Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta bhAratI puSpa5 smaraNa kalA gujarAtI lekhaka zatAvadhAnI paM. dhIrajalAla TokarasI zAha hindI anuvAdaka zatAvadhAnI muni mohanalAla 'zArdUla' rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura (rAja.)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka . devendra rAja mehatA saciva, rAjasthAna prAkRta bhAratI sasthAna, jayapura (rAja) smaraNa kalA pa. dhIrajalAla To zAha muni mohanalAla 'zArdUla' mUlya / pandaraha rupaye prathamAvRtti 1980 prApti sthAna * rAjasthAna prAkRta bhAratI sasthAna golechA havelI, motIsiMha bhomiyo kA rAstA jayapura (rAjasthAna) 302003 mudraka arcanA prakAzana, praja me ra (rAjasthAna)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya prAkRta bhAratI sasthAna kA cauthA prakAzana - 'smaraNa kalA' prastuta hai| pAzcAtya manovijJAna ke AdhAra para smRti ko vikasita karane hetu kaI pustake prakAzita huI haiN| prastuta prakAzana me smRti vikAsa hetu bhAratIya paramparA ke avadhAna siddhAnta para prArambhika prakAza DAlA gayA hai / Aja bhI, vizeSa rUpa se jaina paramparA ke kaI anuyAyI avadhAna praNAlI ke AdhAra para vikasita smRti pradarzita karate hai| ina vyaktiyo me eka sAtha so prazna pUche jA sakate haiM, jinhe ve usI prakAra puna uddhRta kara dete hai / isase yaha jJAta hotA hai ki smRti kA kitanA asAdhAraNa vikAsa ho cukA hai / aise hI eka vyakti dhIrajabhAI TokarasI haiM / inhe prAkRta bhAratI sasthAna kI ora se smaraNa kalA para svalikhita gujarAtI pustaka kA hindI me anuvAda karavAne aura usakA isa saMsthAna kI ora se prakAzana karane kA anurodha kiyaa| unakI svIkRti prApta karane me rAjasthAna sAhitya ke pramukha vidvAn zrI agaracanda jI nAhaTA kA vizeSa prayAsa rhaa| hindI anuvAda zrI mohanalAla muni "zArdUla" ne kiyA jo svaya bhI lekhaka kI taraha zatAvadhAnI haiN| lekhaka eva anuvAdaka ke prati sasthAna bahuta hI AbhArI hai kyoki unake prayAso ke phalasvarUpa smRti-kalA sambandhI paramparAgata bhAratIya siddhAnta vizeSa rUpa se hindI-jagata meM prakAza meM Aye haiM / DaoN sivhA (jo rAjasthAna vizvavidyAlaya meM manovijJAna vibhAga ke adhyakSa haiM) ne isa pustaka kI bhUmikA likhI hai / isa sambandha me unako nivedana isa AdhAra para kiyA gayA thA ki pAzcAtya manovijJAna ke vizeSajJa ke rUpa me parAmparAgata smRti-kalA ke siddhAnna jo isa pustaka me prastuta haiM, usa para unake vicAra-prApta ho skeN| pustaka prakAzana me DaoN badrIprasAda pacolI, sasthApaka, arcanA prakAzana, ajamera, mahopAdhyAya vinayamAgara, saMyukta saciva, rAjasthAna prAkRta bhAratI sasthAna, jayapura aura zrI pArasa bhasAlI ke prati bhI sasthAna AbhArI hai| devendrarAja mehatA saciva
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Amukha 1-zatAvadhAnI vidvAno ne jIvana darzana, nauMtho ke zrAlekha me smRti jaisI maulika eva aAdhArabhUta manovaijJAnika pratriyA se sambandhita atyanta hI gUDha eva gahana ciMtana prastuta pustaka me upalabdha hai / jaina muniyo ne apanI dUradarzitA evaM grahaNazIlatA ko AdhAra banAkara Aja se sadiyo pUrva sImita sAdhana eva vaijJAnika pragati ke na hone para bhI bIja rUpa se ucca mAnasika kriyAno ke gatyAtmaka pakSo ko sahaja rUpa se ujAgara karane kI sarAhanIya ceSTA kI hai / prastuta pustaka ke lekhaka ne paccIsa patro kI zRMkhalA me sarasa rUpa se hara kaDI meM pratyeka patra dvArA 'smaraNa kalA' ke AdhAra ko abhivyakta kiyA hai / isa pustaka me sabase mahatvapUrNa bAta yaha hai ki smaraNa kriyA eva usase sambandhita aneka prakriyAo ko eka kalA ke rUpa me svIkAra kiyA hai / kalA kI abhivyakti ko jaise sajAyA va savArA jA sakatA hai, ThIka usI bhAMti smRti ko bhI vikasita kiyA jA sakatA hai| 2-patro kI zRMkhalA dvArA vyakta - gahana vizAro ke parama zuddha rUpa se jijJAsu praNAlI ke pariprekSya me prastuta karane kA anUThA eva anupama prayAsa hai| bhAratIya sadarbha me naciketA kI jJAna-pipAsA ko zAta karane kI yaha vidhi tathAkathita vaijJAnika vidhiyo se sarvopari hai| 3-manovaijJAnika sapratyayo me pAzcAtya vaijJAnikatA ko samAviSTa karane hetu vastuparaka dRSTikoNa kA nirmANa kara hama smRti jaisI jaTila mAnasika prakriyAo ko kahA~ adhyayana kara usakI sUkSmatA eva gUDhatA ko jAna pAye haiM yaha aAja bhI eka vicAraNIya prazna vanA huA hai| 4-pAzcAtya jagat ke vaijJAnika, manovaijJAniko ne smRti sudhAra para kiye gaye aneka zodho ke AdhAra para kevala 'smRti prazikSaNa' kI bAta kI hai dUsarI ora maulika rUpa se smRti ke sabadha me ciMtana kara vizlepaNAtmaka vicAro ke AdhAra para isa pustaka ke sata pravartaka ne 'smRti-sAdhanA' kI sopAna ko lAkara khaDA kara diyA hai| 5-mere vicAra me isa kRtitva kA mUlyAkana pAzcAtya jagat ke vicArako ke mato se tulanAtmaka vidhi ko apanAkara uname samatA aura
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2), viSamatA DhUDhanA yathocita nahI hogaa-| 'smRti sAdhana' ke paccIma patra vastutaH eka mAlA ke maNiyo kI bhAMti hai kyoki hara patra patra smRti prakriyA ke kisI na kisI pakSa para samucita rUpa se prakAza DAlatA hai tathA kaI maulika tatvo ko ujAgara karatA hai| 6-pratyeka patra me prastuta kiye gaye pramukha tathyo kA sArarUpa se vizleSaNa karanA anivArya hai / prathama patra me smRti ko vikasita karane ke liye cAra bAtoM kA honA Avazyaka mAnA gayA hai sakalpa, abhyAsa, ekAgratA tathA vividha vikalpo ke samAdhAna karane kI tatparatA Readiness for differential cue selection, dUsare patra me smRti ko patajali ke citana ke anusAra citta ko prAtarika sAdhana kI sajJA dI gaI hai eva citta ko nimnalikhita pAca. vRttiyo me sammilita kiyA gayA hai : 1) pramANa, 2) viparyaya, 3) vikalpa, 4) nidrA, 5) smRti / smRti ko mana ke tIna prakAra ke vyApAro-buddhi eva vicAra pradhAna vyApAra, Cognitive Memorizling, bhAva pradhAna vyApAra Emotional Memorizing eva icchA yA abhilASA pradhAna vyApAra Motivated Memorizing se sambandhita mAnA gayA hai / pratIti (Percept) ke dvArA saMskAra (Impression) jise zarIra kriyA manovaijJAnika engrams kahate haiM, usakA nirmANa hotA hai aura inake punaH sakriyaNa Re-activations se smRti vikAsa hotA hai / tIsare patra me smaraNa ke naidAnika pakSo; jisakI carcA gItA me bhI kI gaI hai, kA ullekha karate hue kahA hai, 'smRtibhra zAd buddhinAzo, buddhinAzAt praNazyati / ' Adhunika manovaijJAnika ise kahate hai ki 'Memory offers a basis of cognitive development cauthe patra me smaraNa ke prakAra ko atimada, mada, vibhAgIya mada, tIvra eva tIvratama zreNiyo me vibhAjita kiyA gayA hai / sAra rUpa se yaha svIkAra kiyA gayA hai ki zakti kSamatA Capacity kI abhivyakti se vicalanazIlatA hai / smRti prasAra ke sapratyaya me smRti sudhAra kI sabhAvanA nihita hai| pAcave patra me smaraNa kA vizleSaNa karate hue smRtiloka ke do pramukha vaijJAnika kArako kI carcA kI gaI hai| uttara smRti bhraza aura pUrva smRti bhra za jise Adhunika manovaijJAnika retro active tathA Proactive svIkAra karate hai / isake atirikta vismaraNa ke citta kI pAca Interference ke rUpa meM avasthAmo me ekAgratA ko mukhya mAnA gayA hai| chaThe patra me ekAgratA kI AvazyakatAyeM tathA viSaya ko kendra sthAna me rakhakara usakA varga, avayava guNa, svAnubhava se vicAra karanA,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) yaugika upAya-dasa prakAra ke sAdhana batAye gaye hai| sAtaveM evaM pAThaveM patrI meM sAdhaka kI paricaryA kI carcA kI gaI haiN| naveM evaM dama payo me smRti ke savedanAtmaka pakSo kI carcA karate hue indriyoM kI kAryakSamatA eva indriya-nigraha kI parIkSA kI gaI hai / cAraveM eva bArahaveM patroM meM mmRti me kalpanA ke yogadAna kI carcA karate hue sRjanAtmayatA (Creativity) ke vikAsa ko i gita kiyA gayA hai| terahaveM patra me kalpanA ke vikAna aura usake upayoga meM smRti zikSaNa evaM sRjanAtmakatA zikSaNa ko sambandhita kiyA hai| isa sambandha ko puSTa karane ke liye prAdhunika pAzcAtya manovaijJAnika bhI Momory Training kA Creativity Training. me saMvadha jor3ane ke liye zodha para bala dete haiN| caudahaveM, satrahaveM patroM me smRti me mAhacarya kI svIkRti bhUmikA kI vistAra pUrvaka carcA evaM vizleSaNa kiyA gayA hai / aThArahaveM se vAisaveM patro meM smRti ke krama kI upayogitA kI carcA kI gaI hai| teisaveM eva caubIsaveM patro meM smRti ko sudhArane ke ke lie eka vaijJAnika prakriyA kA ullekha kiyA gayA hai, jise pravadhAna prayoga Interference reduction ke mopAno ke rUpa meM darzAyA gayA hai| hai / atima patra me smaraNa kalA ko samagra vivecanA kA mAra prastuta karate hue yaha batAyA gayA hai ki kisI bhI viSaya ko yAda rakhane kA prAdhAra usakI vidhi sagraha para nirbhara karatA hai / ata meM uparokta vivecanA ke AdhAra para merA mavinaya nivedana hai ki isa pustaka me prastuta kiye gaye saiddhAntika pakSo kI prAyogika puSTi kI sabhAvanA nihita hai / isa dizA me kiye gaye maulika zodha kArya kA nitAnta abhAva hai, aura zodha prayAsa lAbhaprada hoge| vinIta jayapura 7-3-80 saccidAnanda sinhA Professor of Psychology. University of Rajsthan JAIPUR
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatAvadhAnI paM. dhIrajalAla TokarasI zAha, saMkSisa paricaya zatAvadhAnI mantramanISI zatAdhika grantho ke lekhaka pa. dhIrajalAla TokarasI zAha jaina sAhitya aura mantra sAhitya ke prauDha vidvAn haiM / prastuta pustaka ke gujarAtI me mUla lekhaka hone se Apake jIvana kI sakSipta rUparekhA yahA~ prastuta karanA anupayukta na hogaa| zrI dhIrajalAla TokarasI zAha kA janma saurASTra pradeza ke surendranagara ke samIpa dAraNAvAr3a me 18-3-1906 phAlguna kRSNA aSTamI vi sa 1962 ko huA thaa| - inake pitA TokarasI aura mAtA maNI bahana dharma priya vyakti the| anya gujarAtI parivAro kI taraha mAtA - kI dharma-niSThA adhika thii| inakI smaraNa zakti atyanta tIvra thii| acAnaka ina ke pitA kI mRtyu vi. sa. 1970 kI kArtika zuklA 1 ko huI / usa samaya avasthA atyanta choTI thii| mAtA ne kaThina parizrama karake inake parivAra kA lAlana-pAlana kiyA thaa| gAva me prArambhika zikSA pUrNa karake zrI amRtalAla govindajI rAvala kI preraNA se ahamadAbAda me seTha cimanalAla nagInadAsa zAha chAtrAvAsa me 30-6-1971 ko praveza liyaa| isake bAda mahAtmA gAMdhI kI preraNA se agrejI skUla choDakara proprAyaTarI hAI skUla me praveza liyaa| vahA~ rahate huye kaI vidvAno ke samparka me pAne kA bhI Apako saubhAgya milA, iname se kAkA kAlelakara, adhyApaka kausAmbI, AcArya kRpalAnI ke nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| san 1924 me Apane gujarAtI vidyApITha me praveza liyaa| vahA~ rahate hue gAMdhIjI ke vicAro se kAphI prabhAvita hue / apanI nizcita dinacaryA banAkara dhArmika zikSA, citrakalA, sagIta Adi kA Apane bhalI bhAMti adhyayana kiyaa| kAzmIra, brahmadeza, yUnAna, cIna kI sImA rekhA taka deza ke kaI bhAgo me Apane bhramaNa kiyaa| sAhityika sazodhana kI dRSTi se bhI Apane bagAla, bihAra, uttara pradeza, madhya pradeza, rAjasthAna, mahArASTra, karnATaka pradeza me aneka pravAsa kiye| citrakalA ke prati ApakI vaDI abhiruci rahI / gujarAta vidyApITha me rahate hue Apane citrakalA kA acchA adhyayana kiyaa| Age calakara sarva
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) zrI nAnAlAla, ema jAnI eva ravizakara rAvala ke adhIna rahAra bhI pApane citrakalA ke liye kArya kiyaa| choTI avasthA se hI lekhana, bhASaNa, patrakAritA, citrakalA prAdi me prApakI ruci rahI thI / chAmajIvana me thApane 'cAya' evaM 'prabhAta' nAmaka patro kA sacAlana aura sampAdana kiyaa| bAda me inako milA kara 'chAtraprabhAta' nAmaka patra nikAlA / 'jaina-jyoti' nAmaka patrikA bhI prakAzita kI / 'jala-mandira pAvApurI', 'ajantA no yAtrI' nAmaka khaNDakAvya likheN| aApane aba taka 362 choTo-vaDI pustakeM likhI hai, jinakI 25 lAkha se bhI adhika pratiyAM chapa cukI haiN| yaha vAta prApako lokapriyatA aura pratibhA ko spaSTata iMgita karatI haiN| 1934-35 me ahamadAbAda me svatantra rUpa se 'jyoti kAryAlaya' ke nAma se prakAzana saMsthA sthApita kara prathama vAra mudraNa kArya prArambha kiyA kintu bAda meM ise banda kara denA paDA / kAlAntara me dhIrajabhAI vambaI jAkara rahane lge| san 1948 me vahAM seTha amRtalAla kAlIdAsa dozI ke samparka me zrAkara 'jaina sAhitya vikAsa maNDala' nAmaka sasthA kI sthApanA kii| vahAM pratikramaNa sUrya kI pravodha TokA ko tIna bhAgo me taiyAra kraayaa| munirAja yazovijaya jI kI preraNA se 'dharmabodha granthamAlA' kI 10 pustakeM taiyAra kii| vi- sa. 20 4 zrAvaNa aSTamI ko zrI dhIrajalAla bhAI ne svatantra rUpa se 'jaina sAhitya prakAzana mandira' kI sthApanA kI aura jaina dharma, jaina saskRti tathA jaina sAhitya se sambaddha sAhitya sRjana kI dhArA ko nirantara pravAhazIla rkhaa| jaina zikSAvalI kI tIna zreNiyo me 36 pustikAye likhakara Apane samasta jaina vADa maya kI Avazyaka prAthamika jAnakArI ko baDe hI sarala rUpa meM prastuta kara diyA / zrI vIra vacanAmRta (gujarAtI) tathA zrI mahAvIra vacanAmRta (hindI) prakAzita kiye / ina grantho kA sAra agrejI me 'di TIcimsa oNpha laoNrDa mahAvIra' ke rUpa me prastuta huaa| pAThako ke liye Apane 'jinopAsanA, namaskAra mantrasiddhi, bhaktAmara rahasya, zrI RSi maNDala ArAdhanA' jaise mahattvapUrNa grantho kI racanA kI aura mantra-tantra kI aTapaTI sAdhanA ko subodha banAne ke liye 'mantra cintAmariNa' tathA 'mantra divAkara' nAmaka mananapUrNa grantha likhe /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) jaina sAhitya prakAzana mandira kI sthApanA ke tIna cAra varSoM ke bAda mApane 'prajJA prakAzana mandira' kI sthApanA kii| isake mAdhyama se viziSTa koTi kA sAhitya prakAzana prArambha kiyaa| isame aba taka 10 grantha prakAzita ho cuke haiN| kAvya, nibandha, TIkA tathA prAdhyAtmika sAhitya kI sRSTi ke samAna hI, zrI dhIrajalAla bhAI ne nATya lekhana me bhI pUrI saphalatA prApta kI hai| Apake dvArA satI damayantI, zAlibhadra, sakalpasiddhi yAne samarpaNa, kAcA sUtaranA tAtaNe, bandhana tUTayA, hajI bAjI che hAtha mA, zrI pArzvaprabhAva, kAramI kasauTI, jAgI jIvanamA jyoti jaisI aneka racanAye likhI gaI aura kramaza. pustaka prakAzana samAroha ke avasaro para saphalatApUrvaka maca para pradarzita huI / Apane jIvana me sadA gatimAna rahane me hI Ananda mAnA hai / vahI kAraNa hai ki anavarata kucha na kucha lekhana calatA hI rahA hai / granthAvalI, patra-patrikAe~ tathA anyAnya pustikAmo ke sampAdana ke atirikta aneka grantho, smAraka grantho, vizeSAko Adi kA surucipUrNa sampAdana bhI Apake hAtho se sampanna huA hai| bhArata kI prAcya vidyAno me ruci rakhane vAle tathA pratibhA ke dhanI pa dhIrajalAla bhAI ne apane svAdhyAya eva zrama se aneka prakAra kI vidyAno ko prAtmasAt kiyA hai / vidyArthI vAcanamAlA me zrImad rAjacandrajI kA jIvana caritra likhate hue Apake mana me zatAvadhAnI banane kI ruci jAgRta huI / bAda me pa santabAlajI ke samAgama se mArga-dirdezana prApta kara satata prayatna karate hue Apa 'zatAvadhAnI' bane / vIjApura gujarAta me sakala sagha ke samakSa dinAka 29-9-1953 I. me Apane prathama bAra zatAvadhAna ke prayoga kiye aura vahI prApako sammAnapUrvaka 'zatAvadhAnI' padavI se vibhUpita kiyA gayA / isa vidyA ke sAtha hI Apane gaNita ke prAzcaryajanaka prayogo me acchA kauzala prApta kiyA aura aneka prayogo ke pradarzana dvArA baDe-baDe gaNitajJo ko cakita kara diyaa| Apake zatAvadhAna eva gaNita ke prayogo kA pradarzana bhArata ke aneka zaharo me saphalatApUrvaka hotA rahA hai| isa viSaya me Apane gaNita camatkAra, gaNita rahasya, gaNita siddhi aura smaraNa kalA nAmaka cAra grantha likhe| iname 'smaraNa kalA' hindI meM anuvAdita hokara pAThako ko prastuta hai /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu krama patra zIrSaka kAryasiddhi ke Avazyaka aGga mana aura usake kArya smaraNa zakti kA mahattva smaraNa zakti ke prakAra vismaraNa ekAgratA ke upAya sAdhaka kI paricaryA (1) 10 11 14 16 indriyo kI kAryakSamatA indriya nigraha mahArAnI kalpanA kumArI kalpanA kA svarUpa kalpanA kA vikAsa aura upayoga sAhacarya sakalana rekhA aura cihna vargIkaraNa krama kI upayogitA vyutkrama kI sAdhanA aGka, citra ( 1 se 30 taka) , (31 se 100 taka) bhAva vandhana avadhAna-prayoga 17 18 104 111 119 125 138 24 ............ 146 25 upasahAra 150
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra-prathama . kArya-siddhi ke Avazyaka aMga priya bandhu / bhagavatI sarasvatI kA smaraNa aura vandana pUrvaka jijJAsA pUrNa tumhArA patra yathA samaya mila gayA hai / isame tumane smaraNa-zakti ko vikasita karane kI aura usake liye mere sahayoga prApti kI jo abhilASA prakaTa kI hai, usakA maiM yogya sammAna karatA huuN| anubhava kA ucita vinimaya mere lie Ananda kA viSaya hai, isalie AbhAra jJApana kI koI AvazyakatA nahI / aba mudde kI bAta / agara tumhe smaraNa zakti kA vikAsa karanA hI ho to usake lie sabase pahale dRDha nizcaya karanA pdd'egaa| yathArtha me dRDha nizcaya ke binA kisI bhI kArya kI siddhi nahI ho sktii| "calo, prayAsa kara le, kArya sampanna hogA to ThIka aura na hogA taba bhI ThIka" isa prakAra ke DhIle-DhAle, adhakacare vicAro se kArya prArambha karane vAlA thor3I-sI ulajhana, jarA-sI pratikUlatA aura tanika sI musIbata Ate hI pIche haTa jAtA hai| isalie hI prAjJa puruSa ne "deha vA pAtayAmi kArya vA sAdhayAmi" yaha sakalpa-maya bhAvanA-sUtra prasArita kiyA hai| isalie isa bAta kA tuma dRDha nizcaya karo ki-"maiM apanI smaraNa-zakti ko avazya vikasita kruuNgaa|" tumhArA yaha nizcaya koI zekha-cillI kA vikalpa nahI hai, kutuhala-priya mana kI taraga mAtra nahIM hai, kintu sabala zrAtmA kI dRr3ha-pratijJA hai / aisA vicAra nirantara rakhoge to saphalatA kA dvAra satvara hI khula jaaygaa| isalie eka noTa-buka lekara usake prathama patra ke UparI bhAga meM nimnalikhita zabda akita karo
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 smaraNa kalA pratijJA 'mai apanI smaraNa zakti ko avazya vikasita kruuNgaa|' __tithi-miti tArIkha aura nIce ke bhAga me yaha pakti likho "prANa Tale para pratijJA na Tale, yahI vIra kA dharma hai| isa pakti para subaha-zAma eka vAra avazya manana kro| dRDha nizcaya ke bAda dUsarI jarUrata hai prayAsa ko / prabala puruSArtha kI / yaha puruSArtha suvyavasthita honA caahie| prArambha me bhArI utsAha aura bAda me usakI vismRti, yaha kArya karane kI sucAru paddhati nahIM hai, vaise hI kisI prakAra kI vyavasthA athavA paddhati kA anusaraNa karate hue kArya me adhA-dhundha laga jAnA bhI kArya karane kI rIti nahI hai / vRkSa taka pahu~cane kI zarta me mandagati kachue ne tvaritagAmI kharagoza ko harA diyA thA, isakA marma bAra-bAra vicAra me utAra lenA caahie| isaliye smaraNa zakti puSTa banAne kA dRDha nizcaya karane ke vAda nirantara usake lie thoDA samaya lagAnA aura usake bIca jina-jina viSayo me abhyAsa karanA Avazyaka ho, vaha niyamita rIti se karanA bahuta jarUrI hai| abhyAsa se jaise-jaise adhUre aura aTapaTe kAryo kI bhI siddhi ho jAtI hai| abhyAsa se manupya eka Dora para cala sakatA hai| abhyAsa ke dvArA laharo se uphanate sAgara me mIlo taka tairA jA sakatA hai aura abhyAsa se prANahArI viSa ko bho pacAyA jA sakatA hai / sujJa puruSo kI mUlyavAn vAraNI hai abhyAsena sthira cittamabhyAsenAnilacyuti / abhyAsena parAnando hyabhyAsenAtmadarzanam / abhyAsa se citta ko susthira kiyA jA sakatA hai| abhyAsa se ( zarIrastha ) vAyu para niyatraNa pAyA jA sakatA hai / abhyAsa ke dvArA parama Ananda kI prApti ho sakatI hai aura abhyAsa se prAtmadarzana kiyA jA sakatA hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 3 kArya-siddhi kA tIsarA aMga mana kA ekAgra mUDa ( mijAja ) hai| kisI vastu ko siddha karane kI taiyArI ho parantu mana kI pravRtti ekAgna na rahe, bAra-bAra badalatI rahe to usa kArya me siddhi nahI mila sakatI athavA siddhi-prApti me atyanta parizrama karanA par3atA hai aura bahuta samaya lagatA hai para markaTa jaisA cacala mana ekAgna kaise rahe ? yaha eka gUDha prazna hai ? isalie isake sambandha me kucha eka sUcanAe~ prastuta karatA hU~(1) yaha kArya maiM kara sakUgA yA nahIM, aisI zakA mana me nahI lAnI caahie| usake badale yaha kArya mai avazya kara sakU gA-aisA Atma-vizvAsa rkhnaa| (2) isa kArya ke badale koI dUsarA kArya karUM to ThIka rahe, isa prakAra kI vicAraNA nahI karanI caahie| usake badale svIkRta kArya bahuta uttama hai, aisI pratIti (niSThA) rkhnaa| (3) yaha kArya vAstava me phaladAyI hogA yA nahIM, aisI vicikitsA ( AzakA ) nahI krnaa| usake badale yaha kArya pUrNa rUpa se phaladAyaka hai aura isakI siddhi se mai apane jIvana me adbhUta pragati kara sakU~gA aisA dRDha-vizvAsa rakhanA / (4) tumhAre svIkRta kArya kI koI nindA kare aura dUsare ke kAryo ko prazasA kare to usake pralobhana me nahI paDanA / "bhinnarucayo lokA" loka bhinna-bhinna ruci vAle hote hai isa kAraNa eka ko eka vastu priya lagatI hai, to dUsare ko dUsarI vastu 'priya lagatI hai-yaha jAna kara apane nizcaya me sthira rahanA / jo apane dhyeya ko siddha karane ke lie kisI prakAra kI sAdhanA nahI karate haiM, athavA sAdhanA se bhraSTa ho gaye hai, unakI bAto kA vizvAsa nahI karanA / unakI bAto me rasa nahI lenA / unake sAtha kiyA gayA paricaya anta me apanI sAdhanA me vighna DAlatA hai, isa lie bana sake jahA~ taka una se dUra rahanA cAhiye aura unake kArya-kalApo se udAsIna rahanA cAhiye tathA usake badale jinhone apUrva puruSArtha se apane kAryo kI siddhi kI hai, unake sAtha paricaya karanA, unakI bAto se utsAha prApta karanA aura unakI taraha apane kArya ko siddha karane kA manoratha rakhanA ucita hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. smaraNa kalA sakSepa me 1. zakA, 2. kAkSA, 3 vicikitsA, 4. anya prazasA aura 5. kusaga ye pAMca bAte mana ko ekAgratA ko bhaga karane me nimitta rUpa hai| tathA 1 prAtma zraddhA, 2 pratIti, 3. dRDha-vizvAsa 4 sthiratA aura 5 satsaga ye mana kI dhArA ko ekAgra rakhane ke uttama upAya hai| yahA~ para eka spaSTIkaraNa kara denA bhI ucita samajhatA hU~ ki mana me uThate vividha vikalpo ke samAdhAna prApta karane kI tatparatA rakhanI cAhie / yaha kisI bhI prakAra kI kArya siddhi me bAdhaka nahI pratyuta sAdhaka hai| yaha bAta acchI taraha se samajha lenI cAhie ki prazna unake nahI uThate hai, jo sampUrNa jJAnI hai, yA phira pUre-pUre mar3ha hai| ina dono sthitiyo kI bIca kI sthiti vAle manuSyo ke to prazna avazya uThate hai aura unakA samAdhAna hotA hai tabhI manuSya Age baDha sakatA hai| isIlie anubhavI puruSo ne buddhimAna hone ke lie nimnokta pATha guraNo ko pramukha sthAna diyA hai 1. zAstra vijJAna) zravaNa kI icchA ' 2 zAstra ko samajhanA 3. mana me utAranA 4 yAda karanA 5 usa para taka karanA 6 usa para vividha prakAra se cintana krnaa| 7. tarka para yogya samAdhAna prApta karanA / 8- usake sambandha me anta.karaNa me dRDha nizcaya karanA / isa ( viSaya ) ke sambandha me tumhe jo jo prazna uThe, unhe binA sakoca mujhe sUcita krnaa| unake uttara apane adhyayana aura anubhava ke mutAvika detA rhuuNgaa| ye uttara kaI bAra sakSepa me to kaI vAra vistAra se milate rahege / inakA AdhAra prazna kI yogyatA aura tumhArI viSaya-grahaNa karane kI zakti para nirbhara hogaa| maiM mAnatA hU~ ki tuma Avazyaka prazno kA samAdhAna prathama prApta karoge to saphalatA zIghra milegii| maMgalAkAkSI manana dhI pratijJA-pAra pAne ke lie vyavasthita puruSArtha-mAnasika ekAgratA kI sthiratA-kArya siddhi /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra-dUsarA mana aura usake kArya priya bandhu ! __tumane mere patra ko punaH punaH paDhakara usa para para manana kiyA, yaha jAna kara satoSa kI anubhUti karatA huuN| yahI paddhati cAlU rakhoge to pragati bahuta zIghra hogii| tumhAre pUche hue prazno ke uttara nimnokta hai-- prazna-mana zabda se kyA samajhA jAye ? uttara- anubhUti kA jo Antarika sAdhana hai, use mana kahA jAtA hai / hame apanI cetanA se anubhava hotA hai| yaha anubhava jisa viSaya me athavA jina sAdhanoM se hotA hai unake mukhya do prakAra hai-eka bAhya aura dUsarA Antarika / uname bAhya prakAra sthUla hai, jo dikhAI par3atA hai| usake sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya, cakSurindriya aura zrotrendriya ye pA~ca vibhAga hai| sparzanendriya dvArA hame zIta - uSNa, komala-kaThora Adi sparzoM kA anubhava hotA hai| rasanendriya ke dvArA hame kaTuka, tIkSNa, khaTTa, mIThe grAdi raso kA anubhava hotA hai| ghrANendriya dvArA hame sugadha aura durgandha kA bodha hotA hai| cakSurindriya dvArA hame lAla, pIlA, bAdalI Adi rago kA tathA caurasa, lamba caurasa, gola, lamba gola, trikoNa, catuSkoNa, bahukoNa, samAkRti, viSamAkRti Adi AkAro kA jJAna hotA hai| aura vaise hI zrotrendriya ke dvArA hame mada, tIvra , ati tIvra, madhura, karkaza Adi svaro kA jJAna hotA hai /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. smaraNa kalA Antarika prakAra sUkSma hai| isalie ina carma cakSuSo se dikhAI nahIM par3atA, parantu anubhava ke dvArA jAnA jA sakatA hai / yahI hai sAmAnya vyavahAra me mati, buddhi, citta Adi zabdo dvArA pahacAnA jAne vAlA mana / kitane hI tatvajJa anubhUti ke isa pAntarika sAdhana ko anta.. karaNa kI sajJA dete hai aura usake cAra vibhAga karate hai jaise ki mana, buddhi, citta aura ahakAra / usakI pahacAna ve isa rIti se dete haiM ki jisake dvArA yogya aura ayogya kA athavA khoTe aura khare kA nirNaya hotA hai, vaha buddhi kahalAtI hai| jisake dvArA vividha prakAra kA cintana hotA hai, vaha citta kahalAtA hai / jisake dvArA icchA kA pravartana hotA hai aura pariNAma svarUpa kArya me pravRtti hotI hai, vaha ahakAra kahalAtA hai / maharSi pata jali ne anubhava ke isa Antarika sAdhana ko citta sajJA dI hai aura usakI mukhya vRttiyA pAca ginAI hai / ve isa prakAra hai-pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA aura smRti / dUsare vidvAno ne usakA vistAra dUsarI prakAra se kiyA hai, parantu yaha to vANI vyavahAra athavA paribhASA kA prazna hai / mUla viSaya mana Antarika anubhava kA sAdhana hai| isame kisI prakAra kA matabheda nahIM hai / yaha anubhava jisako hotA hai athavA jisake dvArA yaha zakya banatA hai, use prAtmA yA jIvAtmA kahA jAtA hai| prazna-mana kyA-kyA kArya karatA hai ? uttara-mana ke kArya, mana ke vyApAra asakhya hone se tatvataH unakI gaNanA ho sake, aisA sambhava nahI hai| phira bhI vyAvahArika saralatA ke lie apanI samajha me A sake isalie mAnasa zAstriyo ne unhe tIna bhAgo me vibhakta kiyA hai ve nimnalikhita hai(1) buddhi pradhAna yA vicAra pradhAna vyApAra-uname pRthaka-pRthaka sajJAye, pratItiyA~, saskAra, jijJAsA, tarka, tulanA, anumAna, kalpanA aura smRti grAdi kA samAveza hotA hai| vRtti pradhAna athavA bhAva pradhAna vyApAra- koI bhI sajJA yA vicAra grahaNa karane ke bAda mana me Ananda, zoka, utsAha, dhairya, sukha, du kha Adi jo saskAra janmate hai athavA jo bhAva uThate hai unakA isa prakAra me samAveza hotA hai /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 7 (3) icchA yA abhilASA pradhAna vyApAra-mana me utkaTa ( eka prakAra kI ) vRtti jAgane ke bAda, jo kArya karane kI icchA hotI hai, abhilASA utpanna hotI hai aura jo pUrNa rUpa se nADI-tantuo ke mAdhyama se zarIra kI ceSTA meM vyApta ho jAtI hai| ina saba kA samAveza isa vibhAga me hotA hai| ye vyApAra ( bhAva ) eka ke bAda eka utpanna hote rahate hai athavA eka sAtha bhI aneka vyApAroM kA pravartana ekadama ho jAtA hai, isase inakI samagna kriyA bahuta hI aTapaTI ho jAto hai / ina mano vyApAro kA vega koI bhI bhautika pheraphAra yA vyApAra kI apekSA bahuta tvaritagAmI hotA hai| isIlie jaba kisI bhI vastu kI zIghratA batAnI hotI hai taba usakI samAnatA mAnasika vega ke sAtha kI jAtI hai| hama thoDI dera pahale kinhI kalpanAyo me vicaraNa kara rahe hote hai ki ekAeka kitanI ho ghaTanAe~ (bhAva ) smRti paTala para utara AtI hai| unake sAtha kucha vRttiyA bhI utpanna ho jAtI hai aura ve phira aneka abhilASAo ko janma detI rahatI hai| yaha saba itanI zIghratA se hotA hai ki ati kuzAgra buddhi ke sivA use samajhanA bahuta muzkila hai / prazna- mana dikhAyI nahI detA hai to usake astitva kA vizvAsa kaise ho? uttara- jisa vastu ko dekha na sake parantu anubhava kara sake, yA samajha sake usakA astitva ho sakatA hai| udAharaNa ke taura para havA ko hama dekha nahIM sakate para sparza ke dvArA anubhava kara sakate hai / isalie havA kA astitva hai, aisA nizcaya kiyA jA sakatA hai| vaise hI caitanya ko tathA mana ko dekhA nahIM jA sakatA parantu usakA nizcaya pratikAra aura * patthara ko toDate, lakaDI ko cIrate, lohe ko kATate samaya ve koI pratikAra nahI kara sakate / machalI ko jaba pakaDate hai, to vaha UcI nIcI hotI hai / kutte ko mArA jAtA hai to vaha bhU kane lagatA hai / kabUtara ko pakar3A jAtA hai to vaha sAmane ho jAtA hai / manuSya ko koI bhI nukasAna pahuMcAtA hai to vaha surakSA kA prayatna karatA hai kyo ki uname pratikAra zakti hai / yaha caitanya kA lakSaNa hone se pazu-prANiyo me caitanya hai- yaha samajhA jA sakatA hai / -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. smaraNa kalA vicAra rUpa kriyAno ke dvArA ho sakatA hai| buddhi vRttiyA~ aura icchA Adi mana ke astitva ke sabala pramANa hai| prazna- smaraNa yA smRti kise kahA jAtA hai ? uttara-sparga, rasa, gadha, rUpa aura zabda vagairaha kI sajJAno (Sensations) vaise hI vividha prakAra kI sajJAno ke milane se utpanna huI viziSTa viSaya kI pratIti (Percept) ke dvArA apane mana para jo saskAra (Physical impression) par3ate hai ina saskAro kA jo udbodhaka hotA hai, ve phira se tAje hote haiM vahI smaraNa yA smRti (Memory) kahalAtI hai| mAnasika sRSTi bar3I vicitra hai, yaha gaharAI se dhyAna me rahe / magalAkAkSI dhI. manana anubhavo ke bAhya aura Antarika sAdhana, Antarika sAdhana arthAt mana / mana ke tIna prakAra ke vyApAra hai- mano vyApAra kI vilakSaNatA, mana ke sAkSya smarasA-zakti kI vyAkhyA /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA patra smaraNa-zakti kA mahatva priya bandhu ! maiMne pichale patra meM mana aura usake kAryoM ke sambandha meM pUche gaye prazno ke uttara diye the| uname smRti kise kahA jAya yaha bhI spaSTa kiyA gyaa| aba zeSa praznoM ke uttara isa patra me diye jA rahe haiN| prazna- smaraNa zakti kI kyA mahattA hai ? uttara-smaraNa zakti kI mahattA yogIzvara zrIkRSNa ke zabdo me nIce ke anusAra hai / unhone gItA meM kahA hai "smRtibhra zAd buddhinAzo, buddhinAzAt praNazyati / " smRti kA bhra za hone para buddhi naSTa ho jAtI hai, buddhinAza hone para pUrA patana hotA hai / Adhunika mAnasa-zAstriyo kA abhimata bhI aisA hI hai / pro0 lAI seTa ne kahA hai--"AdhyAtmika, mAnasika aura zArIrika ina tIna zaktiyo ke kSINa hone kA prathama kAraNa smRti kA abhAva hai|" pro. kena kA kathana hai-"samagra zaktiyo me smaraNa zakti adbhuta hai / vaha na ho to manuSya eka kSudra jantu ke samAna bana jAye aura jIvana ke sarvotkRSTa Anando se tathA pragati se vacita ho rahe / " grIka logo ne smRti ko svarga aura pRthvI kI putrI tathA sAhitya, sagIta eva kalA para adhikAra bhogane vAle navabhyujIja kI mAtA mAna kara usakI apUrvatA jAhira kI hai / tattvajJo ne use 'AtmA kI annapUrNA', 'vicAro kI adRzya khAna', 'samagra kriyAno kI adhiSThAtrI,' 'pragati kI mAtA' Adi bhAva bhare vizeSaNo se sambodhita kiyA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 smaraNa kalA lAI Tenisana ne apanI eka kAvya kRti me smRti devI ko arghya caDhAte huye kahA hai ki bhUtakAla ke bhaNDAra me se tejaH puja ko lekara vartamAna kAla ko prakAzita karane vAle yo smRti ke madhura prabhAta | tuma merI kucha bhAvanAo kI mulAkAta lo tathA mujha ajJAna mUcchita ko nayA Aloka do, nayA vala do| nIce ke muddo para vicAra karane se smaraNa-zakti kA mahattva samajha sakoge1. vidyArthI parIkSA dene jA rahA hai, para koI pATha yAda nahI A rahA hai / 2. vakIla nyAyAlaya me jA rahA hai para kAnUna ke niyamo upaniyamo ko bhUla rahA hai / 3 cikitsaka eka nuskhe me eka davA ke badale me dUsarI davA likha detA hai| 4. ragamaca para eka naTa abhinaya kara rahA hai, para taiyAra kiyA huA pATha yAda nahI pAtA hai / 5 saMgItakAra jalasA jamAne ke liye baiThA hai para saMgIta kI tarja hI bhUla gayA hai| 6. vyApArI eka grAhaka ko eka ke badale dUsarA bhAva batA- detA hai| 7. sarrApha divAnI dAve me korTa kI tArIkha bhUla jAtA hai jisase adAlata me hAjira nahI ho pAtA hai| 8 eka bImAra apathya aura pathya kA bheda bhUla kara apathya vastu kA sevana kara letA hai| 6 nagara se aparicita mitra bar3e zahara me A rahA hai, para usake sAmane sTezana para jAnA bhUla jAtA hai / 10, mahattvapUrNa dastAvejo kA gaTThara gADI me hI raha jAtA hai / 11 baika kI ceka buka jeba se gira jAtI hai / 12 aAvazyaka vastu rakha kara bhUla jAtA hai| 13, kisI ko koI vastu dI, vaha yAda nahI A rahI hai /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 11 14. mitra ko likhA patra patnI ke liphAphe me aura patnI ko likhA patra mitra ke liphAphe me DAla diyA jAya / kahane kI jarUrata nahI ki Upara kI paristhiti me nirbala smaraNa zakti ke pratApa se usakA mAlika kitane nukasAna, kitanI nirAzA aura kitanI badanAmI ko bhogatA hai| prazna-smaraNa zakti ko vikasita karane se kyA lAbha hotA hai ? uttara- smaraNa zakti sudhare to manuSya apane viSaya me| niSNAta banakara yaza aura lAbha prApta kara sakatA hai| vaha koI nayA viSaya sIkhanA cAhe to bahuta zIghratA aura saralatA se sIkha sakatA hai| vaise hI vaha vipaya dUsaro ko sikhAnA ho to acchI taraha se sikhAyA jA sakatA hai aura bhajana kIrtana karanA ho, bAtacIta karanI ho, kahAnI kahanI ho, upadeza denA ho, pravacana karanA ho to sAmAnya-vyaktiyoM kI apekSA smRti-samRddha vyakti sundara paddhati se sampanna karatA hai| sakSepa me smaraNa-zakti ke vikAsa se mana kI samagra zaktiyA~ vikasvara ho jAtI haiM / magalAkAkSI dhI0 manana smaraNa-zakti buddhi kA AdhAra hai| samasta vikAso kA mUla hai| saba pravRttiyoM meM upayogI hai| Age baDhane ke liye atyanta sArthaka sAdhana hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra caturtha smaraNa-zakti ke prakAra priya bandhu ! prastuta viSaya me tumhArA rasa dina-prati dina vRddhi pA rahA hai; use dekha kara Anandita huuN| tumhAre prazno ke uttara isa prakAra prazna-smaraNa zakti kitane prakAra kI hai ? uttara-smaraNa-zakti mUla to eka hI prakAra kI hai, para usakI avasthA ke AdhAra para usake vibhinna prakAra ho jAte haiM / jaise ki ati mada, mada, vibhAgIya maMda, tIvra, tIvratama aura adabhuta Adi aadi| prazna-eka manuSya kI smaraNa zakti tIna hai aura dUsare kI manda hai-isa kathana kA kyA abhiprAya hotA hai ? uttara-eka manuSya kI smaraNa-zakti tIvra hai yaha kahane kA tAtparya hai ki1. vaha thor3e se prayatna se yAda rakha sakatA hai| 2. vaha bahuta atIta kI bAta yAda rakha sakatA hai| 3 vaha bahuta samaya taka yAda rakha sakatA hai / 4 yadi jarUrata paDe to vaha varAvara smRti me lA sakatA hai / isake viparIta eka manuSya kI smaraNa zakti maMda hai- isa kathana kA artha yaha hai ki1. use eka bAta ko yAda rakhane ke lie bahuta prayatna karatA par3atA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 3 13 2. bahuta prayatna karane para bhI use vaha vastu hUbahU yAda nahI rahatI hai| vaha athavA tatsambandhI mahattva kI ghaTanAeM smRti me rakha nahI sktaa| 3. thoDe samaya ke bAda hI vaha bilkula yAda nahI kara sktaa| 4. dhyAna dene para bhI yAda nahI kara sakatA hai athavA eka ke badale dUsarI bAta prastuta kara detA hai| prazna-eka manuSya ko eka bAta barAbara yAda rahatI hai aura dUsarI bAta barAvara yAda nahI rahatI isakA kyA kAraNa hai ? yadi smaraNa zakti tIvra ho to saba bAte barAbara yAda rahanI cAhiye / / uttara-yaha prazna vibhAgIya maMdatA se sambaddha hai / eka manuSya ko eka bAta barAbara yAda rahatI hai aura dUsarI acche prakAra se dhyAna me nahI rahatI, isakA mukhya kAraNa rasa kI nyUnAdhikatA hai| jisa viSaya me usako rasa hotA hai, usa tarapha usakA lakSya barAbara dauDatA hai, pariNAma svarUpa usame ekAgratA A jAtI hai, isalie usa viSaya ke choTe-moTe aneka pahalumo ko zIghratA se grahaNa kara letA hai, parantu jisa viSaya me usako rasa nahIM hotA hai, usa tarapha usakA durlakSya ho jAtA hai, isaliye usame sajaga ekAgratA nahI pA paatii| pariNAma svarUpa vaha vastu usako yAda nahIM rhtii| eka laDakA sinemA kA gAyana jaldI sIkha jAtA hai| aura eka yA do bAra sunakara hI usako yAda kara letA hai aura bahuta bAra to usako usI lahaje me gAtA hai, parantu koI dhArmika bhajana yA kIrtana vaha utanA jaldI yAda nahI kara sakatA, usakI rAga jaldI grahaNa nahIM kara sakatA, isakA kAraNa yaha hai ki usa viSaya me usako itanA rasa nahIM hai / eka lar3ake ko yaha pUchA jAe ki krikeTa kA antima meca jaba khelA gayA taba kauna-kauna khilADI the, unhone kaisA khela khelA ? aura usa bAra kisane kitane rana kiye to vaha saba barAbara batA degA, parantu usase yadi yaha pUchA jAe ki apane deza ke matrImaNDala me kitane sadasya hai, unake kyA-kyA nAma haiM ? aura ve deza ke kauna kauna se bhAga se Aye hue hai ? to vaha apanA sira khuja. lAne lgegaa| kAraNa ki usane krikeTa me pUrA-pUrA rasa liyA hai,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 1 smaraNa kalA para matri-maNDala kI racanA me usane jarA bhI rasa nahIM liyA hai| isase ulTA, eka rAjya karmacArI ko yadi yaha pUchA jAe ki abhI abhI pradhAna maDala me kitane pArSada hai, aura ve kauna se prAnto se Aye hue hai to vaha isakA uttara barAbara de sakatA hai, aura vaha hareka sadasya kI vAstavikatA tathA kArya kSamatA ke viSaya me bhI jarUra kucha batA sakatA hai, parantu krikeTa meca ke viSaya me vaha sambhavataH utanA satoSajanaka javAba na de paaye| yaha vastusthiti hareka viSaya me samajha lenI caahiye| kitanI hI bAra isa rasa kI gADhatA eka viSaya meM itanI adhika baDha jAtI hai ki manuSya eka lakSI bana jAtA hai / arthAt usako apane Asa-pAsa hone vAlI ghaTanAo kA yA apane zarIra kA bhI pUrA bhAna nahI rhtaa| udAharaNa ke taura para mahAn vaijJAnika eDisana eka bAra sarakArI Aphisa me kara (Teksa) bharane ke liye gaye hue the / vahA~ ve apanA nAma hI bhUla gaye / bahuta prayatna karane para bhI yAda nahIM pAyA / unakI yaha dikkata pAsa me khaDe eka catura manuSya ne tADa lii| isaliye usane unako nAma pUrvaka sambodhana 'kiyA aura taba vaijJAnika eDisana ko vismaya ke sAtha apanA nAma yAda AyA / yaha sthiti banane kA kAraNa yaha thA ki unakA mana naye-naye AviSkAra aura khoja karane me itanA tallIna rahatA ki bAkI ke samagra viSayo kI tarapha upekSA vRtti ho gaI thii| aisA hI eka udAharaNa mahAtmA mastarAma jI kA hai| ve vAstava me masta the / isaliye bahutAza me unakA lakSya AtmAbhimukhatA hI rahatA thA aura anya viSayo me upekSA rhtii| ve eka bAra saurASTra ke eka grAma me kisI bhakta ke nimatraNa se usake vahA~ bhojana karane gaye / usa bhakta ne unako jimAne ke liye cUramA banAyA thA, parantu huA yaha ki usane usa dina eka ora namaka pIsa kara eka thAlI me rakha diyA thA, usake pAsa hI pisI haI mizrI kI thAlI bhI par3I thii| isalie bhojana ke sAtha cUrame me milAne ke lie mizrI vAlI thAlI ke badale bhUla se namaka vAlI A gaI / namaka kitanA kaDuA hotA hai yaha samajhA jA sakatA hai parantu mahAtmA mastarAma jI to saba vastuo ko milA kara khA gaye / khAnA khAte samaya unakA anta:karaNa prasanna dikhAI par3atA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 / smaraNa kalA .. thA, bhojana karane ke vAda AzIrvAda dekara ve cale gaye aura gA~va se thoDI dUra jAkara eka vRkSa ke nIce ArAma karane lage, idhara usa bhakta ne jImate samaya usI thAlI se cInI lI to patA calA ki usane mahAtmA mastarAmajI ko bhUla se namaka hI parosA hai / isalie vaha khAnA khAye bagaira hI ekadama uThA aura mastarAma jI kahA~ hone cAhiye yaha anumAna karake unako khojane ke liye nikala paDA / thoDI dera me hI use patA calA ki ve eka vRkSa ke nIce prasannacitta baiThe haiM / vaha bhakta pahuMcate hI unake caraNoM me gira par3A aura kahane lagA, "mahArAja | Aja bhArI anartha ho gayA hai Apa ko jimAte samaya cInI ke badale namaka bhUla se cUrame me DAla diyaa| usakA mujhe bahuta bhArI anutApa hai| ava patA nahI Apake zarIra ko kyA hogaa|" ukta bAta suna kara mastarAma jI bole-"bhakta / hamane mizrI khAI yA namaka yaha to mAlUma nahI, parantu rasavatI acchI vanI thii| itanA khyAla AtA hai|" aisI bAta eka dama kisake gale utare ? para mahAtmA mastarAma ke liye yaha bAta ekadama satya thii| ve svAda ke viSaya me vilkula udAsIna bana gaye the| isa kAraNa kyA vastu khAI, usakA khyAla taka nahI rakhate the| tAtparya hai ki 'rasa' parivartana ke kAraNa eka manuSya ko eka bAta barAbara yAda rahatI hai aura dUsarI bAta barAbara yAda nahIM rhtii| prazna- adbhuta smaraNa zakti kise kahate hai ? isakA koI udAharaNa dege? uttara-kucheka manuSyo kI smRti itanI adhika tIvra hotI hai ki ve eka bAra paDha kara hI yA eka bAra suna kara hI saikaDo kyA hajAro bAto ko barAbara yAda rakha sakate haiN| use hama adbhuta yA asAdhAraNa smaraNa zakti kaha sakate hai / mahAbhArata kI racanA zrI veda vyAsa ne maukhika rUpa me hI kI thii| tapovana me maharSi saikaDo ziSyo ko maukhika hI adhyayana karAte aura kauna se ziSya ko kauna-sA pATha diyA hai, vaha saba barAbara smRti me rakhate / vidyA ke parama pramI ( zaukIna ) mAlavapati mahArAjA bhoja ke darabAra me aise bhI kavi the ki jo eka bAra sunakara hI jaise taise
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ramaNa kalA kliSTa zloka yAda kara lete| unake samaya ke mahAkavi dhanapAla dvArA racita tilaka majarI nAmaka grantha rAjA ke Adeza se naSTa kiye jAne para bhI unakI putrI tilaka-majarI ne akSarazaH phira se likhA diyA thaa| gujarAta ke mahAn jyotirdhara zrI hemacandrasUri jI prAcArya ko lAkho zloka yAda the| ve binA ruke askhalita gati se grantha racanA kara sakate the| yukta prAnta me hue bacu kavi ko do lAkha padya yAda the / svAmI vivekAnanda, zrI surendra nAtha banarjI, mahAkavi gaTU lAla jI, zrImad rAjacandra Adi aneka mahAn puruSa apanI adbhuta smaraNa-zakti ke liye bhArata bhara me vikhyAta haiN| videza kI tarapha dRSTi uThAye to sAyarasa apanI senA ke hara eka sainika ko nAma pUrvaka pahacAnatA thaa| romana seneTara aura philasUpha seneko 2000 nAma sunakara unhe kramaga duharA sakatA thaa| laoNrDa mekAle ne mAtra cAra varSa kI alpAyu me hI patra paDhanA sIkha liyA thA / ve samagra unako yAda ho gaye the / vAlTara skATa ke "le aoNpha dI lAsTa mInsaTrala" ko unhone eka bAra paDha kara apanI mAtA ko akSaraza sunA diyA thaa| dUsare bhI aneka grantha unhe isI taraha yAda ho gaye the| phloresa ke rAja pustakAlaya ke granthapAla ( lAyaberiyana) meglIyAvecI ke aneka pustako kA sAra dimAga me bharA huA thaa| jisase kisI bhI pustaka kA avataraNa vaha smRti mAtra se de sakatA thaa| amerikana sivila-vAra ke samaya matrI pada para kArya karane vAle mI. sTenTana prakhyAta navala kathAkAra DIkansa kI koI bhI naI kahAnI kA koI bhI prakaraNa akSaraza: vola sakate the| I sa 1868 me eka bhojana prasaga me unhone isakA prayoga karake dikhAyA thA / DA jahona leDana kalakattA Ae, taba kAnUna kA eka aisA prazna uThA ki jisame pArlAmeTarI kAnUna pustikA ke akSara akSara kI jarUrata par3I, parantu korTa me usakI nakala nahIM thii| aisI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 17 sthiti me mi leDana ne apanI smRti ke AdhAra para samagra vidhAna likhaayaa| jo ki usane apanA deza chor3ane se pahale mAtra eka bAra paDhA thA / eka varSa bAda vilAyata se vidhAna kI prati AI taba dekhA gayA ki vaha vidhAna akSaraza: ThIka hai (pramANita huA ) / bena jensana, DejJa phreiTas, lIvanITja, pAskala, skelIjarsa, hemIlTana, nobuhara, mekInToza, uglAsa sTuarTa grozIprasa, yulara, DIna mensela Adi puruSa apanI adbhuta smRti ke lie suprasiddha hai| kero ke vizvavidyAlaya me sampUrNa kurAna zarIpha ko kaMThastha rakhane vAle aneka vidyArthiyoM ke nAma ujjvala akSaroM me aMkita hai| cIna ke vidyArthI bhI apane khAsa grantho ko akSaraza: yAda rakhane vAle siddha hae hai| ' tAtparya yaha hai ki sasAra meM samaya-samaya para adbhuta smRti vAle puruSa paidA hote rahe hai aura Aja bhI paidA ho rahe haiM, para unakI saMkhyA-bahuta virala hai. . . ina udAharaNoM se yaha bAta siddha hotI hai ki smaraNa zakti kI vAstavika zakti agAdha hai| kitaneka manuSyo ko pUrva-janma kI bAte bhI yAda A jAtI hai, aura ve eka yA do ko nahI, para 'aneka janmo kI / vartamAna patra-patrikAo me uddha ta aneka ghaTanApro ne isa bAta ko puSTa kiyA hai| . . . ' , maiM mAnatA hU~ ki ye 'uttara tumhArI smaraNa zakti ko sudhArane kI pratijJA me preraka siddha hoge| magalAkAkSI dhI. ' manana 16 smaraNa zakti ke prakAra atimada, mada, vibhAgIya mada, tIvra aura tIvratama (adbhuta) / smaraNa zakti kI vAstavika kSamatA agAdha hai /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... . patra paMcama .... vismaraNa priya bandhu ! tumhAre patra kI bhAvapUrNa - lalita paMktiyoM ne mujhe pracura AhlAdita kiyA hai| yaha satya hai ki "sau sunI huI bAta aura eka dekhI huI bAta" usI prakAra yaha bAta bhI satya hai ki 'sau dekhI huI vAta aura eka anubhUtaM kI huI bAta" arthAt sunane se adhika sAkSAt dekhane se aura dekhane se adhika karane se kisI bhI bAta kI vizeSa pratIti hotI hai| yadi samaya-samaya para jagata me adbhuta smaraNa zakti vAle puruSa paidA nahIM hote to saMsAra ke manuSya smaraNa zakti ke adbhuta sAmarthya ko zAyada hI svIkAra karate; parantu Aja taka vaha krama cAlU rahA hai isa kAraNa mAnava samAja ne smaraNa zakti ke apUrva bala ko aMgIkAra kara rakhA hai| lAkho karor3o are arabo saskAroM ke samUha me se amuka saskAra ko hI kucha palako me mana me jAgRta karanA yaha koI aisI-vaisI vAta nahI hai / isa eka mudde para hI manuSya yadi gambhIratA se vicAra kare to smRti kI mahattA usake hRdaya me baiThe binA nahI rhegii| abhI tumhAre dila me vividha prazna uThate haiN| isaliye ki tumhArI jijJAsA pUrI-pUrI santuSTa nahIM huii| para mai mAnatA hU~ ki aba thoDe samaya me hI tumhAre mana kA sampUrNa samAdhAna ho jAyegA aura tuma kriyAtmaka samAdhAna ke mArga me zIghratA se calane lgoge| tumhAre prazno ke uttara nimna haiMprazna-hama bhUla kaise jAte hai ?
