharA 8. ratnakaraNDa zrAvakAcAra 40/ 53. samAja nirmANa meM mahilAoM kA yogadAna 9. merI jIvanagAthA (bhAga do) 100/ 54. bhagavAna rAma 10. jainadharma 80/ 55. nAnI-nAnI kaho kahAnI 11. jainazAsana 75/ 56. baiTho-baiTho suno kahAnI 12. prameya kamala mArtaNDa parizIlana 50/ 57. saphara kI hama saphara 13. nyAyakumudacandra parizIlana 500/ 58. jaga jA mere lAla 14. paTkhaNDAgama lekhana-kathA 10/ 59. DubakI lagAo motI pAo 15. SaTkhaNDAgama kI zAstrIya bhUmikA 495/ 60. burAI kI vidAI 16. dharmaphala siddhAnta 30/ 61. lur3hakana rapaTana kampana kA sAthI 17. mAnavatA kI dhurI 30/ 62. mana kI AvAja 18. madhyakAlIna jaina saTaka nATaka 24/ 63. jhopar3I se mahaloM taka 19. mukti patha kI ora 15/ 64. abhivaMdanA puSpa 20. bhA. vAGmaya meM pArzvanAtha viSayaka sAhitya 10/ 65. abhaya kI sAdhanA 21. sarAka kSetra 50/ 66. DaoN. hIrAlAla jaina vyaktitva evaM kRtitva 22. sarAka sarvekSaNa 25/ 67. yaha hai jaina siddhAnta 23. sarAkotthAna preraNA ke svara 10/ 68. smarNikA (DAyarI) 24. sarAka jJAnAMjali 10/ 69. jJAnasAgara kI kahAnI citroM kI ju0 "citrakathA' 25. sarAka pragati kI rAha para 70. guNoM ke Agara-jJAna ke sAgara 26. smArikA:sarAka vidvatsaMgoSThI dillI 71. DaoN. kAmatAprasAda vyaktitva evaM kRtitva 27. smArikA:A.kunda kunda rASTrIya saMgoSThI 25/ 72. paM. jugalakizora vyaktitva evaM kRtitva 28. smArikA:AcArya samantabhadra saMgoSThI meraTha 25/ 73. pArivArika zAMti aura anekAMta 29. jaina vijJAna rASTrIya saMgoSThI sahAranapura 25/ 74. jJAnAyanI 30. jaina nyAya ko A. akalaMkadeva kA avadAna 100/ 75. zAradA ke sapUta 31. tIrthakara pArzvanAtha 125/ 76. kSaNabhaMgura jIvana 32. kSullaka vardhamAna sAgara jIvana paricaya 10/ 77. jJAna darpaNa (bhAga-1 evaM 2) 33. A* zAntisAgara (chANI) jIvana paricaya 15/ 78. puSpAnjali (pra0paM0 gulAbacanda 'puSpa') 34. bhavya kalyANaka 79. yuga yuga meM jaina dharma 35. khabaroM ke bIca 25/ 80. prAkRta evaM jaina dharma samIkSA 36. AzA ke suraH jIvana kA saMgIta 81. siddhAntasArasaMgrahaH 37. ugatA sUraja 10/ 82. anamola pravacana 38. jina khojA tina pAiyAM 83. mathurA kA jaina sAMskRtika purA-vaibhava 39. jvalaMta prazna zItala samAdhAna 10/ 84. AcArya suryasAgarajI vyaktitva evaM kRtitva 40. pravacana par3ho tanAva bhagAo 15/ 85. paMcakalyANaka bihArI kAlonI (zAhadarA) 41. zAkAhAra eka jIvana paddhati 3/ 86. paMcakalyANaka darpaNa. sUrya nagara (gAjiyAbAda) 42. zAkAhAra evam vizva zAnti 87. jJAna gaMgA varSAyoga-2001 meraTha 43. vizva zAnti evam ahiMsA prazikSaNa 80/ 88. chahaDhAlA 44. zAkAhAra vijaya 89. svataMtratA saMgrAma meM jaina 45. zAkAhAra yA mAMsAhAra : phaisalA ApakA 5/ prAcya zramaNa bhAratI 12/e-premapurI, nikaTa jaina mandira, mujaphpharanagara -251 001(u.pra.) phonaH (0131) 2450228, 2408901 15/15/15/15/150/15/25/10/85/25/100/ 60/200/ S/ 25/ 60/200/ 15/ 30/20/10/301/ 60/100/200/50/ 20/ 15/ 200/ 10/sadu0 sadu0 sadu0 25/ sadu0 15/ 200/ For Private And Personal Use Only