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA hai 19 uttara-hama bahuta bAtoM ko bhUla jAte haiN| usakA prathama kAraNa to yaha hai ki hameM apanI smaraNa-zaMkti meM jitanI zraddhA honI cAhiye, nahI hai / dUsarA kAraNa yaha hai ki apane bahuta sI bAtoM ko yAda rakhane kI icchA hI nahIM rkhte| tIsarA kAraNa haiM ki apane usame pUrA rasa nahI lete / cauthA kAraNa hai ki jisa vastu ko hamane dekhA usako. utanA samajhA nahI / athavA samajhA-to, mana kI caukhaTa me use barAbara biThAyA~ nahI / pacama kAraNa hai ki usako jitatA dekhA utanA gaharAI se usa para dhyAna nahI diyaa| chaThA kAraNa yaha hai ki hamane use sAhacarya ke gAr3ha bandhana me jakar3A nahI aura saptama kAraNa yaha hai ki usa para samaya-samaya para cintana nahIM kiyA-punarAvartana nahI kiyA / ' isa sakalaM kathana kA phalitArtha yaha hai ki yadi hame koI vastu saMhI ThIka se yAda rakhanI ho to smRti-zakti me dRDha vizvAsa honA cAhiye / usake sambandha me khAse icchA jAgRta honI cAhiye / usame pUrA rasa paidA honA cAhiye / usa para ekAgratAse dhyAna denA cAhiye / usako gaharAI se samajhane kA prayAsa karanA cAhiye / usako sAhacarya se samRddha karanA cAhiye aura usakA samaya-samaya para yogya, punarArvatana karanA caahie| prazna-smRti-bhra za kise kahA jAtA hai aura usakA svarUpa kyA hai ? ..... . , uttara--smRti kA lopa honA, kucha bhI yAda na AnA, usako smRti-bhra za kahate haiM / yaha sthiti eka prakAra kI mAnasika bImArI hai| usake mukhya prakAra do haira do hai , .. 1-uttara smRti bhraza aura 2-pUrva smRti bhraza / / jisameM pUrva ke anubhava yAda hote hai para tAjI yA vartamAna kI ghaTanAe~ yAda nahIM rahatI, use uttara-smRti bhraza kahate haiM aura jisame pUrva kA kucha bhI yAda nahI rahatA; para vartamAna kA kucha-kucha yAda rahatA hai, vaha 'pUrva-smRti-bhraza kahalAtA hai / jisakA citta sampUrNa naSTa ho jAtA hai / vaha cAhe jitanA prayatna karane para bhI apane pUrva ke anubhavoM ko, saskAro ko yAda nahI kara sakatA, usase vaha pazu jaisA bana jAtA hai| - /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 smaraNa kalA .. prazna-eka bAta ko yAda karanA na cAhe tava bhI yAda Aye taba kyA samajhA jaae| - . . . . - 1 - -- uttara--mana kA sAmAnya sayojana hI aisA hai ki upayogI viSaya yAda rakheM aura binA upayogI, viSaya bhUla jAe~ / yadi aisA na ho to upayogI, nirupayogI saMskAra yAda Ate hI rahe to AvazyakatA kI bAta pakaDI nahI jA sktii| isaliye nirdhArita bAta ko smRti me lAnA ho taba dUsarI bAte yAda na Aye, yaha bahuta apekSita hai| udAharaNa ke liye ATha varSa pUrva ghaTI ghaTano kA sandarbha yAda karanA ho to bIca ke varSoM ke samagra viSaya bhUla kara use hI yAda karanA hotA hai, tabhI vaha vaisA bana sakatA hai| isake badale yadi madhyavartI varSoM ke viSaya yAda Ane lage to lAkho karor3o viSaya ekatrita ho jAe~ aura una samasta kA kAlakrama se cintana karate hue dUsare ATha varSa aura laga jaaeN| isaliye koI bhI kArya karane ke liye vismaraNa kI khAsa AvazyakatA hai| - ----- , ' agara manonirNIta viSayo me santulana hotA hai to jise yAda karanA na cAhe vaha viSaya yAda na Aye / yadi yAda na karane yogya viSaya bhI yAda Ate rahe to yaha mana ke santulana kI kharAbI kahI jaayegii| aisI kharAbI bar3ha jAe to. manuSya asvastha bana kara ata me unmAda kA rogI bana jAtA hai|' --: - "tIvra smaraNa zakti" aura "yAda nahI karanI ho phira bhI koI bAta yAda Aye" ina do bAtoM meM mahAna bheda hai| tIvra smaraNa zakti me niyata samaya me dhArI huI bAte barAbara yAda AtI hai / aura dUsarI sthiti me AvazyakatA ho athavA naho para eka viSaya yAda AtA hai / isaliye pahalI sthiti iSTa hai, para dUsarI sthiti kisI bhI dazA meM iSTa nahIM hai| prazna- ekAMgratA kise kahA jAtA hai ? - . .... uttara-mana kI eka-vaiSayika cintana sthiratA ko ekAgratA kahA jAtA hai arthAt mana jaba anya viSayo kA vismaraNa karake koI eka hI viSaya kA avambana letA hai, taba mana ekAgra ho gayA, aisA kahA jAtA hai / udAharaNa ke taura para azva para mana ko ekAgra . .
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 121 karanA ho to usa samaya azva kA hI vicAra kiyA jA sakatA hai, para gadhA, UMTa yA hAthI kA vicAra nahI kiyA jA sktaa| dUsarI prakAra se yoM bhI kahA jA sakatA hai ki azva ko hI kendra meM rakha kara jisa vicAradhArA kA avalambana liyA jAtA hai, vaha azva viSayaka ekAgratA hai aura usa samaya usake sivAya jo bhI koI "vikalpa uThate haiM ve saba vikSepa hai| isaliye jo vastu bhUlanI ho vaha bhUla jAyeM taba hI ekAgratA siddha hotI hai / yoga zAstra meM maharSi patajali ne citta kI pAca dazAeM batAI hai, ve isa prakAra hai- . .(i) kSipta-khUba Andolita arthAt bahuta hI asthira . , (2) mUDha-jaDa-pramAda-yukta / (3) vikSipta-prasa ga-prasaMga para sthiratA kA anubhava karane vAlA / (4) ekAgra-ekatva ke aMvalambana se sthira rahane vaalaa| 1 (5) niruddha-koI bhI tattva ke pAlambana binA sthira rahane vaalaa| " isa avasthA meM pramAda, viparyaya, vikalpa, nidrA yA smRti Adi koI bhI vRtti nahIM rahatI hai / mAtra sa skAra hI zeSa rahate haiN| isaliye yahA~ ekAgratA se bhI mana kI bahuta UMcI sthiti hai, jo yogya abhyAsa se sAMdhI jA sakatI hai| - pUrva patro kA puna: punaH vAcana ho yaha iSTa hai| :: . ': / / . , , , , magalAkAMkSI ", ', ' . . . . . . . 'dhI. 5 - - - - - - ... .. - smaraNa zakti eka ajIba zakti / bhUlane ke sAta kAraNa; smRtibhra za-usake do prakAra, vismaraNa ke lie, citta kI pAca avasthAmo meM ekAgratA mukhy| - - -
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ., . , , ,patra chaThA . , . , . ' , ekAgratA ke upAya priya bandhu / tumhArA patra milA / akSara pahale kI apekSA sudhare hai / vicAra bhI kAphI vyavasthita bane haiM aura prazna apane ThIka lakSya ko pakar3a rahe haiN| isalie tuma pragati ke patha para ho, yaha nizcita hai / pUche hue prazno ke uttara nimnalikhita hai- / / / prazna- ekAgratA kA smaraNa zakti ke sAtha kyA sambandha hai ? -- uttara- ekAgratA kA smaraNa zakti ke sAtha ghaniSTha sambandha hai / jaise Andolita pAno para girane vAlA candramA kA pratibimba asthira hotA hai| jaise cacala citrapaTa para girane vAlA citra spaSTa dikhAI nahI par3atA hai| jaise nirantara hilate phalaka-(pATiye) para abhISTaM akSara ukere (akiMta.) nahIM jA sakate, vaise hI AndolAyamAna mana para saskAra spaSTa nahI jama paate| isa kAraNa unakA cAhe jaise, (cAhe use usa prakAra se) smaraNa nahI ho sakatA / vidyAlaya meM par3hate samaya viSaya gaNita kA calatA ho aura vicAra krikeTa yA pataga ke calate ho, usa vidyArthI ko yadi zikSaka pUcha baiThe ki tumane isa udAharaNa kA bhAva ThIka-ThIka samajhA yA nahI, to vaha unhe kyA uttara degA? zikSaka bola rahA thA, sarasa paddhati se samajhA rahA thA aura bleka borDa para likha - bhI rahA thA; parantu una vidyAthiyo kA mana unako kisI bhI bAta para ekAgra nahIM thA, isa liye ve kucha bhI yAda nahI rakha sake / prazna-ekAgratA prApti ke liye kyA karanA cAhiye ? uttara-ekAgratA ko sAdhane ke lie anubhavI puruSo ne aneka upAya batAye haiM, uname eka upAya' yaha hai ki jisa viSaya para ekAgratA karanI ho, use kendra me sthira karanA cAhiye aura usakA vicAra
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 1 23 (1) varga (2).avayava (3) guNa. aura--(4) svAnubhava isa krama se karanA caahiye| udAharaNa ke taura para tumhe gAya para mana ko ekAgra karanA ho to sarvaprathama gAya kA citra mana meM khar3A karanA caahie| phira usake varga ke sambandha me vicAra karanA cAhiye vaha isa prakAra 'ki ; gAya eka pazu hai, vaha eke catuSpada prANI hai| bhaisa; bakarI, azva, U~Ta, hAthI Adi bhI catuSpada prANI hai| vaha eka duvAMrU jAnavara hai| jaise bhaisa dUdha detI hai, bakarI dUdha detI hai, vaise hI yaha bhI dUdha detI hai, Adi-Adi / jaba isa rIti se varga sabadhI, vicAraNA pUrI ho jAe, taba usake avayava saMbadhI cintana karanA cAhie, jaise ki gAya ke cAra paira hai| sira para do sIga haiN| gale me gala-kambala haiN,| - poche lambA pUcha hai, vagairaha-vagairaha / usake bAda usake guNo ke sabadha me vicAra karanA cAhiye / jaise ki gAya bahuta mamatAmayI, hotI hai| use apane mAlika ke prati bahute hI mamatA bhAva hotA hai, usako jahA~ bAdhA jAtA hai bandha jAtI. hai / isalie kahAvata hai ki gAya, aura lar3akI ko jahA bhejo calI jAtI hai|' ... gAya ko bahuta se loga khUba pavitra mAnate hai| usake dUsare kAraNa to cAhe jo hoM, para usakA dUdha, dahI, ghI, gobara aura mUtra ye pA~ca vastueM to bahuta hI upayogI hai evaM bailo ko pUrti bhI yahI karatI hai Adi Adi / usake bAda svAnubhava se vicAra karanA / maiMne amuka mitra ke yahA~ eka gAya 'dekhI thii| vaha rUpa raga me aisI thI / usa prasaMga me usane amuka prakAra kA dRzya khaDA kiyA thA, Adi Adi athavA gAya ke viSaya me jo koI anubhavo kA saMgraha huA ho to unhe eka ke bAda eka smRti-paTala para utAranA / isa prakAra vicAra karane se mana gAya ke vicAro me hI kho jAegA, ekAgra bana jaaegaa| isa sArI prakriyA ke badale mAtra jo gAya, gAya, goya kI raTana lagAyegA to saMbhava hai ki thoDe hI palo me bhaisa, bakarI, azva Adi zabda usakA sthAna le lege aura gAya para koI ekAgratA nahI ho paayegii| ' dusareM me isa praNAlI se vicAra karane kI Adata DAlane se mana bahuta vyavasthita bana jaayegaa| jisase vaha hareka vastu kA vicAra paddhati se ho karane lagegA / / /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 smaraNa kalA prazna-ekAgratA sAdhane ke lie khAsa upAya kyA hai ? ' ' ' ." uttara-ekAgratA sAdhane ke lie maharSi patajali ne yama, - niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA auraH dhyAna Adi sAdhana batAe hai| unameM ahiMsA, satya, asteyaH ( corI na karanA) brahmacarya aura aparigraha ye pA~ca yama hai| zauca, santoSa tapa, svAdhyAya aura Izvara prANidhAna ye pA~ca niyama hai / zarIra sthira raha sake tathA mana-vyAkula na ho, aisI sthiti me baiThanA zrAsana hai| prANa-pavana (zvAsozvAsa) ko sarva prakAra se niyatraNa me lenA prANAyAma hai| indriyoM ko apane-apane viSayo se. nivartita karake citta ke anukUla banAnA pratyAhAra hai| zarIra ke hRdaya Adi Antarika bhAgo para athavA nAsikA, bhRkuTi Adi bAhya bhAgoM para yA deva guru kI koI mUrti vizeSa para ekatAnatA anubhava karanA dhyAna kahalAtA hai / ye sAdhana jo ki ati ucca prakAra kI ekAgratA sAdhane ke lie hai tathApi inake pIche rahe siddhAntoM kA upayoga sAmAnya ekAgratA ke lie bhI kiyA jA sakatA hai| aba tuma jinakA prayoga kara sako. vaise kucheka anubhava-siddha sAdhana.batA rahA hU~ / unakA abhyAsa karane ke lie nimnalikhita sUcanAeM lakSya me rkhnaa| - / - -. . 1 ekAgratA ke - abhyAsa ke lie pratidina AdhA ghaNTA pRthak nikAlanA / - - . . . . . . 2 abhyAsa karate samaya zarIra aura vastra se zuddha hokara baitthnaa| . 3 - sthAna aisA pasanda karanA ki jahA~ taka bana sake dharagharATa yA / hallA hone kI sambhAvanA na ho| prArabha me isakI khAsa jarUrata 4 Asana bichAkara baitthnaa| 5 baiThane kA Dhaga aise rakhanA cAhie ki jisase merudaNDa para phaile jJAna tantu sajaga rahe / 6 prAta kAla kA samaya adhika anukUla mAnA jAnA hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 125 prathama sAdhana ___ aMguli ke pairavoM (parvo) para 108 kI saMkhyA gino| usake bIca me kisI bhI prakAra kA vikSepa ho jAe, dUsare vicAra mana me yA jAe to bhI isakA abhyAsa barAbara cAlU rkkho| yaha gaNanA jaba nirvikSepa sampanna ho jAye taba isa sa khyA ko 251 kara do| isa rIti se kramazaH Age bar3hAte hue 501 praura phira 1001 taka le jaao| vatIya sAdhana bhI pustaka akita koI bhI pustaka ko khola kara usake eka patra me kitane akSara akita haiM, usakI gaNanA kro| dhyAna me rakhanA ki gaNanA zabdoM kI nahI para akSaro ko karanI hai / uttarottara sUkSma akSaroM ko ginane kA abhyAsa kro| tRtIya sAdhana isa pustaka ke pacama patra kI pratilipi karo / yaha pratilipi ekadama barAbara honI caahie| isame jisa prakAra se vAkya mudrita hai, usI rIti se vAkya likhane hai| jahA~ alpa virAma ho vahA~ alpa virAma, jahA~ ardha virAma ho vahA~ ardha virAma aura jahA~ pUrNa virAma ho vahA~ pUrNa virAma / dUsare cihna bhI yathA sthAna barAbara hone cAhie / hrasva kA dIrgha aura dIrgha kA hasva na ho| tumhAre dvArA kiyA gayA anulekhana kitanA sahI hai, isakA nirNaya dUsare ke mAdhyama se hone do| prArambha me apanI bhUle apane Apa acchI prakAra se nahI pakaDa skoge| jaba pratilipi eka dama zuddha ho jAe taba Age baDho caturtha sAdhana / hathelI me cane lekara unakI ginatI kro| phira mUga lekara gaNanA karo, zeSa me cAvala ke dAne gina sako, itane Age bddho| .. yaha viSaya abhyAsa kA hai, isalie use siddha karane ke lie barAbara koziza kro| bhUla yA anizcitatA bilkula nahI kro|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 smaraNa kalA paMcama sAdhana barAbara sama vaiThakara A~kheM banda kro| vAtAvaraNa meM kauna sI kauna sI prakAra kI AvAja ho rahI hai, unakI nodha lo-mana me sUcI banAo aura hara eka aAvAja kisa cIja ko hai, yaha samajhane kA prayatna kro| yaha abhyAsa taba taka cAlU rakho jaba taka ki dUra kI AvAja ko bhI varAvara suna sko| chaThA sAdhana atIta kAla ke hue vyavahAroM kA pichale krama se yAda kro| usI rIti se usake agale dina me bhI yAda kro| yaha krama eka saptAha taka bnaayo| sAta dina taka kI ghaTanAoM kA isa krama se smaraNa kro| saptama sAdhana vigata mahIne kI khAsa khAsa ghaTanAoM ko yAda karo, phira usake agale mahIne kI ghaTanAo ko bhI yAda kro| yaha krama bAraha mAsa taka le jAo, vaha barAbara ho isalie isa krama ko varSa bAra pIche le jaao| kula solaha varSa taka kI ghaTanAo ko isa rIti se yAda kro| aSTama sAdhana A~khe banda kro| mana me pATha paMkhur3I vAle eka kamala kI kalpanA kro| usake madhya bhAga me OMkAra kI sthApanA karo, usame citta ko ekAgna kro| nirantara thor3e samaya ke lie yaha abhyAsa cAlU rkho| navama sAdhana A~kheM banda kro| kisI bhI prakAra ke vicAra mana me na Ae, vaise prayatna kro| isa abhyAsa kA prArambha do minaTa se zurU karake 48 minaTa taka le jaao| dazama sAdhana aA~khe banda kro| nimnalikhita viSayoM ke sivAya koI bhI viSaya para vicAraNA kro|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 27 azva, vAnara, strI paisA, moTara, pyAra aura auSadhi / ina viSayo kA vicAra bilkula na Aye to samajhanA ki tuma ekAgratA sAdhane me saphala ho gaye ho / ina sAdhano kA upayoga kramaza karane para vizeSa lAbha hogaa| magalAkAkSI dhI. manana ekAgratA kI AvazyakatA, viSaya ko kendra sthAna me rakhakara usakA varga, avayava, guNa aura svAnubhava se vicAra, karanA yaugika upAya dasa prakAra ke sAdhana / sAdhana kevala par3ha lene ke lie nahI, kintu abhyAsa karane ke lie haiN|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama patra sAdhaka kI paricaryA (1) priya bandhu ! smaraNa-zakti ke vikAsa ke icchuka vyakti ko kisa prakAra kI paricaryA rakhanI cAhie, usake kucha niyama isa patra me de rahA huuN| 1. yoga aura adhyAtma kA gaharA anubhava rakhane vAle bhArata ke maharSiyo ne chAndogya-upaniSad me kahA hai ki 'sattva zuddhau dhra vA smRtiH' sattva kI zuddhi hone para akhaNDa smRti kI prApti hotI hai|' isa ArSa vacana kA vyApaka artha zarIra aura mana ina dono ko pavitratA athavA nIroga dazA hai kyoki smRti sudhAra ke lie zarIra aura mana kI avasthA nIroga honA abhISTa hai / 2 zarIra jaba nIroga ho, indriyA~ jaba pUrI taraha sajaga aura svastha ho, tava jJAna-tantu barAvara sakriya hote hai| isI kAraNa usa samaya jo kucha grahaNa karane me AtA hai vaha samyak prakAra se yAda raha jAtA hai| 3 svastha zarIra vAlA sAdhaka eka pAsana me dIrgha samaya taka baiTha kara apane viSaya me ekAgra ho sakatA hai| jabaki choTe-moTe roga vAle ko bAra-vAra thUkane ke lie uThanA paDatA hai / pairo ko pasAranA aura saMkucita karanA par3atA hai| Alasa maroDanA paDatA hai| isalie ve dIrgha samaya taka eka Asana me nahI baiTha sakate haiM / vaise hI apane viSaya me ekAna bhI nahI ho pAte haiN| 4 kitane hI roga aise hote hai jo smRti para sIdhA asara DAlate hai / udAharaNa ke taura para hArTa kA darda (phephar3e kA apasmAra).
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA ? 29 upadaMza-kSaya ko dvitIya aura tRtIya avasthA, anidrA, skhalita nidrA, sira kA darda, A~to kI vyAdhi aura bAra-bAra svapna doSa . Adi / ye roga dhIre-dhIre smRti kI tIvratA ko khote cale jAte haiM aura anta me thoDA yAda rakhanA bhI muzkila ho jAtA hai| ina rogiyo ko smRti-saskAra ke lie pahale se hI rogo kA .. ucita upacAra karanA caahie| 5 jinake janma se hI dimAga kI kamajorI ho unakI bAta eka bAra, eka tarapha rakheM; parantu jinako cakkara lAne se yA dhakkA / lagane para athavA bhArI bukhAra Ane para yA TAIphAiDa jaisI bImArI pIche par3ane para jJAna-tantuoM meM nirbalatA AtI hai aura usI kAraNa se smRti me mandatA AtI hai| unhe binA vilamba kuzala cikitsako kI dekha-rekha me upacAra karAnA caahiye| 6. zarIra, mAnasika vikAsa kA prathama sAdhana hai| 7. gulAbI nidrA zarIra aura mana ko tAjagI dene ke lie uttamo ttama davA haiN| jo vaisI nIda lene ke lie bhAgyazAlI hai, unakA mana prAtaHkAla uThate samaya prasannatA se bharapUra hotA hai| usame bhI yadi yaha samaya sUryodaya se DeDha yA do ghaDI pahale kA ho, to vAyumaNDala kI sAttvikatA se pUrNa hokara bhArI ekAgratA anubhava kI jA sakatI hai, gaharA cintana kiyA jA sakatA hai aura sIkhI huI vidyA yA atIta ke anubhavo ko sarala rIti se smRti me lAyA jA sakatA hai| isake viparIta, jo loga rAtri me bahuta dera taka jAgate haiM aura subaha vilamba se uThate haiM / unake mano me rAjas aura tamoguNaM kI vRddhi ho jAtI hai, jisase unakI buddhi tathA smRti kuNThita ho jAtI hai / 'rAta rahe jyAhare pAchalI khaTa ghar3I, sAdhu puruSa ne sUI na rahebu' yaha pakti narasiMha mehatA ne pUrva puruSo kI vaise hI apane anubhava para likhI hai| , 8 prAcIna kAla me zIghra sokara zIghra uThane kI paripATI kA samyak prakAra se anusaraNa hotA thaa| isa kAraNa unake zarIra nIroga, mana majabUta aura hRdaya sAttvikatA se bharapUra rahate / - jabaki Aja dhandhe pradhAna aura vilAsI jamAne me bahuta dera taka
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 30. smaraNa kalA nATaka-sinemA dekhanA, cAya-pAnI pInA, tAza yA juA khelanA Adi burI AdatoM ke kAraNa dera se uThane kI kuTeva baDhatI calI jA rahI hai / isa kAraNa prAtaHkAla kA pavitra samaya jise ki brahma muhUrta kahA jAtA hai, usakA yatheSTa lAbha nahIM liyA jA sktaa| sAmAnya manuSya ko sAta ghaNTe kI nIMda kAphI hai| kucha sAdhaka utanI hI tAjagI pAMca-sADhe pA~ca ghaNTe kI nIda se bhI prApta kara lete hai| isame mukhya bAta yaha hai ki jo nIda lI jAe, vaha dimAga ko zAnta karane vAlI honI caahie| aneka sAhityasvAmI, vaijJAnika aura rAjyAdhikArI puruSa isa rIti se svalpa para sukhada nidrA lekara, kArya karane ke liye kAphI samaya bacA lete hai jo unake agrima jIvana me yaza aura lAbha dene me upayogI siddha hotA hai / 10. zarIra me se tamoguNa kA pramANa bahuta ghaTane ke bAda alpanidrA bhI pUrI vizrAmadAyaka sAbita hotI hai| yoga siddha puruSa nIda lete hI nahI hai| vaisA hone para bhI unakI zArIrika aura mAnasika sthiti santulita aura sudRr3ha banI rahatI hai| 11 zIghra uThakara tumhe kyA-kyA karanA hai, yaha bhI samajha lene kI AvazyakatA hai| unakA krama sAdhAraNatayA nimnalikhita banAyA jA sakatA hai(ka) uThate hI kucha minaTo taka iSTadeva kA smaraNa karanA / (kha) vaha pUrNa hote hI OMkAra kA japa krnaa| zrI chAndogya-upaniSad me OMkAra kI mahattA kA varNana karate hue kahA hai- . yathA zaDa kunA sarvANi parNAni santRNAnyeva OMDa kAreNa sarvAvAk santRNokAra evedaM sarvam / OMkAra kA artha pRthak pRthak aneka prakAra se kiyA gayA hai, parantu usakA sarva sAmAnya artha paramAtmA hai / isalie usakA jApa koI sAmpradAyika kriyA nahI hai para Atma zuddhi kA parama mArga hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 31 . (ga) usake bAda prArthanA kA Azaya bhAvazuddhi honA caahie| isa prArthanA ke anta me nimna zloka se sarasvatI kI stuti karanI caahiye| yA kundendu-tuSAra-hAra-dhavalA yA zubhra-vastrAvRtA, yA vINAvara-daNDa-maNDitakarA yA zveta-padmAsanA / yA brahmAcyuta-zakara-prabhRtibhirdevai. sadA vanditA, sA mA pAtu sarasvatI bhagavatI ni zeSa-jADyApahA / arthAt-jo mogare ke phUla, candramA, hima aura muktA hAra ke samAna ujjvala zveta hai, jisane zubhra zveta vastra dhAraNa kara rakhe hai, jisake hAtha vINA ke uttama daNDa se zobhita haiM, jo zveta kamala ke Asana para baiThI hai, jo brahmA, viSNu aura zakara Adi ke dvArA sadA vandita hai; vaha ajJAna kA sarvathA nAza karane vAlI pUjya sarasvatI merA rakSaNa kre| (gha) phira hA~ aiM hrI OM sarasvatyai nama.' yaha bhAratavarSa ke siddha sArasvata-mantra kA 108 bAra yA usase adhika jApa krnaa| aisA mAnA jAtA hai ki yaha jApa 11000 bAra hone para mantra siddhi ho jAtI hai| anubhava ke AdhAra para bhI isa mAnyatA me tathya jAna par3atA hai| (Da) prAta kAla me hI mala visarjana ho jAe yaha ucita hai / isa samaya me dasta barAbara sApha ho jAe usa tarapha dhyAna denA caahie| agara zauca barAbara nahI hotA ho to bhojana me ucita adala-badala karanI cAhiye / samaya-samaya para ainimA lenA athavA rAtri me sote samaya ThaNDe pAnI se mala-zuddhi cUrNa lenA caahiye| isa carNa se eka dasta barAbara sApha pA jAyegA / mala zuddhi cUrNa banAne kI rIti nimnokta hai-sukhADI haraDa 2 tolA, sonAmukhI 2 tolA, revada cInI 2 tolA, saindhava namaka do tolA, secala namaka AdhA tolA, kAlI miraca AdhA tolA, kula sADhe nau tolA / ina vastupro ko acchI taraha dekhakara lenA cAhiye tathA ekadama sApha karake bArIka kUTa kara
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 smaraNa kalA eka zIzI me bharale / itanA cUrNa lagabhaga 50 vAra kAma me A sakatA hai / AvazyakatA anurUpa isake pramANa ko ko kama besI kiyA jA sakatA hai / yadi dUsarI koI auSadhi anukUla paDatI ho to prAsagika rUpa se usakA upayoga karane me bhI koI Apatti nahI hai| parantu vaha adhika virecaka (dastAvara) nahI ' honI cAhiye, yaha khAsa dhyAna meM rkhe|| mala visarjana ke bAda mala-mUtra ke mArga tathA hAtha-paga Adi avayavo kI svaccha jala se acchI taraha zuddhi kara lenI cAhiye / usake liye kahA gayA hai ki medhyaM pavitramAyuSyamalakSmIkavinAzakama' / NadayormalamArgANA zaucAdhAnamabhIkSNa // hAtha, paga aura mala-mUtra Adi ke mArgoM ko jala se svaccha karanA medhAkAraka, pavitra, AyuSyavardhaka aura dAridraya-vinAzaka mAnA jAtA hai| (ca) usake bAda dAntUna se dA~ta, jIbha aura A~kho ko svaccha karanA cAhiye / dAMto kI svacchatA ke lie babUla kI dAntUna tathA namaka uttama hai| zAstrIya paddhati se banA huA majana bhI prayoga me lAyA jA sakatA hai| usake lie zrAyurveda kA mantra nimnokta hai kadambe tu dhRtirmedhA, campake dRDhavAkthu ti / apAmArge dhRtirmedhA prajJAzaktistathAsane / kadamba vRkSa kI dAntUna se dhRti aura medhA, campaka kI dAntUna se vAraNI tathA zravaNa zakti, apAmArga-pAgA AdhIjhADA kI dAntUna se dhairya aura buddhi aura Asana (azvagadha) kI dAntUna se prajJAzakti vikasita hotI hai| saptAha meM ekAdha bAra mAjuphala ubAla kara, usame thoDI phUlI huI phiTakarI DAla kara usase kulle karanA hitaprada hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 133 isase dAMta ke Upara ko papar3I aura rassI dUra ho jAtI hai tathA dAMta ke masUDe majabUta banate hai| kabja, niHsattva khurAka, ati garma aura ati ThaNDe padArthoM kA sevana tathA dUsare kAraNo se hone vAlA dAMto kA darda mAnasika zakti me bhI bahuta vighaTana paidA karatA hai| danta zuddhi ke sAtha jIbha kI zuddhi bhI honI caahie| jihvA para jamA huA maila pratidina dUra kara denA cAhiye / A~kha kI zuddhi svaccha jala ke chabake ( chITe ) mAra / kara athavA miTTI ke bartana me rAtri samaya bhIge triphalA ke zItala jala se karanI caahie| triphalA sastI se sastI auSadhi hai / itane saste kharca me jo lAbha hotA hai vaha bahuta adhika hai / jJAna vRddhi me oNkheM ati upayogI hai| isalie unakI surakSA ThIka karanI caahie| (cha) mukha zuddhi hone ke bAda nAsikA ke dvArA pAnI pInA cAhie, usake lie grantho me kahA gayA hai ki vigatadhana-nizIthe prAtarutthAya nitya, pibati khalu naro yo nAsarandhreNa vAri / sa bhavati matipUrNazcakSuSA tAyatulyo, balipalitavihIna. sarva rogavimukta / megha rahita rAtri bItane para zItakAla aura grISmakAla me pratidina prAta kAla uThate hI jo manuSya nAsikA se jala pItA hai, vaha buddhi sampanna, garur3a samAna dRSTivAlA, jhuriyo aura sapheda bAlo se rahita tathA samagra rogo se mukta ho jAtA hai| ___ nAsikA dvArA pIyA jAne vAlA pAnI rAtri me tAmbe ke loTe me bhara kara rakhA jAye aura subaha isakA prayoga kiyA jAya to bahuta adhika phaladAyaka hotA hai| (ja) thoDI dera prAta kAlIna zuddha vAyu kA sevana karanA cAhiye / prAta: paribhramaNa ke lie kahA gayA hai ki
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 smaraNa kalA yatta cakramaNaM nAti dehapIDAkara bhavet / tadAyurvalamedhAgnipradamindriyabodhanam // jo paryaTana, zarIra ko bahuta pIDAkAraka na ho arthAt bahuta adhika takalIpha dene vAlA na ho to vaha Ayu, bala, buddhi aura pAcana zakti kA vardhaka hotA hai aura indriyo ko prabuddha rakhatA hai| (jha) phira anukUla Asana karane cAhiye, uname zIpamana khAsa karanA caahie| dono hAtho kI hatheliyo para sira ko nIcA rakhakara paga AkAza me adhara rakhe jAye, use zIrSAsana kahate hai| yaha Asana karane se mastiSka ko pracura mAtrA me rakta milatA hai. jisase mAnasika zaktiyo kA unmeSa samyak prakAra se hotA hai / (Ja) phira prANAyAma karanA / prANAyAma arthAt prANa kA AyAma, prANa' kI kasarata, arthAt prANa ko niyatraNa kI shikssaa| isa sambandha me vRhadAraNyaka upaniSad aura chAndogya upaniSada me kahA hai* "vANI, aA~kha, kAna aura mana ina saba me prANa zreSTha hai isalie ki vANI, A~kha, kAna aura mana na ho to prANI jI sakatA hai para prANa na ho to prANI jIvita nahI raha sktaa|" taittirIya upaniSad (2-3) me ullikhita hai ki prANa se hI deva, manuSya aura pazu zvAsozvAsa lete hai| ___ anubhaviyo kA abhimata hai ki- "zArIrika parizrama karane vAlo kI apekSA mAnasika parizrama karane vAlo ke prANatattva kA vyaya adhika hotA hai, isalie mAnasika vikAsa ke abhilASiyo ko prANAyAma avazya karanA caahie| prANa kA mukhya bhaNDAra mastiSka me sthita brahma randhra me, dimAga me aura pRSTha vaza ke bhAga me AyA huA hai| usakA cetanA utpanna karane vAle jJAna tantuo ke sAtha
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 35 nikaTa kA sambadha hai aura rakta ko zuddha rakhanA tathA mana ko svastha rakhanA yaha bhI isI kA kAma hai| __ isa viSaya ke marmajJo kA abhimata hai ki prANa jaba apanI svAbhAvika gati ko chor3akara bA~kA-TeDhA calanA zurU karatA hai taba hI rogo kI utpatti hotI hai| khA~sI prANa kI vikRti kA prathama cihna hai / vIrya kA skhalana tathA zakti kA vinAza bhI prAraNa kI vikriyA kA hI pratApa hai| apane cAro tarapha vAyumaNDala meM prANa tattva ThasAThasa bharA huA hai / para usakA lAbha kitane loga uThA pAte hai? yadi prANa tattva ko ucita prakAra se grahaNa kiyA jA sake to aneka vyAdhiyA~ isa zarIra se apane Apa calI jAtI hai| pariNAma svarUpa paisA, samaya kI barbAdI tathA vyartha kI takalIpha se vyakti baca jAtA hai| muphta kI kImata kitanI hai ? vijJa manuSya isakA prakana jarA bhI kama nahIM karate hai, yogya lAbha uThAnA caahiye| . ' prANAyAma yaha zvAsozvAsa kI kasarata hai, jo hRdaya aura mastiSka ko uddIpta karane ke lie bahuta upayogI haiM / apane deza me bahuta prAcIna kAla se usakA mahattva pahacAnA gayA hai| isalie hI maharSi patajali ne usako yoga ke ATha aGgo me caturtha sthAna pradAna kiyA hai / prANAyAma karane kI paddhati yaha hai ki sarvaprathama padmAsana me sthiratA pUrvaka baiThanA, phira bAyA~ hAtha vAye jAnu para sIdhA laTakatA rakhanA aura dAhinA hAtha nAka ke Age lAkara usakI ciTalI agulI nAsikA ke bAye bhAga para tathA agUThA dakSiNa bhAga para rakhanA caahie| aba ciTalI aMgulI se usa bhAga ko dabAkara mAtra dakSiNa nAsikA ke dvArA hI zvAsa lenA prArambha karanA caahie| isa rIti se pUrA zvAsa liyA jAe taba taka aMgUThe se dAhinI nAsikA vanda rakhanI cAhie aura zvAsa ko roka
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 smaraNa kalA kara rakhanA caahie| thor3I dera bAda ciTalI agulI uThA kara bAyI nAsikA se zvAsa ko dhIre-dhIre chor3a denA cAhie / itanI kriyA kA yaha eka prANAyAma huaa| aise pAMca prANAyAmoM se prArambha karake dhIre-dhIre bIsa prAraNAyAmo taka Age baDhanA caahie| prANAyAma karate samaya isa prakAra cintana karanA cAhiye ki isa kriyA se mujhe khUba lAbha mila rahA hai| mere mastiSka ke pratyeka bhAga me tathA raga-raga me zuddha rakta kA saMcAra ho rahA hai aura dUSita mala bAhara nikala rahA hai| merI prANa zakti khUba sateja ho rahI hai| merA zarIra tathA mana svAsthya se bharapUra vana rahA hai| prANAyAma para aneka svatantra grantha likhe gaye hai / isalie AvazyakatA mahasUsa ho to uname se pramANabhUta eka-do grantha gaharAI se par3ha lene caahiye| yaha patra pramANa me kucha lambA ho gayA hai| isalie aba adhika nahIM likhakara yahI samApta karatA huuN| sAtha-sAtha maiM aisI AzA rakhatA hU~ ki iname se jo-jo viSaya AcaraNa me lAne yogya pratIta ho, unhe binA vilamba AcaraNa me utArakara lAbha utthaaoge| prAta.kAla kI isa kriyA ke bAda kyA karanA cAhie ? isakI sUcanA aba bAda ke patra me jJApita kruuNgaa| magalAkAkSI dhI0
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama patra sAdhaka kI caryA (2) priya bandhu / tumhe gata patra kI vijJapti ke mutAbika prAtaHkAla kI vidhi ke bAda ke kAryakrama kI rUparekhA likha kara bheja rahA huuN| ina sUcanAoM kA mahattva sahI-sahI pahacAnanA aura apanI jIvana caryA meM apekSita parivartana krnaa| 1. lagabhaga sAta baje taka prAta kAla kI samagra kriyAye sampanna kara dugdha pAna krnaa| isakA lAbha anubhavI puruSo ne sau sau mukhauM se gAyA hai / unhone batAyA hai dugdha sumadhura snigdha vAta-pitta-hara saram, sadya zukrakara zIta sAtmya sarvazarIriNAm / jIvana vRhaNa balyaM medhya bAjIkara param, vaya sthApanamAyuSya sandhikArI rasAyanam / / dUdha madhura, snigdha, vAta pitta nAzaka, dasta sApha lAne vAlA, vIrya ko jaldI paidA karane vAlA saba prANiyo ke lie anukUla, jIvana rUpa, puSTikAraka, baladAyaka, medhA vardhaka, dhAtu kI puSTikartA, AyuSya kI sthiratA tathA vRddhi karane vAlA rasAyana hai / dUdha ke sAtha dUsarI anukUla vastuye bhI nAzte ke rUpa me lI jA sakatI hai| cAya, kaoNphI aura kokAkolA jaise peya padArtho kA ina dinoM me bahuta pracAra ho gayA hai, para dUdha kI tulanA me saba nissAra hai, ni sattva haiN| iname lAbha kI apekSA hAni kI sambhAvanA adhika hai| deza ke ubharate bAlakoM ko
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 / smaraNa kalA vidyArthiyo ko tathA yuvakoM ko Avazyaka mAtrA meM dUdha milatA rahe, usake lie samAja aura rAjya ko samucita vyavasthA karane kI anivArya AvazyakatA hai| jisa deza meM eka samaya dUdha aura ghI kI nadiyA~ bahatI thI, isa deza kI ubharatI prajA ko Aja pUrA pIne jitanA dUdha bhI nahI milatA hai aura jo milatA hai vaha bhI sava milAvaTa vAlA. yaha vAta kitanI khedajanaka hai| isa sthiti me ubharatI prajA buddhi-bala me kitanI pragati kara sakegI? kitanI sucAru vyavasthA bana skegii| bhaisa kI apekSA gAya kA dUdha smRti ke lie adhika lAbhadAyaka mAnA gayA hai| gardabhI kA dUdha buddhimAMdhakara aura ghoDI kA dUdha hRdaya ke lie ahitakara hai| bakarI kA dUdha pUrI taraha pathya aura buddhi zakti ke lie madhyama hai| khAna-pAna kA prabhAva manuSya kI buddhi aura smRti para par3atA hai, isalie AhAra yadi sAttvika ho to buddhi sAttvika banatI hai, AhAra rAjasika ho to buddhi rAjasika banatI hai aura AhAra tAmasika ho to buddhi tAmasika banatI hai| isIlie kahA gayA hai ki AhAra. prANina sadyo balakRd dehadhAriNaH / smRtyAyu zakti-vaNI jaH sattva-zobhA-vivardhana / / sAttvika AhAra tvarita hI bala ko utpanna karanA hai tathA deha ko dhAraNa karatA hai, vaise hI smRti, AyuSya zakti, varNa, ojas, buddhi aura zobhA kA vardhana karatA hai / 3. nIce kI vastuoM kA upayoga smRti ko sudhAratA hai| gAya kA dUdha, tAjA makkhana, madhu , misarI, gehU~, cAvala, bAdAma, akharoTa kelA aura amarUda / 4. nimnokta vastuo kA prayoga smRti ko.vikRta banAtA hai| madirA, bhAga, gAjA, carasa, atikaTuka padArtha, atitikta padArtha, TIDolA, supArI tathA nAgaravela ke DaNThala sahita pAna / ___5. zeSa vastue~ madhyama hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 3 39 6 smRti sAdhakoM ke lie gariSTha miSThAnna hitAvaha nahI hai| vaise hI ThUsa-ThUsa kara khAnA bhI nukasAna karane vAlA hai / sAdhAraNatayA bhUkha kI apekSA kucha kama khAnA hara prakAra se lAbhaprada hai| rAtri me dera se khAkara zIghra sone kI Adata aneka rogo ko utpanna karatI hai| khAsakara yaha kuTeva mAnasika jaDatA paidA karatI hai / sandhyAkAlIna bhojana aura nidrA ke bIca tIna ghaNTA kA antara rahanA abhISTa hai / 7 zayana se pahale hAtha-paga aura muMha dho lenA caahie| usa samaya kullA karake muha ko ekadama sApha kara lenA cAhie, jisase dAta Adi me koI kacarA na rhe| 8 vIrya zarIra kA rAjA ginA jAtA hai| bala, buddhi, kAnti tathA smRti kA AdhAra usI para nirbhara hai| isalie jisane vIrya kA sacaya uttama prakAra se kiyA hai vaha balavAn, buddhimAn, kAntimAn aura tIna smRti vAlA bana jAtA hai| usake lie bhISma pitAmaha, ariSTa nemi, vIra hanumAna Adi ke udAharaNa AdarzarUpa hai| duniyA ke sabase mahAn gaNitavettA sara Aijeka nyUTana aura mahAn tatvajJAnI kATa dIrghAyu bane usakA kAraNa unakA brahmacarya pAlana hI thaa| 'harbarTa spensara' aura 'sviDana varga' jaise samartha vidvAn bhI AjIvana brahmacArI the| hastadoSa aura ati samAgama vIrya ko sampUrNa taraha se naSTa karane vAle hai| unase dhAraNA aura smRti kA bala jaldI hI kSINa ho jAtA hai| ___ gRhastho ke lie svadArAsantoSa arthAt apanI strI se santoSa yaha brahmacarya ke tulya hai| isake lie paraspara kA sneha Avazyaka hai| jisakA mana samagra samaya tIvra mohAsakta vicArayukta athavA Aveza bhare vicAro ke antardvandva me rahatA hai| vaha zIghra hI thaka jAtA hai aura usakI zakti manda par3ane lagatI hai| yadi aisA atyAcAra adhika samaya cAla rahe to usame se mana kI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ "0 smaraNa kalA asthiratA, vicAra zUnyatA, bhrama, cakkara, anidrA, siradarda Adi roga ho jAte haiN| isIlie kahA hai ki zokaH krodhazca lobhazca, kAmo moha parAsutAH / IrSyA mAno vicikitsA, ghRNAsUyA jugupsatA / / dvAdazaite buddhinAza-hetavo mAnasA malAH / zoka, krodha, lobha, kAma, moha, para-pIDaka vicAra, dveSa, ahaMkAra, saMzaya, ghRNA, paradoSadarzitA aura paranindA ye buddhi nAzaka mAnasika doSa haiN| 0. zarIra aura mana ina donoM ko yogya ArAma kI AvazyakatA. hai| isalie nimnalikhita sUcanAeM dhyAna me rakhanI caahie| 1 paryApta nidraa| 2. jAgRta avasthA me DeDha yA do ghaNTe kA pArAma / eka sAtha itanA samaya mila sake to ThIka hai anyathA do vibhAga karake itane samaya taka ArAma krnaa| hama ArAma kara sakeM aisI sthiti nahIM hai, yaha mAnane vAle aura kahane vAle galata rAste para haiN| ArAma naI zakti ko prApta karane kA mAdhana hai| khAna-pAna, vyAyAma aura prANAyAma Adi utanA hI jarUrI hai, dhAMdhalI kA jIvana (atyanta vyastatA kA jIvana). kImatI jIvana ke aneka varSoM ko kama kara detA hai| 3. ArAma karane ke lie ArAma kursI, sophA, satarajI yA dUba para nizcinta giranA caahie| 4. thor3I dera zavAsana meM sonA caahie| 5. samagra vicAro aura cintAmo ko chor3akara mana ko halkA banAnA caahiye| 6. mana ko tanAvagrasta se tanAvagrasta rakhe utanA kAma kA bojha sira para kabhI nahIM rakhanA cAhie aura usI kAraNa se usa dina asthira yA ati sAhasika kArya me praveza nahI karanA caahie|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 141 7 ArAma ke samaya meM kucha paDhanA Avazyaka lage to halkA sAhitya nahI paDhanA caahie| usake lie acche sAptAhika aura mAsika patra patrikAmo ko pasanda karake rakhanA cAhie athavA kathA, vArtA aura upadezAtmaka anya sAhitya kA saMgraha pAsa meM rakhanA cAhiye / 11. pandraha dina meM eka upavAsa karane kA niyama rakhanA caahiye| yaha upavAsa ekadama nirAhAra honA cAhie, agara vaise na bana sake to usame alpa phalAhAra lenA cAhie para peTa bharakara nahI khAnA caahie| upavAsa ke samaya me prArthanA, bhakti aura svAdhyAya Adi kI tarapha vizeSa lakSya rakhanA jarUrI hai| ' 12. tapa, japa aura dhyAna ye mAnasika zuddhi ke lie uttama prakAra ke anuSThAna hai| 13 prAjJa puruSo kA anubhava aisA hai ki satatAdhyayana vAdaH paratantrAvalokanam / sadvidyAcArya sevA ca buddhi-medhA-karo gaNa // nirantara adhyayana-abhyAsa, zAstra carcA, anya zAstroM kA avalokana. sad vidyA ko dhAraNA aura gurujano kI sevA yaha buddhi tathA medhA zakti ko baDhAne vAlA guNa samUha hai| 14 yaha caryA tumhAre mArga-darzana ke rUpa me batalAI hai| isakA akSaraza: pAlana na ho to usame se jitanA bana sake utane viSayo para AcaraNa karanA, para sAtha me itanA yAda rakhanA ki sattvazuddhi ke abhAva me ucca prakAra kI mAnasika zaktiyA~ upalabdha honA azakya hai| iname se jina jina bAto para amala karo unako eka sUcI banA lenA aura kisa kisa viSaya me AcaraNa nahI kara pAte ho, unakI bhI eka sUcI banA rkhnaa| phira zAnta citta se vicAra karanA ki una viSayo me tuma kisa kAraNa se praveza nahIM kara pAte
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 421 smaraNa kalA ho, saMbhava hai ki isa vicAraNA ke bAda zeSa rahI bAto ko bhI vyavahAra meM utArane ke lie tuma tatpara ho jAo aura isa prakAra kramazaH pragati kara sko| tumhArI nirantara pragati ho / isa zubhakAmanA ke sAtha vizrAma karatA huuN| magalAkAMkSI gho0
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra navama indriyoM kI kAryakSamatA priya bandhu / mana ke raga DhaMga ko sudhAranA-mana kI sthiti ko saMskArita karanA, yaha smaraNa zakti ke vikAsa kA mUla pAyA hai| isa pAye ko ananya rUpa se majabUta banAne ke liye ekAgratA anivArya hai, jisakI siddhi kA mukhya AdhAra ucita caryA para TikA huA hai / isalie tumhArA dhyAna sarva prathama ekAgratA aura caryA kI tarapha AkRSTa karatA hai| yaha bAta tuma nizcita mAnanA ki 'nIva vinA kI dIvAra' yaha jaise eka asagata kalpanA hai athavA 'kheta binA kI khetI' yaha jaise eka nirAvAra uDAna hai, vaise hI sAdhanA binA kI siddhi, yaha bhI eka asagata aura nirAdhAra kalpanA hai / isalie sAdhanA ke sAtha bhalI prakAra sapRkta rahanA aura kramaza usame Age baDhanA, yahI sakSipta, sarala aura hitAvaha mArga hai / prathama mUla akSaroM ko sIkhane para hI jaise zabda, pada, vAkya, pariccheda, prakaraNa aura grantho ko likhA jA sakatA hai athavA 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 aura ha ina daza ako ko sIkhane para jaise gaNita ke aneka hisAba sIkhe jA sakate haiM vaise hI smaraNa zakti se sabaddha kucheka siddhAnta ThIkaThIka samajha lene para aura unakA upayoga karane kI Adata DAlane para 'adhika' aura 'adhika sundara' smaraNa raha sakatA hai / __ isa patra me tumhArA dhyAna indriyo kI kAryakSamatA kI tarapha prAkRSTa karanA cAhatA hU~ kyoki viSayo ko grahaNa karane me mukhya sAdhana iMndriyA~ hai / sambhavataH tumhArA prazna hogA ki ekAgratA se utpanna mana kA bala jaba viSaya ko yathArtha rIti se grahaNa kara
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 3 smaraNa kalA sakatA hai, taba usake sAdhano para vicAra karane kI kyA apekSA hai ? para priya bandhu ! yaha prazna yathArtha nahI hai| 'zakti' ke sAtha sAdhanoM kA vicAra bhI avazya karanA paDatA hai| hAtha me talavAra calAne kI tAkata hone para bhI yadi talavAra hI nakalI ho to usase kyA icchita kArya sampanna ho sakatA hai ? dhana ke dvArA dUdha, ghI, anAja aura sabjI kharIdI jA sakatI hai| para ve kharIdI huI vastueM zuddha na ho to? isalie zakti ke sAtha sAdhana kI yogyatA (zuddhatA) kA vicAra karanA bhI Avazyaka hai| apanI indriyA~ eka prakAra se yantro ke tulya hai| yantroM ko yadi sApha na rakhA jAe athavA unakA upayoga karane ke badale eka tarapha rakha diyA jAe to una para jaga caDha jAtA hai aura ve nikamme vana jAte haiM, usI prakAra indriyA~ rUpI yantra bhI yadi svaccha na ho tathA upayoga me nahI lie jAte ho to bekAra yA bekAra ke samAna bana jAte hai| jo vastu jitanA kAma dene ke yogya ho, vaha usase aneka guNA kama kAma de to use nikammI' ke barAbara hI kAma na dene vAlI samajhanI caahie| A~kha me koI phunsI ho gaI ho, yA koI rajakaraNa gira gayA ho athavA koI dUsarI prakAra kI kSati A gaI ho to usake dvArA tuma yathArtha nirIkSaNa kI kaise AzA rakha sakate ho? isIlie nirIkSaNa kI sahI Adata smaraNa-zakti ko vega pradAna karane ke lie atyAvazyaka hai| . ___ kAna me maila bharA ho, sUjana AyA huyA ho yA koI dUsarI prakAra kI gar3avaDa ho to tuma usake dvArA sahI zravaNa kI AzA nahIM kara sakate, java ki vaha zravaNa kriyA, bhASA, sagIta aura svaroM ko yAda rakhane kA pramukha sAdhana hai / nAsikA me zleSma bharA ho, mala bharA ho yA anya koI prakAra kI kharAbI ho gaI ho to kyA vaha kArya kara sakegI? jaba ki mAtra gadha ke dvArA hama saMkar3o vastupro ko yAda rakha sakate hai / jaise ki pRthaka-pRthak jAti ke itra, tela, kesara, kastUrI, ambara,
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 45 agara, tagara, candana, kapUra, jAyaphala, ilAyacI, pyAja, lazuna aura hIga Adi / jihvA para maila kI parateM jama gaI ho athavA jIma phaTa gaI ho to usake pAsa se svAda kI kyA parIkSA karAI jA sakatI hai ? jabaki svAda mAnasika santoSa kA parama kAraNa hai| sparzanendriya para mala ke stara caDha gaye hoM yA ' usake chidra bhara gaye hoM to vaha sparza ko parIkSA kisa prakAra kare ? jaba ki sparza jJAna kI AvazyakatA jIvana me kadama-kadama para paDatI hai| isalie indriyoM ko barAbara svaccha rakha kara unameM upekSA yA rogAdika ke dvArA koI bigADa na ho jAye isakA pUrA dhyAna rakhanA cAhiye / para sAdhaka kA ati prAthamika kartavya hai / aba usake upayoga para vicAra kare / sparzanendriya me sparza grahaNa karane ko jo taratamatA kA guNa hai. usakA bahuta choTA aMza hI apane kAma meM lete haiM isalie ki apane vaha vastu zItala hai yA uSNa hai, suhAlI hai yA kharadarI athavA cikanI hai yA rukSa hai, itanA hI jAnakara use choDa dete haiN| para vaha vastu kitanI zItala yA kitanI uSNa hai, kisake samAna zItala-uSNa hai, kitanI snigdha athavA rukSa hai ? usakI yathArtha tulanA nahI karate. pariNAma svarUpa apane sparza ke dvArA jaimI honI cAhie, vaisI parIkSA nahIM kara pAte / andhe manuSya sparzanendriya kA vizeSa' upayoga karate hai / isa kAraNa unakI yaha indriya kitanA grahaNa kara sakatI hai.. isakI kalpanA kro| ve bahuta sI vastuo ko to cakhakara hI pahacAna lete haiM tathA ubhare hue akSaro para hAtha pherakara uname likhI huI pustako ko bA~ca lete hai / __ merA svayaM kA vaiyaktika 'anubhava aisA hai ki manuSya yadi sparzanendriya ko barAbara bArIkI se kAma me le to cAhe jaisI vastu ko sparza ke dvArA pahacAnA jA sakatA hai| itanA hI nahI para do samAna dIkhane vAlI vastuo ko bhI unake sparza kI taratamatA se pRthak-pRthak pahacAna kara batA detA hai / san 1946 me baDaudA,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 3 smaraNa kalA DabhoI aura bhAvanagara Adi sthAnoM meM avadhAna prayoga karate samaya maiMne isa prakAra ke sparza-prayoga pratyakSa karake batAye the / rasanendriya me rasa kI taratamatA ko parakhane kA jo guNa hai, usako bhI apane bahuta kama kAma meM lete haiM / usake dvArA eka vastu ko cakhakara usameM kyA-kyA vastue~ kitane pramANa me hai-yaha nahIM batA sakate / rasanendriya kA barAbara upayoga karane vAle kitaneka vaidya cUrNa kA svAda lekara usame milI bahuta sI vastuo ko barAbara batA sakate haiN| koI vastu mAtra mIThI hai, khaTTI hai, khArI hai, kaDavI hai yA tIkhI hai, itanA jAnanA hI basa nahI; para usame dUsare rasa bhI kauna se 2 rahe hue haiM aura kitane pramANa me hai, usakI tulanA bAra-2 karanI cAhie, jisase rasa kI parIkSA barAbara kI jA sake / nAsikA ke viSaya meM bhI vaisA hI samajhanA cAhie / apane meM se kitane manuSya aise haiM jo mAtra gadha ke dvArA hI vastuoM ko pUrI taraha parakha sakate haiM ? jo loga nAsikA-zakti kA pUrA pUrA upayoga karate haiM, ve dUra dUra kI vastuoM ko mAtra gadha se parakha lete hai / kasTama adhikArI loga isakA eka prakAra kA namUnA hote hai| ve gadha ke AdhAra para hI saikaDo manuSyo meM se kisake pAsa carasa yA gAjA honA cAhie-khoja nikAla lete hai / aneka vastupro kI gadha kI tulanA karate rahane para nAsikA barAvara sajaga bana jAtI hai| yadi cakSutro kA upayoga sajagatA se hotA hai to ve dUra taka dekha sakatI hai, bahuta acchI taraha se dekha sakatI hai aura bahuta jaldI bhI dekha sakatI hai| khalAsI ( jahAja kA naukara ) tathA pazuo ko pAlakara AjIvikA kamAne vAle logo ko dRSTi bahuta dUra taka pahuMcatI hai, kyoki ve isa prakAra ke kArya kA abhyAsa karane vAle hote haiN| dUra ke kSitija me hone vAlA choTA sA phera-phAra bhI unhe tUphAna ke Agamana kI sUcanA de detA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 47 kavi, citrakAra aura zilpakAra vastu ko bahuta sUkSmatA se dekha sakate haiM, kyoki unhe isa prakAra se nirIkSaNa karane kI dRSTi upalabdha hotI hai aura zIghratA to abhyAsa kA hI pariNAma hai / eka vastu ko bArIkI se dekhanA, use avalokana yA nirIkSaNa kahA jAtA hai| aisA nirIkSaNa vastu ko yAda rakhane ke lie khUba sahAyaka sAbita hotA hai / eka vRkSa ko tuma sAmAnya rIti se dekho aura nirIkSaNa pUrvaka dekho usame kitanA adhika antara hotA hai ? prathama meM tumhe usakA sAmAnya athavA aspaSTa jJAna hotA hai jo ki svalpa samaya meM hI vismRta honA sambhava hai; jabaki dUsare prakAra me tumhe usakA vizeSa athavA vizada jJAna hotA hai, jise dIrgha samaya taka bhUlane kI sambhAvanA nahI / parantu hame isa taraha kI Adata DAlane kA prayatna avazya karanA caahie| nimnAMkita kucheka praznoM kA uttara dene kA prayAsa karo, jisase sahI paristhiti samajhI jA sake1 kabUtara ke sira se lekara pairo taka kA kaunasA raMga kisa krama / se AyA hai ?' 2. bhaisa aura pADe ke sira me kyA pharka hotA hai ? .. 3. tumhAre dono kAna kitane lambe hai ? ve dono eka samAna hai yA lambe choTe ? yadi lambe choTe haiM to kaunasA lambA hai aura kaunasA choTA hai ? 4. tuma jisa kursI kA upayoga karate ho, usake pAye kisa prakAra ke haiM ? kitane lambe hai ? 5. tumhAre kamare me kula kitane citra leTakAe hue haiM ? - 6. tumane jise hAtha para bAdha rakhA hai, usa kalAI ghar3I me kisa prakAra ke aka lagAye gae hai ? 7. cAlU phulaskepa kAgaja kitanA lambA hotA hai ? ___8. toraI (turaI) ke kitanI dhArAeM hotI haiM ? uname koI krama yA niyama bhI hotA hai ? 6. pIpala vRkSa kA pAna lambA hotA hai yA usakA agra bhAga ?
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 smaraNa kalA vastu ko bArIkI se dekhane kI Adata DAlane ke lie nimnokta mudde dhyAna meM rakhane cAhie1. vastu kA sAmAnya darzana 2. U~cAI .. 3. lambAI 4. caur3AI 5. mukhya aMga 6. hara eka aMga kA ghATa 7. sAmAnya raMga 8. aMgopAMgoM kA raMga 6. kisakI banI huI hai ? 10. kahA~ rahI huI hai ? . 11. kisa vastu ke sAtha mela khAtI hai ?. . 12. khAsa nizAnI kyA hai ? ___kAno kA yadi barAbara upayoga huA ho to ve ati dUra kI AvAja suna sakate haiN| bahuta spaSTa suna sakate haiM, unakI taratamatA ko bhI yAda rakha sakate haiM / eka acchA saMgItakAra zravaNa mAtra se svara kI kitanI zreNiyoM ko yAda kara letA hai| padacApa kI pahacAna karane vAle loga pairo kI AhaTa mAtra sunakara batA dete haiM ki yaha kisake kadamo kI AvAja hai / isI prakAra pAnI ko khoja karane vAle jamIna para kAna rakha kara usake bhItara se 25 phuTa, 50 phuTa yA usase bhI adhika gahare rahe pAnI ke srota ko khoja nikAlate haiN| yadi ekAgratA ke AdhAra para AvAja ko pRthaka pRthaka pahacAnA jA sakatA hai to hama tIsarI maMjila ke nIce huI bAta ko barAbara suna sakate haiM / zravaNa-zakti kI sImA hone para bhI apana usakI jitanI zakti mAnate haiM; usakI apekSA aneka guNA adhika hai, yaha bAta kabhI nahIM bhUlanI cAhie / vividha svaro kI vAra-bAra tulanA karane para tathA ekAgratA se zravaNa karane kI Adata DAlane se zravaNa-zakti ko bahuta tejasvI banAyA jA sakatA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 149 . viSaya ke yathArtha-bodha ke lie pAMcoM indriyoM ko sajaga rakhane kI atyanta apekSA hai| itanA hone para bhI A~kha aura kAna se adhika viSaya gRhIta hote haiM, isalie ina donoM ko jyAdA surakSita sajaga rakhane kI apekSA hai| ina do indriyoM meM kucheka loga cakSu se viSaya ko khUba acchI taraha se grahaNa kara sakate haiM aura kitaneka kAna se bhalI prakAra grahaNa kara sakate hai| isalie jisako jo indriya adhika anukUla ho use usa indriya kI adhika surakSA karanI caahie| viSaya cakSu se bahuta acchI taraha grahaNa kiyA jA sakatA hai yA zravaNa se? yaha jAnane ke lie nimnokta prayoga karake jAMca lo| darzana-parIkSA / isake lie tIna patta taiyAra kro| unameM kramazaH paktiyoM me moTe akSaro me zabda likho ve ' kramaza btaayo| unameM se koI zabda bolo nhii| eka patte kA nirIkSaNa DeDha minaTa taka kiyA jA sakatA hai ? phira uname se yAda rahe zabdo ko kAgaja para likho| isa prakAra tIna patta likhane cAhiyeprathama patra-Tebala, gAya, haDA, TopI, darjI, svarNa, amarUda, jlebii| dvitIya patra- alamArI, bhaiMsa, camacA, nAragI, lohA, hajAma, baraphI, bAgha / tRtIya patra-kalama, nadI, suthAra, variNaka, carkhA, ghaTa, cAkU, jhADa / zravaraNa parIkSA isame bhI Upara kI taraha tIna patta taiyAra karane cAhie aura hara eka ko dhIre-dhIre vAcana karate hue krapaza zabda sunane caahie| pratyeka patra ke lie DeDha minaTa kA samaya lenA caahie| eka patte ke zabda sunane ke bAda unhe eka alaga patra para likha lenA caahiye|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 smaraNa kalA prathama patra-mora, mahAjana, siMha, zIzI, pyAlA, DorI, - ghaDiyAla, gIdaDa / dvitIya patra-Ama, khAMDa, kurtA, pina, kapAsa. zazaka, kauvA, supArI / tRtIya patra:- lavaga, lApasI, hanumAna, bAdala, dariyA, laukI, kad, bheDa, kAtara / aba jitane zabda barAbara kramaza likhe gaye hai, una hareka ko do aMka (nambara) do, galata zabda ko aura galata krama se likhe gaye zabda ko aMka mata do| isa rIti se darzana-parIkSA ke 48 aMka aura zravaNa parIkSA ke 48 aMka hoge| iname se jiname adhika aka pAye hai usI indriya dvArA viSaya acchI taraha grahaNa hotA hai / yaha samajha lenA cAhie / caryA kA sajagatA se anusaraNa karate rahanA tathA ekAgratA kA abhyAsa cAlU rkhnaa| magalAkAkSI dhI. manana sAdhanA aura siddhi, zakti aura sAdhana, indriyAM yantro ke samAna hai; unakI svacchatA unakA upayoga, tulanA ke dvArA aneka tAratamya ke jJAna kI sAdhanA, darzana parIkSA va zravaNa parIkSA /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ patraM dazama indriya-nigraha priya bandhu ! tumhAre vicAra mere taka pahuMce hai| uname tumane jo jijJAsAeM kI haiM, unase paricita huA huuN| unake sambandha me mere uttara nimnokta hai / prazna-eka tarapha apane maharSiyo ne indriyo ko jItane ke lie kahA hai aura Apa indriyo ko jAgRta rakhane kI bAta kahate haiM, to ye dono bAteM eka hI hai yA do| uttara-hamAre maharSiyoM ne indriyo ko jItane ke lie kahA , hai, vaha bilkula yathArtha hai| isakA tAtparya yaha hai ki indriyo ke viSayoM meM mugdha nahIM bananA dUsare zabdo me kahe to komala sparza kI Asakti, madhura svAda kI Asakti, sugandha ko Asakti, sundara rUpa kI Asakti aura madhura svara kI Asakti ko jIta lenA-yahI indriyo para vijaya hai / viSayo kI lubdhatA kitane bhaya kara pariNAma lAtI hai, usake liye hAthI matsya, bhramara, pataga aura sarpa ke udAharaNa diye gaye hai-ve isa prakAra hai jagalI loga hAthI ko pakar3ane ke lie kRtrima hathinI ko eka jagaha khaDI karate hai aura vahA~ taka pahu~cane ke mArga me eka bahuta bar3A gaDDhA khodakara use bA~sa aura patto se Dhaka dete hai| hAthI sparza-sukha kA atyanta lolupa banakara hathinI ko dekhate hI usakI tarapha dauDatA hai| isa daur3a me use dUsarI koI bAta kA bhAna nahIM rhtaa| pariNAma svarUpa vaha gaDDhe me gira jAtA hai aura bandhana me paDA jIvana bhara paravazatA bhogatA hai|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 smaraNa kalA machalI ko pakar3ane vAle majabUta Dore ke eka kinAre lohe kA kAMTA bAMdha kara usame eka mAsa kA TukaDA phaMsAkara use pAnI me DAla dete hai, use dekhate hI svAda lobhI machaliyA~ ekadama usa para jhapaTatI hai aura use khAne kA prayatna karatI hai| taba kATA unake gAlo me cubha jAtA hai, jo anta meM mauta kA kAraNa banatA hai| bhramara ko suvAsa kI bar3I Asakti hotI hai| vaha kamala kI sugandha me masta bana jAtA hai| isa mastI me use bhAna bhI. nahI rahatA ki abhI sandhyA ho jAyegI tathA kamala kI pakhur3iyA~ banda ho jAyegI aura maiM bho usame banda ho jAU~gA / vAstava me sandhyA hote hI vaha usame banda ho jAtA hai| aba kamala ko cheda kara bAhara nikalane kI apekSA vaha yoM vicAra karane lagA ki rAtrirgamiSyati bhaviSyati suprabhAta, bhAsvAnudeSyati hasiSyati pakajazrI / rAtri to abhI bIta jAegI aura sundara--sukhada prabhAta ugegA / usa samaya teja se camakate sUrya kA udaya hogA / taba kamala pUrA kA pUrA khila utthegaa| basa ! usI samaya maiM ur3akara bAhara nikala jaauuNgaa| ina vicAro me vaha samasta rAtri pUrI kara detA hai| phira bhI usako isa vicAramAlA kA anta nahI paataa| ittha vicArayati kozagate dvirephe, hA hanta hanta nalinI gaja ujjhaar| parantu vaha jaba ina vicAro meM magna hotA hai tabhI hAthI vahAM pAnI pIne ke lie pahu~ca jAtA hai| vaha thoDI dera idharaudhara mastI karatA hai aura phira sundara suhAvane kamanoM ko sUDa se cuna cuna kara muha me rakhane lagatA hai / usa samaya becArA bhramara bhI hAthI ke peTa meM pahu~ca kara mRtyu ko prApta ho jAtA hai -yaha hai viSaya lubdhatA kA pariNAma /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kasA 53 panaga (phatiMgA) rUra kA dIvAnA hai| rUpa ko dekhA ki vaha binA koI vicAra kie sIdhA use bhogane ke lie dauDatA hai / dIpaka ko jyoti usake mana me rUpa kI parAkASThA hai| isI lie vega se urakara janameM pA letA hai aura jalakara rAkha vana jAtA hai / parantu mahAn prAzcarya to yaha hai ki eka pataMga ko dIpaka kI jyoti meM calanA dekhakara bhI dUsarA pataga pAkara usI prakAra jhapA letA hai aura isa prakAra ye rUpa dIvAne johara vrata svIkAra karate haiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra gyArahavA~ mahArAnI kAlpanA kumArI priya bandhu smaraNa-zakti ke vikAsa me kalpanA kA mahatvapUrNa sthAna hotA hai, yaha vicAra tumhe prathama dRSTi me kadAcit vicitra lagegA, parantu jaba tuma isakI vAstavika zakti se paricita hoo taba tumhe mahasUsa hogA ki-maiM Aja taka isa mahAn zakti ke yathArtha upayoga se vAstava me vacita ho raha gayA / __ kalpanA kyA kAma karatI hai, isakA vivecana maiM kalpanA ke mAdhyama se hI prastuta kara rahA hU~ / ise jAnane ke bAda tuma apane abhiprAya ko nirNaya para pahuMcAnA / manomandira me udabhUta eka bhavya utsava ko yaha kahAnI hai manomandira ke 'anta.karaNa' nAmaka vizAla khaNDa me kitane hI sundara prAsana jame hue the| una pratyeka para Agantuka atithiyo ke nAmAMkita patra rakhe hue the| samaya hote hI saba Akara baiThane lage uname sarvaprathama kSudhA devI prAI, pIche tRSA devI, nidrA devI, lajjA devI aura tRSNA devI pdhaarii| una sabane apane-apane Asana grahaNa kie| dUsarI tarapha anagarAya, moharAya, krodharAya, bhaya bhUpAla, harSadeva, zokadeva, mAnadeva aura sazayadeva Adi kA prAgamana huaa| ve bhI apane-apane prAsano para virAjamAna hue| usake bAda zrImatI smRtidevI padhArI, unakA ThAThabATha alaga hI thaa| unake sAtha jijJAsAdevI, IhAdevI, tulanAdevI, buddhirAnI aura vANIdevI bhI aayii| una sabane apane-apane pAsana sabhAle /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ spararaNa kalA 55 isa tarapha raoNyabahAdura utsAha bhI pUre ThATabATa se apane mitra prayAsa, sAhasa, udyama, dhairya aura parAkrama ke sAtha paaye| inhone bhI apane yogya Asana grahaNa kara lie / - aba sabhAgRha ThasAThasa bhara gayA thA isalie saba prAgantuka utsava prArambha hone kI pratIkSA karane lge| isI samaya vANIdevI ne khaDe hokara' kahA-Apa sabakA satkAra karate hue mujhe atIva prasannatA ho rahI hai| Aja kA dina dhanya hai| Aja kI ghaDI ghanya hai ki hamAre yahA itane mahAna mehamAna padhAre hai , parantu mukhya atithi aba taka padhAre nahI hai, isalie unako pratIkSA kara rahe haiM / unake Ate hI utsava kA kArya prArambha ho jaaegaa| / ye zabda sunate hI saba mehamAna gahare vicAra me par3a gae aura andara hI andara khojane lage ki kauna bAkI rahA hai ? jabai unhone jAnA ki koI khAsa vyakti bAkI nahI rahA hai. taba sabake samakSa khaDe hokara sazayadeva ne kahA-mAnanIya mehamAno! maiM Apa sabake samakSa prastAva rakhatA hU~ ki Aja ke kArya ko prArambha honA cAhie kyoki mujhe lagatA hai aba koI khAsa Avazyaka atithi bAkI nahIM rahA hai| isa akalpita prastAva ko sunakara buddhi devI khaDI huI / unhone kahA-sadgRhastho aura sannAriyo | isa mandira kI sarva zobhA jisakI AbhArI hai, vaha mahArAnI kalpanA kumArI abhI taka nahI AyI hai| pratipala unakI hI pratIkSA hai| maiM socatI hU~ aba thor3I hI dera me unakA Agamana hogaa| kyA isa mandira kI samagra sajAvaTa mahArAnI kalpanA kumAge kI AbhArI hai ' mahArAja utsAha ke samUha me gaDagaDAhaTa huii| prayAsa, sAhasa, udyama, dhairya aura parAkrama Adi ko lagA ki apamAna ho rahA hai| inakI bhAvanAo kA patana dekhakara mahArAja utsAha ne khaDe hokara khaa-sjjno| eva sannAriyo ! buddhidevI kA kathana sunakara mujhe Azcarya hotA hai / isa bhavya bhavana ke nirmANa me mere mitra prayAsa, sAhasa, udyama, dhairya, parAkrama Adi ne mahAn yogadAna kiyA hai| ye mandira kI majabUta dIvAre vizAla dvAra aura
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 1 smaraNa kalA usakI kalAtmakatA unakI zilpa-zakti kI hI AbhArI hai| jabaki mahArAnI kalpanA kumArI ne to raga sajAvaTa ke sivAya dUsarA kucha bhI kArya nahI kiyaa| isalie isa mandira kI zobhA kA samasta zreya unhe denA bilkula bhI ucita nhii| isameM to ina bujurga vyaktiyoM kA eka prakAra se apamAna hI hai| mahArAja utsAha kA yaha vaktavya cacalatA devI ke prAra-pAra nikala gyaa| ve apanI bhAvanA ko prakaTa karane ke lie khar3I honA hI cAhatI thI ki usake pAsa me baiThI ekAgratA ne usako samajhA kara viThA diyaa| . . ___ zrImatI smRti devI vAtAvaraNa ko lakha gayI isalie khar3I hokara muskAna bikheratI huI kahane lagI-mAnanIya sadgRhastho aura sannAriyo! Apa saba hamAre mahAna atithi hai| isa mandira kI sajAvaTa meM Apa logo kA kisI na kisI prakAra se hissA hai, ise maiM svIkAra karatI hai| para mahArAnI kalpanA ne jo kArya kiyA hai, vaha hama sabameM koI bhI na kara sakA / hama saba ke hAjira hote hue bhI yaha mandira sUnasAna thaa| usameM kacare ke Dhera ikaTTha ho gaye the| prakAza ke jharokhe banda ho gaye the aura saghana timira vyApta ho gayA thaa| makAna kI dIvAreM majabUra hoM, usakA dvAra sudRDha ho, usakI kamAne sundara itane mAtra se koI utsava kI yojanA nahI ho sktii| ___ kucha dina pUrva mahArAnI kalpanA kumArI yahA~ AI thii| ve manomandira kI dazA dekhakara vyagra ho uThI / unhone mujhase kahAkiApa saba ke hAjira hote hue manaumandira kI aisI hAlata kaise ? maiMne kahA-mahArAnI saba apane-apane dhandhe me lage hue haiN| kSudhAdevI, tRSNAdevI tathA lajjAdevI ko apane kAma ke sivAya dUsarA koI zauka hI nahI hai aura zauka ho to bhI koI kArya me kuzalatA nahI hai / tRSNAdevI ko jaba dekho taba hI kucha na kucha nayA prApta karane kI ulajhana me par3I rahatI hai| isalie use dUsarA kucha karane kI phursata nahI hai| ekAgratA jahA~ baiThI thI, vahA~ se uThatI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 57 nahI aura cacalatA ke kadama kahI Thaharate hI nahI / vANI devI apane kAma me catura hai para use sabake sAtha bAta karanA hI jyAdA acchA lagatA hai| ina saba me buddhi devI baDI anubhavI eva niSNAta hai, para ve vRddha ho gaI haiN| buDhApe ke kAraNa unakI tabiyata svastha nahI rhtii| ___ idhara mahAzaya anagarAya aura moharAya zarIra se darzanIya haiM para andhe hai, krodharAya kI bhI yahI dazA hai / bhaya bhUpAla ko koI bhI bAta kahI jAe to vaha dUra bhAgatA hai aura harSadeva krIDA-sthala se kabhI bAhara nahIM nikalate, jaba dekho khela hI khela / idhara zokadeva ko harSadeva kI krIDA bilkula bhI pasanda nahI, isalie vaha usame dakhala detA hI rahatA hai aura isa kAraNa bAra-bAra dono me dvandva yuddha hotA rahatA hai Akhira maiM bIca me paDakara unhe zAnta karatI hU~ taba hI ve vizrAma lete haiN| yaha mAnadeva pracaNDa hai, para isake pITha kA merudaNDa jhukatA hI nahI aura saMzayadeva ke svabhAva ko to Apa jAnate hI hai ki koI bhI naI bAta AI ki vyagra hue| jaba usa naI bAta ko toDa DAlate haiM taba hI santoSa kA anubhava karate haiM / __mahArAja utsAha svaya bahuta sundara haiM, para unakA sasarga bahuta kharAba hai| unakA sAthI pramAda unhe bAra-bAra utpatha me Dhakela detA hai aura unake mitra prayAsa, sAhasa, udyama, dhairya evaM parAkrama to unakI hI cAla me calane vAle hai| iname apanI svatantra kArya zakti nahI hai| agara mahArAja utsAha cale to prayAsa bhI Age baDha, yadi prayAsa baDhe to sAhasa bhI caleM aura sAhasa cale to udyama, dhairya tathA parAkrama bhI baDha cale, parantu ye saba manamaujI sadRza svabhAva vAle hai| jaba taka mahArAja utsAha ke vartana-vyavahAra (rItabhAta) me maulika sudhAra nahI hogA taba taka unake bharose nahI rahA jA sktaa| isalie hI kucha samaya se ApakI pratIkSA kara rahI thii| aba Apa paheca gaI hai| isa mandira ko ucita prakAra se sajjita kara utsava ke yoga banAegI aisA merA dRr3ha vizvAsa hai /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 58 sajjano aura sannAriyo ! isa ghaTanA ke bAda unhone isa mandira ko alakRta karane kA kArya prArambha kiyA ki Aja yaha itanA suzozita aura pAlAdakArI bana sakA hai / yadyapi isame aneka dUsaro kA bhI yogadAna hai, para mukhya kArya to unhone hI kiyA hai, isalie sammAna kI prathama adhikAriNI to ve hI hai| bahuta bAra aisA ho jAtA hai ki hama apane ghara ke manuSyo yA ciraparicata vyaktiyo kI kSamatA ko nahIM pahacAnate, para jaba ve hI vyakti dUra jAkara apanI adbhuta zakti kA pradarzana kara sasAra me prazasA pAte hai, taba hI hama unakI kadara karanA sIkhate hai, yaha eka bahuta hI khedajanaka bAta hai| isalie maiM prastAva rakhatI hU~ ki java mahArAnI kalpanA kumArI yahA~ padhAre taba binA koI dUsarI carcA kiye unakA utsAhapUrvaka sundara svAgata karanA hai / zrImatI smRti devI kA yaha vaktavya sunakara saba zAnta ho gaye, para sazaya deva se nahIM rahA gayA / usane khar3e hokara kahA kizrImatI smRtidevI ne hame jo kucha kahA hai, use hamane zAntipUrvaka sunA hai aura usase hamAre mana me mahArAnI kalpanA kumArI ke lie vahuta sammAna ke bhAva paidA huA hai, para unhone isa mahala ko alakRtasajjita karane ke sivAya anya kArya bhI kiye haiN| yadi unake parAkrama kA nidarzana prastuta kiyA jAe to maiM mAnatA hU~ ki yahA~ virAjita saba sajjano aura sannAriyo ko Ananda hogaa| ___ yaha sunakara zrImatI smRtidevI ne kahA-yaha bAta merI apekSA buddhidevI hI tumhe acchI taraha se samajhA skegii| maiM unhe vinatI karatI hU~ ki ve isa viSaya para ucita prakAza ddaale| ___ yaha zravaNa kara buddhidevI khar3I huI aura AkarSaka abhinaya karatI huI bolI-mahAn atithiyo / mahArAnI kalpanA kumArI yathArtha me adbhuta prabhAvazAlI hai| yadi unakA samagra parAkrama yahA~ prastuta kiyA jAe to utsava utsava ke ThikAne raha jAe, isalie saMkSepa me hI me apane vicAra rakha rahI hai| "vAlmIki ko sAmAnya manuSyo me se mahAkavi banAne vAlI yaha mahArAnI hI hai| maharSi vyAsa, kavi kAlidAsa, kavi bhavabhUti,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 59 kavi mAgha aura zrIsiddhasena divAkara inake prabhAva se hI cirajIva bane haiN| manu, pArAzara, atri, bhAradvAja, vasiSTha, vizvAmitra aura agastya Adi aneka dUsare RSi, maharSiyo dvArA prApta kI huI divyatA inhI ke sahavAma kA phala haiM / caraka aura suzru ta, vAgbhaTa dhanvatarI, nAgArjuna aura pAdaliptasUri Adi rasAyanazAstrI tathA mahAvIrAcArya aura bhAskarAcArya, AryabhaTTa tathA varAhamihira, mahendrasUri Adi gaNita-jyotiSa zAstriyo ne apanI kArya siddhi ke lie unakA hI Azraya liyA hai| mahArAja azoka, candragupta, harSa, aura akabara, kisa kAraNa dUsaro kI apekSA adhika camake aura vartamAna kAla para dRSTipAta kare to zrI ravIndranAtha ThAkura ko kisane vizvavikhyAta vanAyA ? mahAtmA gAdhI ko kisane satyAgraha kA siddhAnta diyA ?. jagadIzacandra vasu, praphullacandra rAya aura rAmana Adi ko kisane vaijJAniko kI prathama pakti me biThAyA ? jarA dUra dRSTi nikSepa kareM ho vahA~ bhI ina mahArAnI kA ajaba prabhAva phailA huA hai / arisToTala aura pleTo, kANTa aura haya ma, zApenahAvara aura nitze, kisake AdhAra para Aja taka prakhyAta hai ' zeksapIyara aura zailI, brAuniMga va varDasvartha, imarsana aura i garasola tathA eca jI velsa aura barnADazA ne kisake AdhAra para lAkho manuSyo ke hRdaya me sthAna pAyA ? sIjara, nepoliyana, kaisara aura lenina ko sasAra Aja kyo yAda karatA hai ? gelIliyo prAijaka nyUTana vATasa, eDisana, maiDama kyUrI, Ai sTIna Adi ko kisane divya cakSu pradAna kiye ? aura jagata ke dhanakubera phorDa, kAranegI, rAkphelara, isTamainakoDaka Adi ko bhI isa mahArAnI ne hI dhana ke Dhera para biThAyA hai| isalie mahArAnI kalpanA kumArI kA ucita sammAna karanA apanA kartavya hai| maiM svaya unhe khUba sammAna detI hai aura unhI ke sahayoga se apanI gAr3I calAtI huuN| mahArAnI kalpanA kumArI kI itanI prazasti sunakara IrSyAdevI se rahA nahIM gayA ve ekadama ubala par3I-"aura hamane to kucha kiyA hI nhii| yahI na ? are maharabAno ! manuSya kitanA hI pramAdI aura kitanA hI abudha ( nAsamajha ) ho para maiM jAkara aisA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 smaraNa kalA jAdU karatI hU~ ki usakI samasta zaktiyAM jAga uThatI hai aura vaha isa taraha kArya salagna ho jAtA hai ki pUcho mata / " isa samaya hAsyadeva apanI lAkSaNika chaTA se bola uThe"aura isI se bicAre jala jala kara khAka ho jAte haiM, aura anta me mAna tathA mAyA dono hI kho dete haiM / hA hA !! hA / / !" samaya para mahArAnI kalpanA kumArI kA bhavya praveza huA aura samagra mandira unake teja se jagamagA uThA kahane kI AvazyakatA nahI ki unake Agamana ke sAtha hI utsava kA magala kArya prArambha huaa| jo pratikSaNa vRddhigata hotA huA mahotsava ke rUpa meM parivartita ho gyaa| manomandira me Alokita isa utsava kI kahAnI yahI pUrNa hotI hai, usake sAtha hI merA patra bhI pUrNa ho rahA hai| maiM AzA karatA hU~ ki tuma isa patra ke paramArtha ko avazya pA skoge| magalAkAkSI dhI0 manana mana kI sarva zaktiyo me kalpanA kA advitIya sthAna , usake binA nayA prakAza udIpta nahI hotaa|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ .: patra bArahavA~ kalpanA kA svarUpa priya bandhu, kalpanA kitanI manorajaka hotI hai, usakA kucha namUnA tuma pichale patra meM pA cuke ho| aba isa patra me usake svarUpa ke viSaya me Avazyaka jAnakArI de rahA huuN| eka vastu indriya pratyakSa na hone para usakA jo eka AbhAsa hotA hai, use kalpanA kahate haiN| udAharaNa ke taura para hamArI dRSTi ke samakSa hAthI na hone para bhI mana me hAthI kA citra ubhare to vaha hAthI kI kalpanA hai / isI prakAra AkAza meM eka bhI bAdala na hone para bhI mana me ghanaghora ghaTA kA aura pracaNDa megha garjanA kA vicAra uThe to vaha bAdala aura megha garjanA kI kalpanA khlaaegii| isI taraha eka vastu sAkSAt pAsa me na hote hue bhI pAsa me hai, na cakhate huye bhI cAkha rahe haiM, na sUghate hue bhI sUgha rahe haiM / jisa viSaya kA vicAra uThatA hai, vaha sparza, rasa, gandha kI kalpanA kahalAtI hai / isa prakAra kI kalpanA karane kI zakti kama-adhika mAtrA meM pratyeka manuSya me hotI hai| apane mana me jo kalpanA uThatI hai, vaha pUrvakAla me anubhUta viSayo ke AdhAra para hI uThatI hai| isIlie jimakA anubhava nahI huA hai, usakI kalpanA bhI nahI uTha sktii| udAharaNa ke taura para jo janmAdha hotA hai, vaha raga yA prakAza ko kalpanA nahI kara sakatA kyoki usakA raMga yA prakAza kA anubhava nahIM hotA hai athavA jo janma se badhira hote haiM unhe manda tIna Adi kisI bhI prakAra ke svara kI kalpanA nahI uThatI, kyoki unhone svara zreriNayo kA kabhI anubhava hI nahI kiyA hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 3 smaraNa kalA kalpanA anubhava ke AdhAra para hI hotI hai / para usakA artha yaha nahI hai ki jo-jo viSaya hamane jisa jisa prakAra se anubhUta kiye hai, una una vipayo kI kalpanA usa prakAra se hI ho| ' udAharaNa ke taura para hamane piMjare meM vanda siMha ko dekhA hai phira bhI use jaMgala me ghUmate aura chalAMga bharate hue bhI kalpita kara sakate haiN| manuSyoM ko ghUmate-phirate tathA dauDate dekhA hai to unhe dariyA tairate athavA aAkAza me uDate hue bhI kalpita kiyA jA sakatA haiN| gAya ko ghAsa khAte dekhA hai to use bolatI huI yA bAta karate hue bhI kalpanA meM lAyA jA sakatA hai| isa prakAra se uThatI huI kalpanA mUla anubhava se pRthak dIkhate hue bhI vaha anubhava kI sImA se bAhara nahIM hotii| usame anubhavo kA hI eka prakAra kA mizraNa hotA hai| siMha ko piMjare me vanda dekhane para bhI use jagala me ghUmate hue, chalAga bharate hue bhI kalpita kiyA jA sakatA hai, kyoki siMha, jagala, ghUmanA, chalAMga bharanA-ye vastueM apane anubhava me A cukI haiN| manupyo ko hamane ghUmate phirate dekhA hai para dariye ko tairate hue yA aAkAza me uDate hue bhI kalpanA kI jA sakatI hai kyoki manuSya, dariyA, tairanA, AkAza me uDanA-ye anubhava me pA cuke hai| usI prakAra gAya, bolanA, bAta karanA yaha saba apane apane anubhava me A cukA hai| / isa taraha ina tInoM prasaMgo me anubhava upasthita the, unakA eka prakAra kA mizraNa ho gyaa| tuma kahoge ki yaha bAta to ThIka, para apane me se kisI ne kabhI rAkSasa yA Izvara nahI dekhA hai, phira unakI kalpanA kaise kara lete haiM ? to usakA uttara bhI Upara ke anusAra hai, jina tattvo se rAkSasa yA Izvara kI kalpanA kI jAtI hai| ve samasta tattva eka yA dUsare samaya me 'anubhUta kara cuke haiM aura yaha unhI kA mizraNa hai| rAkSasa kI deha parvata ke samAna moTI hai, to deha tathA parvata apane anubhava me A cuke haiM / rAkSasa kI A~kheM dhagadhagate lohe ke gole ke samAna hai, lAla surkha hai, to A~kheM, dhagaghagatA lohe kA lAla golA apane anubhava me AI huI vastueM haiM / use eka ghaNTA me pacAsa hajAra mIla kI gati se calane vAlA mAnate haiM, to
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 163 ghaNTA, pacAsa hajAra aura mIla, ye apane anubhava me pRthaka-pRthaka rUpa se AI huI vastue~ haiN| ghaNTA kA anubhava hame amuka samaya me amuka prakAra se ho cukA hai, to pacAsa hajAra kA anubhava dUsare samaya se dUsarI prakAra se aura mIla kA anubhava tosare samaya me tIsarI prakAra se huA hotA hai| tAtparya hai ki anubhava ke bhaNDAra me ye tIno vastueM AI huI hai, jinhe sAtha joDakara kalpanA apanA rUpa dhAraNa karatI hai| jo kalpanA vastu ke mUla svarUpa se barAbara milatI hai, use satkalpanA yA samAna kalpanA kahate hai| jaise ki-kalpanA me hAtho, ghor3A, UMTa, manuSya, Ama, nImbU, gulAba, kevar3A Adi kA AnAM / isase ulTA jo kalpanA vastu ke mUla svarUpa ko ekadama moTA yA ekadama choTA batAne vAlI athavA vicitra batAne vAlI ho use asat yA asamAna kalpanA kahate hai| jaise ki-parvata jaisA hAthI, cahe jaisA ghoDA, AkAza jaisA U~Ta, pATha sau maJjila kA makAna, pandraha A~kha vAlA manuSya, karoDa mana kA Ama, lAkha mana kA nImbU, kheta ke samAna bar3A gulAba, tADa jaisA kevaDA Adi Adi / vandhyA putra, reta kA tela, AkAza ke phUla-ye bhI eka prakAra kI asat kalpanAeM hI haiN| kalpanA kA mana kI vRtti para athavA bhAva para acUka asara hotA hai| eka manuSya bhikhArI ho, use kahA jAe ki tU eka dina rAjA bana jaayegaa| to vaha rAjya pada kI kalpanA se hI khuza ho uThegA / eka manuSya ko aisI kalpanA uThe ki merA samasta dhana amuka dina luTa jAne vAlA hai, to vaha turanta du khI bana jaayegaa| isI prakAra eka rAjA ke mana me yaha kalpanA Ae ki amuka manuSya mere deza-para car3ha AyegA yA mere dharma kA nAza karegA to use tatkAla krodha A jAegA athavA aisI kalpanA Ae ki mere jaisA koI zUravIra nahIM hai, to usame abhimAna kI vRtti jAgRta ho jaaegii| isI prakAra pRthak-pRthaka kalpanA se haMsanA, rotA, Azcarya aura uttejanA kA anubhava hotA hai| jo kalpanA kisI prakAra kA prabala bhAva utpanna karatI hai, bhAvodreka karatI hai, vaha smaraNa zakti kI khUba madada karatI hai / jaise
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 641 smaraNa kalA ki-aTTahAsa, karuNa vilApa, ajaba zUratA, bhayaMkara nIcatA, asAdhAraNa udAratA, anupama dhairya, ati vicitratA, bejoDa bevakUphatA Adi / lekhaka, kavi, patrakAra, kalAkAra, rAjadvArI puruSa aura santa ye sabhI kalpanA kI vizeSatA ko lakSya meM rakhakara hI apanI-apanI paddhati se kAma karate hai| jisase ve mAnava samAja para mahAn prabhAva DAlate hai| mAnasa zAstriyoM ne kalpanA ke nimnokta vibhAga kiye haiM1. udbodhaka kalpanA-- jo bhUtakAla kI saMjJAo, pratItiyoM, saskAroM aura anubhavoM ko jAgRta karatI hai| isakA sambandha spaSTa smaraNa-zakti ke sAtha hai| 2. yojanAtmaka kalpanA-- jo kisI bhI vastu ke nirmANa kI yojanA prastuta karatI hai| choTe aura baDe nATya prayoga Adi isI prakAra kI kalpanA ke pariNAma haiN| usame mAnava jIvana kI chavi aMkita karane ke lie veSa, bhASA tathA rIti rivAja kI kalpanA kaI prakAra se kI jAtI hai| 3. sarjanAtmaka kalpanA-- jo bhUtakAla ke anubhavoM ko kisI navya prakAra se prastuta karatI hai / jaise ki-vividha prakAra ke kAvya, citra, zilpa Adi / 4. hetvanusAriNI kalpanA jo kisI bhI hetu yA dhyeya ko pUrNa karane ke lie eka vyavasthA ke rUpa me prastuta hotI hai| jaise ki-makAnoM kI rUparekhA, nakze Adi / 5. ahetvanusAriNI kalpanA-- jo kisI bhI hetu yA binA dhyeya mAtra manorajana ke lie prastuta hotI hai| bAlako ke khilaune kI kalpanA isI prakAra kI hotI hai|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 65 kalpanA kA vikAsa kisa prakAra se ho sakatA hai ? tathA usakA upayoga smaraNa-zakti ke vikAsa meM kisa prakAra ho sakatA hai ? isakA vivecana ava vAda me kruuNgaa| maMgalAkAkSI dhI. manana kalpanA kI vyAkhyA, anubhava hI AdhAra, siMha, manuSya, gAya kA udAharaNa, rAkSasa aura Izvara, san aura asat kalpanA, vRttiyo para prabala prabhAva, kalpanA ke pAMca prkaar|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 smaraNa kalA kriyAo kI taraha hI prakRti kI ghaTanAoM kI bhI kalpanA kro| jaise ki-prAta kAla ho rahA hai, madhyAhna tapa rahA hai, sAyakAla ho rahA hai, rAtri par3a rahI hai, AdhI rAta ho gaI hai, nadI me pAnI caDha rahA hai, sarovara me lahareM uTha rahI haiM, sAgara kA garjana cala rahA hai, havA phuphakAra rahI hai aadi-aadi| kisI asAdhAraNa ghaTanA kI kalpanA karane me bhI dakSatA cAhie / jaise ki-moTara, rela yA vimAna meM acAnaka pracaMDa Aga, jala-pralaya, duSkAla, roga-sacAra Adi-Adi / __kalpanA kA vikAsa anubhava kI vizAlatA para nirbhara hai| isalie anubhava ko bana sake utanA vizAla banAne kI apekSA hai| nibandha-lekhana, kAvya racanA, nirIkSaNa karane kI Adata aura citrakalA, usame khUba hI zahAyaka hai / maiM mAnatA hU~ ki kalpanA ke vikAsa ke lie itane sujhAva kAphI hai / aba usakI vyAvahArika upayogitA batA rahA hU~1. jo vyakti krikeTa ke khela me lage ekAdha sundara phaTake kA sUkSmatA se nirIkSaNa karatA hai aura use saikaDo bAra mana me dekhatA hai, vaha use barAvara yAda rakha sakatA hai| usase vaha svaya bhI usI uttama rIti se phaTakA mAra sakatA hai| jo vyakti kisI mahAn vaktA kA bhASaNa bahuta hI rasa pUrvaka sunatA hai, aura usa samaya hone vAle tamAma hAva bhAva ko baDI sukSmatA se dekhatA hai, bAra-bAra apanI kalpanA me una hAvabhAvo ko lAtA hai| vaha unhI hAvabhAvo ke sAtha bhASaNa kara sakatA hai| 3 TAipa me khUba zIghratA ke icchuka vyakti ko sabase pahale kI-borDa kA mana me abhyAsa karake, kalpanA ke dvArA vaisA karanA cAhie / aisA karane se svalpa samaya me ho TAipa karane me apUrva zIghratA lAI jA sakatI hai| 4 gArTa hainDa me bhI yahI rIti upayogI hai| 5 lipi-sudhAra kA icchuka kisI sundara lipi ko kalpanA dvArA bAra-bAra darzana karake apanI lipi ko sarvazreSTha banA sakatA hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 66 6. saMyojana meM bahuta bhUle karane vAlA, acche zabdo kA sUkSmatA se adhyayana kara, kalpanA me unhe pratyakSa karatA rahe no bhUla sudhArane me samartha ho sakatA hai| 7. jo-jo kArya karane ho, unakA citra kalpanA ke dvArA mana me akita karane para una kArmoM kI smRti barAbara banI rahatI hai| udAharaNa ke taura para (1) eka manuSya ko vAjAra me jAkara amuka-amuka vastueM lAnI hai| (2) likhA huA patra DAka me DAlanA hai aura (3) vApisa Ate samaya bhASaNa denA hai| aba vaha pahale se kalpanA ke dvArA mana me citra banAye ki "maiM bAjAra me jA rahA hU, vahA~ pahu~ca kara vastueM kharIda rahA hU~, uname ka, kha, ga, gha Adi amuka vastueM kharIdatA huuN| phira vApasa Ate rAste meM DAka peTI me patra DAla rahA hU~, usake bAda sabhAsthala jAkara amuka prakAra se bhASaNa de rahA hU to uname eka bhI vastu ko vaha bhUlegA nhiiN| vastuo ko smRti me rakhane ke lie isa zakti kA khAsa upayoga kisa prakAra se ho sakatA hai, yaha Age smjhaauuNgaa| maMgalAkAkSI dhI0 manana mana se nirIkSaNa karane kI Adata, abhyAsa karane kI paddhati, dRzya padArtha, paricita padArtha, prArambha me sAmAnya vikAsa bhI vizeSa abhyAsa se siddha, adRzya padArthoM athavA bhAvoM kI kalpanA kisa prakAra se karanA? kriyA, ghaTanA, nirmANa kI kalpanA, krikeTa, bhApaNa, TAipiMga, zArTa haiNDa, lipi aura saMyojana ko sudhArane me usakA upayoga / / / /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra terahavAM kalpanA kA vikAsa aura upayoga priya bandhu ! mahAn jala prapAta se utpanna huI vidya t zakti ko yaMtroM dvArA pakar3ane para jaise vaha aneka prakAra ke kArya karatI hai-vaise hI kalpanA bhI vyavasthita hone para aneka prakAra ke kArya kara sakatI hai| isalie sarva prathama mana se nirIkSaNa karane kI Adata DAlanA Avazyaka hai| tuma pUchoge ki dekhane kA kArya to A~kha se hotA hai, mana se kaise dekhA jAe ? to yahA~ dekhane kA artha kalpanA ke dvArA citra ko khaDA karanA hai| isalie pahale pahala eka Asana para sthiratA se baiTho, A~kheM banda kro| mana se ekAgra bano, aura kisI vastu kI kalpanA kro| dRzya padArthoM kI kalpanA sahajatA se kI jA sakatI hai jaise ki- pazu, pakSI, jalacara, cITiyA~, vanaspati, manuSya, vastueM, pAnI Adi / isalie dRzya padArthoM ko hI pahalA sthAna do| uname bhI bahuta paricita vastupro kI kalpanA jaldI A sakatI hai| jaise ki gAya, bhaisa, ghor3A, gadhA, hAthI, U~Ta, (pazu) kabUtara, kauyA, mora, cir3iyA, totA, mainA (pakSI) meDhaka, machalI, magara (jalacara) cITI, makor3A, biccha, dImaka, (kITa) zrAma, imalI, sIga (vRkSa vizeSa) nIma, babUla, mahuA (vRkSa) bAjarI, jvAra, gehU~, cAvala, canA, mUga, moTha, uDada, (dhAnya) gulAva, kamala, kevaDA, capA, mogarA, sUrajamukhI (phUla)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 67 laDakA, lar3akI, yuvaka, yuvatI, vRddha, seTha-seThAnI, rAjA-rAnI, naukara, caparAsI (manuSya) kurtA, chattA, jUte, aNDA, thAlI, camacA, kalama (vastue~) kheta, maidAna, gaDDhA, TekarI, pahADa (jamIna) jharanA, nadI, tAlAba, sarovara, dariyA (pAnI) AkAzI padArthoM meM sUrya-candra kI kalpanA jaldI ho sakatI hai, tathA adherI aura cAMdanI rAta kI kalpanA bhI zIghra ho sakatI hai| isalie unhe pramukhatA denI caahie| prArambha me ye vastueM kadAcit bahuta aspaSTa dikhAI deMgI, para abhyAsa se spaSTatA hotI calI jaayegii| aise karate hue tuma thoDe samaya me hI kalpanA ke dvArA ina vastuo ko barAbara dekhane lgoge| / zurugrAta me kalpanA ke dvArA dRSTa vastupro kA eka kAgaja para varNana likho| usakI mUla vastuo ke sAtha tulanA kro| isalie ki usame rahI truTiyA~ yA kamiyA~ sudharatI jaae| isa prakAra ke abhyAsa se vastuyo ko dekhane kI kalA me bhArI parivartana ho jaayegaa| adRzya padArthoM ke bhAva kI kalpanA hama svatantra prakAra se nahI kara skte| jaise ki-satya, dayA, sahana-zIlatA, vinaya, zakti saudarya, mana, AtmA Adi; parantu ina bhAvo kI kalpanA bhAvavAhako ke mAdhyama se kI jA sakatI hai| jaisA ki-harizcandra ke mAdhyama se satya, mahAvIra ke mAdhyama se dayA, Arya strI kI kalpanA se sahanazIlatA, vidyArthI kI kalpanA se vinaya, bhIma kI kalpanA ke mAdhyama se zakti, yuvatI kI kalpanA ke mAdhyama se saudarya, manuSya kI kalpanA se mana, sajIva padArthoM kI kalpanA se aatmaa|| vastupro kI taraha kriyAo kI bhI kalpanA kro| jaise ki-bAlaka rotA hai, laDakA kUdatA hai, eka manuSya dauDatA hai, eka manuSya rokaDa likhatA hai, eka manuSya kArakhAne meM kAma kara rahA hai, eka manuSya kapaDe dho rahA hai, eka manuSya pUjA karatA hai, Adi Adi / hareka prakAra kI kriyA kI kalpanA kI jA sakatI hai| uname jinakA paricaya bahuta jyAdA hotA hai unakI kalpanA sarala hotI hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 smaraNa kalA kriyAo kI taraha hI prakRti kI ghaTanAoM kI bhI kalpanA kro| jaise ki-prAta. kAla ho rahA hai, madhyAhna tapa rahA hai, sAyakAla ho rahA hai, rAtri par3a rahI hai, AdhI rAta ho gaI hai, nadI me pAnI caDha rahA hai, sarovara me lahareM uTha rahI hai, sAgara kA garjana cala rahA hai, havA phuphakAra rahI hai Adi-Adi / kisI asAdhAraNa ghaTanA kI kalpanA karane me bhI dakSatA cAhie / jaise ki-moTara, rela yA vimAna me acAnaka pracaMDa Aga, jala-pralaya, duSkAla, roga-saMcAra Adi-Adi / kalpanA kA vikAsa anubhava kI vizAlatA para nirbhara hai| isalie anubhava ko bana sake utanA vizAla banAne kI apekSA hai / nibandha-lekhana, kAvya racanA, nirIkSaNa karane kI Adata aura citrakalA, usame khUba hI zahAyaka hai| maiM mAnatA hU~ ki kalpanA ke vikAsa ke lie itane sujhAva kAphI hai / aba usakI vyAvahArika upayogitA batA rahA hU~1 jo vyakti krikeTa ke khela me lage ekAdha sundara phaTake kA sUkSmatA se nirIkSaNa karatA hai aura use saikaDo bAra mana me dekhatA hai, vaha use barAbara yAda rakha sakatA hai| usase vaha svaya bhI usI uttama rIti se phaTakA mAra sakatA hai / 2 jo vyakti kisI mahAn vaktA kA bhASaNa bahuta hI rasa pUrvaka sunatA hai, aura usa samaya hone vAle tamAma hAva bhAva ko baDI sUkSmatA se dekhatA hai, bAra-bAra apanI kalpanA me una hAvabhAvo ko lAtA hai| vaha unhI hAvabhAvo ke sAtha bhASaNa kara sakatA hai| 3 TAipa me khUba zIghratA ke icchuka vyakti ko sabase pahale kI-borDa kA mana me abhyAsa karake, kalpanA ke dvArA vaisA karanA cAhie / aisA karane se svalpa samaya me ho TAipa karane me apUrva zIghratA lAI jA sakatI hai| 4 zArTa hainDa me bhI yahI rIti upayogI hai| 5 lipi-sudhAra kA icchuka kisI sundara lipi ko kalpanA dvArA vAra-bAra darzana karake apanI lipi ko sarvazreSTha banA sakatA hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 166 6. saMyojana meM bahuta bhUleM karane bAlA, acche gabdo kA sUkSmatA se adhyayana kara, kalpanA meM unhe pratyakSa karatA rahe to bhUla sudhArane me samartha ho sakatA hai| 7. jo-jo kArya karane ho, unakA citra kalpanA ke dvArA mana meM akita karane para una kArmoM kI smRti barAbara banI rahatI hai| udAharaNa ke taura para (1) eka manuSya ko bAjAra me jAkara amuka-amuka vastueM lAnI hai| (2) likhA huA patra DAka me DAlanA hai aura (3) vApisa Ate samaya bhASaNa denA hai| aba vaha pahale se kalpanA ke dvArA mana me citra banAye ki "mai bAjAra me jA rahA hU, vahA~ pahu~ca kara vastueM kharIda rahA hU~, uname ka, kha, ga, gha Adi amuka vastueM kharIdatA huuN| phira vApasa Ate rAste me DAka peTI me patra DAla rahA hU~, usake bAda sabhAsthala jAkara amuka prakAra se bhASaNa de rahA hU to uname eka bhI vastu ko vaha bhUlegA nahI / vastupro ko smRti me rakhane ke lie isa zakti kA khAsa upayoga kisa prakAra se ho sakatA hai, yaha Age smjhaauuNgaa| maMgalAkAkSI dho0 manana mana se nirIkSaNa karane kI Adata, abhyAsa karane kI paddhati, dRzya padArtha, paricita padArtha, prArambha me sAmAnya vikAsa bhI vizeSa prabhyAsa se siddha, adRzya padArthoM athavA bhAvoM kI kalpanA kisa prakAra se karanA? kriyA, ghaTanA, nirmANa kI kalpanA, krikeTa, bhASaNa, TAipiMga, zArTa haiNDa, lipi aura saMyojana ko sudhArane me usakA upayoga /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra caudahavA~ sAhacarya priya bandhu aba tuma eka viSaya para ThIka-ThIka ekAgra ho sakate ho aura kalpanA ke vikAsa ke dvArA basturo ko mana meM barAvara khar3I kara sakate ho| isalie tumhe pahale kI apekSA acchA yAda rahatA hai; parantu aba bhI tumhAre lie kaI aise siddhAnta jAnane ke hai, ki jo smaraNa zakti kI sahAyatA karane me ati upayogI haiN| uname eka siddhAnta sAhacarya kA hai| yaha hamAre nitya anubhava kI bAta hai ki do-tIna mitra vAta para DaTe hue ho to tattva jJAna se itihAsa para, itihAsa se bhUgola para, bhUgola se jana-svabhAva para, janasvabhAva se khurAka para, khurAka se rasoI, para rasoI se rasoiye para, rasoiye se mahilAmo kI Adata para A pahu~cate hai / athavA do samAna saheliyA~ vArtA-nimagna ho to zAka bhAjI se dAla-bhAta para, dAla bhAta se anAja para, anAja se rAzaniMga para, rAzaniMga se sarakArI nIti para, aura sarakArI nIti para se pAkistAna kI nIti para utara par3atI hai, isakA artha yaha hai ki manuSya ko eka bAta yAda Ane para usase mela khAtI dUsarI bAta bhI yAda A jAtI hai aura dUsarI bAta yAda Ane para usase lagatI tIsarI bAta bhI yAda A jAtI hai| isa prakAra yaha paramparA kramazaH lambAtI hI calI jAtI hai / yaha bhI tumane dekhA hogA ki koI bAta yAda na pA rahI ho, para agara unakI koI eka kar3I mila jAe to phira kramaza. samagra vRttAnta yAda A jAtA hai /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA ? 71 zakuntAlA ne duSyanta ke samakSa mudrikA kI bAta isalie upasthita kI thI ki usake smaraNa se duSyanta ko pUrva sneha bhAva kI smRti ho| hamAre kucha kavitAeM kaMThastha kI huI hotI haiM aura samaya gujarate bhUla jAte hai; parantu agara usakA prathama zabda yAda Ae to sampUrNa kavitA barAbara yAda A jAtI hai, isakA kAraNa kyA hai ? isakA kAraNa yahI hai ki hamAre mana me praviSTa huA koI bhI anubhava yA vicAra, anubhava yA vicAra ke sAtha saMkalita hotA hai| tuma manuSya ke viSaya me vicAra karane lagoge ki usake rUpa raga, veSa, svabhAva, sthAna, jAti Adi viSayo kA smaraNa pAegA hI / tuma ghoDe para vicAra karane lagoge ki usakA dekhAva, zRgAra, urAkI zIghratA, usakA svabhAva Adi mana. ke samakSa upasthita ho jaayege| isa rIti se kisI saMta puruSa kA vicAra karo ki usakI saubhyatA, usakA upadeza, usakA jIvana binA yAda Aye nahI rhegaa| isa taraha eka vicAra yA anubhava ke sAtha dUsare vicAra yA anubhava kA tAjA honA, unase sAhacarya kA siddhAnta kahalAtA hai| sAhacarya jitanA samRddha hotA hai, smaraNa utanA hI adhika sarala hotA hai, yaha bAta tumhe sadA yAda rakhanI hai / isalie eka vastu ko yAda rakhane ke lie usakI bana sake utanI vizeSatAo ko, yAda rkho| yadi tumhe rIcha ko yAda rakhanA hai to usakA vicAra isa prakAra karo ki rIcha raga se kAlA hotA hai| vaha bhayAnaka prANI hai| deha se rAkSasa samAna hotA hai| zarIra para rUkhebAla hote hai / 'vaha vRkSa se saTA huA khaDA hai / vaha muMha phADa rahA hai, Adi-Adi / isa prakAra se yadi tumane rIcha para vicAra kiyA hai to yAda karate samaya uname se koI na koI bAta tumhAre smRti paTala para utara hI AyegI aura usase rIcha yAda A jaayegaa|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 1 smaraNa kalA manuSya me, pazu meM, pakSI meM, hareka vastu me koI na koI vizeSa lakSaNa hotA hai, isakA upayoga yadi sAhacarya ke siddhAnta ke sAtha kiyA jAe to usakA nAma hI kyA usase sambaddha aneka vAteM bhI yAda raha jAtI haiN| jaise ki tuma paribhramaNa ke lie nikale ho, usa samaya tumhe tIna vyakti sAmane mile haiM / unameM eka kA nAma khuzAladAsa, dUsare kA nAma nArAyaNa dAsa aura tIsare kA nAma cunnIlAla hai| aba tumhe una tIno manuSyo ke nAma yAda rakhane hai; to kyA karoge ? usa samaya sAhacarya ke siddhAnta ko upayoga me lo / jaise ki khuzAladAsa kA mukha jarA muskarAtA huA hai to hAsya-khuzAlI-khuzAladAsa hAsya-khuzAlI-khuzAladAsa hAsya-khuzAlI-khuzAladAsa isa taraha tIna bAra mana me bola lo, yaha nAma tumhe jarUra yAda raha jaayegaa| aba nArAyaNa dAsa kA nAka jarA lambA hai, to - sundara nAka-~-garuDa-garuDapati nArAyaNa nArAyaNa dAsa sUndara nAka-garuDa-garuDapati nArAyaNa-nArAyaNa dAsa sundara nAka-garuDa-garuDapati nArAyaNa-nArAyaNadAsa / isa prakAra tIna bAra mana me bola lo aura yaha nAma bhI tumhe yAda raha jaayegaa| tIsare vyakti cunnIlAla ke dAMta jarA camakate hai, tocamakatA dA~ta-cunnI-cunnIlAla camakatA dA~ta-cunnI-cunnIlAla camakatA dA~ta - cunnI-cunnIlAla . yo tIna bAra mana me bolane para yaha nAma bhI tumhe acchI taraha yAda raha jaayegaa| isake bAda jaba bhI una tIno manuSyo me se koI bhI tumhe sAmane milegA taba use dekhate hI usake nAma se pukAra skoge| aba kalpanA karo ki tuma eka mitra se milane usake ghara gaye ho / usake tIna putriyA~ hai / sulocanA, razmikA aura bhAratI / tumhe una tIno ke nAma yAda rakhane haiM to tuma unakA. lAkSaNikatA jAna
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA hai. 73 __ lo aura unake sAtha usa nAma ko joDa do, jaise ki sulocanA jarA rUpavAlI hai, to- - rUpa-locana-locanA-sulocanA, razmikA gola muMha vAlI hai, to- . .. na gola mukha-candra-candrikA-razmi - razmika bhAratI tUphAnI hai, to- '' tUphAna-sAgara-bharatI-bhAratI aba kalpanA karo ki tuma yAtrA kara rahe ho usame tIta pravAsiyo ke sAtha bheMTa hotI hai / uname eka kA nAma anagappA, dUsare kA nAma phaNIndranAtha aura tIsare kA nAma japharullA khA~ hai to vahA~ bhI tuma isa siddhAnta ko upayoga me le sakate ho| anagappA dakSiNa prAnta kA hai, kAlA hai, to vyaga me use anaga (kAmadeva) kahakara use gapa mArate hue kelpA jA sakatA hai aura isa prakAra zyAma-anaga-anagappA-anagappA kA nAma yAda rakhA jA sakatA hai| ___ phaNIndranAtha bagAlI hai. acchA gAne vAlA hai, to sagIta, muralI-pharaNI-phaNIndra-pharaNIndranAtha isa taraha yaha nAma bhI yAda rakhA jA sakatA hai| japharullA khAna krodhI AdamI hai, to usakI pahacAna jabbara mAna lo aura nimnokta sakalanA karo :jabbara ulkA khAna, japhphara ulkA khAna, japhara-ullAkhAna / isa prakAra jJAta aura ajJAta nAma, pazu-pakSiyo ke nAma aura ghaTanAe~ yAda rakhI jA sakatI hai, parantu yaha sAhacarya koI viziSTa prakAra kA honA cAhie tabhI mana me sphurita hai| isalie usake prakAra kitane hai, ise jAnane kI AvazyakatA hai| / .. sAhacarya ke viziSTa prakAra chaha hai- . . (1) samAnatA (2) viruddhatA (3).tAdAtmya (4) nikaTatA (5) kArya bhAva (6) kAraNa bhAva (1) samAnatA-kitanI hI vastue~ prAkAra- samAnatA ke dvArA yAda raha jAtI hai| jaise ki-nAragI aura geMda, Dhola aura pIpA, DibbA aura pettii|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 3 smaraNa kelA kucha vastueM apane guNa-samatva ke kAraNa yAda raha jAtI haiM; jaise ki-misarI aura guDa, dUdha aura dahI, pratApa aura zivAjI tathA neharUjI aura paTela; aura bhI aneka prakAra se samAnatA ko ghaTita kiyA jA sakatA hai| (2) viruddhA-kucha vastue~ eka dUsarI se bilakula viruddhatA dhAraNa karane ke kAraNa bhI yAda raha jAtI hai| jaise ki-rAta aura divasa, agni aura pAnI, cUhA aura billI, sarpa aura nakula, vezyA aura satI, cIra aura sAhUkAra, rAma aura rAvaNa, kRSNa aura kasa, gAMdhIjI aura goDase / guNo ke viSaya me bhI aise hI hotA hai jaise ki puNya aura pApa, dhavala aura kAlA, kaDavA aura mIThA, catura aura nAsamajha, bhalA aura burA Adi / ' (3) tAdAtmya-kucha vastueM eka dUsare me ota-prota hone ke kAraNa hI yAda A jAtI hai| jaise-dUdha aura pAnI, hRdaya aura bhAvanA, mana aura vicAra, mAgara aura vizAlatA, mahAvIra aura ahiMsA, gAdhIjI aura satya / (4) nikaTatA-kucha vastueM eka dUsarI ke sAtha paidA hone ke kAraNa yA sAtha rahane ke kAraNa yAda raha jAtI haiM / jaise ki-rAdhA aura kRSNa, rAma aura sItA, zakara aura pArvatI, mahAvIra aura gautama*, bharata aura bAhubali, naukA aura nAvika, khar3I aura kalama, khIra aura pUDI nathA vaNika-brAhmaNa, pati-patnI, bhAI-bahana, haraDa-vaher3A, kharala-dastA Adi / (5) kArya bhAva-kucha vastue~ eka vastu kA kArya yA pariNAma rUpa hone ke kAraNa yAda raha jAtI hai| jaise ki-barpha aura pAnI, svarNa aura AbharaNa (jevara) ahiMsA aura dharma / (6) kAraNa bhAva -kucha vastueM eka vastu ko kAraNa rUpa hone kI vajaha se yAda raha jAtI hai| jaise ki-bImArI aura ajIrNa, bImArI aura cUhe, vRkSa aura vIja, mugI aura aNDA, bhojana * bhagavAna mahAvIra svAmI aura unake mukhya ziSya indrabhUti gautama / 6 aAdi cakravartI bharata aura unake bhAI vAhubali /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 75 aura bhUkha, nukasAna aura saTTA / sAhacarya ke ye chaha prakAra alaga 2 zabdo ke sAtha kisa prakAra sayojita karane cAhie isake kucha udAharaNa yahA~ prastuta kara rahA huuN| unameM yogya aura ayogya kA viveka kaise karanA, yaha bhI batA rahA huuN| (1) ghor3A---gadahA [viruddhatA] guNa me viruddha hai| ghoDA-gAya [samAnatA] dono khuravAle catuSpada pazu haiN| ghoDA-zIghratA [ tAdAtmya | ghor3e ko dekhakara zIghratA smRti me AtI hai| ghoDA-ghAsa [nikaTatA] ghoDe ke pAsa ghAsa par3A rahatA hai, para yaha bAta nirantara nahI, ghoDe ke pAsa kitanI hI bAra ghAsa par3A huyA hotA hai aura kaI bAra nahIM bhI / ghoDe ko dekhate hI ghAsa kA smaraNa saralatA se honA muzkila hai, jaba ki asavAra nikaTatA kA dyotaka hai| (2) siMha-vAgha [samAnatA] dono hiMsaka pazu hai| / siha-bakarI [viruddhatA] eka balavAna hai dUsarA nirbala hai / siha-parAkrama [tAdAtmya] siMha-siMhanI nikaTatA] siMha-jagala [nikaTatA] (3) chokarI-chokarA [nikaTatA] chokarI-vokarI [viruddhatA] yaha ThIka nahI hai| uname bolI kI samAnatA hotI hai, isalie samAnatA me AtI hai| : chokarI-AbhUSaNa [tAdAtmya], chokariyo ko AbhUSaNo kA bahuta zauka hotA hai| yaha ucita nahI, isakA samAveza nikaTatA me honA caahie| (4) Tebula-kursI [ samAnatA ] dono vyavahAra me kAma AtI hai ThIka hai, parantu jahA~ Tebula rakhI jAye vahA~ kursI rakhanI hI paDatI hai, isalie yahA~ nikaTatA kI bAta jyAdA upayukta hai / Tebula-devAta [nikaTatA]] Tebula-klarka [nikaTatA]
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66. smaraNa kA Tebula-khATa [viruddhatA] Tebula sapATa hotI hai aura khATa (cArapAI) kucha anya prakAra kI hotI hai / para yaha viruddhatA kI bAta ___ ThIka nahIM baiThatI kyo ki yaha ekadama viruddha guNa nahI hai ki jisase use viruddhatA kI kakSA me DAlA jA sake / (5) gadhA-ghoDA [viruddhatA] eka prANI mUrkha hai, dUsarA 'prANI hoziyAra hai| gadhA-mUrkha manuSya [samAnatA] guraNa meM dono samAna hai| gadhA-sahanazIlatA [tAdAtmya] gadhA-goNI (TATa kI duharI borI) [nikaTatA) ThIka hai, para kumhAra jyAdA upayukta hai / (6) grAma- zahara [viruddhatA] donoM basane ke sthAna haiN| isalie eka prakAra kI samAnatA hai| rIti rivAja kI dRSTi se viruddhatA kI kalpanA kI jA sakatI hai| para nikaTatA kA sambandha sabase adhika upayukta hai| zahara ke pAsa gAva avazya base hue hote hai| grAma-DheDhavADA0 [samAnatA] yaha ucita nahI hai| isame samAnatA nahI para kArya kAraNa bhAva hai| grAma kAraNa hai aura DheDhavAr3A kArya hai| grAma hotA hai vahA~ DheMDhavADA bhI hotA hai, isalie use kArya bhAva me rakhanA ucita hai| '' grAma-sAdagI [tAdAtmya] (7) nadI-sarovara [nikaTatA] nadI-sarovara sUkha gaye hai to bho dharatI kA svAmI megha nahI AyA / nadI-jharaNA [ samAnatA ] donoM eka prakAra ke pAnI ke pravAha haiN| ThIka hai, parantu kAraNa bhAva yahA~ bhI adhika upayukta jaMcatA hai| nadI-pavitratA tAdAtmya] * TeMDho ko vamane kA sthAna /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 177 nadI-nAlA [viruddhatA] eka svaccha aura dUsarA gadA ! (8) kapAla-tilaka [nikaTatA] kapAla-bhAgya [tAdAtmya) kapAla ko dekhate hI bhAgya kA khyAla pAtA hai| ___ kapAla-muha [samAnatA] yogya nahI / nikaTatA ucita hai / kapAla-kapola [samAnatA) zabda kI samAnatA hai| (6) baka (vagalA)-Thaga (samAnatA] donoM Thaga hai / bagalA-zvetatA [tAdAtmya] bagalA-machalI [nikaTatA] bagalA-sAdhu [viruddhatA] eka kapaTI, dUsarA prAmANika / (10) barphI-peDA (samAnatA nikaTatA] varphI-jahara [viruddhatA] barphI-miThAsa [tAdAtmya barphI-mAvA [kAraNa bhAva] varphI-bhojana kAryabhAva] varphI kA bhojana banatA hai| maiM mAnatA hU~ ki sAhacarya ko samajhane ke lie abhI itanA vivecana paryApta hai| magalAkAMkSI dhI0 manana __ bAta ke badalate viSaya, kavitA kA prathama zabda-sAhacarya, rIcha kA udAharaNa, khazAladAsa, nArAyaNadAsa aura' cunnIlAla Adi naye nAma / sAhacarya ke chaha prakAra - samAnatA, viruddhatA, tAdAtmya, nikaTatA, kAryabhAva aura kAraNa bhAva /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra pandrahavAM * * saMkalana priya bandhu / smaraNa-zakti ke vikAsa meM svalpa prayatna se bahuta adhika yAda kaise rahe, yahI savAla mukhya hai aura tuma dekha cuke ho ki mana ko ekAgra karane se, indriyAM adhika kAryakSama hone se, kalpanA kA vikAma hone se aura mAhavarya ke siddhAnta para ucita amala karane para kitanA saralatApUrvaka yAda raha sakatA hai| aba tumhAre ina sAdhano me eka kA aura samAveza karo-yaha hai sakalana paddhati / yaha tumhe kahA jAe ki nimnokta dasa zabda yAda rakho to tuma kauna-sI rIti se yAda rakhoge ? avaleha, zakti, kAma, lakSmI, sukha, sikkha, amRtasara, suvarNa mandira, sarovara, kamala / ina zabdo ko tuma isI prakAra vA~cate rahoge to yAda rakhanA kaThina hogaa| isakI apekSA yadi inako kisI bhI prakAra se saMkalita karoge, kisI bhI vastu ke sAtha joDa doge, to ye atyanta saralatA se yAda raha jAeMge / jaise ki1-2 avaleha se kyA hotA hai ? zakti pAtI hai / 'zakti' / 2-3 zakti pAne se kyA hotA hai ? adhika kAma ho sakatA hai| 'kAma' kAma karane se kyA milatA hai ? lakSmI, 'lakSmI' / 4-5 lakSmI se kyA milatA hai ? sukha, 'sukha' / sukha se melavAlA zabda kyA hai ? sikkha, 'sikkha' / sikkha kA mukhya sthAna kahA~ hai ? amRtasara, 'amRtsr'| amRtasara kisase prakhyAta hai ? suvarNa mandira se, 'suvrnnmndir'| 7-8
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA / 79 8-6 suvarNa mandira kahA~ sthita hai ? sarovara me, 'sarovara' / 9-10 sarovara me kyA khilate hai ? kamala, 'kamala' / ye zabda yadi tuma dhIre-dhIre dhyAnapUrvaka do tIna bAra paDha loge to yAda raha jAeMge / ajamA kara dekha lo||| aba ye dasa zabda eka sAtha bolaM jaao| jarUra yAda A jAeMge / agara koI zabda yAda na pAe to usakA sambandha phira se tAjA krlo| isase Age baDho aura nIce ko 20 zabdo kI isI prakAra saMkalanA kro| bhramara, bagIcA, kAzmIra, zrInagara, jhelama, zikArA, saira Ananda, peTalAda, paTela, bhaisa, dUdha, DerI, makkhana, ghI, AyuSya, brahmacarya, hanumAna, rAma, jagala / 10-11 kamala ke AsapAsa kauna cakkara lagAtA hai ? bhramara, bhrmr'| 11-12 bhramara dUsare kauna se sthAna me milatA hai ? bagIce me, 'bgiicaa'| 12-13 bagIco ke lie madase adhika prakhyAta prAnta kauna-sA hai ? kAzmIra, 'kaashmiir'| 13-14 kAzmIra kA mukhya zahara kauna-sA hai ? zrInagara, zrInagara' / 14-15 zrInagara ke bIco-bIca kauna-sI nadI bahatI hai ? jhelama, 'jhelm'| 15-16 jhelama me kauna-sI DogiyA calatI hai ? zikArA, 'shikaaraa'| 16-17 zikAro kA mukhya upayoga kauna-sA hai ? saira, 'saira' / 17-18 saira kimalie kI jAtI hai ? aAnanda ke lie, 'prAnanda' / 18-19 Ananda ke pAsa kauna-sI gAva hai ? peTalAda, 'peTalAda' / 19-20 peTalAda me kinakI bastI adhika hai ? paTeloM kI, 'paTela' / 20-21 paTelo ke ghara me kyA hotA hai ? bhaisa, 'bhaisa' / 21-22 bhaMsa kyA detI hai ? dUdha, 'duudh'| 22-23 dUdha adhika kahA~ milatA hai ? DerI me, 'dderii'| 23-24 DairI kA mukhya kArya kyA hotA hai ? makkhana banAnA, 'makkhana' ? * ye gujarAta ke zahara hai /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 803 smaraNa kalA 24-25 makkhana kA kyA hai ? ghI, 'ghI' / 25-26 ghI kA dUsarA nAma kyA hai ? AyuSya, 'pAyuSya' / 26-27 AyuSya kisase baDhatA hai ? brahmacarya se, 'brahmacarya' / 27-28 brahmacarya ke lie kauna prakhyAta hai ? hanumAna, 'hanumAna' / 28-29 hanumAna kisake bhakta the ? rAma ke, 'raam'| 29-30 rAma ne pratijJApAlana ke lie kyA kiyA? jaMgala me bhaTake, 'jgl'| aba dUsare bIsa zabda lo| giri, kASTha kulhADI, lohA, niSThura, himmatalAla, bar3hamAraNa vIchIyA (eka gAMva) koTavAla, mAmalatadAra, havaladAra, caukI, vRkSa, cAkU, talavAra, dhanuSa, jamIdAra, saurASTra, sajjanatA aura vidyaa| ina zabdo kI sakalanA nimna prakAra se kro| 30-31 jaMgala prakhyAta kahA~ kA hotA hai ? giri, kaa| 31-32 giri me vizeSa rUpa se kyA milatA hai ? 'kASTha / 32-33 kASTha ko kauna kATatA hai ? 'kulhaaddii'| - 33-34 kulhADI kisakI banatI hai ? 'lohe ko' / 34-15 lohe ke samAna kisako hRdaya hotA hai ? 'niSThura' kA / 35.66 niSThura kauna hai ? haThIlA 'himmtlaal'| 36-37 himmatalAla kahAM rahatA hai ? 'baDhamAraNa' me / 37-38 baDhamAraga vAle kI laDakI kA vivAha kahAM kiyA hai ? vIchIyA me| 38-39 vIchIyA me catura kauna hai ? 'koTavAla' ! 39-40 koTavAla ke Upara kauna hotA hai ? 'maamltdaar'| 40-41 mAmalatadAra ke yahA~ roja kArya karane kauna jAtA hai ? 'hvldaar'| 41-42 havaladAra kahA~ rahatA hai ? 'caukI' me| 42-43 caukI ke pAsa kyA ugA huA hai ? 'vRkSa' / 43 - 44 vRkSa kI komala TahaniyA~ kisase kATI jAtI hai ? 'cAkU' se / 44-45 cAkU se adhika bar3A hathiyAra kyA hotA hai ? 'talavAra' / 45-46 talavAra kI apekSA prAcIna hathiyAra kauna-sA hai ? 'dhanuSa' / / * saurASTra kA suprasiddha jagala haiN|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalAI81 46-47 dhanuSa kisake yahAM par3A hai ? 'jamIdAra' ke yahA~ / 47-48 ye jamIdAra kahA~ ke hai ? 'saurASTra' ke / 48-46 saurASTra me adhikatA se kyA milatI hai ? 'sjjntaa'| 46-50 sajjanatA kisase AtI hai ? 'vidyA' se| ., aba pahale zabda se kramazaH vicAra karo, isa krama se eka zabda yAda AtA calA jAyegA aura isa prakAra pUre ke pUre pacAsa yAda A jaaeNge| kucha dinoM ke abhyAsa se hI tuma isa rIti se 500 jitane zabda yAda rakha skoge| tumheM saMbhavataH yaha mahasUsa hogA ki yaha bAta to jaldI saMbadha bana sake, una zabdoM kI huii| para muzkila zabdo kA yA jina zabdoM kA eka dUsare ke bIca sambandha na joDA jA sake una zabdo kA kyA ho? parantu yaha vicAra bhUla bharA hai / kalpanA barAbara uttejita ho to cAhe jaise zabda joDe jA sakate haiM / a-kaugrA, DAka, himAlaya, amerikA, dAlabhAta, giitaajii| ina zabdoM ko nIce ke krama se jor3A jA sakatA hai| 1-2 kauA DAka kI peTI para baiThA hai| 2-3 DAka himAlaya ke Azrama kI hai| 3-4 himAlaya meM amerikA kI eka parvatArohaka maNDalI khoja ke lie AI hai| 4-5 amerikA vAloM kI khurAka pRthak prakAra kI hone para bhI yahA~ Ane ke bAda dAlabhAta khAne lage hai / 5-6 dAlabhAta kI khurAka khAte gItAjI paDhane kI icchA huii| ina sambandho kI kalpanA karate samaya usa prakAra ke citra mana me khaDe karane se na cuuke| citro ke nirmANa me sabhava aura asabhava dono prakAra kI kalpanAeM upayogI ho sakatI hai| mara-kabUtara, AIsakrIma, mahAsabhA, rIcha, grAma, vidyApITha 6-7 gItAjI kI choTI prati kabUtara gardana me bA~dhakara laDAI me le jA rahA hai| 7-8 sipAhI loga kabUtara ko AIskrIma khilAte haiM / 8-6 AIskrIma kA prabandha mahAsabhA kI ora se huA hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 826 smaraNa kalA 6-10 mahAsabhA meM rIcha kA cihna dhAraNa karane vAlI eka gupta maNDalI hai| 10-11 rIcha kA upadrava grAma me adhika hotA hai| 11-12 grAma meM eka vidyApITha khaDI kI gaI hai| i-sevaka lAla, duHkha, kuTumbI, jalebI, gadhA, brAhmaNa / 12-13 grAma kI vidyApITha me sevakalAla bahuta sundara kAma karatA hai| 13-14 sevakalAla ne duHkha sahana karane me kadama pIche nahI httaayaa| 14-15 duHkha dene meM grAma ke kuTumbI loga mukhya hai| 15-16 kuTumbiyo ke sira para karja hone para bhI roja subaha jalebI khAte haiN| 16-17 eka kuTumbI jalebI khAte hue gadhe para baiThA hai| 17-18 gadhA brAhmaNa ko sAmane dekhakara hU~ katA hai| isa prakAra sakalanA karane me sAmAnya jJAna, sAhacarya aura kalpanA khUba madadagAra hotI hai| isalie una hareka kA mahattva agale patro me batAyA gayA hai| pichale patra paDhate rahanA tathA uname jo jo abhyAsa ke yogya ho, usakA abhyAsa karate rhnaa| magalAkAMkSI dhI. manana saMkalana kI mahattA, hareka zabda kI kisI na kisI prakAra se dUsare zabda ke sAtha sakalanA kI jA sakatI hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra solahavAM rekhA aura cihna - .. - J priya bandhu / isa patra me tumhArA- dhyAna rekhA aura cihno kI upayogitA kI tarapha khIMcanA cAhatA huuN| kyoki inake yogya upayoga se bhI yAda rakhane meM bahuta saralatA hotI hai| pichale patra me sakalana ke varNana prasaMga meM jo vAkya likhe gaye haiM, uname kitaneka zabdo ke nIce rekhAeM khIcI gaI haiN| jaise ki bhramara vizeSa rUpa se kahA~ milatA hai ? ... / , bagIco me| / / __yahA~ bhramara aura bagIcA ye do zabda yAda rakhane para pUrNa vAkya barAbara yAda A jAtA hai| sirpha use paDhate samaya bagIce me bhramara phira rahA hai, aisI kalpanA karanA apekSita hai| aba eka bar3A vAkya lekara rekhAo kA parIkSaNa karake dekho| yaha vAkya nimnokta hai-.. - brahmasUtra paccIsa bAra bA~co yA suno, paMcadazI kA paccAsa bAra pArAyaNa karo, gItA ko raTa-reTa kara kaNThastha karo, mahAn sata kI sevA me rAta-dina uTha baiTha karo, para tumhAre mana kA kacarA tumhAre sivAya koI bhI ThIka-ThIka nahIM dekha sakegA aura tumhAre sivAya use koI bhI nikAla nahI skegaa| isa vAkya me nimnokta prakAra se rekhAeM khIcoge to pUrNa vAkya khUba saralatA se.yAda raha jaayegaa| - - - brahmasUtra paccIsa bAra bAco yA suno, pacadazI kA paccAsa bAra- pArAyaNa karo, "ItA ko raTa-raTa kara kaThastha karo, mahAna santa kI sevA me rAta-dina uTha baiTha karo, para tumhAre mana kA kacarA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 smaraNa kalA tumhAre sivAya koI bhI ThIka-ThIka nahI dekha sakegA aura tumhAre sivAya koI bhI nikAla nahI skegaa| __ isa vAkya me pahale eka rekhA vAle zabdo para dhyAna do, jaise ki-brahmasUtra, paMcadazI, gItA, santa kI sevA, mana kA kacarA, dekha nahI skegaa| nikAla nahI skegaa| inheM do tIna bAra zAnti se par3ha lo, phira do rekhA vAle zabdoM para dhyAna do, jaise ki-suno, pArAyaNa karo, kaNThastha karo, unhe bhI do tIna bAra ekAgratA-pUrvaka paDha lo| ___ aba usa pUre vAkya ko nimnokta prakAra se dhyAna pUrvaka bAMco aura hareka bhAga ko mana meM tIna bAra bolo| brahmasUtra-paccIsa bAra bAMco athavA suno, paMcadazI-kA pacAsa bAra parAyaNa karo, . gItA ko raha-raha kara kaMThastha kro| / / mahAna santa kI sevA me rAta dina uTha baiTha kro| . . . para tumhAre mana kA kacarA tumhAre sivA koI bhI ThIka-ThIka nahIM dekha skegaa| aura tumhAre sivAya koI bhI ise nikAla nahI skegaa| isa prakAra se paDhAye gaye vAkya kA artha pUrA samajha meM A jAtA hai, isa taraha usakI bhAva-sa kalanA ho jAtI hai| isalie vAkya ko yAda karane kI icchA karate hI vaha vAkya kramazaH smRti paTala para utara AtA hai, prayoga karake dekho| ' . dUsare eka vAkya ke dvArA isa rekhA paddhati kI upayogitA para vicAra kro| "sindha prAnta ke lArakAMnA jile me 'Aja' se pA~ca hajAra varSa pUrva mohanajodaDo nAma kI bhavya aura samRddha nagarI , sindhu ke taTa para thI. jisake makAne ITa ke the aura rAjamArga cauDe vaise hI paddhatibaddha the| - - - - - :
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 85 sanya [apane deza kA mAdhyamika itihAsa pR. 26 thoDe parivartana ke sAtha] / isa vAkya meM nIce ke mutAbika rekhAmro kA upayoga karo sindha prAnta ke lArakAnA jile me, Aja se pAMca hajAra varSa pUrva mohanajodaDo nAma kI bhavya aura samRddha nagarI sindhu nadI ke taTa para thii| jisake makAna ITa ke bane hue the aura rAjamArga cauDe aura vaise hI paddhatibaddha the| sindha, lArakAnA, pAMca hajAra varSa, mohanajodaDo, sindhutaTa, makAna, rAjamArga ina zabdoM ko tIna bAra mana me dhIme se bolo| phira una para nIce-likhe prakAra se vicAra kro| ___ isa vAkya meM mohanajodar3o nAma kI nagarI kA varNana hai / prAnta sindha jilA lArakhAnA samaya pA~ca hajAra varSa - - varNana usake makAno kA aura rAjamArgoM kA / aba dhIre-dhIre nimnokta Dhaga se usa vAkya ko mana meM tIna bAra baaNco| -- sindha prAnta ke, lArakhAnA jile me, Aja se pAca hajAra varSa pUrva, mohanajodaDo nAma kI-eka bhavya--aura-samRddha nagarI, sindhu nadI ke taTa para thii| jisake makAna I Ta ke bane hue the aura -- - rAjamArga cauDe tathA paddhatibaddha the| . jahA~ vAkya vibhAga lambe ho vahA~ vizeSa vicAraNA karanI cAhiye / jaise ki-mohanajodaDo kaisI nagarI thI? bhavya aura samRddha / kaisI ? bhavya aura samRddha / rAjamArga kaise the? caur3e tathA paddhativaddha / kaise ? cauDe tathA paddhatibaddha, cauDe tathA paddhatibaddha / - aba isa vAkya-ko-dhIre-dhIre smRti-paTa para. laao| to isake mUla krama me barAvara zrA, jAyegA-1 - - -
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 smaraNa kalA kavitA ko yAda rakhane me bhI rekhAeM upayogI sAvita hotI kavitApATha me kahA~ virAma lenA cAhiye, yaha ThIka-ThIka samajha lenA apekSita hai| yadi vicAra ke mukhya kendro para virAma liyA jAyegA to vaha barAbara saphala hogI / jaise ki , mAlinI chanda anila dala bajAve kuja mAM pesI vasI,. 'taruvara vara zAkhA - nRtya nI dhUna cAle; vihagagaNa madhurA sara thI gIta gAya, khala khala nAde nirbharo tAla aaye| ye paktiyAM isa pustaka ke lekhaka dvArA likhita 'ajantA kA yAtrI' nAmaka khaNDakAvya se uddhRta haiN| ina paktiyo ke vAcana se yaha bAta acchI taraha samajhI jA sakatI hai ki inakA mukhya uddezya prakRti kA sagIta batAnA hai, isalie usakA varNana uname kramazaH kiyA gayA hai / isalie rekhAeM nIce ke krama se khIcanI cAhiyeaniladala bajAve kuja mA pesI vazI, taruvara vara zAkhA-nRtya nI dhUna cAla, vihagagaraNa madhurA sUra thI gIta gAya, khala khala nAde nirbharo tAla aaye| anila dala-vazI taruvara-nRtya vihagagaNa saMgIta nirbharo-tAla / vazo, nRtya, gIta aura tAla / vazI-aniladala bajAvai ku ja me praviSTa vshii| . ' nRtya-taruvara vara zAkhA nRtya kI dhuna cle| gIta-vihagagaraNa madhura svara se, gIta gaaye| : tAla-khala khale zabda se nirbhara tAla dete hai| .. kavitA ko pahale acchI taraha samajha lenA cAhie aura fira yAda karane kA prayatna karanA caahie| aisA karane para vaha binA raTe hI barAvara yAda raha jAtI hai / chanda kI layaM AtI ho to yAda rakhane me kAphI saralatA ho jAtI hai / -
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 87 aba pahale ina paMktiyoM kA artha samajha lo| anila kA dala arthAt pavana kI senA vRkSo ke kuja me praviSTa hokara vazI bajA rahI hai| taruvara arthAt vRkSa, usakI vara zAkhA arthAt sundara DAliyAM, unakA jo nRtya hai, vaha dhuna macA rahA hai| vihagagaNa arthAt pakSI samUha madhura svara me gIta gA rahA hai aura nirbhara arthAt pAnI ke jharane, prakRti ke ye vAdya (nRtya aura gIta me) khala khala kI AvAja se tAla ko pUrti kara rahA hai / aba Upara kI paktiyA~ paDhate hue nIce ke anusAra kalpanA citra khaDe karo, isase ve barAbara yAda raha jaayegii| anila dala bajAve kuje mAM pesI veMsI [anila bhAI vRkSo ke kuja me praviSTa hokara vazI bajAte haiM] taruvara-vara zAkhA nRtya kI dhUna cAle [ tarUlatA nAma kI sundara lar3akI nRtya kara rahI hai| vihagagaNa madhurA sUra tho gIta gAya [ vivAha kA prasaga cala rahA hai usame gIta gA rahI hai ] ___ khala khala nAde nirbha ro tAla Aye (hajArImala mRdaMga bajAtA huA tAla de rahA hai / ) anila bhAI kI vaMzI, tarUlatA kA nRtya, vivAha ke gIta aura hajArImala kA tAla, basa yaha kalpanA-citra bhAvo ke dvArA barAvara saMkalita hone para vismRta nahI hogA / tuma ina cAra paktiyo ko saralatA se bola skoge| ___ yaha varNana mAnamika kriyA ko samajhane ke lie kiyA hai, isalie lambA lagatA hai para mana ko eka bAra abhyAsa hone para vaha kriyA itanI zIghratA se hotI hai ki vaha saba svAbhAvika sA bana jAtA hai| kavitA ko yAda rakhane me isa paddhati kA anusaraNa kro| yathArtha ghaTanA aura aDDo ko yAda rakhane me bhI rekhAmro kA upayoga saphalatApUrvaka kiyA jA sakatA hai jaise ki - bhArata me lohA kahA~-kahA~ nikalatA hai ? to bhArata kA nakzA dekha kara usake jisa N
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 smaraNa kalA jisa bhAga me lohA nikalatA hai, unake nIce rekhA khIca do| isI prakAra dUsarI dhAtu, upaja, udyoga Adi samajhane caahie| mArgoM ko yAda rakhane ke lie bhI nakze meM eka dUsare sthala ko jor3atI huI rekhAyeM khIcane se unakI dizAyeM saralatA se yAda raha jAtI hai| aDo kA mukhya kArya pariNAma batAnA hai| isalie mAtra aGka likhane kI apekSA yadi unake sAtha rekhAoM kA upayoga kiyA jAve to unakI smRti mana me dRDhatA se aGkita ho sakatI hai jaise ki upaja san 1948 kI 40 pratizata upaja san 1946 kI 70 pratizata, upaja san 1950 kI 50 pratizata aba Aja yathArtha dekhane ke lie rekhAmo kA upayoga karo aura dekho ki vaha kitanI zIghratA se yAda rahatA hai |10/2030406506070/80/901100 1948 1949 - 1950 __rekhAyo kA upayoga turanta hI tulanAtmaka vicAra detA hai| san 1946 kI upaja sabase adhika thii| san 1950 kI usase do khAnA kama thI aura san 1948 kI usase bhI eka khAnA kama thii| isalie mAtra 1948 kI 40 pratizata upaja yAda rakhane se tIna sAla kI upaja varAbara yAda raha sakatI hai| kevala aGko se mana me citra khaDA nahI hotA, jaba ki rekhAye eka prakAra kA citra khar3A kara detI haiN| isa kAraNa ve saralatA meM vRddhi karatI hai| jahA~ vastuo ke vividha parimANa ko athavA taratama bhAvo ko yAda rakhanA ho, vahA~ alaga-alaga raga kI peMsilo kA upayoga kara sakate haiM jaise ki utkRSTa bhAva ke lie lAla, madhyama bhAva ke lie vAdAmI, sAmAnya bhAva ke lie harA, mana me bhI ragIna rekhAyeM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 89 khIcI jA sakatI hai jo kalpanA ke mAdhyama se prAkRti aura raga ko mana me barAbara lA sakate hai unake lie yaha sarala hai| rekhAyo ke lie alaga-alaga prakAra ke cihno kA upayoga bhI yAda rakhane meM acchI madada karatA hai| udAharaNa ke taura para12 3 3 2 1246 6 4 2 3 6 6, ina ako ko aise ke aise yAda rakhanA ho to bahuta kaThina lagatA hai para uname yadi nimnokta cihna kiye jAe to saralatA hotI hai, jaise ki-123, 321, 246, 642, 366 / bhASA me bhI alpavirAma, ardhavirAma, pUrNa virAma, praznArtha cihna, pAzcarya virAma-cihna aura avataraNa-cihna prAdi unakA artha samajhane meM sahAyatA karate hai| isalie yAda rakhanA sarala ho jAtA hai; parantu apane zikSaNa krama meM unakA upayoga kaise karanA cAhie usa sambandha me pUrNa jJAna nahI milatA, isalie unakI honI cAhie vaisI mahattA apane dila me nahI baitthii| mahAn prasiddha lekhaka bhI ina cihnoM ke viSaya me hone cAhie utane vyavasthita nahI hote hai| isI kAraNa pAThako ko unake lekhana kA bhAva jitanA honA cAhie utanA hRdayagama nahIM ho paataa| priya bandhu / yaha patra pramANa meM kucha lambA ho gayA hai, para tuma isa viSaya ke rasika ho, isalie tumhe lambA nahIM lagegA, aisA mAnatA hU~ / vizeSa bAda me| magalAkAkSI dhI0 manana vAkyo ko yAda rakhane me rekhAo kA upayoga, kavitA, ghaTanA aura aMko ko yAda rakhane me unakA upayoga, gaNita, bhASA Adi me vyavahRta cihno kA smaraNa zakti kI dRSTi se mahattva /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra satarahavAM vargIkaraNa priya bandhu / siddhAnto kA upayoga karane se yAda rakhanA kitanA sarala ho jAtA hai, usake kucheka anubhava tuma prApta kara cuke ho / isa prakAra siddhAnto kA upayoga karanA,eka prakAra kI kalA hai aura isI kAraNa isa viSaya ko smaraNa-kalA ke rUpa me prakaTa kiyA gayA hai| isa patra me isa kalA kA eka vizeSa pahalU prakaTa karanA cAhatA hU~, vaha hai vargIkaraNa kA siddhAnta / aneka vastuo ke samUha me se samAna guNa vAlI vastupro ko pRthaka-pRthaka chATanA vargIkaraNa kahalAtA hai| jaise ki-eka chAvaDI me nimnokta khilaune bhare hue hai-totA, gAya, dADima, ciDiyA, grAma, haDA, hAthI, amarUda, ghoDA, mora, thAlI aura kaTorA / hama unhe nimnokta prakAra se pRthak kare to vaha unakA vargIkaraNa kahalAtA hai| totA gAya dADima haDA ciDiyA hAthI prAma thAlI mora ghoDA amarUda __kaTorA isame khilauno ke cAra varga kie hai uname prathama varga pakSiyo kA hai, dUsarA varga pazuyo kA hai, tIsarA varga phalo kA hai aura cauthA varga vartano kA hai| aba jo nAma Upara likhe gaye hai, vaise hI yAda rakhane ho to bahuta parizrama karanA par3atA hai / jaba ki unakA vargIkaraNa karane para eka vastu ke yAda Ate hI dUsaro bhI.yAda A jAtI hai| saralatA se saba yAda raha jAtI hai /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 91 / mana meM kalpanA karo ki nimnokta aThAraha vastueM eka kAgaja para likhI huI hai-thAlI, nAragI, kAgaja, haDA, lauTA, mausambI, Thebula, kaTorA, amarUda, khaDI, cikU, cAkU, Ama, kursI, cammaca, dADima, kalama, pyAlA ye vastue~ tumhe yAda rakhanI hai, to unakA vargIkaraNa nIce ke mutAvika karanA cAhie (1) (2), (3) thAlI nAragI kAgaja haDA mausambI Tebula lauTA amarUda kaTorA cAka cammaca zrAma pyAlA dADima kalama isa vargIkaraNa ko bhI abhI eka bAra phira adhika vyavasthita karo, to vaha nIce ke mutAbika ho sakatA hai thAlI / nAragI / kursI kaTorA / mausambI | Tebula loTA / dADima | khar3I khaDI . cikU kursI amarUda / pyAlA cammaca kalama kAgaja prAma - haDA ciku . cAkU - isa prakAra vargIkaraNa hone se aThAraha nAma bhaba tuma saralatA se yAda kara sakate ho| usame prathama itanI hI bAta yAda rakhane kI hai ki baratana, phale; Aphisa kA sAmAna / sAmAnya manuSya ko bhI ye yAda raha sakatI hai| jabe baratano ke nAma yAda karoge tava svAbhAvika rIti se hI thAlI, kaTorA yAda A jAyegA , unake sAtha hI loTA, pyAlA bhI yAda A jAegA aura thoDe se vicAre mAtra se cammaca aura haDaoN bhI smRti peTa para utara pAeMge / ye samasta vastue~ nikaTatA kA sAhacarya rakhatI haiM / isalie eka bAra inakA kalpanAcitra mana me khIcA ki ve samagra vastueM svAbhAvika hI yAda A jAtI
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 3 smaraNa kalA hai| usI prakAra phaloM kA unameM nAragI-mausambI me AkAra kI samAnatA hai aura nikaTatA bhI hai| bana sake jahA~ taka nAragImausaMbI Adi vastue" sAtha hI becI jAtI hai| isalie ye saralatA se yAda A jAtI hai| dADima aura amarUda ke bIca nikaTatA kA sAhacarya hai| Ama aura cikU ke bIca AkAra kI samAnatA hai aura phaloM kA vicAra karate hI ye phala sAmAnyatayA yAda A jAte hai| vaise hI Aphisa ke sAmAna kaa| Aphisa kA sAmAna kahate hI kursI-Tebula yAda A jaaegii| unake sAtha khaDI-kalama bhI yAda A jAegI aura ve yAda Aye ki kAgaja tathA cAkU bhI yAda A jaaeNge| isa prakAra vastuo kA vargIkaraNa karane se khUba saralatApUrvaka yAda raha sakatA hai / aba aneka viSayo ke jJAna kA samilana karanA hotA hai, unhe vyavasthita prakAra se sagRhIta rakhanA hotA hai, taba unakA vargIkaraNa karake yAda rakhane para acchI taraha se yAda raha sakatA hai jaise ki(1) bhASA:-gujarAtI, marAThI, hindI, saMskRta aura a grejI / (2) itihAsa-gujarAta kA itihAsa, bhArata kA itihAsa, briTena kA itihAsa / (3) bhUgola-prAkRtika bhUgola, vyApArI bhUgola, prAthamika bhUgola / (4) gaNita-aMka gaNita, bIja gaNita, trikoNamiti / (5) prakIrNa-sagIta, vyAyAma, vijJAna / kisI bhI viSaya ko grahaNa karate samaya yadi unakA sabadha varga ke sAtha barAbara joDA huA ho to ve saralatA se yAda yA jAte haiN| jaise ki 20 pazupro ko yAda karanA hai, to mana meM eka ke vAda eka nimnokta nAma kaudhege-gAya, bhaisa, bakarI, bheDa, hAthI, ghor3A, khaccara, UMTa, siyAla, kharagoza (zaza ), bAgha, siMha, rIcha, cittA, hiraNa, rojha, sUara, bandara, - kuttA, aura villI parantu usa samaya Tebula, dIpaka, camaca Adi yAda nahI pAeMge kAraNa ki unakA sabadha pazu varga ke sAtha juDA huA nahI hai| usI prakAra yadi hame yaha kahA jAe ki khuravAle pazuo ke nAma bolo to hama nimnokta pazupro ke nAma ginAeMge-gAya, bhaisa, bakarI, bher3a, ghoDA, khaccara, hiraNa, rojha aAdi / para usa samaya siMha, bAgha,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 63 cittA, bandara, kuttA Adi nAma nahIM ginAeMge, kyoMki hamane unakA khuravAle pazu varga ke sAtha sabandha nahIM joDa rakhA hai| __eka hI samAna hissevAlI yA utAra-caDhAva vAlI vastupro me kramazaH sabadha kiye hue viSayo me bhI eka prakAra kA varga hI hai / isa kAraNa eka kA smaraNa hote hI avaziSTa sabhI viSayo kA smaraNa apane Apa ho jAtA hai| jaise ki(1) sAta vAra-ravi, soma, magala, budha, guru, zukra, zani / isa vAra samudAya me se koI bhI yAda mAe phira bAkI ke samasta vAra kramaza: 'yAda A jaaeNge| jaise ki san 1950 ke pharavarI mahIne kI prathama tArIkha ko kauna sA vAra thA? yaha yAda karane kA prayatna karate hai| para yAda nahI pA rahA hai| usa sthiti me yaha smaraNa hotA hai / ki san 1950 kI 26 janavarI bhArata kA sArvabhauma prabhusatA kA gaNatantra divasa hai, aura usa dina guruvAra thA aura zIghra hI nimnokta vicAra dhArA calatI hai 26 janavarI ko guruvAra 27 . , , zukravAra zanivAra 26 - , , ravivAra 30 ,, somavAra 31 , , magalavAra 1 pharavarI ko budhavAra __isa pramANa se hame dRDha nizcaya ho jAtA hai ki prathama pharavarI ko budhavAra thaa| (2) tithiyAM-1 se 15 (pUnama taka) 1 se 15 (amAvasyA taka) (3) mahIne~kArtika se Azvina (4) Rtue~-basanta, grISma, varSA, zarada, hemanta aura zizima / iname hareka Rtu do-do mahIno kI hotI hai / (5) ghaDI-dina ke tIsa samAna bhoga /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 / smaraNa kalA (6) palaM-ghaDI ke sATha samAna bhAga / 7 vipala-pala ke sATha samAna bhAga / (8) ghaNTA-dina ke caubIsa samAna bhAga / 18) minaTa-- ghaNTA ke sATha samAna bhAga / (10) saikiNDa-minaTa ke sATha samAna bhAga / caDhatA krama athavA uttarottara moTe viSaya1 eka, do, tIna, cAra, pA~ca, chaha, sAta, pATha, nava, daza Adi makhyA / 2 eka, tIna, pA~ca, sAta, nava, gyAraha Adi viSama saMkhyA / 3 do, nAra, chaha pATha, daza, bAraha Adi sama sakhyA / 4. eka, do, cAra, pATha, solaha, battIsa, causaTha Adi dvigaNita hotI huI skhyaa| 5 eka, tIna, nava, sattAvIsa, ikyAsI, dau sau tiyA~lisa Adi triguriNata skhyaa| 6. eka, cAra, solaha, causaTha, do sau chappana Adi caugunI hotI huI sakhyA / 7. eka, dasa, sau, hajAra, dasa hajAra, lAkha, dasa lAkha, karoDa, dasa karoDa, araba, dasa araba Adi dasa gunI hotI huI sakhyA / 8. manuSya, kuTumba, jJAti, samAja, rASTra aura vizva (rcnaa)| 9. havAladAra, mukhiyA, koTavAla, paTavArI, mAmalatadAra, jilA dhIza, prAntAdhikArI, rAjA (adhikAra) 10. koTharI, maMjila, makAna kI maJjila, sakaDI galI, mohallA, grAma, ilAkA, jilA, prAnta, deza, khaNDa, duniyA~ (sthala vibhAga) utaratA krama athavA kramazaH utarate viSaya-uparyukta hareka viSaya ulTe krama se lene para unakA krama ulTA ginA jAtA hai| jaise ki1. dasa, nava, pATha, sAta, chaha, pA~ca, cAra, tIna, do, eka / 2. nava, sAta, pA~ca, tIna, eka / 3. vAraha, dasa, ATha, chaha, cAra, do, eka / , . 4. causaTha, vattIma, solaha, ATha, cAra, do, eka / 5 ikyAso, sattAvIsa, nava, tIna, eka /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 95. 6 do sau chappana, causaTha, solaha, cAra, eka / 7 lAkha, dasa hajAra, so, dasa, eka / / 8. vizva, deza, samAja, jJAti, kuTumba, vyakti / 9. rAjA, prAntAdhikArI, jilAdhIza, mAmalatadAra, paTavArI, koTavAla, mukhiyA, havAladAra / 10. duniyA, khaNDa, deza, prAnta, jilA, ilAkA, grAma, mohallA, sakaDI galI, makAna ko maJjila, maJjila, kotthrii| __saMkhyA me vibhakta kI haI sakhyA bhI utarate krama me hI pAe / jaise ki11. dugunA, pUrNa, prAdhA, caturtha bhAga, do AnA, eka aanaa| 12. 3, 4, 5, 6 Adi 10 10 10 10... Adi aba isa vargIkaraNa se yAda karanA kitanA sarala ho jAtA hai, use dekho| bambaI zahara me 65 lAkha manuSyo kI bastI hai| iname yadi hareka vyakti ko mAtra kramAka hI diyA jAe to vaha sakhyA eka se lekara 65 lAkha taka pahuMca jaayegii| isalie kisI vyakti kA krama pA~ca Aye to koI kA 25 Aye, kisI kA 256 Aye to kisI kA 2092 Aye, kisI kA 32187 Aye to kisI kA 795362 pAye aura kisI kA 1658462 Ae / aba yadi hamAre pAsa isa prakAra kI hI vyavasthA ho to kyA kisI bhI vyakti kA patra usako pahu~cAyA jA sakatA hai ? isa sthiti me to hame hareka vyakti ko kramaza khojanA par3e, isalie 1658462 kramAka vAle vyakti taka pahuMcate, divasa, mahIne, varSa, kaI dazaka bhI nikala jAyeM aura phira manuSya jAti viharaNagIla hai ataH kimI kama se bhI nahIM khojA jA sakatA aura kadAcit khojA bhI jAya to kitanA samaya laga jAe? agara usI vyakti ko vargIkaraNa ke AdhAra para khojA jAe to eka yA do ghaDI me ho khoja ho sakatI hai| jaise ki-vyakti 16 57,462, na 65 cothI maMjila, svAmI nArAyaNa bhavana, tIsarA mohavADA, bhUlezvara, bmbii|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___961 smaraNa kalA bhUlasa isa vargIkaraNa se yaha samajhA jAtA hai ki(1) bambaI me anya kisI mohalle kI khoja kiye binA sirpha bhUlezvara kI hI khoja karanI / (2) bhUlezvara meM bhI tIsare bhoivADA me hI jAnA / (3) tIsare bhoivADe me bhI dUsare kisI makAna me na jAkara,svAmI nArAyaNa bhavana meM hI jAnA / (4) svAmI nArAyaNa bhavana me bhI anya kisI majilo meM na bhaTaka __kara sIdhA cauthI majila meM caDhanA / (5) cauthI maMjila me bhI jahA~ 65 na. likhe hai vahA~ pahu~canA / (6) yahAM hI usa vyakti kA patA lgegaa| isa prakAra utarate krama kA anukaraNa karane se nirdhArita manuSya ko khoja nikAlane meM bahuta hI saralatA ho gaI athavA yaha kahA jA sakatA hai ki jo kArya lagabhaga azakya jaisA thA vaha zakya bana skaa| eka dUsare udAharaNa se bhI yaha bAta samajhalo / eka pustakAlaya me 10000 pustakeM hai| aba ina pustakoM ke yadi sirpha kramAMka lage hoM, to koI bhI pustaka ko khojate kitanA samaya lage? udAharaNa ke taura para tumheM uname se chatrapati zivAjI kA jIvana caritra dekhanA ho to sUci-pustikA ke pRSTho para pRSTha ulaTane par3e / inameM kisI bhI prakAra kI koI dUsarI vyavasthA na ho, to samasta nAma kramaza: bA~cane paDe aura ve pustakeM bhI yadi sIdhe khAne meM likhI hA to nAka meM dama hI A jAe, para isa pustakAlaya meM yadi pustakoM kA vargIkaraNa kiyA huA ho aura usame bhI vibhAga kie hue hoM tathA unakI bhI anukramaNikA yA prakArAdi anukrama banAyA huA ho to vaha pustaka tuma eka hI minaTa me khoja sakate ho / usake lie tumhe mUci-pustikA kA prathama patra dekhakara itanA hI jAna lenA hai ki jIvana-caritro kI sUci kauna se panne me hai ? usake bAda usa panne ko ulaTa kara usame itanA hI dekhanA hai ki aitihAsika jIvana caritra kauna se panne me hai ? usake bAda aitihAsika puruSo ke jIvana caritra kI akArAdi anukramaNikA dekhanI hai basa itane me turanta chatrapati zivAjI ko pustaka hAtha laga jaaegii|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 97 jina oNphiso me pratidina saikaDoM patra prAte hai, ve kyA karate haiM ? patro ke vibhAga karate haiM, uname bhI viSaya-vibhAga karate hai aura unakI phAile rakhate haiM ki jiname akArAdi anukrama hotA hai| isase hI tIna mahIne pahale AyA huaA patra khojA jA sakatA hai aura bAraha mahIne pahale AyA patra bhI pAyA jA sakatA hai| yadi aisI vyavasthA na ho to koI kAgaja hAtha hI na lage aura usake abhAva me vyApAra-kArya bhI azakya ho jaae| hamAre mana kI vyavasthA bhI isI prakAra kI hai| usame sparza, rasa, gandha, rUpa, zabda Adi ke lAkho-karoDo saskAra bhare hue hai| phira bhI vicAra karate ho uname se amuka hI vicAra thoDI dera me barAbara nikala pAtA hai / Aja se paccIsa varSa pUrva ghaTI eka ghaTanA yA cAlIsa varSa pahale banA banAva bhI barAvara yAda A jAtA hai| uname yaha vargIkaraNa hI AdhArabhUta hai, jisakA ki sAmAnya manuSyo ko khyAla nahI pAtA hai, parantu jo apane vicAro kA pRthakkaraNa thor3e bahuta aza me kara sakate haiM, ve isa viSaya ko barAbara samajha skege| maiM mAnatA hU~ ki itane vivecana se vargIkaraNa kA tAtparya tuma barAvara samajha gaye ho / maMgalAkAMkSI dhI0 manana smaraNa-kalA, varga-vargIkaraNa, udAharaNa, samAna vibhAga, caDhatA krama, utaratA krama, vyavasthA aura tvarA ke lie unakI ati upayogitA /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra aThArahavA~ krama kI upayogitA priya bandhu / vyatIta hue samaya ke pramANa meM tumhArI pragati santoSakAraka hai / tumhArA utsAha aura kArya karane kI lagana ko dekhakara sacamuca me hI maiM bahuta prasanna huuN| maiM cAhatA hU~ ki isa viSaya me dUsare sAdhaka bhI tumhArA anukaraNa kare / isa patra me tumhArA dhyAna vargIkaraNa kI pUrti rUpa krama kI mahattA ke prati khIcanA cAhatA huuN| (1) nimnokta a ka krama me hai 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 6 / ye aMka vyutkrama me nimnokta hai2, 3, 1, 4, 6, 5, 6, 7, 9 / 3, 2, 1, 6, 4, 5, 7, 9, 8 / 4, 1, 2, 3, 6, 7, 8, 5, 9 / 9, 7, 5, 8, 4, 1, 3, 2, 6 Adi / (2) nIce kI makhyA bhI eka prakAra se krama me hai 5, 6, 7, 8,6 / 73, 75, 77, 79 / 256, 356, 456, 556, 656, 756 / 1224, 1324, 1424,1524, 1624, 1724 / __ ye sakhyAyeM jaba vyutkrama me AtI hai yo vanatI hai7 6, 5, 8, 9 / 75 77, 73, 79 / 456, 656, 256, 756, 556, 356 / 1424, 1624, 1224, 1724, 1524, 1324 /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ smaraNa kalA 66 (3) nimnalikhita zabda krama me hai ahamadAbAda, AbU, IDara, IgatapurI, umareTha, UnA, eraNapurA, ailAkSa, progaNAja, aucityapura, ambAlA / ve hI zabda vyutkrama me nIce kI taraha aneka prakAra ke hone sabhava hai| prAvU, umareTha, ahamadAbAda, IgatapurI, eraNapurA Adi / eraNapurA, AbU, ahamadAbAda, ambAlA, ailAkSa Adi / umareTha, IDara, eraNapurA, bhogaNAja, pAbU Adi / (4) nIce ke zabda bhI krama me hai| kasara, kAjala, kirAyA, koTa, kulIna, kelA, koyalA / magana, mAmA, mIThA, mukhya, maisUra, mohana / lakSmI, lADa, lifAphA, lukArI, lekhana, loTA / ye zabda vyutkrama me nIce ke mutAbika aneka prakAra ke bana jAte hai| kAjala, mIThA, lakSmI, magana, kulIna, mohana, loTA, lekhana, mAmA, koyalA, maisUra, liphAphA, kasara,lADa, kelA, kirAyA Adi / aba dekho ki krama me yAda rakhanA kitanA sarala hai aura vyutkrama meM yAda rakhanA kitanA kaThina hai / a ka sakhyA lambI ho; para krama me ho to vaha yAda raha sakatI hai| jabaki choTI hotI hai para vyutkrama me hotI hai to use yAda rakhanA bahuta muzkila hotA hai| zabda adhika ho para krama me ho to saralatA se yAda raha sakate hai| jabaki vyutkrama me thoDe hote hai taba bhI bar3I muzkila hotI hai / isa lie jina vastuo ko yAda rakhane kI jarUrata ho unhe krama me hI sIkhanA cAhie jaise ki vAra, mahInA, vajana kA mApa, antara kA mApa, vAra ko yAda rakhane ke lie nimnokta paddhati apanAnI cAhiye- .. ravivAra, somavAra, magalavAra, budhavAra, guruvAra, zukravAra, zanivAra aura ravivAra / yahA~ ravivAra sabase moTA hai, isalie ravivAra se prArambha karanA ucita lagatA hai, parantu kucheka aisA samajhate hai ki somavAra se kArya kI zurUAta honI cAhie isalie
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 smaraNa kalA use pahalA ginanA cAhie aura anta me chuTTI lenI cAhie / isalie ravivAra ko antima rakhA jAtA hai| isame jo krama jise anukUla ho use svIkAra kreN| isame koI ar3acana nahIM parantu vyutkrama nahIM honA caahie| ___ mahInoM ko nIce ke DhaMga se yAda rakhanA cAhie kArtika, mRgasira, poSa, mAha, phAguna, caitra, vaizAkha, jeTha, ASADha, zrAvaNa, bhAdava aura Azvina / jo varSa kA prArabha caitra se karate hai, ve mahIno ko nimna prakAra se yAda rakhate hai / caitra, vaisAkha, jeTha, ASADha, zrAvaNa, bhAdrava, Azvina, kArtika, mRzasira, poSa, mAha aura phAguna / prAcIna samaya me kucheka bhAgo me varSa kI zurUAta zrAvaNa mahIne se hotI thI / vahA~ zrAvaNa, bhAdava, Azvina, kArtika....... ASADha / isa krama se mahIne yAda rakhe jAte the| hara prakAra meM koI eka krama grahaNa kiyA jAtA hai aura usame hI vyavahAra calatA hai / agrejI mahIno kI zurUAta janavarI se hotI hai, to ve janavarI, pharavarI, mArca, aprela, maI, jUna, julAI, agasta, sepTembara, akTUbara, "navambara aura disambara isa krama se nAma yAda rakha sakate haiM / isI prakAra hareka deza ke yA samaya ke pracalita mahIno ko samajhanA caahie| vajana ko yAda rakhane ke lie bhI use kisI acche krama me jacA lenA caahie| aGka, sakhyA, zabda aura mApa jaise krama se sIkhe hue ho to hI barAvara yAda rahate hai aura vyavahAra me upayogI sAbita hote hai, vaise anya vastueM bhI kisI prakAra ke krama se grahaNa kI huI ho to hI barAbara yAda rahatI haiN| udAharaNa ke taura para avayavo ke nAma krama se sIkhe hoge use ve barAbara yAda rahege aura jisane cAhe jaise Dhaga se sIkhe hoge, to vaha uname se kisI na kisI avayava kA nAma jarUra bhUla jAyegA / krama se sIkhe nAma nimnalikhita bole jAyege-mastaka, kapAla, A~kha, nAka, kAna, mukha, galA, kandhA, hAtha, chAtI, peTa, jaghA, ghuTanA, pANi athavA pANi, ghuTanA, jaghA, peTa, chAtI, hAtha,
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ . smaraNa kalA 101 kandhA, galA, mukha, kAna, nAka, A~kha, kapAla aura mastaka, ina avayavo ko yAda karate samaya usakI najara ke samakSa zarIra prA jAegA aura use dekhate hI avayavoM kA samasta krama yAda A jaaegaa| jabaki vyutkrama meM sIkhe hue nAma nimnokta prakAra se bole jAyeMge peTa, mastaka, hAtha, kAna, muha, paga, mastaka, galA, kandhA / isa prakAra me Avazyaka avayavo ke chaTane kI aura kisI vastu ke duharAI jAne kI pUrI-pUrI saMbhAvanA rahatI hai / Upara kI ginatI me mastaka do bAra ginA gayA hai, jabaki kapAla aA~kha, nAka, chAtI prAdi ago kI ginatI hI nahI kraaii| yaha siddhAnta sarvatra lAgU hotA hai| eka mitra ke ghara meM bAraha manuSya hai aura una saba ke nAma yAda rakhane haiM to kyA karoge? yadi uname dAdA ho to pahale dAdA kA nAma phira mAtA, pitA kA nAma, phira usakI patnI kA nAma, bAda meM laDakoM ke nAma, phira laDakiyo ke nAma yAda rakhane cAhie usake sAtha hI yadi sage-sambandhI ho to unake nAma sabase anta me rakhane caahie| isa prakAra kA krama banAne se nAma barAbara yAda rahege, para yadi unheM vyutkrama se yAda rakhoge to pariNAma avayavo kI ginatI ke samAna AyegA / yadi tumheM itihAsa kA jJAna vyavasthita karanA ho, to sarva prathama bIsa pramukha vyaktiyo ke nAma kAlakrama se yAda rakhane caahiye| vaha krama prAcIna kAla se arvAcIna ho, yA arvAcIna kAla se prAcIna kAla ho / apane yahA~ prAcIna kAla se arvAcIna kI tarapha zrAnA vizeSa pasanda kiyA jAnA hai kyoki yahI hamArI utkrAnti kA mArga hai, yahI batAyA jA rahA hai prAcIna kAla se arvAcIna (1) rAma (prAcIna) (2) kRSNa (prAcIna) (3) mahAvIra aura bauddha (IsvI san pUrva 566) (4) candragupta (IsvI san pUrva 300 varSa ke prAsa pAsa) (5) azoka (I. se. pUrva 250 ke pAsa pAsa)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 smaraNa kalA (6) harSavardhana . (7) zakarAcArya (I san 800 ") (8) muhammada gajanavI (I, 1000 varSa ke pAsa pAsa) (9) pRthvIrAja aura zahAbuddIna (I sa 1200 ' ) (10) alAuddIna (" 1300 " (11) guru nAnaka (" 1400 ") (12) bAbara (solahavI sadI) (13) humAyu (14) akabara-pratApa (15) jahAMgIra (satarahavI sadI) (16) zAhajahA (17) auragajeba-zivAjI (18) nAnA phaDanavIsa (aThArahavI sadI) (19) lArDa karjana (ugaNavIsavI sadI ke anta me) (20) mahAtmA gAdhI (bIsavI sadI) athavA arvAcIna se prAcIna krama se to mahAtmA gAvI, lArDa karjana, nAnA phaDanavIsa se rAma ! isa krama ko grahaNa karane para vIca ke samaya meM hue vyakti aura ghaTanAe~ bhI barAbara yAda raha jAyege jabaki mugala, phira agnaja, phira marAThA, phira prAcIna puruSa isa vyutkrama ko grahaNa karane para itihAsa kA jJAna paddhati pUrvaka nahI ho sakatA / / uparyukta krama ko yadi sakSipta karanA ho to nimnokta prakAra se kiyA jA sakatA hai jaise ki - (1) rAma (prAcIna) (2) kRSNa (prAcIna) (3) mahAvIra aura buddha - . . (I sa pUrva 599) (4) azoka (I sa pUrva 250) (5) harSavardhana __(I sa 600) (6) pRthvIrAja (I sa 1300) (7) alAuddIna '(I san 1300) (8) akabara (solahavI sadI) (9) auragajeba (satarahavI sadI)
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 . smaraNa kalA (10) lArDa karjana (ugaraNavIsa sadI ke anta me) (11) mahAtmA gAdhI (bIsavI sadI) kahane kA Azaya yaha hai ki kAlakrama, sthala krama, guNakrama, prAdi koI bhI krama kA anusaraNa karane para grAhya viSaya vyavasthita rUpa se grahaNa ho jAtA hai aura jarUrata par3ane para vaha kramaza: yAda prA sakatA hai| pichale patro kA vAcana cAlU rakhanA / ekAgratA tathA kalpanA ke vikAsa ko abhI vRddhigata karate rahoge to zIghra hI samagra vikAsa ho skegaa| magalAkAkSI dhI0 manana krama aura vyutkrama, aka, zabda, vAra, mahInA, vajana aura antara mApa ke dRSTA, avayaM kuTumba ke nAma, aitihAsika vyaktiyo kI smRti / -
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra ugaNIsavA~ vyutkrama kI sAdhanA priya bandhu / kama kI upayogitA sambandhI kucheka vivecana maiMne pichale patra me kiyA thaa| usame krama ke mahatva ko samajhAne kA prayatna kiyA thA, parantu gabda aura aGka hI adhikatara vyutkrama me sahabdha hote haiM aura unhe usI prakAra yAda rakhanA jarUrI hotA hai| jaise ki-'rAma sItA dono jagala me gaye / ' isame rA ke bAda ma, ma ke bAda sI, sI ke bAda tA, isa taraha sabhI akSara vyutkrama meM Aye hue hai| isI prakAra himAlaya pahADa jagat ke sabhI parvatoM me sabase bar3A hai|' isa vAkya me 23 akSara vyutkrama me a ye hue hai| sakhyAno me bhI vaise hI hai, jaise ki-8, 41, 75, 623 (ATha karoDa, ikatAlIsa lAkha, pacahattara hajAra nava sau teisa) / yaha sakhyA eka rAjya kI upaja batAtI hai| isalie isame se koI bhI aMka idhara-udhara kiyA jA sake aisA nahI hai| isalie krama se unhe yAda rakhanA jarUrI hai| aba tuma dekha sakate ho ki bAraha akSara yA taibIsa akSaroM ko yAda karane kI apekSA yaha kAma kaThina hai, kyoki ye zabda saralatA se yAda raha jAte hai, para aka saralatA se yAda nahIM raha skte| aisA hone kA kAraNa yaha hai ki zabda bhAvo kA anusatvAna karate hai, arthAt kisI prakAra kA vicAra yA kisI prakAra kA citra prastuta karate hai, jabaki aMka mAtra vizeSaNa rUpa hone se vaisA citra prastuta nahI kara skte| parantu pIche jo siddhAnta vatAyA gayA thA, usakA yadi hama upayoga kare to hamArA kArya sarala bana jAe / jaise ki
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 105 "pATha coroM ne eka grAma para AkramaNa kiyA, usa samaya sAta manuSyo ne unakA sAmanA kiyA, pA~ca vyakti bhAga gaye aura nava naSTa ho gye| zeSa me ve do ghor3o para sone, cAdI kI tIna boriyAM jitanA mAla uThA le gye| yaha vAkya eka bAra bA~cane yA sunane para hI yAda raha jAegA, kAraNa ki usame eka banAva rahA huA hai| aba usame vyavahRta zabdo ke AdhAra para tuma sakhyA bolo, to barAbara bola sakoge, jaise kipATha cora 8 cora zabda se cAya . L4 turanta yAda Aye eka gA~va sAta manuSyo ne sAmanA kiyA / 7 / ' ' pA~ca manuSya bhAga gaye nava naSTa ho gaye do ghoDe tIna boriyoM - isa prakAra 841, 75923 kI saMkhyA yAda AI jisame pichale cihna dete 8,41, 75, 623 kI saMkhyA barAbara bana jAtI hai| dUsarI eka yaha sakhyA, lo| jaise ki-15, 38, 42, 17, . 503 (pandraha araba, aDatIsa karor3a, biyAlIsa lAkha, sataraha hajAra, pAMca sau tIna / ) ___ isa sakhyA ko yadi tuma koI bhI bhAva yA kriyA ke sAtha samvandhita kara do to yAda raha jAegI jaise ki-eka paca tIna grAmoM kA nyAya karane baiThA, usame usane 84 puruSo aura 21 mahilAo ko gavAhI lI isa kArya me use kula sAta dina aura pA~ca ghaNTe lge| itanA hone para bhI anta me pariNAma zUnya pAyA kyoki usame jo tIna vAstavika aparAdhI the, ve to hAjira nahI hue the; yaha bAta tIna vAra bA~cane se yAda raha jAtI hai| usake AdhAra para pUrI sakhyA kramazaH yAda A jAtI hai / jaise ki
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 1 smaraNa kalA eka pA~ca tIna grAma caurAsI puruSa ikkIsa mahilAeM 0 0 Gwwws - sAta dina pAMca ghaNTA pariNAma zUnya tIna aparAdhI isa prakAra 15384217503 usame cihna dene para 15, 38, 42, 17, 503 kI saMkhyA barAbara bana jAtI hai| ava tIsarI saMkhyA lo52 164 4 1617031465 isa saMkhyA ko nimna prakAra se yAda rakhA jA sakatA haipAMca puruSa aura do mahilAeM sAtha me yAtrA kara rahe the| striyA~ solaha zRgAra sajI huI thii| unhe cAra cora sAmane mile / jinameM eka nayA thA aura eka sattara varSa kA bUDhA thaa| unhone hamalA kiyA tava tIna AdamI sAmane hue| eka strI ne bhI bahAdurI se sAmanA kiyaa| usakA pariNAma yaha huA ki cAro DAkU chakkA pajA kara gye| ava isa bAta ko yAda karo ki saba aMka barAvara yAda A jaayeNge| pAMca puruSa, do striyA~, solaha zrRMgAra 5, 2, 16 cAra cora 4, 4 eka nava eka sattara varSa kA 170 Kumra tIna puruSa sAmanA kiyaa| eka strI / cAra DAkU chakkA pajA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 107 isa taraha 52 16 44 16 170 314 65 banI / isa prakAra solaha ako kI sakhyA tuma sugamatA se yAda kara sakate ho| aba tumhAre kucheka mitro ke Teliphona nabara lo| ve bhI vyutkrama me hI grathita hote haiM / 1. ramaNalAla jAnI 28642 2. maNilAla sutariyA 45136 3. sI0 phaDake 30088 4 aradezara kaDAkA * 65421 yahA hareka vyakti kA nabara barAbara yAda rahe, vaisA karanA hai| usame nAma to tumhe yAda hai hI, aura TelIphona ke nabaro me pAMca hI praka haiM, yaha bAta bhI nizcita hai| isalie Age kI kriyA nimnokta karo(1) ramaNalAla jAnI _ramaNalAla jAnI ne pATha chatariyAM phAr3I, usakA bila biyAlisa rupaye aaye| ramaNalAla ke prAraMbha kA akSara aka me 2 jaisA hai| pATha kA artha hai, 8 chatariyoM kA " 6 biyAlIsa kA " 42 do, pATha aura biyAlIsa kA barAbara khyAla rahegA to chatarI me se chaha lenA yA chattIsa, yaha bhrama nahI rhegaa| TelIphona ke aka pAca hI hai| isalie usame eka aka to chaha hI hai / tuma ramaNalAla kI bAra-bAra chatarI phADane kI kalpanA karo aura hAtha me 42 ru kA bila hai, use paDhakara pAzcarya cakita ho rahA hai, isa prakAra kA usakA citra khIco, to jaba bhI ramaNalAla jAnI yAda AyegA, taba uparyukta bAta yAda mA jAegI, aura usase 28642 nabara barAbara yAda aaeNge| (2) maNilAla sutariyA maNilAla kAno se thoDA baharA hai / cAra pAca vAra kahe taba sunatA hai ! usase eka bAra to chattIsa bAra kahanA par3A thaa|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 3 smaraNa kalA yaha kalpanA Azcaryajanaka aura vicitra hai, isalie barAbara yAda raha jAegA / cAra-pAMca bAra ke 45 aura 1. bAra chattIsa daphe kahanA ' pddaa| eka bAra usakA 1 aura chattIsa daphe ke 36, isa taraha 45136 nabara hue| (3) sI. phaDake tIna akSara kA nAma aura TelIphona kA naMbara bhI tIna se zurU hotA hai| A~kha para kAlA cazmA aura dono hAthoM me AThaAne / isa kalpanA se yaha nabara yAda rakhanA sugama hai / mi. phaDake ke yAda Ate hI tIna (3) yAda aayeNge| kAlA cazmA do zUnyoM kI yAda dilA deMge aura hAtho me ATha-ATha Ano se do ATha kI sakhyA yAda AegI / yaha saba maname itanI zIghratA se saMbaddha hogA ki tumhe bhI khyAla nahI rahegA ki kisa prakAra yaha saba ghaTa gayA aura kaise yAda A gyaa| (4) aradezara kar3AkA paisaTha varSIya aradezara kAkA pahale cAra bAra bhojana karate, phira do bAra aura aba eka bAra khAnA khAne lage haiM / samakSa khaDA AdamI pUchatA hai kyo bAbA buDhApA adhika utara AyA kyA ? paisaTha varSa ke 65, cAra vAra ke 4, do bAra ke 2, eka bAra kA 1 / pichale tIna aka to Ave-Adhe hote cale gaye hai, isalie saralatA se yAda pA sakate hai| sirpha usa prakAra se eka bAra vicAra lenA apekSita hai| ako ko yAda karane ke lie eka dUsarA upAya bhI hai / vaha ko ko akSaro me parivartita karane kA hai| aka sava milakara 10 hai| ve isa prakAra hai-1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 8, 9, 0, / inhe aise akSaro me vadalanA cAhiye ki jo sAmAnya prakAra se bhASA me khUba vyavahRta hote ho to unake zabda bana sakate haiM aura isa taraha ve paddhati pUrvaka yAda raha sakate hai| mAno ki hamane unake lie nimnalikhita akSara taya kiye hai
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA , 101 za, Sa, sa ' ye pratinidhitva karane vAle akSara bhI tumhe raTane nahIM pdd'eNge| usake lie sirpha nimnokta eka pakti hI yAda rakhanI hogii| _ 'nArI gaja prema vaza hiMde' .. isakA artha samajha lo jisase ki yaha acchI taraha se yAda raha sake __ "nArI aura gaja prema se vaza hote haiM-hinda deza me" yaha artha samajhane ke bAda, eka, do yA tIna bAra isa pakti ko mana me bola lo jisase vaha susthira yAda raha sake / pakti kA artha nIce ke mutAbika vicAro1 nA - 2 : ' rI + < x i caegyi yeo 4 4 seo G 5:# to sun har . za, Sa, sa . . isa paddhati me Upara ke akSaro se artha vAle zabda banAne kI khAsa dakSatA honI cAhie jaise ki 11 na na nAnA, nAnI 18 na za nazA, nizA, nAza
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 smaraNa kalA ra ga raga, raga, roga 65 mapa mApa 78 vaza veza, vaza, vAsa 123 na ra ga nAragI japa matra-isa paddhati me tIna akSaroM se koI zabda baDA nahIM banAnA cAhie / isalie tIna akSaroM kA hI artha samajhanA caahie| 791 vaha na vAhana 202 rada ra rAMdera (sUrata ke pAsa kA eka gAva) ma sa ga mausI gIta gAtI hai (Upara kahe mutAbika prathama ke tIna akSara hI lene) 992 ha ra ra he hAra ! hAhAre hAya hAya re / (ya svara kI taraha kisI kA bhI pratinidhitva nahI karatA hai, kyo ki vaha ardha svara hai / ) 813 sana ga monA geru 479 ja va sa javAso 002 da da ra dAdAre ! dAdara, dAdaro, dIdIre / ina udAharaNo ko lakSya me rakhakara tuma dhyAna pUrvaka prayatna karoge, to vyutkrama ko sAdha sakoge aura sarala banA skoge| magalAkAkSI dhI0
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra bIsavIM aMka citra (1 se 30 taka) priya bandhu ! tumhArA patra milA / tumane isa dizA meM prayAsa kiyA hai-- yaha jAnakara Ananda huaa| isa patra me mai tumhe aMka-citroM ke viSaya me kahanA cAhatA huuN| tuma eka bAra 30 citra mana me banA lo, to phira cAhe jaise vyutkrama me likhI sakhyAye bhI yAda rakha skoge| bAda meM sakhyA 30 aka kI 60 aka kI yA 90 aMka kI ho to koI aDacana nhii| isaliye pahale 1, 2, 3, 4, 5 Adi kI 30 taka kI saMkhyA ke citra bnaao| ye citra "nArI gaja prema vaza hiMde" ke siddhAnta para hI bnaayo| isa siddhAnta ke AdhAra para citra banAne se ve svabhAvika rIti se hI yAda raha jAyeMge / isa citra racanA me a, A, i, I, u, U, e, ai, o, au, a tathA ya zabda racanA me sahAyatA prApti ke lie hI prayukta kiye jAya, isalie unakI aka me koI bhI kImata na samajhI jaae| 'ha' aura 'la' sAtha hone se la' ko 9 ke sthAna me upayoga karanA caahiye| aba jo citra banAeM ve aise hone cAhiye ki kalpanA me barAbara mA ske| krama niyama se bane nAma, kalpanA me rakhane ke citra 1 anna dhAnya kA Dhera 2 prArI baDI karota 3. Aga Aga kI lapaTeM 4. aja (bakarA) bakarA 5 apa (pAnI) pAnI kA pravAha 6 grAma Ama kA vRkSa
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 / smaraNa kalA 7. yava (eka prakAra kA dhAnya yavoM kA Dhera 8. sUA (totA) piMjare me totA 9. ullU sUne ghara me baiThA ullU 10. nandI (zakara kA vAhana balada 11. nAnA (mAtA ke pitA) . nAnA 12. nArI strI 13. naga (parvata) parvata 14. naujA (eka mevA) kAca ke pyAle me naujA 15. nappu 3 . . . . . . . nappu nAma kA naukara 16. nIma (eka vRkSa) .. . .. .. nIma 17 nAva samudra meM nAva 18. nazA naze me jhUmatA AdamI 19. nala pAnI kA nala 20 raddI pamtI 21. rana jagala 22. ruru (kastUrI mRga) - mRga 23. raga ragIna geMda 24. rojA musalamAno kA vrata parva sundara mora 26 rAma - rAma kI mUrti 27. ravi - sUrya 28 - rassI Dora 29 rAha rAstA 30. gadA (eka prakAra kA hathiyAra) . gadA ina citro ko dhAraNa ke lie pahale tuma apane mana me eka bar3e caurasa citra kI kalpanA kro| usakI hareka pakti me pAMca khAno kI kalpanA kro| aisI chaha paktiyo me 30 khAne (prakoSTha) baneMge / ve isa prakAra 25. pa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 113 | 26, 27 / 28 29 / 30 lambI pakti kI apekSA isa prakAra ke sayojana se vastuo kI smRti adhika saralatA va suspaSTatA se sabhava hai / __ 'ava ina khAno me tuma kramaza nimnalikhita vastuo kI kalpanA karo 4 vakarA 1 dhAnya kA dera 2 baDI karota 3 Aga kI lapaTeM 5 pAnI . kA pravAha 6 grAma kA vRkSa 7 yavo kA Dhera 8 piMjare - me totA 9 ullU 10 balada 13 parvata 14 pyAle me nojA - 15 nappu naukara nAnA 19 pAnI kA nala 20 raddI nIma nAva nazA 21 rana - jagala 22 ru ru mRga 23 ragIna geMda 24 rojA. 25 rUpa 26 rAma / 27 ravi . 28 rassI 29 rAstA 3. gadA ___ isa yatra me krama kI jagaha tumhe vastueM hI samajha lenI cAhie / aba sakhyA ko dhAraNa karane ke lie aka tathA vyajanoM ke bIca nimnalikhita saketa sayojita karane cAhie / / / - na, Na, ka, kha
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 smaraNa kalA Gme ra ra, Ta, Tha, Da, Dha, ga, dya ca, cha, ja, jha, pa, pha, va, bha, ma va, ta, tha za, Sa, sa ha, la 6. Dha, dha kucha-'a' Adi svara tathA ya ko choDakara ako ke itane pratinidhi lene kA kAraNa yaha hai ki zabda banAne me saralatA rahatI hai| isame samasta vyajana bAMTa lie gae hai, sivAya Ga aura Ja ke / ye vyajana bahuta upayoga me nahI Ate hai,isalie inhe nahIM liyA gyaa| aba jo sakhyA yAda rakhanI ho, usake tIna tIna ke khaNDa (TukaDe) banA kara unakI zabda racanA karo aura unhe pratyeka kramAka citra ke sAtha joDo, jisase ki ve barAbara yAda raha sake / udAharaNa ke taura para nimna sakhyA dhAraNa karanI hai| 120360592741652128426391252108 (30 aMka) to pahale isa sakhyA ke tIna tIna ke TukaDe karo / dasa Tukar3e hoge jaise ki 120 360 492 741 652 128 426 391 242 108 ine dasa TukaDo ke zabda vanAte jAo aura unakA sabandha kramAMka vAle khAne ke sAtha jor3ate jAgo jaise ki 120 = na ra da = nArada nArada to kutuhala priya hone se dhAnya ke Dhera para nAca rahe hai, aisA citra khaDA kro| 360 = ga ma dha = gomedha koI karota se gAya kA meSa (hatyA) kara rahA hai aura dayAlu loka usakA virodha kara rahe hai, aisA citra mana me khar3A kro|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 1115 ___ 592 = pha la ra - phulerA / phulerA jakzana para Aga kI lapaTe uTha rahI haiN| 741 = va ja na = bakare para khUba vajana bharA huA hai| bakare para vajana se bharI huI thailI rakhI huI hai| __ 652 % bapha ra = baphArA itanA adhika diyA gayA ki usase pAnI ke rele cala paDe / pAnI kA relA yaha baphArA kA pariNAma hai| yahAM tuma kucha minaTa Thahara kara nIce ke mutAbika vicAra kara lo| dhAnya kA Dhara-nArada, karota-gomegha, Aga phulerA, bakarA-vajana, pAnI-baphArA ina zabdoM ko phira eka bAra mana me sthira kro| bAda me Age baDho / 128 na ra sa-nIrasa = grAma kI Rtu bIta gaI isalie zrAma bekAra ho gaye hai| 426 ca ra ma-yavo ke chAbaDe meM carama (kIDe) par3a gaye haiN| 361 ga la na = galanA = piMjarA galane se pAnI chAnane ke kapaDe se DhakA huA hai| 252 ra pa Ta = ullU apane ghosale me rapaTa kara gira paDA hai / 108 na da za-nadIza zakara bhagavAna nadI (baila) para baiThe hai| yahA~ phira pA~co citro para nimnokta vicAra kro| zrAma - nIrasa, yava-carama, piMjarA-galanA, ullU-rapaTa, nadI-nadIza / inhe mana me barAbara sthira kro| tumhAre mana me kramAka to nizcita hai hii| isaliye unakA vicAra karate hI samasta zabda kramaza yAda A jAyege / 1. anna kA Dhara-nArada nAcate hai-nArada-narada-120 2 karota-usase gomedha ho rahA hai-gomedha-ga ma dha 360 3 Aga ko lapaTeM phulerA para-phulerA-phala ra-592 4. bakarA vajana se daba rahA hai vajana-741 5. pAnI-baphAro-ba pha ra-652 6. prAma-nIrasa-nIrasa-na ra sa-128 7. yavoM kA chAbaDA-kITa-carama-ca ra ma-426
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 1 smaraNa kalA 8. pijarA-galanA-galanA-ga la na-391 6. ullU-rapaTakara - rapaTa - ra pa Ta-252 10. nadI-nadIza-na da za-108 aba vaha sakhyA tuma kramazaH bola sakoge / 120, 360, 562, 741, 652, 128, 426, 361, 252, 108 / iname jo cAho vaha TukaDA tuma yAda kara sakate ho jaise kipA~cavA~ TukaDA to pAnI baphArA-652 / navama khaDa-ullU-rapaTa252 / dUsarA TukaDA to karota gomegha-gamadha 360 / isa sakhyA-samaha se jo bhI aGka batAne kA ho, tuma eka dama zIghratA se batA skoge| jaise ki 27 aGka to nauva TukaDe kA antima prk| nauvA TukaDA rapaTa-ra pa Ta - 252 / isaliye 27 vA~ aMka 2, 14 vA~ aGka to pA~cavA~ TukaDA, dUsarA angk| pA~cavA~ Tukar3A baphArA usakA dUsarA-pha- 5 / / aba eka 45 aDDoM ki sakhyA lo| 462, 386, 170, 248 635, 762, 356, 876, 007, 543, 210, 667, 124, 886, 125 / pahale isa sakhyA ke tIna tIna TukaDe karo aura hareka ke nIce krama likho / eka pakti me pA~ca TukaDo se jyAdA mata likho| 462 386 170 248 635 762 356 876 007 543 210 667 124886 125 , 11 12 13 14 15 / pahalA Tukar3A-462 = ja va ra-anna kA Dhara bahuta javara / dUsarA " ---386 gasala = gauzAlA karota liye hue koI AdamI gauzAlA kI tarapha pA rahA hai| tIsarA " -170 kavada = kovida Aga kI lapaTo se dUra khar3A hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA, 117 cauthA TukaDA-248 rajaza = rAjazrI bakare para savAra hai| pAMcavA TukaDA-635 hagapa = hIMgapeTI, hIgapeTo pAnI ke pravAha meM paDI hai| anna kA Dhera - jabara,, karAta-gauzAlA, grAma kI lapaTeM-kovida, bakarA-rAjazrI, pAnI hIgapeTI chaThA " -762 tamara-tipira grAma kA vRkSa mahare timira meM hai| sAtavA~ " -356 gaphala-gAphila yatroM ko bikhera rahA hai| AThavA~ " ~876 satama-sitama, sUve para koI sitama nahIM DhahAtA nauvAM " -007 dadhava = dUdha vAlA ullU ne dUdha vAle kA apa zakuna kara diyaa| dasavA~ " -543 pacaga = pacAMga-pacAga para baila kA citra hai| ina citroM me hareka 'pAca citro ke bAda thor3I dera Thahara kara unhe vyavasthita karane se mata cUkanA / grAma-timira, yavoM kA chAbaDA-gAphila, sUpA-sitama, ullU-dUdha vAlA, ndii-pcog| isa samaya yaha samagra citra paripUrNa rUpa se khaDA karanA cAhiye jisase ki smRti paripakva bana sake / aba Age baDho . gyArahavAM " -210 ra na da = rA nadI nAnA ke ghara me rA--- lakSmI ko nadI baha rahI hai| bArahavAM " - 697 ma ha va = mahAvIra nAriyA~ mahAvIra ko vandana karatI hai| terahavA " -124 ka ra ja = karjA to parvata jitanA ho gayA hai| caudahavA " ~686 sa sa la = suzIlA-noje khA rahI hai| pandrahavA ' - 125 na ra pa = narapati rAjA se nappU naukara AzI ___ barbAda le rahA hai| nAnA-rA-nadI, nArI mahAvIra, parvata-karjA, naujAsuzIlA, naukara-narapati / /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 / smaraNa kalA iname jina citro kI kalpanA barAbara nahI huI ho, unheM yAda karane meM muzkila hogI; isalie kalpanA joradAra karanI cAhie joradAra kalpanA turanta hI tAjI ho jaayegii| aba kramazaH Tukar3o para cintana karo, 45 aGka kI sakhyA barAbara yAda A jaaegii| isa rIti se ako para zabda taiyAra karane kA abhyAsa Age baDhegA aura kalpanA citra barAbara banate jaaeNge| usa AdhAra para bahuta baDI 60 a ko kI aura 60 aMko kI saMkhyA bhI yAda kI jA sakegI aura usase bhI baDI saMkhyA yAda rakhanI ho to aka citra 100 taka taiyAra karane cAhie, jisase 300 aMka kI rakama bhI yAda rakhI jA skegii| saMkhyA kI taraha zabda bhI aka citro ke sahAre yAda rakhe jA sakate hai, parantu unakA vizeSa varNana aba bAda ke patro me kruuNgaa| maiM mAnatA hU~ ki bRhata sakhyA kI dhAraNA ke lie yaha paddhati tumhe bahuta uttama lgegii| magalAkAMkSI dhI0 manana __ 'nArI gaja prema vaza hinde', tIsa kramAMka citra, unhe banAne kI rIti, hareka khAne me eka kramAka-citra kI sthApanA / vyajano kA aMka kI dRSTi se pUrNa vargIkaraNa, unake AdhAra para zabda nirmANa 30 aka aura 45 aka kI rakama yAda rakhane ke udAharaNa /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra ikkIsavA~ vizeSa aGka citra (31-100 ) gora U . priya bandhu / 31 se 100 taka ke aka citra eka sAtha bheja rahA hU~ unhe barAbara samajha lenaa| 31 gonI (sone kA sikkA) 32 - (eka jAti kA brAhmaNa) gagA 34 gaja (hAthI) gopa (gvAlA) grAma govo (eka khetihara kA nAma) ghAsa guhA (guphA) jardA jana jara (AbhUSaNa) jAdU (jAdUgara) jaja japa jAma (pyAlA) java (eka prakAra kA anna) jozI (varSA kA pAnI) pAda pAna (pattA) 47 Ys jala (para)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 / smaraNa kalA 53 . 54 pArA phAga pajA papa premI pAvA pAsA (hAtha kA) (pAnI nikAlane kA) (mahAvIra kA nirvANa-sthala) 58 phala (dUkAna me phala) M madya mAna * maru mUga mm (mApa) (registAna) (bartana me bhare hue) (pairo me pahanane ke) (aparAdhI ke chuTakAre kA citra) 8 6 9 (uDada) 5 maujA mAphI mAmA sAvA bhASa mAlI vAdI vINA vAra kAdha vAjA 0 70 (vivAda me baiThA paDita) (prahAra) 74 75 vApI (vAvaDI) - to 78 vInA vAva vaza vAla sAdhu 9 sonA zeya IS SUIS sAga seja (vanaspati (palaga)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 1 121 'sA~pa soma (candra) seva zIzA zAla (eka dhAtu) (eka kapar3A) hinda 68 hAni (hAni se khinna manuSya) hAra (gale me pahanane kA gahanA) leMghA lAja (ghUghaTa) 65 - lopa (ullaghana) lAmA / (bauddha bhikSu) 67 havA lAza . 99 hala . 100 nadI ghara (samudra) ___ ina citro ko tumhe cAra khaNDa me vibhakta karanA hai| jaise ki prathama khaNDa me 1 se 25 taka, dUsare khaNDa me 26 se 50, tIsare khaNDa meM 51 se, 75 aura cauthe khaNDa me 76 se 100 taka aura una pratyeka khaNDa ke pAMca-pAca vibhAga banAkara kalpanA se sayukta kreN| jisase yAda rakhane me bahuta saralatA hogii| yojanA bhI saralatA me khUba sahAyatA karatI hai / nIce ke citro se unakA bhAva spaSTa hogaa| khaNDa pahalA khaNDa dUsarA -
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 smaraNa kalA khaNDa tIsarA khaNDa cauthA 100 aba yadi ye 100 citra barAbara yAda hoge to inake dvArA cAhe jaisI vyutkrama sthita vastupro ko bhI vyavasthita rUpa se dhAraNa kara skoge| jaise ki tumane 10 vastueM dekhI, 10 ke nAma sune, 10 sakhyA ke Tukar3e sune aura 10 vastupro kA sparza kiyA, to 1 se 10 taka ke citra dRSTa vastuoM ke lie, 11 se 20 taka ke citra sune nAmo ke lie 21 se 30 taka citra saMkhyA ke lie, 31 se 40 taka ke citra spRSTa vastuyo ke lie kAma A jaaeNge| (1) mAmo ki dRSTa 10 vastue~ nimnokta hai-- Tebula, camaca, pUtalI, pyAlA, khilaunA, thAlI, phAnUsa, lAThI, pATa, khATa / to unhe nIce ke krama se joddo| 1. dhAnya kA Dhera-Tebula-dhAnya ke Dhera ke pAsa se Tevula uThA dI gaI hai| 2. karota-camaca-do camaMcoM kI chApavAlI karota paDI hai| 3. Aga kI lptte-puutlii| Aga kI lapaTo se pUtalI pighala 4. bakarA-pyAlA-bakarA pyAle meM pAnI pI rahA hai| 5. pAnI kA pravAha-khilaunA-pAnI ke pravAha me khilaune taira 6 Ama--thAlI-thAlI meM pAma rakhe huye hai| 7. yavo kA chAvaDI-phAnUsa-yavo ke chAvaDe para phAnUsa rakhA huyA hai|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA, 123 8. sUyA-lAThI-sUA lAThI para sUve kA citra hai| 6. ullU-pATa-ullU ghoMsale se pATa para A baiThA hai| 10. nadI-khATa-nadItUphAnI banA aura usane khATa ko ulaTa ddaalaa| (2) aba sune hue 10 nAmaahamadAbAda, camana lAla, catura bhAI, gokaladAsa, bagavAr3A, ilorA, Ananda, manuSya, bhaisa, rojh| - inakA sambandha 11 se Age joDe, jaise ki11' nAnA-ahamadAbAda-mere nAnA ahamadAbAda gaye hai aura ahamadAbAda hI rahege, kyoki unheM vahA~ bahuta aAnanda AtA hai| . 12. nArI-camanalAla-isa nArI ke pati kA nAma camanalAla hai / nArI bhI AnandI hai aura camanalAla to nAma ke anurUpa hI guNavAlA hai| 13 naga-caturabhAI-parvata para kauna caDha rahA hai ? catura bhAI ! catura bhAI parvata para car3ha rahe hai| para vahA~ unakI caturAI calane kI nahI / 14. naujA-gokula dAsa-pracaNDa bhIr3a me gokuladAsa hare naujo kA thailA lekara cala rahA thaa| 15 nappu-bagavADA-nappu bagavADe kA hai isalie kAma bhI bigaDane kA hai| 16 nIma-ilorA-ilorA kI yAtrA me nIma ke vRkSa bahuta dekhe / 17 nAva-pAnanda-nAva kI yAtrA me khUba Ananda prAtA hai / 18. nazA-manuSya-nazA karane vAle manuSya manuSyatA se bahuta dUra ho jAte hai| 19 nala-bhaisa-nala ke nIce bhaisa paDI hai, Upara pAnI gira rahA hai| 20. raddI-rojha-jAnavaroM me rojha raddI hotA hai kyoki usame samajha bahuta kama hotI hai / (3) 10 sakhyA ke khaNDa, unheM 21 se 30 taka joDanA cAhie, unake udAharaNa Upara ke mutAbika samajha lene cAhie /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 1 smaraNa kalA (4) spRSTa vastuoM me kisakA sparza huA yaha sparza ke samaya meM hI samajha lenA caahie| phira to ve bhI 1 se 10 taka kI vastupro ke samAna eka prakAra kI vastueM hI hai| isalie usI rIti se hI citroM ke sAtha sayojita karanA caahie| kisI bhI prakAra ke vyutkrama ko siddha karane meM ina citro kA upayoga ho sakatA hai| tuma svaya ina sAdhano kA buddhipUrvaka upayoga krnaa| magalAkAkSI dhI0 - manana 31 se 100 taka aMka ke citra, citro kA nirmANa, unake dvArA pRthak-pRthak viSayo ko kaise yAda rakhanA unako samajha /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' patra bAIsavA~ bhAva bandhana priya bandhu ! sAmAnyatayA yaha bAta phailAI huI hai ki sakhyAeM to koI bhI tarakIba se yAda raha sakatI hai / para sarvatobhadra yaMtra jaisA aTapaTA sakhyA-sayojana yAda kaise rahe ? isalie usI sambandha me spaSTatA karanA cAhatA hUM ki yadi buddhi ko ajamAyA jAya aura smRti me bhAva jamAyA jAya to smRti isa kArya meM pIche kabhI nahIM httegii| yaha tathya eka-do udAharaNo se parakhA jA sakatA hai| pahale to sarvatobhadra yantra kyA hai ? yaha samajha leM / eka corasa khAne ke samAna vibhAga banAe jA rAke, jaise ki-343=9, 444=16, 545%=25, 646= 36, 747-49, 848-64 prAdi aura usa hara eka bhAga me aisI saMkhyA bharI jAe ki jisakA khaDA/pADA aura TeDA-meDA jaise bhI joDa kiyA jAe yoga samAna hI Ae, use sarvatobhadra yantra kahA jAtA hai| agrejI me ise "mejika skveyara" kahate hai aura sAmAnya loka use jantara (yantra) ke nAma se pahacAnate hai| udAharaNa ke taura para nIce diye hue yantra 15, 27 aura 45 ke nava khAno ke sarvatobhadra yantra hai15 (pandraha) kA 27 (sattAIsa) kA 45 (paitAlIsa) kA | 4 | 9 | 2 |15| 8 | 13 | 6 27/ 14 | 16 | 12 45 15 15 15 15 27 27 27 27 45 45 45 45 aise yantra saikaDo, hajAro balki asaMkhya vana sakate haiM, para unakI racanA kisa siddhAnta para hotI hai, yaha prathama jAna lenA Avazyaka hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 1 smaraNa kalA koI bhI kuzala nirIkSaka ina tIna yantroM kA nirIkSaNa kara eka bAta turanta samajha sakegA ki jitanI saMkhyA kA yantra hai, usakA tIsarA bhAga barAbara madhyama me nikSipta hai aura usake Asa-pAsa (bagala) kI sa khyA me do kama aura do adhika vAlI sa khyA hai / jaise ki- . . [15] [27] [45] 3 57 7911 13 15 17 Upara se prathama aura tIsarI pakti meM bhI koI yukti-pUrNa sa yojana honA cAhiye / aisA anumAna hotA hai aura gaharAI se tapAsa karate hue usame bhI aisA hI sayojana jJAta hotA hai ki pahalI sa khyA madhyama sakhyA se tIna adhika dUsarI -sa khyA cAra kama aura tIsarI sa khyA eka jyAdA hotI hai| jaise ki[15] [27] [45] 81 6 125 10 10 11 16 tathA antima pakti me eka kama cAra adhika aura tIna krama sa khyA hotI hai| .15 27 45 492 . 8 13-6-- - 14 19 12 isa sayojana me vibhakta - sakhyA ko madhyama rakhakara bagala me sa khyA kama vesI kI huI hai jaise ki pra a-4 zra+3 ? a--2 -a +- +2 +- +k! inakA pUrNa samIkaraNa nimnokta banatA hai
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA, 127 zra+3 -40 +1 ... | a +2 pra-1... a+4 a-3- / ... isa samIkaraNa ke abhyAsa se yaha nizcita kara lenA cAhiye ki kama se kama koI bhI saMkhyA yAda rahe to avaziSTa saMkhyA apane Apa yAda A jAe / isalie usa dizA me prayatna karanA caahiye| isameM mukhya hone se bicalI saMkhyA ko to yAda rakhanA hI caahie| aura phira koI bhI eka tarapha kI sakhyA yAda rahe to bAkI kI sakhyA apane Apa yAda A jAe, jaise ki- . ma+3 -4. a+1 ., to a+3 a+3 a. a+3 zra-1 . +4 barAbara pra+3 : +1 . pra+4 4-3 aura a+3 isalie a-2 -1 , tathA __ -3 isalie a+2 a+1 isa prakAra Upara kI pakti aura vicalI sakhyA yAda rahane para bAkI kI samasta sa khyA yAda A jAtI hai, parantu Upara kI sa khyA me se bhI abhI bicalo sakhyA ghaTa sake aisA hai, kyo ki
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 smaraNa kalA a+3. a+ 1 dono tarapha ho to bicalI saMkhyA a-4 hone kI hI hai, isalie yathArtha me tIna sa khyA yAda rakhane kI hai| do Upara ke choro kI aura eka madhya kii| usake sAtha yaha yAda rakhanA bhI jarUrI hai ki kula sa khyA kA eka bhAga hI ya hai aura usake sAtha hI maba saMkhyAe~ ghaTAne kI hai| aba yaha vastu kisa prakAra yAda rakhanI, usake lie buddhi dauDAne kI AvazyakatA hai / tuma isa dizA me prayatna karake dekho| maiMne svaya isa samasta samIkaraNa ko yAda rakhane ke lie nimnokta eka dohA banAyA hai pUrNa cahai jo bhadrA tU haripada bhaja haraThAma ___ suna hRdaya samatA dharI karNe gAna tamAma tuma kahoge ki isame to adhyAtma kI bAta hai| 'yadi pUrNa kalyANa cAhate ho to hara sthAna me. haricaraNa kA bhajana kara aura hRdaya me samatA dhAraNa kara sa sAra me cala rahe sarva prakAra ke gAna kAno se sunlo| bAta kharI hai| para usake sAtha usame Upara kA samasta samIkaraNa samAyA huA hai, vaha isa prakAra hai pUrNa arthAt nava aura bhadra arthAt sarvatobhadra yatra / yadi tumhe nava kA sarvatobhadra yatra banAnA ho, to hara ThAma arthAt usake hareka khAne me haripada kI bhajanA kara hari arthAt viSNu aura pada arthAt pair| viSNu ke tIna paira mAne jAte hai| isa kAraNa unakA eka pada kula saMkhyA kA bhAga hai| isalie tuma saba jagaha pahale 3 likho aura hamane a sa jJA dI hai, isalie hara khAne me a likha DAlo jaise ki a a zra a a a a a a ava hRdaya me samatA sthApita karanI hai arthAt bicalI sa khyA me kucha bhI parivartana nahIM karanA aura karNa arthAt konoM ke khAno - isa prakAra gAna arthAta 3 aura 1 (ga=3, na=1) kI sthApanA karanI hai| basa, samasta samIkaraNa kA sAra isame barAvara zrA jAtA hai / yaha dohA saralatA se yAda raha jAe aisA hai / kyo ki usame eka prakAra kA bhAva sa lagnatA se gu thA huyA hai| bhAva prativanvita kiyA hugrA hai|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 129 isa dohe ke AdhAra para tuma cAho jitanI bar3I se baDI sa khyA kA yatra bhI banA sakate ho| jaise ki 15624 kA yatra banAnA hai, to pahale isake tIna bhAga karo 5208 yaha usakA tIsarA bhAga hai, arthAt a 5208 kone ke khAno me 3 aura eka akita karanA hai| arthAt pahale khAne me - 3 + 5209 isa prakAra sa khyA likhI jaayegii| aba sAmane ghaTatI huI sakhyA eka ke bAda eka likhate jAgo jaise ki 5211 5209 5208 5207 5205 aba cAra khAne khAnI rahe, uname hareka kI do-do sa khyAyeM tumhAre pAsa hai, usase ghaTatI saMkhyA ko bhI pUrI kara skoge| jaise ki 5211 5204 5209 52065208 5210 5207 5212 5205 aba solaha khAno ke sarvatobhadra yatra kA nirmANa karo [48] 9 16 2 7 16 23 2 7 6 3 13 12 6 3 20 19 15 10 8 1 22 17 8 1 4 5 11 14 4 5 18 21 isa yatra kA nirIkSaNa ( tarIkA ) isa prakAra batAyA gayA hai ki isa yatra ke samudAya me kisI me bhI usake yoga kI : kI apekSA adhika rAkhyA nahI hotI hai| dUsare isame hareka pakti me nava kA cokka sI vargIkaraNa pRthaka-pRthaka prakAra se rAyojita hai jaise ki (344
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 / smaraNa kalI rmrut tIsare cautIsa ke yatra me prathama khAne kI apekSA dUsare khAne me 7 kI saMkhyA adhika hai aura ar3atAlIsa ke yatra me bhI prathama khAne kI apekSA dUsare khAne me 7 kI saMkhyA jyAdA hai| cautIsa ke sAtaveM khAne kI apekSA pAThave me 1 sakhyA kama, nauve kI apekSA dasave me pA~ca kama aura pandrahave kI apekSA solahave khAne me 3 adhika hai to aDatAlIsa ke yatra me bhI vaise hI vesI-kama hai arthAt uname eka paripUrNa niyama hai yaha nizcita hai| isa sakhyA kA sambandha vibhakta yogavAlI saMkhyA ke sAtha hai isalie use (AdhA) 3 karake usake sAtha ghaTAeM jaise ki 34 AdhA 17 aura 48 AdhA 24 = 1 = a to a-8 -pra-1 a-4 a-5 a-2 -a-7 a-6 a-3 dono yatro me yaha samIkaraNa samAna hI hone se yaha unakA mUla hai-yaha nizcita hai / yaha vargIkaraNa bhI nava ke siddhAnta para yojita hai / a ko ke yoga me 9 hue hai aura AdhI do sakhyA se bhI sakhyA 9 huI / isalie AdhI saMkhyA bana skii| aba 1 se 6 taka kI do sakhyA kA yoga 9 lAnA ho to vaha cAra prakAra se hI prA sakatI hai-1+8, 2+7, 3-+6, 4+5,= athavA dUsarI prakAra se kare to 8+1, 7+2, 6+3, 5+4 / / ava yaha samagra samIkaraNa kaise yAda rahe yaha dekhanA / pahale isa yatra me do prakAra kI sakhyA hai eka to mUla saMkhyA kI AdhI aura dUsare me mAtra aka / inhe hama anukrama se hai aura sa kI sajJA dete hai| isalie isa yatra me ha aura sa nimnokta prakAra se sayojita hai ho to not te ho ___hoother
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 131 arthAt ha aura sa yugala rUpa meM hI Aye haiN| jo ekAntara sayojita hai / usa hareka yugala kA yoga nava hotA hai| isalie uname se eka-eka saMkhyA yAda ho to dUsarI sakhyA apane Apa yAda A jAtI hai| jaise kia-8 to a-1 a-4 to a-5 a-2 - to a-7 a-6 to pra-3 usI prakAra 2 to 7 w EENE 9 mro is 4 to 5 yaha paripUrNa samIkaraNa nimnokta dohe me samAyA huA hai| . hasa yugala ekAnta me karatA pUraNa prIta / saravara moz2A jhUlatA, rAsa jamAvaTa rIta / / "ha aura sa ke yugala ko ekAnta me le jAnA hai uname hareka kA yoga pUrNa arthAt nau honA cAhie / ha kA yoga kama honA cAhie, kAraNa ki sakhyA kA yoga adhika batAtA hai / isalie sara arthAt 82 mojA arthAt 64, rAsa arthAt 28 aura jamA arthAt 46 pakti vAra sthApita kiye hai, jisase koI gar3abar3a na ho / aba dohe ke mutAbika samIkaraNa kI racanA dekho ha ha sa sa sa sa ha ha haMsa yugala ekAnta me how sa sa ha ha ha (sa) hasa (2) sa sa (mo) sa ha (jA) ha ha (rA) ha sa (sa) sa sa (ja) sa ha (mA) ha saravara mojA rAsa jamAvaTa
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 smaraNa kalA ha-8 ha sa-6 sa haiM-2 ha sa-4 sa isakA artha sa-8 sa ha -4 ha sa-8 sa ha-6 hai aba ve ho h karatA pUraNa prIta isIlie hcho eka choTA sA dohA kitanA bhAva, kitanI samajha, yAda rakhane me 5. sahAyaka hai, vaha isase samajhA jA sakatA hai| isI rIti se alaga-alaga sau saMkhyA kA sAra bhI bhAva-bandhana se yAda rakhA jA sakatA hai / usake lie paca ghAta kA mUla nikAlane kA dRSTAnta samajhane yogya hai| nimnokta saMkhyA pacadhAta hai 161051 4172301 90224199 Upara likhita hareka sakhyA eka eka sakhyA ko hI pAMca bAra guragana karane para niSpanna huI hai| kyA sakhyA honI cAhie arthAt isakA mUla kyA hai ? 161051 kA mUla 11 hai, isalie ki vaha 114 114 114 114 11 kA pariNAma hai| 417301 kA mUla 21 hai, isalie ki vaha 214214214 214 21 kA pariNAma hai|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 133 90224199 kA mUla 39 hai. isalie ki vaha 394 394 39439 4 39 kA pariNAma hai| - X X X X X xxx X X __isa prakAra 100 taka kI sakhyA kA mUla mAtra sakhyA sunakara batAyA jA sakatA hai| to vaha kaise bana sake ? usake lie pahale to 1 se 100 taka kA guNAkAra karake dakhe ki usame kyA siddhAnta chipA huA hai ? ve sakhyAeM nimnalikhita hai / 1x1x1x141 =1 2x2x2x2x2 =32 343434343 =243 444444444 -1024 / 545454545 =3125 6x6.464646 -7776 747474747 =16807 8xcxcxcxc = 32769 949494949 =59049 10x104 10x10x10 =100000 itane guNAkAro kA nirIkSaNa yaha vyakta karatA hai ki jo a ka guNAkAra ke mUla me AtA hai vahI aGka isakA mUla hotA hai, parantu 11.21 31-12 22-32 Adi me anta kA aka 1-2 hone para bhI pUrva kA a ka pRthaka-pRthak hotA hai, isalie pUrva ke ako kA nirNaya karane ke lie koI dUsarA tarIkA khojanA caahie| usake lie nimnokta sakhyA dekho 11411411X11411 = 161051 (chaha aka) 12412412412412 =248832 13413413413413 = 396643 14414414414414 =517824 15415X15X15415 =759375 16416416416416 1 = 1048576 (sAta aka) 17X17X17X17X17 =1220957 18X18418418418 -1889568 19X19X19419X19 =247619 9
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 / smaraNa kalA 20420420X20420 -3200000 21421421421421 = 4172301 22422422422422 =5153632 23423423423423 = 6436243 24424424424424 = 7962624 25425425425425 - 9765625 26426426426426 =11881576 (ATha aka) 27X27X27X27427 -14138907 28428428428428 = 17210368 29429X29X29X29 = 20511149 30430430430430 -24300000 31431431431431 = 28629151 32432432432432 = 33554432 33X33X33X33X33 -39135393 34434434434434 - 45435424 35435435435435 -52521875 3636X36X36X36 = 60466176 37X37X37X37X37 -69343957 38438X38X38438 -79135168 39X39439439439 90224199 40x40X40X40X40 -102400000 (nau aka) yahA~ taka kA nirIkSaNa yaha spaSTa karatA hai ki ina sakhyAno ko yAda rakhane ke lie, ve kitane ako kI hai, yaha bAta vizeSa mahattva kI hai| usake anta kI sakhyA to samajhI jA sake aisI hai parantu dazaka kA parivartana kaba hotA hai ? yaha jAnane yogya hai / usakA isa rIti se vibhAga karane para patA laga sakatA hai| uname bhI jina saMkhyAno me sakhyA ke a ko kI vRddhi hotI ho utanI hI yAda rakhane kI jarUrata hai / ve sakhyA nimnokta haiM 41441441441441 = 115856201 (nava aka) 42442442442442 43443443443443 44448X48xx44 = // //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA , 135 45445445445445 - - 46446446446446 47X47447X47X47 48X48X48X48X48 49X49X49X49X49 -282475249 (nava aka) 50X50X50450450 -312500000 60460460460460 -777600000 64X64X64X64464 - 1073741724 (dasa aka) 70X70X70X70X70 -1680700000 80X80X80X80X80 | = 3276800000 90X90X90X90X90 = 5904900000 100X100X100X100X100 -10000000000 (gyAraha aka) isakA sAra yaha hai ki1 pA~ca aMka kI saMkhyA taka anta me pAyA huaA aka hI paMcadhAta kA mUla hai| 2 chaha aka kI kisI bhI sakhyA meM pUrva me eka hotA hai| 3 sAta aka kI sakhyA ke anta me 6 se 9 taka kI sakhyA me pUrva me 1 hai, aura 0 se 5 taka kI sakhyA me 2 hai| 4 ATha a ka ko sakhyA me mAtra anta ko sakhyA kI ginatI se vibhAga ho jAe vaisA nahI haiM, kyo ki isame sakhyAeM adhika hai| jisase isa prakAra ko sakhyAeM do-do bAra pAtI hai / jaise ki 11881576 aura 60466176 14348607 aura 663436 17 Adi isalie inakA vargIkaraNa pUrva ke ako dvArA karanA cAhiye / pUrva ke a ko me se do aka isa kArya ke lie paryApta hai| usa rIti se 11 se 20 taka ko sakhyA me Age 2 a kita hote hai aura 24 ko lekara bAda kI sakhyA me 3 ya kita hote hai / 5 nava a ka kI saMkhyA me bhI isI bhA~ti vargIkaraNa karate hue 10 se 28 taka kI saMkhyA ke pUrva me 4 hai, 30 se 76 taka kI sakhyA ke pUrva me 5 hote haiM aura 77 se 16 taka kI saMkhyA ke Age 6 hote hai|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 smaraNa kalA 6 10 a ka kI saMkhyA meM bhI isI taraha vargIkaraNa karate hue 10 se 15 taka kI saMkhyA me 6, 16 se 31 taka kI sakhyA me 7, 32 se 58 taka kI sakhyA me 8 aura 56 se 66 taka kI sakhyA me 6 hote hai| 7 gyAraha a ka kI sakhyA me kevala 100 kI sakhyA hI hai / isa samasta vargIkaraNa ko nimnokta paktiyo ke AdhAra para yAda rakhA hai paca ghAta na pakaDo pUcha, ripu ne aAgala eka mUcha; vArane ante kotuka thAya, eka mahAdvIpa ve thaI jAya / siddhi nAnI rAdhA be, bAkI nI to traNa zraNa che, nidhi ye cAra pA~ca ne OM rAza thI vImo bAdhyo jo, dinapAlo cha thI nava cha, nappu gInI pAza thI le| aura inakA bho sAra rUpa eka hI dohA hai ripu mUcha bAra dIvo ane siddhi rAdhA eka / ___ bA~dhyo bImo rAza thI nappu jugArI cheka / isake sAra kA kalpanA citra mana me isa prakAra khIcanA hai / bImA kampanI ke ripu aura napyu nAmaka do naukara ravivAra kI rAtri me dIpaka jalAkara Aphisa me juA khela rahe haiN| yaha dRzya rAdhA nAma kI nanhI vAlikA dekha rahI hai| itane me pulisa pAkara unhe pakaDa letI haiM, aura pacanAmA ke lie vayAna lene lagatI hai| ___ isa citra me pacanAmA pacaghAta kI yAda dilAtA hai / isalie ki isa citra kA sambandha pacaghAta ke sAtha hai uname ripu, vAra, dvIpa nanho gadhA, bImA kI prAphisa, vImA aura nappu juvArI, ye mukhya viSaya hai, jo anukrama se 6, 7, 8, 6, aura 10 kI sakhyA kA smaraNa karate hai ye nAma yAda Ate hI 'pacaghAta kI pakar3o' meM paktiyA~ bhI varAvara yAda AtI haiN| isa sAdhana se 1 se 100 taka kI pacaghAta kI saMkhyA kA mUla 30 saikiNDa eka ? minaTa ke andara batAyA jA sakatA hai jaise ki 16807 kA pacaghAta mUla kyA hai ? 71 kyoki sakhyA pA~ca aka kI hai aura pAMca aka vAlI sakhyA kA antima aka hI grahaNa karanA hai|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA hai 137 2476166 kA pacaghAta kA mUla kyA hai ? 16 kAraNa ki a ka sAta hai, isalie vAra sakhyA hai| vAra ke anta me kautuka hotA hai| isalie (mahA) 6 se 6 taka Age 1 hotA hai aura (dvIpa) 0 se 5 taka Age 2 hote hai| isalie yahA~ Age eka honA cAhiye / pIche kA aka nizcita ha hI hai| isalie uttara 16 huaa| 28626151 kA pacaghAta kA mUla kyA hai ? 31 / kyo ki saMkhyA ATha aka kI hai, isalie siddhi varga kI hai| uname rAdhA arthAt 11 se 20 taka kI sakhyA ke pUrva me 2 hai aura bAkI kI sakhyA me 3 hai| isalie pUrva kA aka 3 pIche nizcita 1 ve dono mila kara 31 hue| 66343657 kA pacaghAta mala kyA hai ? 37 / sakhyA pATha aka kI hai, isalie siddhi varga kI hai, uname Age 2 aka 20 se adhika haiM, isalie Age 3 aura pIche kA a ka 7 kula 37 / __ 205662676 kA pacaghAta mUla kyA hai ? 46, kyo ki sakhyA nava aka hI hai arthAt vidhi varga kI hai| uname rAzi se arthAta 28 se Age kI sakhyA 4 hai / 28 vImA taka kI arthAt 76 taka kI saMkhyA 5 hai 'aura bAda kI 6 hai / yaha Age kI saMkhyA 20 hai / isalie 4 aura pIche ke 6 milakara 46 huii| 1634617632 kA pacaghAta mUla kyA hai ? uttara 72 / kyo ki saMkhyA 10 aka kI hai| isalie dikpAla varga kI hai| usake Age nappu 15 taka kI sakhyA ho to 6, gInI arthAt 31 taka kI sakhyA ho to 7, pAza arthAt 58 taka kI sakhyA ho to 8 aura zeSa kI saMkhyA ke lie 6 samajhane cAhie / yahA~ rAkhyA 20 hone se Age 7 hai aura pIche 2 hai; milakara 72 huii| isa paddhati se 1 se 100 taka kI sakhyAeM jo pUrNa pacaghAta haiM, unakA mUla bhAva-bandhana se batAyA jA sakatA hai| yaha viSaya prati gahana hai, jimase isame buddhi ko jitanI kasanI ho utanI kasI jA sakatI hai| eka bAra barAbara vyavasthita vicAraNA ho cukI ho aura bhAva kA bandhana yadi yathArtha ho gayA ho, to vaha barAbara yAda raha sakatA hai / maMgalAkAkSI dhI0
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra teIsavA~ avadhAna-prayoga priya bandhu, __ pichale patra ke dvArA tuma samajha gaye hoge ki sAmAnya manuSya ko jo cIja asAdhAraNa lagatI hai, vaha buddhi aura smRti ke ucita vikAsa se sAdhI jA sakatI hai| isa bAta kI vizeSa pratIti avadhAna prayoga dilavAte haiN| avadhAna-prayoga arthAt avadhAna ke prayoga / 'avadhAna' zabda sAmAnyatayA dhAraNa karanA, nyAna me lenA yaha artha batAtA hai / vaha yahA~ paramparA se grahaNa, dhAraNa aura udbodhana ina tIno kA sayukta artha sUcita karanA hai| isalie jina prayogo me, alaga-alaga manuSyo dvArA kahe hue alaga-alaga viSayo ko eka ke bAda eka grahaNa kiyA jAtA hai aura una samasta ko yAda rakhakara pIche turanta hI kramaza duharAyA jA sake, unhe avadhAna-prayoga kahate hai / iname kucheka viSaya mUla krama me hI kahane ke hote hai| kucheka ke pratyuttara dene hote hai aura kitaneka prazno ke sAtha jur3I, una una zarto ko pUrA karanA hotA hai| isa taraha jo pATha viSayo ko dhAraNa kara sakate hai, ve aSTAvadhAnI kahalAte hai jo sau viSayo ko dhAraNa kara sakate hai, unhe zatAvadhAnI kahA jAtA hai aura jo hajAra viSayo ko dhAraNa kara sakate hai ve sahasrAvadhAnI kahalAte hai| hamAre deza me hue avadhAnakAro ke samudAya me se kucheka kA paricaya nimnokta paktiyo dvArA milatA hai zrI munisundara sUrIravadhAnasahasrakAraka khyAtaH / vyAkaraNa-nyAya-gaNitAdiSu niSNAta kavipradhAno'bhUt / / 10 / / zrImad - yazovijaya - vAcakapuGgavo'bhUt , siddhayambarendu (108) kalitAllalitArthavittAn /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalAI 139 granthAMzcakAra jita kAzya budha prakoNDa. siddhAvadhAnakuzalo vivudhAgraNIrya / / 12 / / / prAsIt mahAkavivarazru ta - gaTulAla: prAcArya zaGkara guruzca / ' zatAvadhAnI / adyApi vizrata - yazA- kavirAjacandra ; khyAti dadhAti viduSA muni ratnacandra. // 13 // ( zatAvadhAna prayoga ke avasara para bIjApura me lekhaka ko samarpita zatAvadhAnAbhinandanam nAma ke battIsa zlokI kAvya me se) . " zrI muni sundara sUri sahasrAvadhAnI ke rUpa meM vikhyAta haiN| vyAkaraNa, nyAya aura gaNita ke viSaya me atyanta niSNAta the tathA kaviyo me zreSTha the / __ mahAmahopAdhyAya zrI yazovijaya jI mahArAja vidvAno me suprasiddha the| unhone tattvabodha se bharapUra aura vividha chanda-alakAra se bahata kamanIya 108 grantho kI racanA kI hai| unhone kAzI me sarva paNDito para tattva-carcA me vijaya pAI thii| ve avadhAna ke viSaya me atizaya kuzala the| isa kAraNa vidvAn unakA bahuta sammAna karate the| kavivara gaTaTUlAla jI tathA zakara lAla mAhezvara bhaTTa zatAvadhAnI the, vaise hI Aja taka bhI jinakA yaza gUMja rahA hai ve kavi rAjacandra jI aura vidvAno me prakhyAta muni ratnacandra jI bhI zatAvadhAnI the / __muni zrI saubhAgya candra jI (santa bAla), muni zrI jayAnanda jI, muni zrI dhanarAja jI svAmI kA nAma bhI isa pakti me akita karane yogya hai| avadhAna-prayogo me kauna se viSaya kisa paddhati se grahaNa karane cAhiye, isakA vivecana lekhaka dvArA tA0 16-4-36 ke dina prAtaH kAla bambaI ke suprasiddha meTro thiyeTara me zrImAn puruSottamadAsa zatAvadhAnI paNDita zrI dhIrajalAla zAha jIvana-darzana grantha me yaha kAvya pUrA chapA hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 smaraNa kalA ThAkuradAsa sI0 AI0 I. ke sabhApatitva me kiye gaye prayoga se jAnA jA sakatA hai| viSayAnukrama 1. 6 samAna a ko kA varga karanA / 2. IsvI san ke amuka varSa ke amuka mahIne kI amuka tArIkha ko kyA vAra thA? yaha khoja nikaalnaa| 3. sIdhe ADe aura tirache khAno ko ginate hue eka samAna saMkhyA Ae, isI prakAra nava khAnA vAle jAduI yantra banAnA / (praznakartA dvArA kathita sakhyA kA hI pariNAma lAnA, sakhyA tIna se vibhakta ho aisI honI caahie| avadhAna-kAra prathama bAra tIna khAne bharAyegA ) / 4 Upara ke anusAra hI 16 khAno ke caurasa yantra me kahI huI saMkhyA bharanA (praznakartA koI bhI sakhyA de sakatA hai)| 5. 36 aMkoM kI lambI sakhyA yAda rakhanA ( praznakartA 36 ako kI eka saMkhyA likhakara usake tIna tIna aMkoM ke 12 TukaDe bnaaegaa| hareka TukaDe ko nambara dekara unhe krama-vyutkrama se bolegaa| pahalI bAra uname se jo cAhegA vaha eka TukaDA bolegaa| 6 saskRta bhASA kA 6 zabdo kA vAkya yAda rakhanA ( ina zabdo ko praznakartA nambara degaa| prathama yaha nambara bola ke zabda eka hI bAra spaSTatA se khegaa| 6 zabdo ko Age pIche sunanA, pratyuttara ke samaya uma vAkya ko kramaza: prastuta karanA / 7 36 a ka kI sakhyA kA dUsarA Tukar3A sunanA / 8. avadhAnakAra kucha vArtA prastuta kregaa| 9 hindI bhASA kA 6 zabdo kA vAkya (na0 6 ke anusAra) / 10 36 aMka saMkhyA kA eka Tukar3A / 11-12. praznakartA saMkhyAbaddha vastupro me se 8 vastuoM ko pasaMda karake unhe nambara degaa| una vastuoM ke samudAya se yatheSTa do vastuyo kA avadhAnakAra ko pIche se sparza karAyegA jaba isa prakAra
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaramma kulA, 141 . 1 para / ' ina samasta vastuoM kA sparza ho jaaegaa| taba nambara ke krama me unhe avadhAnakAra btaaegaa| 13 6 makoM kA varga krnaa| / - 14-15 pazu-pakSiyoM ke citro ko dekhakara yAda rakhanA / yahA~ do citra dikhAye jaayege| 16.25 tAza ke patto meM se kinhI dasa patto ko dikhAnA / praznakartA pahale apane nambara degA phira koI pattA btaaegaa| 26 guNAkAra kA gupta aMka prakAzana / praznakartA eka baDA guNA kAra taiyAra karegA, phira guNya, guNaka aura guNAkAra kI sakhyA sunAegA para guNAkAra kI saMkhyA sunAte samaya eka aka chupA legA / vaha aka kauna sA hai vaha pratyuttara samaya meM prakaTa kiyA jaavegaa| ' 27 kAgaja para likhe hue saMvata, mAsa, tithi, pakSa aura vAra ko gaNita ke AdhAra para khoja nikAlanA / 28 nava khAnA vAle yantra ko Age bharanA / 29 solaha khAnA vAle yantra ko prAge bharanA / 30. 36 aMka kI saMkhyA kA eka ttukdd'aa| 31 marAThI bhASA kA 6 zabdo kA eka vAkya / (10 6 ke mutaavik)| 32 36 aMka kI saMkhyA kA eka TukaDA / 33 avadhAnakAra apano vArtA ko Age bddhaaegaa| 34. agrejI bhASA kA 6 zabdo kA vAkya / (na0 6 ke anusaar)| 35 36 aMka kI saMkhyA kA eka TukaDA / 36-37 dUsarI do vastuoM kA pIche se sparza karAnA / 38 caturAkSarI kAmya bnaanaa| cAra akSaroM kA koI bhI zabda kahanA / isa zabda kA kramazaH eka-eka akSara lekara kavitA bnaanaa| 39-40. dUsare do citra dekhanA / 41-50 tAza ke pattoM meM se anya dasa pattoM ko yAda rkhnaa|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 3 smaraNa kalA 51 cAra vyakti alaga-alaga eka dUsare kI na jAne isa prakAra kAgaja para sakhyA likhege| avadhAnakAra isa taraha gariNata karAyege ki jisase cAro kI saMkhyA kA uttara eka samAna Aye / nava manuSya apanA eka samUha banA kara pratyeka kA nambara sthira kare, phira koI bhI eka vyakti eka agUThI apane dAye yA yA dAhine hAtha kI koI bhI agulI ke koI bhI pairave me chupA kara rkheN| gaNita ke AdhAra para vaha mudrikA kisake pAsa, kauna se hAtha kI pra gulI ke kauna se pairave para hai, avadhAnakAra prakaTa kreNge| 53 nava khAnA vAlA yaMtra pUrNa bharanA / 54 solaha khAnA vAlA yatra lAge. bhrnaa|| 55 36 aka kI saMkhyA kA eka ttukdd'aa| 56 saMsAra kI kisI bhI bhASA kA chaha zabdo kA eka vaaky| (naM. 6 ke anusAra ) ___ 57 36 aka kI saMkhyA kA eka TukaDA / / 58 avadhAnakAra vArtA ko Age baDhAeMge / 59 sasAra kI kisI bhI bhASA kA chaha zabdo kA eka vAkya / (na0 6 ke anusAra ) 60 36 a ka kI saMkhyA kA eka ttukdd'aa| 61-62. anya do vastumo kA pIche se sparza karAnA / / 63 mamAna antara vAlI pA~ca ako kI 11 sakhyAno kA yoga nikaalnaa| isa samaya uname se chaha sakhyAe' praznakartA sunaaegaa| 64-65 dUsare do citra dikhAne / 66.75 tAza ke patto me se tIsare dasa patto ko yAda rakhanA / 76. pAMca dhAta vAlI sakhyA kA mUla nikaalnaa| sakhyA pUrNa pA~ca ghAtavAlI honI cAhie / (dasa a ko tk)| 77. eka vyakti eka borDa para likhe sakhyAvaddha prazno me se mana me prazna dhAraNa kare, vaha prazna kyA hai ? kArDa ke AdhAra para . prakaTa karanA /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA ! 143 78 na0 63 kA viSaya :-yoga ko dUsarI-tIna sakhyAeM sunaanii| 79. solahakhAnoM vAlI yatra pUrNa karanA / 80 36 a ka kI saMkhyA kA eka TukaDA sunnaa| 81 sasAra kI kisI bhI bhASA kA chaha zabdoM kA eka vAkya yAda rakhanA / (naM0 6 ke anusAra ) 1 82 36 a ka kI saMkhyA kA eka Tukar3A sunanA / 83. cAlU vArtA ko pUrNa karanA / 84 saMsAra kI kisI bhI bhASA kA chaha zabdo kA vAkya / 85. 36 ya ka kI saMkhyA kA eka TukaDA / 86-87 cauthI do vastupro kA pIche se sparza kraanaa| 88 yogavAlI zeSa ko do saMkhyAeM sunAnA / 89-90 cauthe do citra dekhane / 91-100 tAza ke patto me se cauthe samUha ke dasa patto ko yAda rakhanA / ina viSayo ko dhAraNa karane ke bAda unakA uttara barAbara diyA gyaa| tA0 10-1-42 ke dina sAyakAla bambaI ke mara kAvasa jo jahA~gIra hAla me seTha prAraNalAla devakaraNa nAnajI ke je0 po0 ke sabhApatitva me hue avadhAna-prayoga me nimnokta viSayo ko dhAraNA kI gaI 1-16 16 vyaktiyoM dvArA alaga-alaga dikhAI gaI vastugro ko yAda rkhnaa| 17 cAra alaga-alaga vyakti apane mana me sakhyA dhAraNa kareMge avadhAnakartA una hareka ko eka sAtha gariNata karAkara sabakA uttara eka lA deNge| 18 nava khAnA vAlA sarvatobhadra yatra bharanA / 19 solaha khAnA vAlA sarvatobhadra yatra bharanA / 20 IsvI san kI bIsavI sadI ke kisI bhI varSa ke kisI bhI mahIne kI kauna sI tArIkha ko kyA vAra thA batAnA /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 I smaraNa kalA 21. gaNita ke AdhAra para akita janma, samvat, mAsa, pakSa. tithi aura vAra athavA san, mahInA, tArIkha aura vAra btaanaa| 22. eka kAgaja para likhe hue 31 prazno ke samUha me se kisI eka mana me nirdhArita prazna ko kArDa ke dvArA batAnA / 23. uparyukta prakAra se hI dUsarA prazna batAnA / 24. nava samAna aMkoM kA varga / 25 dasa aka taka kI pacadhAta saMkhyA kA mUla prakaTa karanA / 26-73. tAma ke 48 pattoM ko mAtra pA~ca minaTa meM yAda rkhnaa| bAraha-bAraha pattoM kA samUha eka borDa para batAnA / aise kula cAra borDa batAye jAyege / hareka borDa ko dekhane kA samaya 1 minaTa 15 saukiNDa hogaa| 74. hindI bhASA ke chaha zabdoM ko vyutkrama se sunanA / 75. marAThI bhASA ke chaha zabdo ko vyutkrama se sunnaa| 76. guNAkAra kA gupta aka prakaTa krnaa| 77. nava vyaktiyoM ke bIca chapAI gaI aMgUThI kisake kauna se hAtha me. kauna sI gagulI ke, kauna se pairave para hai, gaNita ke prAdhAra para batAnA ! 76. saMskRta bhASA ke chaha zabdo kA vAkya vyutkrama se sunnaa| 79. arejI bhASA ke chaha zabdoM kA vAsya vyutkala se kara yAda rkhnaa| 50 pAMca rupaye ke noTa kA nambara yAda rakhanA / 81-84. cAra TelIphona kA nambara yAda rakhanA / 86-86. saMsAra kI kisI bhI bhASA ke chaha zabdoM ke do bAda rtne| 3-64. TokarI meM se ka vastuoM ko binA dekhe sparsa se RgvAra kAda rkhnaa| 95-14. pRthaka-pRyana prAka pustakoM ko binA dete mAtra sparga se tAla Teka yAda rkhnaa| 203-18. hI kAra kI kAra purogAma : dtaanaa|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 1 145 ... . ina viSayo ko dhAraNa karane ke bAda una samasta kA krama tathA pratyuttara yathArtha rUpa se batAyA gayA / san 1937 ke julAI mahIne me karAcI kI vibhinna sasthAo ke sAnnidhya meM isa prakAra ke prayoga nava vAra kiye gye| uname guNAkAra, nibandha - lekhana, pAdapUrti, antarlApikA, bahirlApikA, sabhASaNa Adi kA bhI kAryakrama- rakhA gyaa| - anya sthAno me kiye gaye avadhAna prayogo ke bIca-bIca me vArtAlApa aura carcA kA samAveza bhI rakhA gyaa| ' dUsare avadhAnakAra apanI apanI ruci ke viSayo ko alaga alaga prakAra se saMyojita kara sakate haiM / jaise ki pRthak-pRthak viSayo para chanda vAra kavitA, zataraja aura pAsA ke dAMva, ghaTanAda Adi / ___ ina viSayo ko vivecanA - se tuma jAna sakoge ki pravadhAna prayogo me viSayo kI vividhatA khUba hI hotI hai aura una hareka viSaya ko cAhe jitano aTapaTI prakAra se prastuta kiyA jA sakatA hai; parantu sabhA me ucca prAsana para zAnta aura sthira-citta cakSu banda kiye baiThA huaA avavAnakAra una hareka viSayo ko apane mana me eka ke bAda eka sayojita karatA calA jAtA hai aura cAra yA pA~ca ghaNTo ke bAda una samasta kA barAvara pratyuttara de detA hai| usa samaya zrotApro ke Azcarya kA koI pAra nahI rhtaa| . . parantu mere priya bandhu / mere itane patra bAMca lene ke bAda aba tumhe isa viSaya me vismaya nahI hogA / iname se hareka prayoga ke bAre me pichale pRSTho me divecana kara cukA huuN| ye samasta prayoga kisI na kisI siddhAnta para hI vyavasthita haiM / ' maiM mAnatA hU ki tuma svayaM ina viSayo ke pIche rahe siddhAnto ko barAbara samajha sake ho| phira bhI yadi koI viSaya vizadatA se dhyAna me na AyA ho to usake sambandha me spaSTatA aura pUrNatA kara loge / magalAkAkSI dhI0
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ patraM caubIsavA~ priya bandhu ! tumhArA patra milA, tumhAre praznoM kA uttara nimna prakAra se hai / "prazna-eka sAtha kitanI vastupro para dhyAna diyA sakatA hai ? uttara-aika samaya meM eka hI vastu para dhyAna diyA jA sakeMtA hai, parantu mana yadi bahuta hI kalpanAzIla ho to alaga-alaga viSayo ko eka ke bAda eka khUba zIghratA se grahaNa kiyA jA sakatA hai| isalie vaha eka sAtha aneka vastupro para dhyAna dene jaisA lagatA hai, parantu yathArya me eka sAtha do vastu para dhyAna denA , sambhava nahI hai| ' prazna-avadhAna-prayoga me yoga-zakti kA upayoga hotA haikyA yaha satya hai ? uttara-yoga zakti kyA hai ? yaha pahale samajha lenA Avazyaka hai| yoga, yaha kisI bhI prakAra kA camatkAra athavA prakRti ke niyama ke bAhara kI vastu nahI hai, para eka prakAra kA abhyAsa hI hai / phira vaha cAhe zarIra aura usakI naso ke sambandha me ho, mana aura usakI vRttiyo ke sambandha me ho yA paramAtmA kI zakti ke prakAza ko prApta karane ke sambandha me ho| isa abhyAsa dvArA prApta hone vAlA zakti kA khAsakara ekAgratA kA upayoga isa prayoga me kiyA jAtA hai| prazna-avadhAna-prayoga sahajazakti se hotA hai yA zaikSaNika zakti se / uttara-kucheka vyakti ina prayogoM ko sahaja-zakti se kara sakate hai, jabaki bAkI ke zikSaNa-zakti dvArA karate hai / sahaja , zakti vAle vyakti virala aura svalpa hote hai, kyoMki usame ati ucca kakSA kA mAnasika vikAsa apekSita hai| prazna-avadhAna-prayogo me koI khAsa vidhi apanAnI paDatI hai, yaha satya hai na ? uttara-avadhAna-prayoga svaya hI eka vidhi yukta prakriyA hai / usame dUsare anuSThAna kI apekSA nhii| parantu ina prayogo kI kriyA ke pUrva zarIra kA mala dUra ho jAe yaha jarUra Avazyaka hai tathA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 147 udara para kisI prakAra kA vajana na ho to mana kI sphati prazasta paura prabala rahatI hai / isa kAraNa bahuta se avaidhAnakAra mahAn prayoga ke dina, bane vahAM taka, upavAsa karate haiM aura upavAsa na bana sake to dUdha yA phaloM kA svalpa AhAra grahaNa karate haiM / isake sivAya koI khAsa vidhi nahI hai| prazna avadhAnakAra apane deza meM hI haiM yA dUsare dezo me bhI hai ? uttara-anya dezoM me bhI adabhuta smaraNa-zakti vAle puruSa samaya-samaya para utpanna hote haiN| parantu avadhAna-kriyA kA paddhatiyukta vikAsa to bhAratavarSa me hI huA mAlama paDatA hai, usame bhI jina jAtiyo meM mAsAhAra yA madirApAna bilkula varjita hotA hai, uname hI isa prakAra ke vyakti vizeSa paidA hote hai| prazna-avadhAna kalA ke viSaya me Apane koI khAsa grantha dekhA hai ? uttara-nahI, isa kalA kA koI khAsa grantha dekhane me nahI prAyA, aura aisA grantha kisI ne likhA hai yaha Aja taka to jAnane me nahI pAyA / kintu yaha kalA guru dvArA uttarottara ziSyo ko sikhAI jAtI rahI hai, yaha pratIta avazya hotA hai / videzo me smaraNa zakti aura usake vikAsa ke viSaya me kucheka pustakeM prakAzita huI haiM para aba taka uname cAhiye jitanI gaharAI nahIM AI hai| ' prazna-nava aura chaha aka kA varga kisa prakAra hotA hai| uttara-isame bhAva bandhana kA AdhAra lenA apekSita hai| prazna-sasAra kI pRthak-pRthak bhASAeM kisa paddhati se yAda - rakhI jAtI haiN| uttara-bhASAeM kula do prakAra kI haiM / eka to paricita arthAt jise hama jAnate hai vaha aura dUsarI aparicita arthAt jise hama nahI jAnate haiM 'vaha / nahI jAnate hai ve samasta bhASAe~ apane to eka samAna hI hai. phira vaha cAhe deza kI ho aura cAhe kisI prakAra se- bolI jAtI ho| ina bhASAo ko sunate samaya atyanta ekAgratA rakhanI apekSita hai jisase unakA uccAraNa barAbara --kiyA jA ske| isake lie zravaNendriya kA bhI paripUrNa kAryakSetra honA jarUrI hai / isa taraha bhASA ko grahaNa karane ke bAda una aparicita zabdo kA paricita bhASA ke sAtha, koI na koI khaa| ina bhAsa unakA paripUrNa
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . ... sambandha joDA jAtA hai, jaise ki maMcI (telagu) to maca macI kaMdalu (telagu) to kada lU mUlI ko sApha kara khemiyA (bI) to khemi yA dUsarA koI phayA (varmI) to phUgrA-phayA / gArTana (jarmanI) to gAraTana (gAra lIpane kI eka Tana jitanI taiyArI kI hai| - - rIjembala (a grejI) to rIsebala-rijemvala lIvro (Libro porcugIja) lIbaDo (nIma) lIbDo liivo| komara (Comor razIyana) , to kumAra kAmAra, - komara praadi-aadi| prazna-tAza ke patte kisa vidhi se yAda rakhe jAte hai ? uname hareka prakAra ke teraha-teraha patta hone ke kAraNa kyA bhUla honA sambhava nahIM hai? uttara-tAza ke patte yAda rakhane ke lie maiMne khuda hI eka khAsa paddhati nizcita kara rakhI hai| usake lie pratyeka patte ko pazu, pakSI yA manuSya kI svatatra sajJA dI huI hai jisase usa vastu ko yAda rakhanA aura usa patte ko yAda rakhanA eka samAna hai / jaise ki mujhe hukama kA sattA yAda rakhanA ho to usakI jagaha maiM kevala kuttA yAda rakhatA hai / ciDI kA sattA yAda rakhanA ho to siyAla yAda rakhatA hU~ aura ITa kA sattA yAda rakhanA ho to murgI yAda rakhatA hai| usI prakAra hukama kA- gulAma yAda rakhanA ho to bhIla, cir3I ke gulAma ke lie jAgIradAra, lAla pAna ke lie rAjA kA caparAsI aura ITa ke gulAma ke lie brAhmaNa rasoiye ko yAda rakhatA huuN| ina sajJApo ko kisI bhI paddhati ke vargIkaraNa ke anusAra nizcita kara - lenA cAhiye jisase ki sugamatA se yAda raha ske| prazna-tAza ke patto ke bAraha patte mAtra eka najara se dekhakara savA minaTa me kaise yAda rahate hai / uttara-bAraha patte cAra vibhAgoM me tIna tIna patta hote haiN| unhe dekhate hI akSaro kI sahAyatA se zabda banAye jAte hai| unake cAra zabda banate hai / unhe kalpanA ke sAtha jor3a lenA hotA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA 1149 hai| isalie 48 kArDoM me kula 16 zabda taiyAra karake yAda rakhane hote hai| yaha kArya muzkila hai para abhyAsa se siddha ho jAtA hai| , prazna-guNAkAra ke gupta aka prakAzana me kyA rahasya hai ? uttara-isame smRti se ginane kI paTutA khAsa cAhie / jaba . vaha kalA prayukta kI jAtI hai to gaNita ke AdhAra para hI gRptAka kA prakaTana kiyA jA sakatA hai| prazna-savat, mAsa, pakSa, tithi aura vAra batAne me kyA vijJAna hai ? uttara- yaha spaSTatayA gaNita kA hI viSaya hai| isame bhAgAkAra karane kI vizeSa dakSatA caahie| jisa taraha guNana karAyA gayA hai usakA pRthakkaraNa karane para uttara upalabdha ho jAtA hai| prazna-borDa para likhe hue prazno me se dhAre hue prazna kA uttara kisa vidhi se jAnA jAtA hai ? uttara- yaha bhI gaNita kA prazna hai| usa prazna ke sacaka pAca kArDa die jAte hai / uname se jo kArDa praznakartA vApisa lauTAtA hai, unakI ginatI ke AdhAra para hI prazna kA nambara nikAlA jAtA hai / nibandha lekhana, sabhASaNa, carcA, kavitA, pAdapUrti ina samasta viSayo kA AdhAra avadhAnakAra kI vidvattA para nirbhara hai| isalie usakI jisa prakAra kI taiyArI ho usa prakAra kA kArya kara sakatA hai / dhurandhara vidvAna avadhAnakAra janatA ke mana para isa viSaya kI gaharo chApa choDa sakatA hai| ___avadhAnakAra kI smaraNa zakti kI apekSA grahaNa karane kI paddhati anokhI hotI hai| usakI vajaha se eka bAra grahaNa kiyA huA bhI vaha bhUlatA nahI / vismaraNa kI kalA bhI usakI paripUrNa sIkhI huI hotI hai / usase vaha itane samagra viSaya dhAraNa kara sakatA hai / yadi eka viSaya grahaNa karane ke bAda mana kA dhyAna usase haTAkara dUsare viSaya para na le jA saka to viSaya grahaNa hI na ho sake / ata. vaha eka bAra viSaya ko grahaNa karane ke bAda use vizvAsapUrvaka choDa detA hai-bhUla jAtA hai| . avadhAna prayogo kA rahasya yahI hai ki vastu ko grahaNa karane kI kalA ThIka-ThIka siikho| magalAkAkSI dhI0
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra paccIsavA~ upasaMhAra priya bandhu, smaraNa zakti ke vikAsa ke lie jo-jo siddhAnta upayogI mAne hai, unameM se bahuta sAro kA sAra maiMne tumhe batA diyA hai aura tuma ina siddhAnto ke upayoga se jAna sake ho ki tumhArI smaraNa zakti me kitanA adhika pariSkAra huA hai, itanA hI nahI para usake sAtha tumhAre mana kI dUsarI zaktiyo me bhI bahuta vikAsa huA hai / ataH paddhati-pUrvaka smaraNa-zakti kA vikAsa karane para samasta mana kI apUrva jAgRti hotI hai, yaha nizcita haiM / . isa samagra vivecana kA sAra yaha hai ki kisI bhI viSaya ko yAda rakhane kA AdhAra vaha kisa vidhi-saMgraha kiyA jAtA hai, usake Upara nirbhara hai| isake lie ATha siddhAnto ko cintana meM rakhanA jarUrI hai ve nimnalikhita hai1. jo viSaya ekAgratA se grahaNa kiyA huaA ho vaha acchI taraha se yAda rahatA hai| 2 jo rasapUrvaka gRhIta huA ho, vaha acchI taraha yAda rahatA hai / 3. jo viSaya jAgrata indriyo dvArA grahaNa kiyA huA hotA hai vaha acchI taraha yAda rahatA hai| 4. jo viSaya bane, utanI adhika indriyo dvArA gRhIta hotA hai, vaha - acchI taraha yAda rahatA hai| 5. jo viSaya samajhapUrvaka grahaNa kiyA jAtA hai, vaha acchI taraha : yAda rahatA hai| 6. jo viSaya vyavasthApUrvaka grahaNa kiyA jAtA hai, vaha acchI taraha yAda rahatA hai / .
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa kalA , 151 __ 7 jo viSaya paricita viSaya ke sAtha kisI bhI prakAra ke sAhavarya se jor3a diyA jAtA hai vaha acchI taraha yAda rahatA hai|" ___ 8 jisa viSaya kA punarAvartana hotA rahatA hai, vaha acchI taraha yAda rahatA hai| - ina siddhAnto kA tAtparya yaha hai ki prathama to jisa viSaya me niSNAta honA ho, usa viSaya me pUrA rasa honA caahie| usake lie ekAgratA sIkhanI cAhie; indriyo ko barAbara kAryakSama banAnA cAhie, unakA ho sake utanA upayoga karanA sIkhanA caahie| samajha ko pariSkRta karanA cAhie / arthAt viSaya kA smaraNa spaSTa ho vaisA dimAga banAnA cAhie, sIkhI huI vastuo ko mana ke coka me barAbara vyavasthita karanA cAhie, unhe kisI bhI viSaya ke sAtha sayojita kara lenA cAhie aura samaya-samaya para unakA punarAvartana karate rahanA caahie| yadi isa prakAra prayAsa kiyA gayA to nizcita hI pragati hogii| ____'jJAna kaNThA, dAma aNTA' isa prAcIna ukti kA sAra yahI hai ki jisa vidyA me niSNAta honA ho vaha kaThastha honI cAhie arthAt usake choTe-baDe tamAma aga varAbara dhyAna me rahane caahie| pragaNa pustakeM upayogI haiM para hareka nirNaya me unakA upayoga nahIM kiyA jA sakatA / dUsare prakAra se kahe to jo kArya Anana phAnana me hotA hai usake lie pramANa pustakoM taka dauDanA sambhava nahI / vidyA ko tarotAjA rakhane ke lie nimnokta dohA yAda rkho| pAna saDe, ghoDA aDe, vidyA visara jAya / tavA Upara roTI jale, kaho celA kiraNa nyAya / / nAgara bela ke pAna saDa rahe hai, ghor3A haTha para car3ha gayA hai, sIkhI huI vidyA bhUlI jA rahI hai aura tave para roTI jala rahI hai, priya ziSya / aisA hone kA kyA kAraNa hai ? guru dvArA pUche gaye ina cAra prazno kA uttara usakA catura ziSya eka hI vAkya me detA hai ki-gurujI pherA nahI arthAt nAgara bela ke pAno ko pherA nahI isalie ve saDa rahe haiM / ghor3e ko pherA nahI, nirantara phirAyA dhumAyA nahI isalie vaha haTha para caDha gayA hai, vidyA kA punarAvartana nahIM kiyA gayA isalie vaha bhUlo jA rahI hai aura tave Upara kI roTI ko bhI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152, smaraNa kalA pherA nahI gayA isalie vaha jala rahI hai arthAt ina sAre vipayo me pherane kI kriyA nahIM kI gii| tuma bhI ina patro ko, isa patra meM vijJApita siddhAnto ko yadi prArambha se lekara anta taka eka bAra, do vAra, tIna vAra phera loge to tumhArI smaraNa kalA solaha kalAyo se uddIpta ho uThegI, isame sazaya nahIM / punarAvartana se tumhe nayA jJAna milegA / jaise gAya samasta ghAsa cara jAtI hai aura phira zAnti se ugala-ugala kara nikalatI hai vaise hI tuma bhI eka bAra viSaya ko sAmAnyatayA grahaNa karane ke bAda phira vizeSa rUpa se dhAraNa karoge to unake sUkSma aGgoM kA rahasya tumhAre samakSa ekadama khula jaaegaa| prAja kA hamArA zikSaNa jisa Dhaga se calatA hai| usame samaya aura zakti kA bahuta vyaya hotA hai aura jo pariNAma AnA cAhie vaha pAtA nahI hai / isakA kAraNa yaha hai ki buddhi ke mukhya AdhArabhUta sabhI smaraNa zakti ke siddhAnto kA usame yathArtha rUpa se samAveza nahIM kiyA gyaa| yadi ina siddhAnto kA kuzalatApUrvaka upayoga kiyA jAya, to. utane samaya me bahuta adhika aura bahuta acchI taraha se sIkhA jA sakatA hai / / - smaraNa-kalA kA prakAza pAe hue deza ke saba puruSa aura mahilAeM dharma aura deza kI vAstavika sevA karane ke lie bhAgyazAlI ho yahI maGgalakAmanA hai / - - tumhArA saba taraha se abhyudaya cAhatA huA isa patra ko pUrNa kara rahA hU~ / OM zAntiH / zAntiH :! zAntiH !!!
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ tthit caan ny' caantaane
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ atyanta prabhAvazAlIjanu-bhakti sukha kahAM hai ? koI bhI mAnava apane mana eva icchAo para niyantraNa kiye vinA vAstavika sukha athavA zAnti kA anubhava nahI kara sakatA / bhautika sukho kI vipula sAmagrI ekatrita karake unake upabhoga ke dvArA mAnava svaya ko sukhI eva samRddha banAne kA prayAsa karatA hai parantu vaha sambhaba hI hai| usakA kAraNa yaha hai ki ukta sAmagrI me cetana ke dharma kA tanika aza bhI nahI hotA, to phira sacce sukha kI sambhAvanA kaise kI jA sakatI hai ? usame pA~co indriyo ke viSayo ko bahalAne kI yogyatA avazya hotI hai, parantu kisI bhI vyakti kI indriyA isa prakAra kabhI tRpta nahIM huI, hotI hI nahI / ghI se agni zamana nahI hotI varan adhika uddIpta hotI hai / usI prakAra se bAhya sAmagrI ke bhogopabhoga se indriyA~ santuSTa na hokara adhika tIvra banatI haiN| ata. anubhavI mahAn santa puruSo ne isa prakAra kI sAmagrI eva usake bhogopabhoga se prApta hone vAle sukha ko bhrAmaka kaha kara usame bhramita nahI hone kA pharamAyA hai| icchAeM AkAza kI taraha ananta haiM / mAnava kI eka icchA satuSTa na ho, taba taka to anya saikaDo icchAe~ usake mana para niyantraNa kara letI haiM aura usakI tRpti kA kalpita Ananda kSaNa bhara me atRpti kI jvAlA me parivartita ho jAtA hai / mile mana bhItara bhagavAna
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ samasta bhautika sukho ke upabhoga kA yahI karuNa pariNAma prApta hotA hai, phira bhI bAhya sukha kI kAmI eva rAgI AtmA adhikAdhika bhautika sukhoM kI prApti eva upabhoga ke liye rAta-dina prayatna karatI rahatI hai| samasta prakAra ke bhautika sukha zarkarA lipta (Sugar-coated) viSa kI golI tulya ghAtaka haiM / ve Upara se madhura aura bhItara se viSa tulya kaTu haiM / ata unase prAtmA ko zAnti eva tRpti prApta nahIM ho paatii| indriyo ko prApta hone vAle abhIpsita rUpa, rasa, gadha, sparza eva zabda ke viSayo se mohAdhIna AtmA sukha prApti ke bhrama me magna hotI hai, parantu usakA vaha bhrama vastuta bhrama hI hai, kyoki rUpa, rasa, gadha, sparza aura zabda pudgala ke dharma haiM / unase AtmA ko sukha prApta ho sakatA hai kyA ? kadApi nahI, pudgala se pudgala tRpta hotA hai, prAtmA nhii| AtmA ko tRpta eva puSTa karane ke liye usake guNa-jJAna, darzana, cAritra, samatA, mRdutA, santoSa Adi me mana ko tallIna kara denA cAhiye, unase apane jIvana ko gumphita karanA cAhiye / vAhya sukho ke pIche hI nirantara pAgala kI taraha dauDate hue mAnava ne apanI Antarika bhUkha ke liye ekAnta me zAnta-citta baiThakara kyA kabhI socA hai ki itanA-itanA prApta karake aura usakA upabhoga karake bhI mujhe Antarika zAnti eva tRpti kA anubhava kyo nahI hotA? vivekI, cintaka manuSya ke samakSa jaba yaha prazna upasthita hotA hai tava kisI navIna dizA kI aora zAnti kI khoja meM usakA mana prerita hotA hai, Atmika zAnti eva tRpti prApta karane kI usako lagana lagatI hai aura usakI lagana me tIvratA pAte hI use kisI aise sata, mahanta athavA grantha se sAkSAtkAra ho jAtA hai jo usakI bhItarI bhUkha ke liye ucita patha-pradarzaka bana jAtA hai| sukha prAtmA me rahatA hai, pudgala me nhiiN| sayogajanita paudgalika sambandha athavA padArtha Antarika zAnti athavA tRpti kadApi nahI de sakate / sukha, zAnti eva Ananda prAtmA kA svabhAva hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa svabhAva para lipta prAvaraNa jisa aza me haTate haiM usI aza me sukha-zAnti kI anubhUti hotI hai| koI bhI vikRta padArtha apane dharma kA pAlana nahI kara sakatA, yaha eka aTala niyama hai / isa niyamAnusAra moha, mithyAtva, ajJAna Adi se lipta prAtmA svaya ke mUla dharma kA pAlana nahI kara sakatI, apanA svabhAva spaSTa nahI kara sktii| ___ yaha prAtmA mAnandamaya hai, sukhamaya hai, jJAnamaya hai, isa satya me zraddhA . rakha kara use prakaTa karane ke jo vAstavika upAya haiM, usako AcaraNa me lAne kA sakriya prayAsa kiyA jAye to isa jIvana me hI Antarika zAnti eva Ananda kI anubhUti avazya ho sakatI hai aura vaha upAya hai zrI arihanta paramAtmA ke prati prema eva bhakti / podgalika sukho ke prati pragADha rAga ke kAraNa jo mana malina eva cacala ho gayA hai use nirmala eva sthira banAne vAlI zrI arihanta paramAtmA kI prIti aura bhakti hai| mahA mahimAmayI zrI arihanta-bhakti zrI arihanta paramAtmA ke sAtha prema karane se janma-janma se citta me sthita podgalika sukho kI Asakti kA rUpAntara eva malina vAsanAmo kA UrvIkaraNa ho jAtA hai| jo aprazasta vRttiyA~ haiM, ve zrI arihanta paramAtmA ke prema ke prabhAva se prazasta eva pavitra bana jAtI haiN| pudgala ke rAga kA sthAna prAtma-rati le letI hai / kevala svaya ke sukha ke rAga kA sthAna samasta prANiyo ke sukha kA vicAra le letA hai / yahI eka bhaktiyoga kI pramukha vizeSatA hai| moha kI prabalatA ke kAraNa athavA bhautika sukho kI tIvra Asakti ke kAraNa jina citta-vRttiyo ko virati-dharma (tyAga-vairAgya) ke sva para kalyANakArI patha kI ora unmukha karane kA kArya atyanta kaThina jJAta hotA hai, vaha mile mana bhItara bhagavAna s
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArya zrI arihata paramAtmA kI bhakti ke prabhAva se atyanta sarala ho jAtA hai / * rAgI ke prati rAga Asakti hai aura vaha sasAra kA mArga hai / vItarAgI ke prati rAga bhakti hai aura vaha mokSa kA mArga hai / zrI arihanta eva siddha paramAtmA ke ananta guNa, unakI acintya eva akalpanIya zakti, unake dvArA vizva para kiye gaye, kiye jA rahe eva kiye jAne vAle asakhya upakAra, unakI lokottara karuNA eva patito ko pAvana, apUrNa ko pUrNa banAne kA unakA akalpanIya sAmarthya zAstro eva jJAnI guruyo ke dvArA jJAta hotA hai, taba usa paramAtmA ke prati hamAre hRdaya me eka apUrva prema-bhakti eva sammAna avazya hI jAgRta hotA hai aura vaha jAgRta niSkAma prIti eva bhakti jyo-jyo vikasita hotI rahatI hai, tyo-tyo usake apUrva Ananda kI hama anubhUti kara pAte hai| phira to usa divya Ananda ke samakSa bhautika sukha tuccha eva nirarthaka pratIta hone lagate haiN| usake prati hamAre mana kA AkarSaNa ghaTatA jAtA hai / pA~ca indriyo ke sukha ke liye kiye jAne vAle prayAsa bAlako kI vicArahIna dhUli-krIDA sadRza lagane lagate haiM / aAtmA ko paramAtmA banAne vAlI eka paramAtma-bhakti hI hai-yaha satya hRdaya me avicala hone ke pazcAt paramAtmA ko prApta karane ke lakSya ke atirikta bhakta ke hRdaya me anya koI abhilASA-kAmanA rahatI hI nhiiN| prabhu kI bhakti me lIna bane bhakta ko paramAtmA kI paramabhakti hI anya pratyeka padArtha se adhika zreSTha jJAta hotI hai, ata vaha bhakta sAsArika sukho ke lAbha kI gaNanA karake, use prApta karane ke upAya ke rUpa me paramAtmA ke divya prema ko kadApi nIce utarane nahIM detaa| usake hRdaya me to prabhu kI bhakti hI sarvasva hotI hai| jinapUjanasatkArayo. karaNalAlasa. khalvAdyo deza virati pariNAma (pU zrI haribhadrasUrIzvarajI ma) dezavirati dharma kA prAthamika pariNAma zrI jinezvara deva kI pUjA eva unakA sammAna karane kI lAlasA hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka bhakta kavi ne to yahAM taka kaha diyA hai ki 'he arihanta paramAtmA ! ApakI bhakti ke suprabhAva se jaba maiM Apake samAna bana jAU~gA taba mujhe apAra lAbha hone ke uparAnta eka hAni bhI hogI ki tatpazcAt mai ApakI bhakti kA lAbha prApta nahI kara skuuNgaa|' bhakta-hRdaya ke ye udgAra bhakti' padArtha ke amRtAnubhava ke sUcaka hai| pratyeka prAtmA me paramAtma-svarUpa vidyamAna hai, chipA huA hai| vaha prakaTa tava hI ho pAtA hai jaba AtmA paramAtmA kI zaraNa me pahuMcatI hai, unakI bhakti me ekAtma bana jAtI hai| zAzvata sukha, ananta Ananda aura cinmaya zuddha Atma-svarUpa ko prApta karane kA ananya upAya paramAtmA kI prIti, bhakti eva zaraNAgati hI hai| vItarAga, sarvajJa zrI arihanta paramAtmA kI bhakti karane ke pramukha sAdhana-unakA nAma unakI manohara mUtti, unake jIvana kI pUrva eva uttara avasthA aura unakI prabhutA hai / prabhu ke nAma kA smaraNa, prabhu kI mUrti ke darzana, vandana eva pUjA, prabhu ke jIvana kI pUrva eva uttara avasthAmro kA cintana-manana aura prabhu kI prabhutA arthAt arihanta paramAtmA ke prArhantya kA manana eva dhyAna karane se dehabhAva kA vilaya hote hI prAtma-svarUpa me tallInatA Ane lagatI hai / zrI arihanta paramAtmA ke nAma smaraNa me se bhava-tApa-nivAraka UpamA utpanna hotI hai / smaraNa se hamAre citta para magalakArI prakRSTa zubha bhAva kI chApa paDatI hai| nAma smaraNa sakaTa ke samaya kI jajIra hai / nAma-smaraNa bhava rUpI vana kA patha pradarzaka hai| tAtparya yaha hai ki zrI arihanta paramAtmA ke nAma smaraNa me apAra zakti hai / moha rUpI mahA vipa ko naSTa karane vAlA bhAvAmRta isa nAma-smaraNa me se pravAhita hotA hai / mile mana bhItara bhagavAna
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ bheda kI dIvAro ko dharAzAyI karane me nAma smaraNa vajra ke samAna hai| zabda kI apekSA aneka gunI zakti prAkRti meM hai, citra me hai, mUrti me hai aura usame zrI vItarAga arihanta paramAtmA kI saumya rasamagna pratimA kA sthAna agragaNya hai| sUripurandara zrI haribhadra sUrIzvarajI ne pharamAyA hai ki 'he tIrthakara paramAtmA ! mora ko dekhakara dUra bhAgane vAle bhujago kI taraha aApakI prazAnta __ mUrti ke darzana mAtra se karma rUpI bhujaga turanta dUra, vahuta dUra bhAgane lagate haiN|' zrI jina pratimA ko zrI jinarAja tulya kaha kara zAstravettA maharSiyo ne ukta vidhAna kA svAgata kiyA hai| usI prakAra se zrI arihanta paramAtmA ke jIvana kI pUrva eva uttara avasthA para nirantara manana karane se svArthAdhatA kA kramaza kSaya hotA hai aura paramArtha parAyaNatA me uttarottara vRddhi hotI rahatI hai, aura aSTa mahA prAtihArya yukta samavasaraNa me birAjamAna zrI tIrthakara paramAtmA kA darzana aura dhyAna prANiyo ko prabhu kA premI banAtA hai / isa prakAra prAtma svarUpa ko prApta karane aura usakI anubhUti karane kA saralatama mArga bhakti yoga hai| AdhyAtmika sAdhanA me zrI arihanta paramAtmA kisa taraha AlambanabhUta hote haiM usa sambandha me hama zAstra sammata cintana kareM jisase vaha mumukSu sAdhako ko sAdhanA karane me atyanta hitakara eva preraka siddha ho| kisI bhI kArya kI utpatti tadanukUla kAraNa-sAmagrI prApta hone para eva kartA ke unakA prayoga karane para hI hotI hai| kAraNa sAmagrI me mukhyata. upAdAna, nimitta tathA usake anurUpa sahayogI padArthoM kA samAveza hotA hai / mile mana bhItara bhagavAna
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAharaNArtha yadi hama ghaDe kA vicAra kareM to ghaDe kI utpatti, usakA upAdAna kAraNa miTTI, nimitta kAraNa uDA, cakra Adi aura sahayogI sAmagrI me usake yogya bhUmi Adi kA yoga prApta ho taba kumbhakAra ke dvArA hotI hai / ___ isI taraha pratyeka mumukSu sAdhaka kA sAdhya mokSa arthAt AtmA ke pUrNa, vizuddha svarUpa ko prakaTa karanA hai| isa mokSa rUpI sAdhya kI siddhi me upAdAna-kAraNa svaya prAtmA hai aura pradhAna nimitta zrI arihanta paramAtmA hai / Arya-kSetra, uttama kula, ucca jAti Adi sahayogI sAmagrI haiM / sAdhaka yadi apanI mokSa sAdhanA me ina kAraNo kA, unakI sAmagrI kA yathArtha rUpa se upayoga kare, prayoga me lAye to hI usakA sAdhya mokSa siddha ho sakatA hai| ___ sasAra ke samasta jIva sattA se ziva-siddha ke samAna hai, arthAt pratyeka jIvAtmA apane mokSa-zuddha svarUpa kA upAdAna hai, parantu jaba taka use zuddha deva-guru svarUpa puSTa-nimitta-kAraNa prApta na ho, taba taka usame upAdAna kAraNatA prakaTa nahI hotI / nimitta ke yoga se hI upAdAna me kArya utpanna karane kI zakti prakaTa hotI hai / * zrI arihanta paramAtmA ke Alambana se jo AtmA nija Atma svarUpa me lIna ho jAtI hai, usakI upAdAna kAraNatA prakaTa hotI hai arthAt usakI AtmA kramazaH paramAtmA banatI hai / bIja me phala utpAdana karane kI zakti upAdAna hai, parantu vRSTi Adi sAmagrI kA yoga hone para hI usame se akura prasphuTita hote hai aura tatpazcAt kramazaH phala rUpI kArya siddha hotA hai / upAdAna prAtama sahI re puSTAlavana deva / upAdAna kAraNa paNe re, pragaTa kare prabhu seva / / (pU zrI devacandrajI ma) mile mana bhItara bhagavAna
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa taraha mokSa rUpI kArya kA upAdAna (vIja) prAtmA svaya hai| zrI arihanta paramAtmA kI bhakti me akura ke spa me samyag darzana guNa kI prApti hotI hai, tatpazcAt hI kramaza mokSa rUpI phala prApta hotA hai| isa prakAra kisI bhI bhavyAtmA ko dharma-prazasA pI bIja kI prApti me prArambha hokara kramaNa prApta hAne vAlI mokSa-pada taka kI pratyeka bhUmikA zrI arihanta paramAtmA ke anugraha ke prati anugRhIta hai / unake pAlambana ke vinA koI bhI bhavya AtmA svaya athavA anya kisI nimitta ke pAlambana se mokSadAyI AdhyAtmika bhUmikAmo me na to pAge vaDha sakatI hai aura na apane pUrNa zuddha svanpa ko prApta kara sakatI hai| zrI arihanta paramAtmA hI eka aise advitIya vizvezvara haiM ki jinake prakRSTa zuddha bhAva kA-utkRSTa bhAvadayA kA akhaNDa prabhAva sampUrNa vizva para apanA varcasva dhAraNa karatA hai| isa bhAvanA me bhava vinAzaka zakti hai / zrI arihanta kI bhAva sahita bhakti se yaha zakti prakaTa hotI hai / arthAt jIva ko bhava sAgara se pAra karane me kevala arihanta paramAtmA hI mahAn jalayAna ke rUpa me mAne jAte haiM aura jisase mumukSu gaNa kevala unakI zaraNa pAkara svaya ko kRtakRtya anubhava karate haiM / pUrNAnandamaya, pUrNa guNavAna zrI vItarAga arihanta paramAtmA kI adbhuta mahimA, unake sAtha apanA sambandha, sampUrNa jIva loka ke prati unake asakhya upakAra, unakI stuti-vandanA ke rUpa me bhakti kA phala Adi viSayo para pAvana prakAza DAlane vAlI 'vItarAga stotra' eka preraka kRti hai| usakA ekAgratA se kiyA gayA gAna, artha cintana, bhAva-bhakti hamAre hRdaya me zrI arihanta paramAtmA kI saccI-pUrNa prIti eva bhakti jAgRta karatI hai| jina-bhakti janita usa kRti ke prathama prakAza para aba hama apanA , * dhyAna kendrita kreN| asya abhayasya, bhagavadbhya eva na svato nApyanyebhya siddhiH iti / _ 'abhayadayANa' pada kI TIkA eva pajikA -'lalitavistarA' mile mana bhItara bhagavAna
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ utkRSTa jina-bhakti-prakAzaka vItarAga stotra, prathama prakAza jinakI mahimA kA pAra nahIM hai, jiname sarva bhava-bhaya-hara sAmarthya hai, samasta icchApro ko utkRSTa vizva-prema me rUpAntarita karane kI akalpanIya zakti hai, una zrI vItarAga arihanta paramAtmA kI utkRSTa bhakti se ota-prota vItarAga-stotra ke prathama prakAza me aba hama apanI samagratA ko bhAvapUrvaka snAna kraayeN| ya parAtmA parajyoti , paramaH parameSThinAm / AdityavaNaM tamasaH parastAdAmananti yam / / 1 / / artha-jo samasta sasArI jIvo se zreSTha, kevala jJAnI eva parameSThiyo me pradhAna haiM, jinhe paNDitagaNa ajJAna ke pAra-gAmI eva sUrya ke samAna pUrNa jyotirmaya udyota karane vAlA mAnate haiM / (1) sarve yenodamUlyanta, samUlA klezapAdapA / mUrnA yasmai namasyanti, surAsuranarezvarAH // 2 // artha-jinhone rAga-dveSa Adi samasta kleza-vRkSo ko mUla se ukhAr3a DAlA hai, jinhe sura, asura, manuSya eva unake adhipati zIza jhukAkara praNAma karate haiM-arthAt jo tIna loko ke prANiyo ke liye vandanIya pUjanIya hai / (2) prAvarttanta yato vidyA , puruSArtha prsaadhikaa.| yasya jJAna bhavad-bhAvi-bhUta-bhAvAvabhAsakRt // 3 // artha-jinake dvArA puruSArtha ko siddha karane vAlI zabda Adi vidyAyeM pravartita huI haiM, jinakA jJAna vartamAna, bhAvi eva bhUta-tIno kAlo ke samasta bhAvo ko prakaTa karane vAlA hai, prakAzita karane vAlA hai / (3) / mile mana bhItara bhagavAna
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ yasmin vijJAnamAnanda, brahma caikAtmatAgatam / sa zraddhaya', sa ca dhyeya., prapadya garaNa ca tam // 4 // artha-jiname vijJAna-kevala jJAna, prAnanda-avyAvAdha sukha eva brahmaparamapada, ye tIno ekIkRta haiM, eka rUpa haiM, ve (paramAtmA hI) zraddhaya hai evaM dhyeya haiM / mai unakI zaraNa agIkAra karatA hU~ (4) tena syA nAthavAstasmai, spRhayeya samAhita / tata kRtArtho bhUyAsa, bhaveya tasya kiMkaraH // 5 // artha-una paramAtmA ke kAraNa maiM sanAtha hU~ una paramAtmA ko mai samAhita-eka mana vAlA vanakara cAhatA hU~, maiM unase kRtArtha hU~ aura maiM unakA sevaka huuN|(5) tatra stotreNa kuryAM ca pavitrA svA sarasvatIm / ida hi bhavakAntAre, janminA janmanaH phalam // 6 // artha- una paramAtmA kI stuti-guNagAna karake maiM apanI vANI ko pavitra karatA hU~ kyoki isa bhava aTavI me prANiyo ke janma kA yahI eka phala hai / (6) kvAha pazorapi pazurvItarAgastavaH kva ca / uttitIrgha raraNyAni, pajhyA paDa gurivAramyata | // 7 // artha-pazu me bhI pazu jaisA maiM kahA~ ? aura vRhaspati se bhI asambhava ainI vItarAga kI stuti kahA~ ? isaliye do pA~vo se mahAn aTavI ko pAra karane ke abhilASI pagu vyakti ke mamAna maiM hU~, arthAt merA yaha AcaraNa atyanta mAhasI hone ke kAraNa hAsyAspada hai / (7) tathApi zraddhAmugdho'ha, nopAlabhya skhalannapi / vi khalApi vAgvRttiH, zraddadhAnasya zobhate // 8 // go mila mana bhItara bhagavAna
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-to bhI zraddhA se mugdha banA maiM paramAtmA kI stuti karane meM skhalanA hone para bhI upAlambha kA pAtra nahI hU~, kyoki zraddhAlu vyakti kI sambandha-vihIna vAkya racanA bhI suzobhita lagatI hai / (8) trilokInAtha, vizva-cintAmaNi, jagadguru, parama karuNA-nidhAna, zaraNa dAtA zrI arihanta paramAtmA kI sarvottama guNa-garimA eva unakI zaraNa me Aye hue bhakta ke bhakti-sikta hRdaya kI prArthanA (bhAvanA) kA kaisA kAryakAraNa bhAva hai, usakA bhAva-vAhI sundara varNana isa stotra me huA hai jise hama dekheN| zaraNya paramAtmA kI guNa garimA :- | zaraNAgata bhakta kI manobhAvanA : yaH paramAtmA parajyoti parama parameSThinAm sa zraddhayaH sa ca dhyeya jo paramAtmA, para jyoti aura parameSThiyo me pradhAna haiN| ve zraddhaya haiM aura dhyeya haiN| yam tamasa parastAd AdityavarNaM Amananti tam ca prapadya' zaraNa jinhe vidvAn loga ajJAna se pare | | unakI zaraNa maiM agIkAra karatA huuN| aura sUrya ke samAna tejasvI mAnate haiN| yena sarve klezapAdapAH tena syA nAthavAn samUlA udamUlyanta jinhone rAga Adi kleza-vRkSo ko | unake kAraNa maiM sanAtha huuN| samUla ukhADa DAlA hai| yasmai namasyanti surAsura narezvarA tasmai spRhayeya samAhita jinhe sura, asura, manuSya eva unake unheM samAhita mana vAlA maiM adhipati zIza jhukAkara namaskAra | cAhatA huuN| karate hai| - mile mana bhItara bhagavAna
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ yata purupArtha prasAdhikAH vidyA prAvartanta tataH kRtArtho bhUyAsaM jinake dvArA puruSArya siddha karane | unase maiM kRtArtha hotA huuN| vAlI vidyA pravartita huI hai / yasya jJAna bhavad bhAvi tasya kiMkaraH bhaveyam bhUta-bhAvAvabhAsakRt / jinakA jJAna vartamAna, bhAvi aura | unakA maiM sevaka huuN| bhUtakAla ke bhAvo ko prakaTa karane vAlA hai| yasmin vijJAnamAnanda brahmacaikAtmatA gatam tatra stotreNa kuryA ca pavitrA svA sarasvatIm jiname vijJAna (kevalajJAna) Ananda | unakI stuti karake maiM apanI vANI eva brahma-paramapada-ye tIno eka rUpa / ko pAvana karatA huuN| vivaraNa -kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya racita vItarAga stotra ke isa prathama prakAza me aneka rahasya sAgara ke tala me chipe ratno kI taraha chipe hue hai, ve sAdhaka ko Atma-sAdhanA me yathArtha mArga-darzana eva gatizIlatA pradAna karane vAle haiN| isa mahAprabhAvazAlI stotra me samasta guNo me caramotkarSa para pahu~ce hue zrI vItarAga arihanta paramAtmA ke anupama guNoM kI stuti karake paramAtmA ke vAstavika svarUpa kA spaSTa digdarzana karAyA gayA hai, arthAt tribhuvanapati zrI arihanta paramAtmA ke yathArtha svarupa kA hRdayasparzI nirUpaNa kiyA gayA hai / usake sAtha hI sAtha paramAtma darzana ke Thosa upAya bhI spaSTa kiye gaye haiN| prathama sADhe tIna chando (gAthA) me ullikhita guNo dvArA zrI vItarAga arihanta paramAtmA ke asAdhAraNa guNo kI vAstavika stuti kI gaI hai aura M mile mana bhItara bhagavAna
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ una guNo ko pIche ke do chando meM varNita zraddheya-dhyeya Adi ke kAraNa ke rUpa me vatAkara prabhu ko akalpanIya, acintya-zakti kI mahimA pradarzita kI gaI hai / vaha nimnalikhita hai : (1) jo paramAtmA hai, arthAt jo samasta sasArI jIvAtmAno kI / apekSA zreSTha hai, kyoki unhoMne apanA zuddhAtmasvarUpa svaya ke bala se pUrNata prakaTa kiyA hai| jo kevala jJAna kI jyoti svarUpa hai aura paramapada me sthita puNyazAlI parameSThi bhagavato me pradhAna haiM, prathama haiM, ve hI zrI vItarAga paramAtmA zraddha ya haiM, dhyAna karane yogya haiM / / zraddhA zreSThatama tattva ke prati hI kI jA sakatI hai, use zreSThatama tattva me hI pratiSThita kiyA jA sakatA hai / 'paramAtmA' yaha zabda hI unake zreSThatama Atma-tattva kI pratIti karAtA hai| isa prakAra kA zreSThatama prAtma-tattva zreSTha jyoti-svarUpa hai aura vizva kalyANakArI paca parameSThi bhagavato me bhI zreSTha hai, prathama hai, isaliye hI vaha dhyAna karane yogya hai jo dhyAtA ko dhyeya-svarUpa banA sakatA hai, arthAt dhyAtA dhyAna ke mAdhyama se dhyeyAkAra ko prApta kara sakatA hai / (2) jo ajJAna rUpI andhakAra se pare sUrya sadRza kevalajJAnamaya jyoti prakAzita karane vAle haiM, aise paramAtmA kI zaraNa maiM svIkAra karatA huuN| usakA kAraNa yaha hai ki ajJAna rUpI adhakAra me ghuTatI AtmA ko sacce mArga para calane ke liye jJAna rUpI prakAza kA pAzraya avazya lenA hI paDatA hai / jo paramAtmA pUrNa jJAna jyoti svarUpa haiM unakA prAzraya lene vAle vyakti kA ajJAna rUpI adhakAra avazya naSTa hotA hai aura usakA jIvana svarUpa-bodha prApta karake jyotirmaya bana jAtA hai, isaliye hI ve zaraNa lene yogya haiN| zIta se ThiThuratA manuSya tApa kA Azraya letA hai jisase usakI zIta uDa jAtI hai / isa bAta meM koI vyakti zakA nahIM karatA, usI prakAra se kevalajJAnamaya zrI arihanta paramAtmA kI zaraNa agIkAra karane vAlA puNyAtmA mile mana bhItara bhagavAna
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajJAna rUpI adhakAra se vimukta ho jAtA hai, yaha bAta bhI zakAtIta hai / usame zarta itanI hI hai ki ananya bhAva se zrI arihanta paramAtmA kI zaraNa lenA / (3) jinhone rAga-dvepa Adi samasta prakAra ke kleza rUpI vRkSo ko samUla ukhADa DAlA hai, aise paramAtmA ke kAraNa maiM sanAtha hU~, kyoki jinhoMne rAga-dvepa kA samUla uccheda kara diyA hai, aise paramAtmA ke sAnidhya mAtra me bhI rAga dvepa Adi Antarika zatru AkramaNa karane meM samartha nahI ho paate| jima prakAra sUrya ke tApa ke samakSa koharA nahI Thahara sakatA, usI prakAra ke rAga-dve pa rahita zrI arihanta paramAtmA ke svAbhAvika teja ke samakSa rAgadveSa nahI Thahara sakate / isa akATya niyama ke anusAra unakI zaraNa me AyA huA prANI bhI rAga-dvaSa ko parAsta karane meM sakSama hotA hai / kahA hai ki 'yoga-kSemakRnnAtha / ' nAtha use kahA jAtA hai jo hame aprApta kI prApti karAye aura kSema arthAt prApta vastu kI surakSA karAye / zrI arihanta paramAtmA me ye dono yogyatAeM haiM, ataH unhe vizva kA nAtha kahA gayA hai aura unakI zaraNa me AyA vyakti vAstava me svaya ko sanAtha anubhava karatA hai| cakravartI eva devendra kI zaraNa me jAne se bhI rAga-dveSa ke AkramaNa ko niSphala karane kA duSkara kArya duSkara hI rahatA hai arthAt pUrNa nahIM hotaa| vahI duSkara kArya zrI arihanta paramAtmA ko nAtha ke rUpa meM svIkAra karake unakA smaraNa karane se sarala ho jAtA hai, arthAt rAga-dveSa sarvathA niSkriya ho jAte haiM / tAtparya yaha hai ki ve apane zaraNAgata ko vAstavika sanAthatA bakSIsa karate haiM / (4) jinheM surAsura narezvara namaskAra karate haiM arthAt jo tribhuvana dvArA pUjanIya haiM, aise paramAtmA kI maiM ekAgracitta hokara spRhA karatA huuN| jo pUjanIya hote hai ve pavitra hI hote haiM aura jo pavitra aura pUjanIya ho unake sAnnidhya kI sava icchA karate haiN| aisA adbhuta AkarSaNa ina do guNo me vidyamAna rahatA hai| 14 mile mana bhItara bhagavAna
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) jinake dvArA dharma Adi puruSArthoM ko siddha karane vAlI samasta prakAra kI vidyAo kA prArambha huaA hai, una paramAtmA ko pAkara maiM kRtArtha huA hU~, kyoki kRtArthatA kI anubhUti tava hI hotI hai ki jaba AtmA ko apanI antima kAmanA pUrNa hotI jJAta hotI hai / vasa, isI prakAra se sampUrNa vidyA ke prabhava sthAna svarUpa paramAtmA ko pAkara vaha kRtArthatA kA anubhava karatA hai, arthAn usake samasta kArya pUrNa hote hai / sampUrNa zuddha Atma-svabhAva prApta karane ke rUpa me usakI manokAmanA pUrNa hotI hai| jisa manuSya ko paramAtmA kI pUrNa kRpA se zuddha nijAtma-svarUpa ko prApta karane kI prAdhyAtmika vidyA prApta ho jAtI hai, vaha sAdhaka pUrNatA kI paga-DaDI kA pathika banatA hai / tatpazcAt use zuddha prAtma-svarUpa ko pUrNatayA prakaTa karane ke sAdhya kI siddhi atyanta samIpavartI pratIta hotI hai, jisase mAno use sAdhya kI siddhi prApta ho gaI ho, usa prakAra se vaha svaya ko kRtArtha mAnatA hai, mahAn bhAgyazAlI samajhatA hai| dIrghakAlIna pravAsa ke anta me jaba manuSya apane gAMva kI sImA me / praviSTa hotA hai usa samaya usake netro eva anta karaNa me jo kRtArthatA chAtI hai, usase bhI adhika kRtArthatA kA eka sAdhaka ko apanA sAdhya nikaTatara pratIta hone para anubhava hotA hai / (6) jinakA jJAna trikAla viSayaka samasta padArthoM ko prakAzita karane / vAlA hai, aise paramAtmA kA maiM dAsa huuN| dAsatA adhika sampattizAlI-samRddhizAlI vyakti kI kI jAtI hai / paramAtmA ananta kevalajJAna rUpI lakSmI ke svAmI hai, ata unakI dAsatA mvIkAra karane se unakA kRpA-pAtra banA jA sakatA hai, jo (kRpA) dAsa ko daridratA naSTa karake ananta kevalajJAna rUpI lakSmI ko samarpita karatA hai| svaya kI alpatA kA bhAna eva du,kha, kisI anya kI sahAyatA ke vinA use dUra karane kI apanI asamarthatA kA jJAna karAtA hai aura vaha alpatA mile mana bhItara bhagavAna
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya alpAtmA kI dAsatA svIkAra karane se dUra hone kI sambhAvanA nahIM hai, parantu paripUrNa jJAnI paramAtmA kI dAsatA hI use dUra kara sakatI hai, aisA dRDha nizcaya karAtA hai ata. sAdhaka manuSya zrI arihanta paramAtmA kA dAsa bane binA raha nahIM sakatA / zrI arihanta paramAtmA ko hI sarvasva mAnakara jIvana nIne me hI vaha apanA jIvana sArthaka mAnatA hai| -- (7) jisa paramAtmA me vijJAna (kevalajJAna), Ananda eva brahma eka rUpa ho gaye haiM. usa paramAtmA ke guNa-gAna isa stotra dvArA karake maiM apanI vANI ko pavitra karatA huuN| vijJAna zabda ananta jJAna, Ananda zabda avyAvAdha sukha aura brahma zabda svarUpa-darzana eva svarUpa-avasthAna rUpI ananta darzana eva ananta cAritra kA dyotaka hai| isa prakAra ke ananta jJAna prAdi catuSTaya ke svAmI paramAtmA kI stuti karane se vANI pavitra hotI hI hai / pUrNa puruSa kI pUrNatA kA gAna sva prAtmA kI apUrNatA kA dhyAna dilAne meM ananya sahAyaka hotA hai aura sva AtmA ko pUrNatA prApta karane kI pAvana preraNA kA dAna karatA hai| isa prakAra ke parama-guNI, parama kRpAlu paramAtmA sUrya kI taraha apane . svabhAva se hI samagra vizva para apanA parama pAvana prakAza prasArita karake samasta prANiyo ko pAvana banAne kA svAbhAvika sAmarthya rakhate haiN| madhuratA kA dAna karane ke liye zarkarA ko kucha bhI karanA nahI pddtaa| vaha madhuratA to usake kaNa-kaNa me vyApta hai, parantu jisa manuSya ko usa madhuratA kI aAvazyakatA hotI hai, vaha ukta zarkarA ko hAtha me lekara muha me DAlatA hai taba une madhuratA kA anubhava hotA hI hai, usI prakAra se karuNA nidhAna zrI arihanta paramAtmA ko prANI ko pUrNa eva pAvana banAne ke liye kucha bhI karanA nahI pddtaa| jisa vyakti ko vaicArika apavitratA khalatI hai, svArtha mastaka-zUla kI taraha vedanA pahu~cAtA hai, pApa AMkha me gire kaNa kI taraha cubhatA hai, vaimA mumuca bhAva pUrvaka zrI arihanta paramAtmA kI zaraNa grahaNa karake unakI pAvana karane vAlI prakRti kA anubhava kara sakatA hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ parantu jisa prakAra dina bhara sUrya kA prakAza prasArita hone para bhI prajJAcakSu (andhA) vyakti athavA tahakhAne me baiThe vyakti ko prayavA dina me dekha sakane meM asamartha ulUka Adi pakSiyo ko usa jyoti kA lAbha nahIM milatA, usI prakAra se abhavya, durbhavya athavA mithyAmati vAsita prANI ko bhI paramAtmA ke parama pavitra prakAza kI pratIti nahI hotI, jisase usakI AtmA pavitra ho nahI pAtI, vaha koI paramAtmA ke sAmarthya kA doSa nahI hai, parantu usa prANI kI pAtratA kA hI doSa hai / __ ata. mumukSu, sujJa sAdhaka ko apane mana-mandira ko pAvana karane ke liye hiMsA, viSaya-kaSAya Adi doSo kA tyAga karake ahiMsA, sayama, tapa a.di anuSThAno ke dvArA eva paramAtmA kA nAma-smaraNa, jApa, guNa-kIrtana, dhya na Adi sukRta ke nirantara sevana se nija antaHstala ko pavitratama banAnA caahiye| yadi bartana kA paidA svaccha nahI hogA to usameM jo uttama pravAhI padArtha bharA jAyegA vaha bhI azuddha ho jAyegA, ata pahale bartana svaccha karanA cAhiye aura tatpazcAt usame ghI, dUdha Adi padArtha DAlane cAhiye / isI prakAra se anta karaNa kaSAyo kI kAlimA se yukta hotA hai taba taka vahA~ paramAtmA kA pAvana prakAza apAvana ko pAvana karane ke apane svabhAva me yathArtha rUpa se saphala nahI ho sktaa| niyama hai ki jisa padArtha kI sataha zuddha, snigdha eva samatala hotI hai vaha padArtha prakAza kI kiraNo ko adhikAdhika AkRSTa kara sakatA hai eva unakA sacaya kara sakatA hai / yaha niyama anta karaNa kI zuddhi, dayArdratA eva samatA-vRtti para bhI prabhAvI hotA hai / isa prakAra ke anta karaNa me antaratama prAtmA kA paramAtma-prakAza nizcita rUpa se phailakara sva sattA ko sthApita karatA hai, jisase paramAtma-darzana eva milana kI utkaTa abhilASA paripUrNa hotI hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prathama prakAza meM zrI vItarAga arihanta paramAtmA kA svarUpa pradarzita karane ke sAtha paramAtma-darzana eva milana ke upAyo kA bhI spaSTa nirdeza hai, vaha isa prakAra hai - __ "sa zraddheyaH" arthAt vahI zraddhaya hai / isa vAkya se prIti eva bhakti dono grahaNa hotI haiN| : jo sacamuca zraddhA karane yogya hotA hai usa para hI prIti aura bhakti utpanna hotI hai| mAtA kA vAtsalya bAlaka me mAtA ke prati pUrNa zraddhA jAgRta karatA hai, usI prakAra se bhagavAna kA apAra vAtsalya, karuNA, bhAvadayA bhakta ko bhagavAnamaya banAte haiM / paramAtmA kI akhaNDa prIti eva niSkAma bhakti paramAtma-darzana ke pradhAna sAdhana haiN| ___ aura "sa ca dhyeyaH' arthAt vahI dhyAna karane yogya hai, yaha pada paramAtmA kA sabheda pIra abheda praNidhAna karane kI sUcanA detA hai aura vaha mukhyata. vacana eva asaga anuSThAna kA dyotaka hai / sarva guNa sampanna paramAtmA ko dhyeya banA kara hI dhyAtA dhyeya svarUpa bana sakatA hai, yaha niyama trikAlAbAdhita hai| svabhAva se paripUrNa AtmA ko apUrNa kA dhyAna saba prakAra se hAniprada hotA hai| usake pazcAta ke pado dvArA zraddhA eva dhyAna ko arthAt uparyukta prIti, bhakti, vacana eva asaga anuSThAna ko puSTa karane vAle sAdhano kA nirdeza kiyA gayA hai| (1) zaraNa svIkAra karake sarva-samarpaNa-bhAva pradarzita kiyA gayA hai / usI ke zaraNa me jAyA jAtA hai, jo zaraNAgata kI pUrNarUpeNa surakSA karane meM samartha ho| 18 mile mana bhItara bhagavAna
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ surakSA vahI kara sakatA hai jo sarvathA surakSita hotA hai, apanI rakSA ke liye kisI sAsArika athavA devI sahAyatA kI tanika bhI apekSA rakhane vAlA na ho| isa prakAra kI yogyatA vAle zrI arihanta paramAtmA kI zaraNa me jAne vAle vyakti ke mana me sadA eka hI bhAvanA rahatI hai ki yaha paramAtmA sukRto ke sAgara haiM, ananta guNa-gaNa ke mahAsAgara haiM / isa prakAra kI bhAvanA sAdhaka ko paramAtmA ke samasta sukRto kI. bhUri-bhUri anumodanA eva sva-duSkRto kI tIvratara niMdA gardA karate rahane kI sadbuddhi pradAna karatI hai / - (2) 'nAthavAna' zabda sanAthatA eva svAmI-sevaka bhAva kA dyotaka hai / saccA 'svAmI-sevaka bhAva' sevaka ko sevya svarUpa banAtA hI hai / jinakI parama vizuddha prAtmA para deza, kAla athavA karma kisI kA svAmitva nahIM hai, una zrI arihanta paramAtmA ko svAmI ke rUpa me svIkAra kara unakI AjJA zirodhArya karane se hI, AtmA me deza, kAla eva karma ke tribhuja ko bhedane kA sAmarthya prakaTa hotA hai| aneka bhakta-kaviyo ne jinakI 'samaratha sAhiba' ke rUpa me upAsanA kI hai, una paramAtmA ko svAmI banAnA hI deva-durlabha mAnava bhava me karane yogya zreSTha sukRta hai| (3) 'maiM unakI spRhA, raTana karatA hU~', yaha vAkya paramAtmA ke darzana / eva milana kI tIvra abhilASA kA dyotaka hai| yaha abhilASA-kAmanA kisI laukika padArtha kI kAmanA nahI hai, parantu samasta kAmanAmo se sarvathA mukta paramAtmA ke darzana eva milana kI kAmanA svaspa hokara saba taraha se sva-para kalyANakArI hai| jo vyakti paramAtmA kA smaraNa, manana, bhajana, dhyAna karatA hai vaha sarvathA kRtakRtyatA kA anubhava karatA hai / hamAre jIvana kI kendrIya abhilASA kyA hai ? paramAtmA ko prApta . karane kI hai athavA janma-maraNakArI sAmagrI prApta karane kI hai ? mile mana bhItara bhagavAna
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka vivekI manuSya ko yaha prazna svaya ko pUchanA cAhiye aura samyagdRSTi deva bhI jisa janma kI abhilASA karate haiM upa dharma se yukta mAnavabhava kA paramAtmA kI prIti eva bhakti ke dvArA zreSTha mUlyAkana karanA caahiye| (4) 'unase maiM kRtArthatA kA anubhava karatA hU~" yaha vAkya paramAtmadarzana eva milana ke pazcAta kI sAdhaka kI anubhUti kA dyotaka hai| isa vAkya me amRta-bhAva-sikta mana kA prakaTa ullAsa hai| ___ saritA ko kRtArthatA kA anubhava kaba hotA hai ? jaba vaha sAgara me sarvathA vilIna ho jAtI hai taba / jaba isa prakAra kI kRtArthatA kA anubhava hotA hai taba 'kRtArtho'ha' jaise hRdaya-sparzI zabda sAdhaka ke hRdaya me sAkAra hote haiN| isa prakAra kA anubhava taba hotA hai jaba sAdhaka sAdhyamaya bana jAtA hai| sAdhaka paramAtmAmaya taba bana sakatA hai jaba triloka meM anya kucha bhI sAdhanA karane yogya nahI lagatA, parantu eka AtmA hI sacamuca sAdhya samajhI jAtI hai| isa prakAra kI sAdhanA se jIvana me kRtArthatA kA sUrya uganA svAbhAvika hai| (5) "maiM unakA dAsa hU~" yaha vAkya sva jIvana jinase kRtArtha huA hai, una paramAtmA kA dAsa banane meM hI jIvana ko dhanya mAnane vAle sAdhaka ke apUrva samarpaNa-bhAva, prIti eva bhakti batAne vAlA hai, bhakti-bhAva ke zikhara svarupa ahobhAva kA dyotaka hai / jisa vyakti ko cAra gati ke dukha sacamuca parezAna karate haiM, vaha vyakti vaidyarAja kI zaraNa me jAne vAle rogI kI taraha paramAtmA kI zaraNa me jAtA hai, unakA dAsatva svIkAra karatA hai, unakA parama sevaka vana kara jIvana meM gaurava anubhava karatA hai| - mile mana bhItara bhagavAna
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) "unake guNa-gAna karane me maiM apanI vANI ko pavitra banAtA hU~" __ yaha vAkya paramAtmA ke sAtha eka-rUpa bane sAdhaka kI avadhUta dazA kA dyotaka hai; arthAt paramAtmA ke dAsa bane sAdhaka ko aba paramAtmA kI stuti, unakA smaraNa, unake hI nAma kA jApa, unakA hI dhyAna aura unake hI guNo kI anuprekSA karane ke atirikta anya kisI bhI viSaya me Ananda athavA rasa nahI paataa| "jhIlyA je gagA-jale, te chillara jala navi pese re, je mAlatI phUle mohiyA, te bAvala jaI navi bese re / " uparyukta stavana-paktiyo kA bhAva ukta vAkya me hai / isa prakAra isa vItarAga stotra ke prathama prakAza me prIti, bhakti, vacana eva asaga anuSThAno ke arAdhanA ke saketa ke dvArA paramAtmA ko prApta karane kI adbhuta kalA spaSTa kI gaI hai| prastuta pustaka me bhI ukta cAra anuSThAno ko lakSya me rakhakara bhakti yoga kI sAdhanA kA mArga pradarzita kiyA gayA hai jo sAdhaka ke liye atyanta upayogI siddha hogaa| paramAtmA kA vizada svarUpa aura unakA vizvopakAra paramAtmA ke do svarUpa hai / (1) sAkAra (2) nirAkAra / zrI arihanta sAkAra paramAtmA haiM / zrI siddha nirAkAra paramAtmA haiM / paramAtmA ke dono svarUpa zuddha nija prAtma-svarUpa kI sAdhanA me ananya pAlambana haiM / AtmA ke satya, zuddha, cidAnadamaya svarUpa kI yathArtha pahacAna karA kara usake prati zraddhA, ruci utpanna karake aura usame hI ramaNa karA kara karma-janita samasta azuddhiyo ko dUra karane vAle haiN| mile mana bhItara bhagavAna
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ ata unhe pArasamaNi se bhI zreSTha mAnA hai kyoki pArasamaNi lohe ko svarNa banAtI hai, parantu vaha lohe ko svaya ke samAna pArasamaNi nahIM bnaatii| jabaki ye paramAtmA to apane ananya bhakta ko sva-tulya banAte haiM, ziva-pada kA adhikArI banAte haiM, ananta avyAvAgha ziva-sukha kA bhoktA banAte hai| prAthamika stara ke mAdhako ke liye sAkAra arihanta paramAtmA kA Alabana upakAraka hai| jisa vyakti ko jisa viSaya kI sAdhanA me dakSatA prApta karanI ho, usa vyakti ko usa viSaya kI prArambhika zikSA prApta karanI hI paDatI hai| bhUtala se Upara kI majila para pahu~cane ke liye sIDhI kA Alabana lenA hI paDatA hai, usI prakAra me sarvocca kakSA para pahu~cane ke liye prArambha sAkAra bhakti se karanA hI par3atA hai / sAdhanA kA yaha ma naisargika hai, ata usakA apalApa karane vAlA vyakti Atma-vikAsa me agrasara hone ke badale pIche kI ora DhakelA jAtA hai| zabdAtIta kakSA para pahuMcane ke liye prArambha me zabda kA Azraya lenA paDatA hai, usI prakAra se paramAtmA ke nirAkAra svarUpa taka pahu~cane ke liye, usakA anubhava karane ke liye sAkAra paramAtma-svarUpa kI upAsanA karanI par3atI hai| usa upAsanA ke aneka prakAra haiN| uname mukhya cAra prakAra haiM, jinheM jaina paribhASA me 'cAra nikSepa' kahA jAtA hai| pratyeka vastu ke cAra nikSepa hote haiM / nikSepa zabda vastu ke prakAra athavA svarUpa kA udbodhaka hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina cAro nikSepo ke svarUpa ko samajha lene se paramAtmA ke virAT eva vizada svarUpa kA tathA unake dvArA samasta vizva para hone vAle agaNita upakAro kA hame anumAna ho sakegA, jisase paramAtmA ke prati jo bhaktibhAvanA apane hRdaya me vidyamAna hai vaha adhika sudRDha hogI aura zrI arihanta paramAtmA hI hamAre liye mananya zaraNa-yogya haiM yaha niSThA asthi majjAvat banI rhegii| kalikAla sarvajJa zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAja ne 'sakalArhata stotra' ke eka zloka me zrI arihanta paramAtmA ke vizvopakAra kI prazasA meM pharamAyA hai nAmAkRti dravyabhAva punatastrijagajjanam / kSetre-kAle ca sarvasminnarhataH samupAsmahe // 2 // artha -jo tIrthaMkara paramAtmA apane nAma, prAkRti (mUrti), dravya evaM bhAva svarUpa avasthA dvArA samasta kSetro ke, samasta kAlo ke samasta prANiyo ko pavitra karate haiM, una paramAtmA kI hama upAsanA karate haiM / aSTa mahAprAtihAryayukta samavasaraNa me virAjamAna zrI tIrthakara paramAtmA apanI paitIsa guNo se yukta nirmala vANI se jisa prakAra prANiyo ke karma-mala ko dhokara unheM pavitra karate haiM, usI prakAra se una paramAtmA kA nAma, unakI mUrti aura unakI pUrva-uttara avasthA rUpa dravya nikSepa bhI vizva ke prANiyo ko zubha eva zuddha bhAva kI utpatti me parama pAlambana rUpa banakara nirmala banAte hai| jisa kAla aura jisa kSetra me zrI tIrthaMkara paramAtmA sAkSAt sadeha vicarate haiM taba aura samavasaraNa me virAjamAna hokara bhAva tIrthaMkara ke rUpa me dharma dezanA pradAna karate haiM, taba unake dvArA bhavya prANiyo para jisa prakAra ke apAra upakAra hote hai, usI prakAra se paramAtmA ke nAma, sthApanA eva dravya nikSepa bhI vizva ke prANiyo ke liye sadA upakAraka banate haiN| mile mana bhItara bhagavAna 3
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma dezanA ke atirikta ke samaya me samIpastha prANiyo kA eva dUra dezo me sthita bhavya jIvo kA paramAtmA ke nAma Adi nikSepa hI parama Alambana-svarUpa banakara upakAra karate haiM / svaya zrI arihanta paramAtmA ke varada hasta se dIkSita svaya unhI ke zipya-munigaNa apane jIvana ke anta samaya me anazana karate haiM taba ve prabhu ke nAma Adi nikSepAro ke pAlambana ke dvArA hI samasta karma-vadhano se mukta hokara cAra gati pa sa sAra ko choDakara pAMcavI gati rUpa mukti ko prApta karate haiN| ___ ata zrI arihanta paramAtmA ke nAma, mUrti eva dravya avasthA rUpI nikSepa ko zrI arihanta svarUpa mAnakara usakI ananya upAsanA karane kA vidhAna jaina Agama zAstro me sthAna-sthAna para kiyA gayA hai| zrI arihanta paramAtmA ke asAdhAraNa upakAra zrI arihanta paramAtmA, jisa prakAra upadezo ke dvArA mokSa eva mokSamArga ke dAtA haiM, usI prakAra se ve svaya bhI mokSamArga svarUpa haiM / * . jisa prakAra unake upadeza aura unakI AjJA kA pAlana karane se bhavya jIvo ko mokSa milatA hai, usI prakAra unake nAma-smaraNa tathA darzana mAtra se bhI bhavya jIvo ko mokSa aura mokSa-mArga kI prApti hotI hai / prabhu-mUrti ke darzana se hRdaya me jo zAnta bhAva prakaTa hotA hai, vaha darzaka ko prArta-dhyAna aura raudra-dhyAna se mukta karatA hai| prabhu-mUrti ke darzana se prApta apramatta bhAva jIva ko vAstavika jAgati kI ora prerita karatA hai / uccatama koTi kI ahisA kA spaSTa darzana prabhu mUrti ke darzana se hotA hai| vidhi eva vahumAna-pUrvaka pratiSThita jinezvara paramAtmA kI manahara mUrti ke darzana se amUrta Atma-svarUpa ko mUrtimanta karane kA bhAva utpanna hotA hai / * maggo taddAyAro, saya ca maggotti te pujjA / zrI vizeSAvazyaka bhASya-gAthA 2648 24 mile mana bhItara bhagavAna
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI arihanta paramAtmA kI mUrti ke samAna unakA pavitra nAma bhI utanA hI upakAraka hai| prabhu-nAma ke smaraNa kA aciMtanIya prabhAva hone kA vidhAna samasta prAstika darzanakAro ne kiyA hai / zrI mahAvIra svAmI paramAtmA kA nAma lene se jo bhAvanA utpanna hotI hai, vaha bhAvanA gozAlA kA nAma lene se hamAre hRdaya ko sparza nahI karatI, usakA kAraNa nAma eva nAmI ke madhya sthita kathacit prabheda hai| nAma-smaraNa nAmI ke sAtha pragADha sambandha sthApita karake anAmI banAtA hai, khyAti kI kAmanA se mukta karane kA mahAna kArya karatA hai| zrI arihanta paramAtmA kI aisI eka bhI avasthA nahIM hai ki jisakA smaraNa, cintana athavA dhyAna Adi bhavya jIvo ko mokSa eva mokSa mArga kI prApti na karA ske| isa prakAra mokSa-mArga ke dAtA aura svaya mArga-svarUpa zrI arihanta paramAtmA kA upakAra anya samasta upakAro se ucca stara kA upakAra hai| kisI bhI prANI ko samyaktva kI prApti zrI arihanta paramAtmA ke cAra meM se kisI eka nikSepa kI bhakti karane se hI hotI hai| / tAtparya yaha hai ki samyag-dRSTi ke dAna dvArA jo upakAra zrI arihanta paramAtmA karate haiM, vaha samasta upakAriyo ke upakAra ke yoga se bhI adhika hotA hai; kyoki samyaktva mukti kA bIja hai aura bIja kA mahattva phala kI apekSA adhika hotA hai yaha lokamAnya tathya hai| deha me jo sthAna cakSu kA hai, mokSa-mArga me vaha sthAna samyag-dRSTi kA hai / ata: usake dAtA zrI arihanta hame priyatama lagane hI cAhiye / yadi hame ve priyataya na lageM to samajhanA cAhiye ki hamArI bhakti kaccI hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra nikSepAtroM kA svarUpa kisI bhI vastu ke kama se kama cAra nikSepA prasiddha haiN| (1) nAma, (2) AkRti, (3) dravya [atIta, anAgata guNa yukta vastu] (4) bhAva [vartamAna me guNayukta vastu / . tAtparya yaha hai ki vizva ke jo koI padArtha hai ve samasta nAma, prAkRti. dravya evaM bhAva ina cAro se yukta hote haiM / nAma Adi cAra nikSepAyukta padArtha me hI zabda, artha eva buddhi kA pariNAma hotA hai| ghaDe ke udAharaNa se bhI yaha tathya spaSTa samajhA jA sakatA hai / ghaDe me ye cAra nikSepa athavA dharma vidyamAna hone kA bodha 'ghaDA' zabda volate hI hone lagatA hai| isa prakAra vicAra karate hue yaha bAta spaSTatayA samajhI jA sakatI hai ki nAma, AkRti eva dravya ye tIno padArtha ke hI paryAya haiM, dharma haiM / isa liye yaha bhAva ke agabhUta hI hai aura isa kAraNa se nAma Adi bhI bhAva kI taraha viziSTa artha-kriyA ke sAdhaka vana jAte haiN| (1) nAma-nikSepa-padArtha kA svaya kA nAma / udAharaNArtha-ghaDA zabda / (2) sthApanA nikSepa-padArtha kA svaya kA prAkAra / udAharaNArtha-ghaDe kA prAkAra / (3) dravya nikSepa-padArtha kA mUla kAraNa / udAharaNArtha-ghaDe me mUla kAraNa miTTI / (4) bhAva nikSepa-kAryayukta padArtha / udAharaNArtha-jala se bharA huA ghaDA mile mana bhItara bhagavAna
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra pratyeka padArtha ke ye cAra svarUpa hote haiM aura ina cAroM sva po ke dvArA vizva ke prANI usa padArtha ko apane upayoga me lekara iSTa kArya kI siddhi karate haiN| vizva ke sAmAnya vyAvahArika jIvana me jisa prakAra padArtha eva usake nAma Adi svatpa ko abheda ke rUpa me mAnakara usake dvArA vyAvahArika kArya pUrNa kiye jAte haiM, usI prakAra se prAdhyAtmika jIvana me praveza eva pragati : karane ke lie AdhyAtmika tattva eva usake nAma Adi svarUpa ko abheda ke rUpa me mAnakara usakI zAstrokta vidhi ke anusAra yadi upAsanA kI jAye to AdhyAtmika unnati ke patha para calane aura agrasara hone me sAdhaka ko atyanta saralatA hotI hai| bhaktiyoga eka aisA yoga hai jisame paramAtmA viSayaka saccI khoja me bhaktAtmA ekAkAra ho jAtA hai / ___ bhakti ko saghana karane ke lie paramAnandamaya paramAtmA ko apanA Atmezvara banAkara unake sAtha gupta sagoSThI karane me, tanmayatA anubhava karane me, tadAkAra vRtti me citta ko DhAlane me, unake nAma, sthApanA aura dravya ye tIno nikSepa bhI ananya upakArI unake cauthe bhAva-nikSepa ke samAna hI AdaraNIya eva prArAdhya haiM / ina tIno nikSepo ko hRdaya me sthAna dene se, unheM hRdaya me sthAyI karane se samasta prakAra ke kalyANa siddha hote haiM, bhAva nikSepa svarUpa zrI arihanta paramAtmA kA yathArtha Adara hotA hai, aura hRdaya ke bhAvollAta me vRddhi hotI hai| ___ zrI arihanta paramAtmA viSayaka bhAva, bhava-vRddhi kAraka azubha bhAvo eva azubha karmoM kA kSaya karate haiM / ata sva-para ke hitaiSI ko zrI arihanta paramAtmA ke samasta nikSepoM. kI upAsanA atyanta upayogI pratIta hotI hai / mile mana bhItara bhagavAna 27
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ paropakAra-vyasanI zrI arihanta paramAtmA ke kisI bhI nikSepA ko AtmasAt karanA unake asIma upakAro ko yathArtha namaskAra hai| aisI ekAnta lAbhadAyaka bhakti me apanI samasta zakti lagAne me hI mAnava-bhava kI sArthakatA hai| zrI arihanta paramAtmA ke cAra prakAra (1) nAma jina, (2) sthApanA jina (3) dravya jina aura (4) bhAva jina ye zrI arihanta paramAtmA ke cAra prakAra haiM / (1) nAma jina :-zrI jinezvara paramAtmA kA nAma / jisa prakAra zrI varddhamAna svAmI Adi vizeSa nAma aura ahaM, arihata Adi sAmAnya nAma / (2) sthApanA jina -zrI arihanta paramAtmA kI mUrti, citra tathA buddhistha AkAra tathA 'arihata' aise akSara / (3) dravya jina -zrI arihanta paramAtmA ke jIva, jisa prakAra zreNika mahArAjA athavA zrI arihanta paramAtmA banakara siddhi prApta siddha bhgvt| (4) bhAva jina -bhAva jina do prakAra se hai (1) pAgama se bhAva jina, (2) no pAgama se bhAva jina / (1) pAgama se bhAva jina . -samavasaraNa sthita zrI arihata paramAtmA ke dhyAna me upayukta sAdhaka / (2) no Agama se bhAva jina . -samavasaraNa sthita zrI arihanta paramAtmA / * cauhajiNA nAma-ThavaNa-davvabhAvajiNabheeNa // 50 // nAmajiNA jiNa nAmA, ThavaNa jiNA puNa jiNidapaDimAo / davvajiNA jiNajIvA, bhAvajiNA samavasaraNatthA / / 51 // -caityavandana bhASya . gAthA 51 - 28 mile mana bhItara bhagavAna
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra jJAna eva Ananda se paripUrNa, ananta guNo ke bhaNDAra paramAtmA apane cAro svarUpo ke dvArA bhavya jIvo ke liye nitya parama Alambana banate haiN| nirAkAra paramAtma-darzana kA adhikArI kauna ? uparyukta cAra prakAra se jo sAdhaka sAkAra paramAtmA kA darzana-milana prApta kara sakatA hai, vahI nirajana-nirAkAra paramAtmA ke darzana kA adhikArI ho sakatA hai| pratyeka sAdhaka ke liye sAdhanA me yahI krama upayogI hotA hai-yaha batAne ke liye zrI namaskAra mahAmatra me bhI sarvaprathama sAkAra svarUpa zrI arihanta paramAtmA kA nirdeza hai aura tatpazcAt nirajana-nirAkAra zrI siddha paramAtmA kA nirdeza kiyA gayA hai / paramAtmA kA tAttvika darzana evaM nizcaya ratnatrayI vartamAna kAla me apane bharatakSetra me bhAva-tIrthakara paramAtmA vidyamAna nahI hote hue bhI unake nAma Adi dvArA unake bhAva-svarUpa ko amuka aza me anubhava kiyA jA sakatA hai aura yahI prabhu kA 'tAttvika darzana' eva milana hai| zAstro me prabhu ke tAttvika darzana ko 'samyag darzana' eva prabhu ke tAttvika milana ko 'samyak cAritra' kahate haiM aura una adbhuta guNo ko prApta karane kI kalA ko 'samyag jJAna' kahate haiN| tAttvika rIti se (nizcaya naya se) paramAtma-svarUpa kA darzana prAtmasvarUpa ke darzana se hI hotA hai aura paramAtma-svarUpa kA yathArtha jJAna AtmasvarUpa ke yathArtha jJAna ke dvArA hI hotA hai, tathA paramAtma-svarUpa me ramaNatArupa paramAtma-milana bhI Atma-svarUpa me ramaNa karane se hI hotA hai| isa prakAra AtmA eva paramAtmA ke svarUpa kA abheda hai / mile mana bhItara bhagavAna
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ .ata Atma-tattva meM zraddhA evaM usakA darzana hI samyag darzana hai, yAtmasvarUpa kA yathArtha jJAna hI samyag jJAna hai aura usa svarUpa me ramaNa karanA hI samyak cAritra hai / isa prakAra ise nizcaya ratnatrayI kahate haiN| to socanA yaha hai ki yaha AtmA kaisI mahimAmayI hai, acintya zakti-sampanna hai| AtmA hI parama ArAdhya hai / isa trikAlAvAdhya satya kI udghoSaNA karane vAle anya koI nahI haiM, parantu zrI arihanta paramAtmA hI haiM / yaha tathya jAnane ke pazcAt hamAre roma-roma me AtmA kI ArAdhanA karane kI bhAvanA ke bhAnu kA prakAza vyApta ho jAnA cAhiye, prasArita ho jAnA cAhiye / kalikAla sarvajJa zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAja yoga-zAstra ke caturtha prakAza me pharamAte haiM AtmAnamAtmanA vetti mohavyAgAdya prAtmani / tadeva tasya cAritra, tajjJAna tacca darzanam // artha -jo vyakti moha tyAga kara AtmA ke dvArA AtmA ko prAtmA me jAnatA hai, vahI usakA cAritra hai, vahI jJAna hai aura vahI darzana hai / tAtparya yaha hai ki prAtmA ke dvArA AtmA ko AtmA me dekhanA hI tattva dRSTi hai / AtmA ke dvArA AtmA ko AtmA me jAnanA tattva-bodha hai aura AtmA me AtmA ke rUpa me jInA tattva-jIvana hai, tattvajIvIpana hai / moha kA tyAga karake ina tIna guNa-ratno ko prApta kiyA jA sakatA hai| nAma Adi rUpa se paramAtmA kI upasthiti zrI gaNadhara bhagavato ne 'jinAgamo' me paramAtma-darzana kI adbhuta kalA kA vistRta varNana kiyA hai / usakA tanika rahasya zAstra-marmajJa evaM tadanurUpa jIvanayApana karane vAle anubhavI yogiyo ke prabhAvazAlI vacano ke mAdhyama se hama soceM -- mile mana bhItara bhagavAna
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . " "nAme to jagamA rahyo, sthApanA paNa timahI, dravye bhava mAhe vase, paNa na kale kimahI / bhAvapaNe mavi ekarUpa-tribhuvana me trikAle, te pAragata ne vadiye, trihu~ coge svabhAle / ina do chado ke dvArA pU jJAnavimalasUri mahArAja ne nAma Adi rUpa .. me paramAtmA kI sarvatra upasthiti batalAI hai jo isa prakAra hai nAma rUpa me eva sthApanA rUpa me paramAtmA vizva me vidyamAna hai| dravya rupa me bhI ve vizva me haiM parantu pahacAne nahI jAte, bhAva rUpa me to paramAtmA tIno loko me sadA (bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kAla me) vidyamAna hai, kyoki samasta jIvo me caitanya tattva (samAna bhAva se) vidyamAna hai, usake kAraNa sava kI ekAtmatA vAle pAragata-sasAra kA bheda pAye hue paramAtmA ko trikaraNa yoga kI zuddhi se zIza navA kara vandana-namana kareM to unake darzana aura milana se kramazaH hama unake tulya bana skeN| sAdhaka ke hRdaya me kabhI-kabhI aise vicAra bhI Ate haiM ki yadi sAkSAt paramAtmA se merA sAkSAtkAra huA hotA to sayama kI utkRSTa sAdhanA ho sakatI ki jisase mai zIghra mukti prApta kara pAtA, parantu isa kAla me, isa kSetra me kisI tIrthaMkara paramAtmA se sAkSAtkAra honA sambhava hI nahIM hai, ata hame to kevala usakI bhAvanA hI banAnI hai / parantu puruSArtha vihIna nirI bhAvanA se koI kArya siddha nahIM hotii| usake liye bhAvanA ke anurUpa sakriya prayatna karane hI paDate haiM / saccI bhAvanA eva lagana se yadi hama puruSArtha kareM to Aja bhI cAro prakAra se paramAtmA kA sAnnidhya nissandeha prApta ho sakatA hai| kyA ArAdhaka AtmA ke liye paramAtmA kA nAma sAkSAt paramAtmA kI apekSA kama Alambana rUpa hai ? athavA una paramAtmA kI pratimA kama Alambana bhUta haiM ? ki jinake darzana mAtra se mana kI malinatA kSINa ho jAtI mile mana bhItara bhagavAna
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, citta me pramannatA kI saurabha chA jAtI hai, pApa kA nAza aura puNya kA sacaya hotA hai| ata paramAtmA ke nAma kA smaraNa (jApa) aura paramAtmA kI pratimA kA pAlambana bhI sAkSAt paramAtmA ke pAlambana jitanA hI phaladAyI hai, isa zAstra-vacana me pUrNa zraddhA rakha kara hameM unakI ananya bhAva se upAsanA karanI cAhiye / zAstro me zrI jina pratimA ko jina samAna kahI gaI hai aura unake puNya-nAma kA matra ke rUpa meM paricaya karAyA gayA hai| yaha tathya eka ora eka do ke jitanA hI sahI hai| isa tathya ke samarthana me kahA bhI hai ki darzanAda dUrita dhvaMsI, vadanAt vAcchitaprada / pUjanAt pUraka zrINA-jinaH sAkSAt surad ma // artha ---darzana mAtra se dUrita (pApa) kA nAza karane vAle, vandana se vAchita dene vAle, pUjana se lakSmI ke pUraka zrI jinezvara bhagavAna sAkSAt kalpavRkSa ke samAna haiN| to sAkSAt kalpa-vRkSa prApta hone se gRhastha ko jitanA harSa hotA hai, utanA harSa parama koTi ke kalpavRkSa tulya zrI jinezvara deva ke pratimA ke darzana se hone lage to samajhanA cAhiye ki hame pratimA me svaya zrI jinezvara deva dekhane kA saubhAgya prApta huA hai| zrI jina-pratimA me zrI jinezvara deva ke darzana karane vAle vyakti ko usake puNya ke prabhAva se uparyukta zloka me varNita anubhava hue binA nahI rhtaa| 32 mile mana bhItara bhagavAna
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane upakArI puruSa kA citra dekha kara bhI manuSya harSa vibhora ho jAtA hai, to phira samasta jIvo ke parama upakArI zrI jinezvara deva kI mUrti ke darzana karake hamAre sADhe tIna karoDa roma-kapo me harSa ke dIpaka prajvalita hone hI caahiye| zrI jina nAma bhI zrI jina-pratimA jitanA hI magalaprada, vAchitaprada aura saubhAgyaprada hai hii| prabhu kA nAma prabhu kI matrAtmaka deha hai, usa satya kI anubhUti savidhi mammAna sahita nAma smaraNa se hotI hai / usakA lakSaNa yaha hai ki samasta deha me harSa kI lahareM uThatI haiM, netra harSAzru se sikta banate haiM, citta me apUrva prasannatA hotI hai| ___ jo vyakti rAta-dina ke zreSTha kSaNo me zrI jinezvara deva ke asakhya upakAro kA cintana-manana karate haiM unheM zrI jinezvara deva ke cAro svarUpa samAna upakArI hone kA zAstrokta satya sarvathA sahI pratIta hotA hI hai / arihanta paramAtmA kA nAma eva mUtti tIno loko me base hue jIvo para upakAra karate haiN| vaha tathya isa bAta se siddha hotA hai / zrI arihanta paramAtmA dravya se bhI isa vizva me sarvatra vidyamAna rahate / haiM, parantu viziSTa koTi ke jJAnI bhagavato ke vinA unheM pahacAnA nahI jA sktaa| bhAva se to tIna loko me, tIno kAla me paramAtmA sarvatra vidyamAna haiM hii| hA~, usa bhAvanA me hamArI bhAvanA sammilita honI cAhiye, to isa kAla me bhI paramAtmA kA utkRSTa Alambana mila sakatA hai / mile mana bhItara bhagavAna 33
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ unheM utkRSTa bhAva se smaraNa karane kI sarala rIti unakI upakAraka AjJA kA trividha eva trikaraNa yoga se pAlana karanA hai / usa prakAra karane se jIva ginatI ke thoDe bhavoM meM hI dukha rUpa duHkha phalaka evaM dukha paraparaka sasAra kA uccheda karake ziva pada prApta kara sakatA hai / zrI arihanta paramAtmA ke nAma Adi cAro nikSepa samAna upakArI he apane ananya zaraNAgata ko bhava sAgara me se sakuzala mokSa me le jAne kI kSamatA vAle haiM / usa satya me apanI prajJA ko sthira karake samasta mumukSu AtmA grAja vartamAna samaya me bhI isa jina-maya jIvana kA pramuka azo me adbhuta romAMcakArI anubhava kara sakatI haiM, yaha nissaMdeha bAta hai / 34 mile mana bhItara bhagavAna
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ prIti-yoga . prabhu prema kA prabhAva zrI jinezvara deva ke nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra nikSepA ke svarUpa dvArA jisa prakAra unake vizada svarUpa eva vizvopakAritA kI hame pratIti huI, usI prakAra se unake prati jo niSkAma prIti, bhakti bhakta-hRdaya me utpanna hotI hai, use jaina darzana ke zAstro eva zAstravettAno ne kisa prakAra citrita kiyA hai, kisa prakAra usakA vikAsa kiyA hai, usa sambandha me sUri purandara zrI haribhadrasUrijI mahArAja dvArA pradarzita prItiyoga, bhakti-yoga, vacana-yoga aura asaga-yoga ke AdhAra para vicAra karake jaina darzana ke bhakti yoga kI vyApakatA eva vizadatA kA tanika vizeSa paricaya prApta kareM aura tadanusAra jIvana me ukta bhakti yoga ko jIvita karake hamAre antara me sthita ananta Ananda eva jJAna ke koSa ko prApta karane ke liye subhAgI baneM / __ sAmAnyata paramAtma-darzana ke liye tarasate sAdhaka ke hRdaya me paramAtmadarzana kI prApti ke maulika upAya jJAta karane kI jijJAsA utpanna hotI hai aura una upAyo ke anusAra vaha sAdhanA kI dizA me prayANa karatA hai| isa prakriyA ko cAra vibhAgo me vibhAjita kiyA jA sakatA hai / (1) prIti-anuSThAna (prIti-yoga), (2) bhakti-anuSThAna (bhakti yoga), (3) vacana-anuSThAna (zAstra yoga), aura (4) asaga anuSThAna (sAmarthya yoga) prIti-yoga arthAt prema vizva kA mahAnatama AkarSaNa prema hai / mAnava prema karatA hI rahA hai, phira cAhe usake prema-pAtra koI vyakti ho athavA koI bhautika padArtha ho, parantu koI hotA avazya hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha apane prema-pAtra ko prApta karane ke liye, use rijhAne ke liye kyAkyA nahIM karatA ? saba kucha karatA hai| . use prApta karane me kadAcit Apattiyo ke pahAr3a TUTa paDeM, cAhe vipattiyo ke zyAma megha barasa paDeM aura usakA prema-pAtra banane me kadAcita aneka vyaktiyo kI zatrutA mola lenI paDe, to bhI mAnava saba kucha sahana karane ke liye tatpara rahatA hai / prema evaM jIva-sRSTi kevala mAnava hI nahI, anya jIva sRSTi me bhI prema me pAgala hokara jIvana ko dAva para lagAne vAle jIvo ke asakhya udAharaNa dekhane ko milate haiN| patagA dIpaka kI lo para pAgala hokara apane prANo kI Ahuti taka de detA hai| cakora pakSI cA~da ke liye pAgala hokara kevala usakI pratIkSA me hI apanA jIvana vyatIta karatA hai| mRga eva bhujaga sagIta ke svaro se AkarSita hokara zikArI eva madArI ke bandhano me phaMsa jAte hai| bhramara kamala-dala me banda hone para bhI usakA sneha choDa kara bAhara nikalane ke liye utsuka nahI hotaa| prema ke liye dravya, kSetra, kAla athavA bhAva avarodhaka nahI hote| usakA pravAha to nija prema-pAtra ke pIche abAdha gati se pravAhita hotA hI rahatA hai| sRSTi me vividha ra pa se prema kA darzana hotA hai| kahI pati-patnI kA prema dRSTigocara hotA hai, to kahI pitA-putra ke prema kA darzana hotA hai, kahI santAna ke prati mAtA kA prema avalokana karane mile mana bhItara bhagavAna
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke liye milatA hai, to kahI bhAI-bhaginI kA pavitra prema bhI dRSTigocara hotA hai / kahI vyakti kA kisI padArtha ke prati sakucita prema dekhane ko milatA hai to kahI vyakti kA vizva ke prati vikasita prema dekhane kA avasara milatA hai aura kahI vizva vAtsalyamaya paramAtmA ke prati prakRSTa prema pravAhita karate sata mahanto ke bhI darzana hote haiN| isa prema kA sAmrAjya vizva para vividha rUpa me phailA huA hai| phira / bhI bhautika sukho kI kAmanA se kiyA gayA prema anta me to chaliyA hI siddha hotA hai / usakA antima pariNAma prAha eva A~sU hI hote haiM / pacendriya-viSayaka prema bhI anta me prANa-ghAtaka siddha hotA hai / tAtparya yaha hai ki prema kA pAtra-padArtha eka mAtra AtmA hai, usake guNa hai / una guNo ko dhAraNa karane vAle mahA sata haiM aura ve mahA sata bhI jinheM nitya bhAva sahita smaraNa karate hai ve zrI arihanta paramAtmA haiM, jinakA zAsana sarva-vyApI hai, apratihata hai / jinakI kRpA kA srota samasta sRSTi para avAdhagati se satata pravAhita hotA hI rahatA hai, jinakA vimala vAtsalya samasta prANiyo ke liye sukhadAyaka siddha hotA hai| jinake darzana mAtra se tana kA tApa, mana kA santApa aura hRdaya kI / taDapa zAnta ho jAtI hai| jinakA sAnnidhya hame azubha bhAvo se nivRtta karake zubha bhAvo me / pravRtta karatA hai| jinakI prazAnta mudrA rAga kI jvAlA bujhA kara tyAga ke rAga ko puSTa karatI hai aura pApa-puJjo kA vilaya karake puNya-pujo kA sacaya karatI hai| jinake darzana se bhava-nirveda eva prathi-bheda bhI sulabha ho jAte hai / bhava-zRkhalA se mukti aura nija-zuddha Atma-svabhAva kI prApti meM bhI ananya kAraNabhUta haiN| mile mana bhItara bhagavAna 37
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke prema me hI eka aisI zakti hai ki jo unake premI ko citta ke cacala pariNAmo se mukta karake sthira pariNAmI banA sakatI hai| ataH niviSayI, niSkapAyI arthAt samasta guNo se sampanna zrI arihanta 'paramAtmA ke mAtha prema karane se viSaya kaSAya yukta prema (rAga dazA) kA vizuddha prema meM rUpAntara ho jAtA hai / paramAtma-prema se utpanna hone vAlI zaktiyA~ paramAtmA ke prati pUrNa prema se sAdhanA kI zakti eva vairAgya kI jyoti prakaTa hone se jIvana Anandamaya ho jAtA hai / sAsArika sukha pradAna karAne vAlI vastuo ko prApta karane ke liye manuSya rAta-dina jo prayAsa karate haiM unake dasaveM bhAga ke prayAsa bhI yadi ve paramAtmA kA prema prApta karane me kareM to bhI unakA jIvana apAra Ananda se paripUrNa ho jaaye| paramAtmA kI akhaNDa prIti kA vizuddha pravAha sarvatra nirantara baha rahA hai, parantu usake yogya banane ke liye sthUla, laukika, svArthapUrNa bhAvo ke sAtha prIta-sambandha kA samUla tyAga karanA paDatA hai aura usame bhI sarvaprathama apane uttamAga (mastaka) ko paramAtmA ke caraNa-kamala me samarpita karane se hI uttama paramAtmA kI prIti agabhUta hotI hai / eka paramAtmA ke atirikta mana ko zItalatA pradAna karane vAlA anya koI sthAna nahI hai, yaha tathya svIkAra karake paramAtmA kI prIti me raga jAne me hI buddhimAnI hai, jIvana kI sArthakatA aura saphalatA hai / jala-bindu sAgara me mila jAne para vaha akSaya abhaga ho jAtA hai, phira use sUkhane athavA zoSane kA bhaya nahI rhtaa| alpa ko parama me samarpita karane kI isa kalA ko prIti-anuSThAna bhI kahA jA sakatA hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-prIti-pUrvaka jIvana me ekarUpa bane hue mahA sata to sarvadA eka hI dhuna me lIna rahate haiM ki- 'avara na dhadho AdarU~, niza-dina torA guNa gAU~ re .. ' paramAtmA hI apanI mati banate hai, gati banate haiM, phira vicAra, vANI eva vyavahAra me paramAtmA kI prIti chalakatI hai| RSabha jinezvara prItama mAharo re / pada gAne vAle pAnadadhana kA zreSTha abhivAdana-sammAna paramAtmA kI prIti me pUrNata ekarUpa hone me hai / parama caitanyamaya paramAtmA kI prIti ke parama prabhAva se pratyeka prANa me apUrva pavitratA prakaTa hotI hai| pA~co indriyA~ prAtmA kI ora unmukha hotI haiN| hRdaya me zabdAtIta sneha, dayA prakaTa hotI hai| sAto dhAtuo me navIna zucitA kA sacaraNa hotA hai / pratyeka koSa me apUrva dharma-dhAraNA kI kSamatA prakaTa hotI hai arthAt premI kI samagratA parama kalyANakArI paramAtmaprIti ke dvArA raga jAtI hai| uThate, vaiThate, calate, khAte, pIte athavA kucha bhI kArya karate usakA upayoga (dhyAna) paramAtmA me rahatA hai / paramAtmA kI prIti kA amRta-pAna karane vAle vyakti ko viSaya eva kaSAya viSa tulya lagate haiM arthAt vipaya-kaSa ya kA tanika bhI sammAna karane me use paramAtmA kA bhayAnaka apamAna pratIta hotA hai| paramAtmA kI prIti kA AsvAdana hI isa prakAra kA hai ki eka bAra usakA anubhava karane vAle dhanyAtmA ko svArtha tuccha pratIta hotA hai| usakA sampUrNa jIvana paramAtmamaya bana jAtA hai| usakA hRdaya sasAra kI kisI bhI vastu me nahI cipakatA, vaha to kevala paramAtma-caraNa me hI lIna rahatA hai / bhakta kI bhAva-sikta prArthanA isa prakAra kA paramAtma-premI ananta guNa-nidhAna paramAtmA ke guNo ko atyanta umaga se smaraNa kara karake, sva-durguNo kI nindA karake paramAtmA ke samakSa dInatApUrvaka yAcanA karatA hai ki mile mana bhItara bhagavAna
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ "he paramAtmA ! pApa rAga rahita haiM aura maiM to rAga se ota-prota huuN| Apa doSarahita haiM aura maiM to dveSa ke dAvAnala me jhulasa rahA huuN| . " Apa moha rahita haiM aura maiM to moha ke mahA pAza me jakaDA huA huuN| Apa aAzA rahita haiM aura maiM AzA ke madhura svapno me hicakole khA rahA huuN| Apa icchA rahita haiM aura maiM to hajAro icchAno se ghirA huA huuN| zrApa ni saga haiM aura maiM to saga me hI jIvana ke rago kA Ananda lene vAlA huuN| Apa pUrNa jJAnI haiM aura maiM to ajJAna me hI bhaTakane vAlA hU~ / Apa prazama rasa ke payodhi haiM aura maiM to krodha-kaSAya kA udadhi (sAgara) huuN| Apa niviSayI haiM aura maiM to viSayAsakta, viSaya-asta huuN| Apa karma-kalaka se vimukta haiM aura maiM karma-kalaka yukta huuN| Apa avinAzI-prAtma-sukha ke svAmI haiM aura maiM to nazvara paudgalika sukha kA kAmI huuN| Apa zuddha, buddha, pUrNa haiM aura maiM to azuddha, abuddha, apUrNa hU~ / Apa ayogI, azarIrI, alezI haiM aura maiM to sayogI, sazarIrI, aura salezI huuN| Apa nirmama, nirbhaya, nistaraga hai aura maiM to mamatva, bhaya eva taraga se yukta huuN| 40 mile mana bhItara bhagavAna
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa ajara aura amara haiM aura mai to jarA eva mRtyu ke bhaya se ghirA huA huuN| ___ Apa anantanAnta guNo se pUrNa hai aura maiM to anantAnanta avaguNo se , pUrNa huuN| he paramAtmA ! isa prakAra Apake aura mere madhya virATa antara hai, jitanA antara meru parvata aura saraso ke dAne ke madhya hai, dharatI aura nabha ke madhya hai, amRta aura viSa ke madhya hai, unase bhI adhika antara he prabho ! Apake aura mere madhya hai| to he prabhu ! Apake sAtha merA mela kaise baiThegA ? paraspara kI prIti kisa prakAra abhaga hogI ? anyonya kI samIpatA kisa prakAra sthira rahegI ? he prabho ! kyA maiM Apase prema karane ke liye yogya nahI hU~ ? kyA ApakI prIti prApta karane kI mujha me pAtratA nahI hai ? nahI nahIM prabho! yaha antara pukAra-pukAra kara kaha rahA hai ki kevala Apake prema ke prabhAva se, ApakI adRzya eva akalpanIya tAraka zakti ke bala se maiM isa virAT antara ko avazya bhedakara Apake bilkula samIpa pahuMca jAU~gA / yadyapi yaha kArya susAdhya to nahI hai, parantu asAdhya bhI nahI hai, phira bhI kaSTa-sAdhya (du sAdhya) avazya hai| he prabho ! isa du sAdhya kArya ko sAdhya karane ke liye maiM bhagIratha purupArtha kgaa| maiM apanI samagratA ko Apake pUrNa prema me DhAla kara isa virATa bheda ko khola kara hI dama lUgA / cAhe yaha kArya karane me kadAcit aneka dina, mahIne, varSa athavA kadAcit aneka janma vyatIta karane paDeM, parantu Apako prApta karane kA apanA zreSTha puruSArtha abAdha gati se maiM prArambha hI rkhuugaa| Apa nitya mujha para kRpA kI dRSTi karate rahe, nitya merI rAha me jyoti vikherate rheN| isa bhISaNa bhava-bana me jaba taka merA paribhramaNa calatA rahe taba taka he prabho ! Apa apanA pavitra sahayoga mujhe pradAna karake azubha vAsanAo eva vRttiyo se merI rakSA karate rheN| mile mana bhItara bhagavAna 41
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ he prabho ! savega, nirveda bhAva kI divya jyoti mere mana-mandira me nitya jagamagAtI rakheM aura pratyeka bhava me mujhe Apake parama tAraNahAra zAsana tathA usake svarUpa ko samajhAne vAle suguru kA suyoga karAkara merI sAdhanA me "prANo kA saMcAra kareM aura Apa mujhe aisI zakti pradAna kareM ki jisase maiM mukti ke adhikAdhika samIpa pahu~catA jAU~ aura anta me mukti prApta karake Apake sAtha zAzvata milana siddha kara lU, Apake sAtha ekarUpa bana jaauuN| parama dayAlu paramAtmA ko isa prakAra bAra-bAra bhAva-sikta nivedana karatA huA sAdhaka apanI icchA-pUrti me vilamba hotA dekhate hue bhI tanika bhI nirAza hue vinA apane nizcaya para aTala raha kara, akhaNDa bhakti, zraddhA eva tadanurUpa puruSArtha karatA huA vaha svarUpa-sAdhanA me pragati karatA hI rahatA hai / vaha AtmA ke pUrNa-vizuddha svarUpa kI sAdhanA meM magna rahatA hai| parama vAtsalyavAna paramAtmA ke prati itanI anupama prIti sAdhaka ko sAdhanA karane kI zakti pradAna kara use siddhi ke adhika samIpa le jAtI hai| yaha prabhu-prema hI samasta sAdhanA kA udbhava-sthala hai, jisame se samasta prakAra kI uttama sAdhanAyo kA prAdurbhAva hotA hai / jJAna se to paramAtmA ko pahacAnA jA sakatA hai, parantu prApta to use prIti se hI kiyA jA sakatA hai / andra mile mana bhItara bhagavAna
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti -yoga bhakti kI bhavya zakti prItiyoga kI parAkASThA para pahuMce hue sAdhaka me bhakti-yoga vikasita hotA hai| bhakti kI zakti akala, aTala eva apAra hai / usakA prabhAva aura pratApa adbhuta hai| samasta prakAra kI zreSTha sAdhanA kA vikAsa bhI bhakti kI bhavya zakti ke dvArA hI hotA hai / bhagavad-bhAvanA kA anamola bIja bhI bhakti hI hai| bhakti kI zakti ke dvArA hI aisI yukti prApta hotI hai jo magalamayI mukti ke sAtha hamArA cirantana milana karA detI hai| bhakti bhava kA bhrama naSTa karake svabhAva kA sAhajika Ananda pradAna karatI hai| bhakti azubha me se zubha me aura zubha me se zuddhatA me le jAtI hai / bhakti bAhya dazA me se Abhyatara dazA meM le jAkara paramAtma-dazA ke sammukha le jAtI hai| bhakti bhakta kA bhagavAna se sAkSAtkAra karAne vAlA suhAvanA setu (pula) hai| jisa prakAra bAlaka ke liye vizvAsapAtra kevala mAtA hI hotI hai, usake atirikta anya kisI bhI vyakti para use apanI mAtA ke samAna vizvAsa nahI hotA, usa prakAra se bhakta ke liye vizvAsapAtra kevala bhagavAna mile mana bhItara bhagavAna
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI hote hai; parantu jitanA vizvAsa use bhagavAna para hotA hai utanA anya kisI para nahIM hotaa| paramAtmA hI merI samagra sAdhanA eva ArAdhanA ke kendra haiM / ve samasta kAmanAo ko pUrNa karane vAle, Apattiyo ko naSTa karane vAle aura samasta sampatti ke samarthaka haiM - aisI dRDha eva aTUTa zraddhA bhakta ke hRdaya me hotI hai| zraddhA-vihIna bhakti kadApi phala-dAyinI nahI ho sktii| akalpanIya zakti-sampanna zrI arihanta paramAtmA kI parama tAraka zakti me tanika bhI zakA rakhanA mahAn dopa hai, mithyAmati kI vikRtatA hai / tAtparya yaha hai ki bhakta ko bhagavAna ke prati pUrNa zraddhA hI honI cAhiye, hotI hai| __ aisI zraddhApUrNa bhakti jisa vyakti ke antarodyAna meM prakaTa hotI hai, prasArita hotI hai, usakA samagra jIvana sadbhAva kI alaukika saurabha se mahaka uThatA hai / usake samasta bhAva sat me hI kendrIyabhUta hote haiN| bhAva pradAna karane kI zakti se zUnya aise asat padArthoM ke prati vaha tanika bhI mamatva nahI rkhtaa| isa prakAra kA bhakta bhakti me tanmaya hokara sva-jIvana ko dhanya-dhanya banA letA hai aura vaha bhakti kI sAdhanA me aharniza pragati karatA rahatA hai| prabhu milana kI pyAsa bhakta ko bhagavAna ke prati prIti aura bhakti hai, parantu prIti-bhakti ke bhAjana svarUpa paramAtmA pratyakSa nahIM hone se kabhI kabhI vaha vyAkulatA anubhava karake prabhu ko prazna pUcha baiThatA hai ki-he prabho ! ApakA aura merA milana (mAkSAtkAra) hogA yA nahI ? ApakI aura merI prIti aTUTa rahegI yA nahIM ? kyoki Apake aura mere madhya sAta rAjaloka kA dIrgha antara hai, 14 mile mana bhItara bhagavAna
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt Apa lokAgra meM virAjamAna haiM jabaki maiM madhya-lokavartI manuSya loka he nAtha ! aneka vAra merI aisI icchA ho jAtI hai ki maiM Apako patra likha kara apanI prIti sudRDha kara, bhakti ko vegavatI banAUM, parantu kheda hai ! merA patra Apa taka pahu~cAne vAlA aura vahA~ se ApakA zubha sandezamaya pratyuttara lekara loTa pAne vAlA koI sandeza-vAhaka-pathika mujhe milatA nahI / jo vyakti Apake pAsa pahuMcatA hai vaha mAno eka samaya kA bhI viraha nahIM cAhatA ho-nahI saha sakatA ho, usa taraha aApakI jyoti me mila kara pApamaya bana jAtA hai aura aisA koI vAhana bhI nahI hai ki jisa para savAra hokara maiM Apako milane ke liye A sakU tathA una nIla-gagana me ur3ane vAle pakSiyo ke samAna pakha bhI mere pAsa nahI haiM ki uDa kara sudUra sthita Apake magalakArI darzana prApta karane ke liye mai A skuu| jisa prakAra mere tana me (pakha) pA~khe nahI hai usa prakAra mere mana me A~kheM bhI nahIM haiM ki jinake dvArA mai Apake darzana kara sakU~ aura he sAmarthya-nidhAna ! mujha me aisI koI viziSTa zakti bhI nahI hai ki jisakI sahAyatA se maiM Apake samIpa pahu~ca jaauuN| bhakta kI vyathA prabhu-milana-tRpita bhakta kI vyathA bhI vicitra prakAra kI hotI hai / caha paramAtmA ko mAno kahatA hai ki Apake darzana kI tamannA-lagana jyo-jyo tIvra hotI jAtI hai, aApake milana kI pyAsa jyo-jyo utkaTa hotI jAtI hai, tyo tyo he nAtha ! aneka antarAya mujhe cAro ora se ghera lete haiM jo merI prAzA ke madhura svapna ko dharAzAyI kara DAlate haiN| sacamuca, prabho ! Aja mujhe usa satya kA bhAna hotA hai ki jo dUra-sudUra zAzvata dhAma me nivAsa karate ho, jinhe milanA atyanta dUbhara ho aura jinhe koI sandeza bhI nahIM bhejA jA sakatA ho, aise vyakti se prema karanA dukhadAyI hai / ataH kAyara manuSya prApako prApta karane ke mArya me pIche haTa jAte haiM / he nirajana, nirAkAra paramAtmA / Apa to bahuta dUra haiM, parantu sAkAra zrI arihanta paramAtmA to isa dharatI tala para vicara rahe haiM aura apane mile mana bhItara bhagavAna
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavitra caraNa kamalo se pRthvI ko pAvana kara rahe haiM, asaMkhya deva unakI sevA kara rahe haiM / ve paramAtmA bhI yadi tanika kRpA karake kimI deva ko Adeza deM to usa devI zakti ke vala se bhI maiM una apAra karuNA-nidhAna paramAtmA ke darzana prApta kara sak ...parantu zrI arihanta paramAtmA bhI itanI kRpA nahI krte| sacamuca, vItarAgI prabhu ke prati kiyA gayA rAga bhI eka pakSIya hotA hai, jisase rAgI bhakta kA nitya zoSaNa hotA hai, use vyAkula honA paDatA hai / cAtaka megha-vRSTi kI AturatA se pratIkSA karatA hai, jabaki megha ko usakI tanika bhI paravAha nahI hotI, isaliye vaha use tarasA-tarasA kara barasatA hai aura cakora candra-darzana ke liye lAlAyita rahatA hai parantu candramA usakI prIti kI upekSA karake amAvasa ke gahana andhakAra meM vilIna ho jAtA hai| isI prakAra se prabho ! Apa bhI bhakta kI prIti aura bhakti kI upekSA karake bhakta se alaga hI rahate hai / Apako kadAcita yaha bhaya hogA ki yaha bhakta mere saccidAnanda pUrNa mukha me se kucha bhAga chIna legA, parantu prabho! itane kRpaNa kyo ho rahe ho ? mujha me itanI zakti hI kahA~ hai ki maiM Apake sukha me se bhAga chIna sakU parantu mai to yaha cAhatA hU~ ki ApakI bhakti ke dvArA mujhe aisI zakti prApta ho ki maiM bhI apane sampUrNa, zuddha prAtma-svarUpa ko prakaTa karake nijAnanda kI mastI me rama saka / bhale prabho ! Apa mujha se dUra rahe, apanI manohara, mana-bhAvana mukha-mudrA * ke darzana bhI na deM to bhI mere pAsa sacita bhakti kI cumbakIya zakti ke dvArA Apako AkarSita karake maiM apane mana-mandira me pratiSThita karUMgA aura apane vizuddha prema ke pavitra bandhana se Apako aisA bA~ghugA ki Apa usame se kadApi nikala nahIM skegeN| he prabho / prApakA pratyakSa milana isa samaya kadAcit mere liye durlabha ho, phira bhI mere pAsa ApakA pavitra nAma rUpa matra-deha vidyamAna hai / maiM usakA Alambana luuNgaa| bhare hue mahAsAgara me bahatA manuSya jisa ananya bhAva mile mana bhItara bhagavAna
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ se lakaDI ke pAlambana ko samarpita ho jAtA hai, usI bhAva se maiM Apake nAma . rUpI Alambana ko samarpita hokara Apake darzana kI apanI pyAsa bujhaauuNgaa| __ aura prabho ! Apake sadaza aApakI pAvana paDimA (pratimAkA maiM jabajaba Alambana letA hU~, taba-taba to mAno mujhe sAkSAt zrApa hI mile ho aisA apUrva Ananda hotA hai, hRdaya harpa-vibhora hokara netra apalaka bana ananya utsAha eva umaga se Apake darzanAmRta kA pAna karane lagate hai / mana 'merA' miTa kara 'ApakA' ho jAtA hai| he nAtha ! ApakI pAvana pratimA bhI mere liye ananya AdhAra hai, bhISaNa bhava-sAgara me DUbate hue ko bacAne vAle sundara, sudRDha jahAja tulya hai| kta-hRdaya kI yaha vyathA usa bhaktimaya jIvana kI preraka kathA hai / bhagavAna ko upAlambha dene kA adhikAra sacce bhakta ko hI hotA hai kyoki usa upAlambha ke mUla me koI sAsArika lAlasA nahI hotI, parantu vItarAga ke parama vizuddha svarUpa kA zreSTha sammAna hotA hai / niSkAma bhakti kI cumbakIya (prAkarpaNa) zakti ko triloka me koI kadApi cunautI nahIM de sakatA, kyoki vaha tribhuvana-pati zrI arihanta paramAtmA se sambandhita hotI hai / ata usame arihanta paramAtmA kA acintya sAmarthya hotA hai| zrI vItarAga, arihanta paramAtmA kA rAga cAhe eka-pakSIya hai parantu vaha avazya karane jaisA hai, apanAne jaisA hai, niyamA upayogI hai, kyoki usa rAga me bhakta ko vItarAga banAne kA svAbhAvika sAmarthya hai / bhakta-hRdaya kI vyathA vyakta karane vAle vacano me isa prakAra kA marma surabhita hotA hai / cetana para jaDa ke svAmitva ko naSTa karane me zrI arihanta paramAtmA kI cAro nikSepA kI bhakti samAna sAmarthya rakhatI hai| ataH saceta bhakto ko satvara, jAgRta hokara jaDa-rAga ke AkramaNo ko viphala karane ke liye zrI arihanta paramAtmA ko, unake nAma ko, unake Adeza ko, unakI utkRSTa bhAvanA ko sammukha rakha kara calanA caahiye| mile mana bhItara bhagavAna 47
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ . nijAtmA ke paramAtma-svarUpa ko prakaTa karane kI jo uttama sAmagrI hame prApta huI hai usakA usa dizA me hI sadupayoga karake hama nissandeha sarvopayogI, sarvopakArI, zuddha jIvana ke carama zikhara para pahu~ca skeNge| zuddhAtma svarUpa prakaTa karane ko zIghratA jaba-jaba prbho| maiM Apake zuddhAtma dravya kA vicAra karatA hU~, tavatava mujhe apane jJAnAvaraNIya prAdi karma se AcchAdita azuddha Atma dravya me bhI pracchanna rUpa me nihita zuddhAtma-svarUpa ke darzana hote haiM aura use prakaTa karane kI tIvra abhilApA hotI hai| __isa prakAra mere zuddha Atma-dravya kA jJAna karA kara mere mithyAtva-taho kA uccheda karAne meM bhI prabho ! Apake zuddhAtma dravya kA cintana bhI ananya sahAyaka hotA hai, upakArI hotA hai / prabho ! jaba-jaba samavasaraNa me baiTha kara Apa dezanA dete haiM, usa dRzya ko apane netro ke samakSa lAtA hU~, taba-taba to mujhe yahI hotA hai ki maiM bhI isa bAraha parSadAro ke madhya baiTha kara ApakI amRta-vRSTi karatI vANI kA pAna kara rahA huuN| pApa hI mujhe isa sasAra kI du kha-rUpatA, dukha-phalakatA aura du khAnubadhakatA kA vAstavika bhAna karA rahe haiM aura mokSa-prApti ke upAyo kA yathArtha jJAna karA rahe haiM aisA AbhAsa hotA hai| he nAtha ! zarada-pUrNimA ke candra kI jyotsnA ko lajjita karane vAlI anupama kAnti-yukta Apake mukha-candra kA darzana smRti-patha me Ate hI hRdaya harpa-vibhora ho jAtA hai aura devatAo dvArA racita samavasaraNa kI alaukika racanA, aSTa mahAprAtihAryoM kI adbhuta zobhA, cautIsa atizayo kI samRddhi aura paitIsa guNo se yukta dezanA grAdi saba mujhe Apake prakRSTa puNya kI jhalaka prastuta karate haiM, ApakI 'savi jIva kara zAsana rasI' kI utkRSTa bhAvadayA kA smaraNa karAte hai| devendro, asurendro eva narendro dvArA pUjya he prabho / aAja Apake samAna nAtha ko prApta karake maiM kRtArtha ho gayA huuN| nirbala vyakti bhI balavAna 48 mile mana bhItara bhagavAna
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyakti kI sagati se garjatA hai, nirdhana vyakti bhI dhanavAna kI sagati se garva se, apanA mastaka U~cA kara sakatA hai aura avaguNI vyakti bhI guNavAna purupa kI sagati se gaurava kA anubhava karatA hai / usa prakAra se he prabho ! karma-kalaka se yukta maiM Apake samAna niSkalaka ke sAnidhya se gaurava kA anubhava karatA hU~, svaya ko bhAgyazAlI mAnatA hU~, apanA jIvana sArthaka mAnatA huuN| Apa mere nAtha haiM, mai ApakA dAsa huuN| Apa mere svAmI haiM, maiM ApakA sevaka huuN| isa bhava-aTavI me bhaTakate hue kalpavRkSa kI taraha mujhe ApakA amodha darzana prApta huA hai| ata aba isa asthira, asAra sasAra me sArabhUta yadi koI hai to vaha kevala ApakI sevA hI hai, aisA mujhe jJAta hotA hai| he nAtha ! Apako zatru ke prati tanika bhI roSa nahI hai, cAhe vaha caDakauzika ke rUpa me Aye athavA kamaTha ke rUpa me Aye, tathA Apako mitra ke prati rAga nahI hai cAhe vaha deva ho athavA devendra ho| ApakI samAna dRSTi ko maiM jitane namaskAra karUM utane kama hai / svayabhU-ramaNa samudra ke udadhi ko lajjita karane vAlI prApakI asIma karuNA ko koTizaH praNAma karake bhI merA mana tRpta nahI hotA / he vizva-vatsala paramAtmA ! Apake citta me sthAna prApta karane kI maiM yAcanA nahIM karatA.......... parantu prabho ! maiM to kevala yahI yAcanA karatA hU~ ki Apa mere citta me Akara nivAsa kareM........ phira mujhe karma-zatruno kA tanika bhI bhaya nahI hai / sarvasva samarpaNa-bhAvanA he parama upakArI nAtha ! merA tana, mana, dhana jIvana aura prANa samasta pApako samarpita haiM / ina saba para ApakA svAmitva hai / ApakI prAjJA kA prabhutva una para sthApita ho aura mahA moha kA bala mada ho yahI merI abhilApA hai / merA sarvasva prApako samarpita hai, use svIkAra karake prmo| mile mana bhItara bhagavAna 46
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa mujhe apanA banA lo| merI jIvana-naiyA kI patavAra sabhAla kara pApa merA uddhAra kro| he nAtha / sarvasva samarpaNa-yoga ke ima mAdhanA-patha me mere pA~va na laDakhaDAye, merA mana cala vicalita na ho jAye, usake lie pApa mere anta karaNa me samyagdarzana kA dIpaka prajvalita kreN| he karuNA-sindhu / aApake caraNa-kamalo kI sevA kI mujhe bhavo bhava bhaTa deM uma sevA ke sukha kI maiM abhilApA karatA huuN| Apake caraNo kI mevA hI mere mana me sarvasva hai / he ananta jJAnI prabhu / aApakI bhakti se mujhe yaha sava avazya prApta hogA, aisI aTala zraddhA mere antara me hai, phira bhI antara kI adhIratA Apase yAcanA karAtI hai| isa prakAra kI avIratA sAtvika bhakti kA eka lakSaNa hone me mammAnasUcaka hai, ata mujhe usakA tanika bhI zoka nahI hai / isa prakAra bha ka prabhu-bhakti me agrasara hotA hI rahatA hai aura usake jIvana me paramAtmA ke prati zraddhA, mamarpaNa eva AjJA-pAlana ke guNa adhikAdhika vikramita hote rahate haiM / ye tIna guNa aise haiM ki jinase bhakta jIvana kI samasta truTi kamiyA~ dUra ho jAtI haiM aura ina tIno guNo ko apanA agabhUta banAkara bhakta bhagavAna ke adhika samIpa pahu~catA jAtA hai| phira bhI prabhu ke darzana nahIM hone para vaha unhe madhura upAlabha bhI detA hai / paramAtmA ko upAlaMbha he svAmI / aApake to aneka bhakta haiM, parantu mere liye to Apa eka hI svAmI hai / zrApa mujha para kRpA-dRSTi rakhe athavA na rakheM, merI bhakti kA mRtya samajheM athavA na samajheM, parantu maiM Apako chor3ane vAlA nahIM hai, kyoki bhagavan / eka vAra amRta kA pAsvAdana karane ke pazcAt vipa ke pyAle kI 50 mile mana bhItara bhagavAna
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ ora dRSTi kauna DAle ? gagA-jala me nitya snAna karane vAlA vyakti gade, .. dUSita jala se paripUrNa khaDDe me snAna karane ke liye kaise utsuka ho ? jisa vyakti kA mana mAlatI-puSpa kI madhura sugandha se praphullita ho gayA hai vaha pAka ke puSpa ko sUghane kI abhilApA kyo karegA ? usa prakAra se alaukika guNa-nidhAna tulya Apako pAkara phira viSaya-kaSAyAdhIna devo para mana kaise jAyegA ? __ he nAtha ! Apane aneka bhakto ke hRdaya AkarSita kiye hai, lubhAye haiM, Apa sabakI sevA-bhakti svIkAra karake sabako AzvAsana dete hai, parantu vAstava me to Apa sampUrNata samarpita kisI eka bhakta ke sAtha tAdAtmya ho jAte haiM aura mere samAna guNahIna bhakta kI Apa upekSA karate haiM, yaha Apake samAna nirAgI prabhu ke liye ucita nahI kahA jA sktaa| nigagI to guNahIna eva guNavAna, pUjaka athavA nindaka sabake liye samadRSTi hote haiM / sUrya-cadra apanA prakAza prasArita karate samaya kadApi bhedabhAva nahI rakhate, usI prakAra se Apako bhI yaha sadguNI hai aura yaha guNahIna hai aisA bheda-bhAva rakhanA ucita nahI hai / eka kA zrAdara aura eka kA anAdara karanA bhI Apake samAna virAgI ke liye zobhAspada nahI hai / Apake liye to bAMyI aura dAhinI A~kha kI taraha koI bhI kama athavA adhika premapAtra nahI honA caahiye| he nAtha / mAtA ko apane mUrkha eva samajhadAra dono vAlako ke prati samAna vAtsalya hotA hai to vizva-mAtA svarUpa Apa isa bAlaka kA tiraskAra kyo karate haiM, prabhu isa prakAra bhakta ke jIvana me bhagavAna ke prati zraddhA adhikAdhika , sudRDha hotI jAtI hai / java yaha zraddhA aura bhakti parAkASThA para pahu~catI hai taba bhakta sasAra me rahane para bhI usakI vRtti eva pravRtti sasAra se pare hotI jAtI hai, jala-kamalavat nirlepa hotI jAtI hai, rAgAdi kI vRttiyeM niSprANa hotI jAtI hai| jisa prakAra loha-kaNa cumbaka kI ora AkarSita hotA hai usa prakAra se usakI samagratA bhagavAna kI ora AkRSTa hotI hai, bhagavad-bhAva kI ora khiMcatI hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ parA bhakti phira usa bhakta ko mukti kI abhilApA bhI nahIM rhtii| usake dasa prANo, sAta dhAtupro aura sADhe tIna karoDa romo me prabhu-bhakti kA amRta aimA pariNata ho jAtA hai ki usakI koI abhilApA hI nahIM rahatI, usakI samasta kAmanAeM saralatA se samApta ho jAtI hai| svapna me bhI yadi koI icchA Azika rUpa se use ho jAye to vaha taranta uTha baiThatA hai aura azrudhArA varasA kara apane pApo ko dhotA hai, dhokara unhe pAvana karatA hai / satI nArI ke mana ke kisI kone me bhI kabhI para-puruSa kA vicAra nahI pAtA, usI prakAra se parA bhakti-yukta bhakta ke mana ke kisI bhI kone me paramAtmA ke atirikta anya koI praveza nahI pA sktaa| himAlaya ke sarvocca zikhara para kaue nahI pahuMca sakate, usa prakAra se aise bhakta ke mana ke uttuga zikhara para durvicAro ke vAyasa nahI pahu~ca sakate / khAte-pIte, uThate-baiThate, kucha bhI kArya karate tathA sA~sa lete-choDate samaya aise bhakta kA upayoga bhagavAna me hI hotA hai / isa prakAra kI bhakti ko 'parA bhakti' kahate hai| parA bhakti arthAta vizuddha eva Thosa bhakti, saghana bhakti / isa parA bhakti dvArA AkarSita paramAtmA bhakta ke mana-mandira me nivAsa karatA hai aura bhakta alpa-kAla me hI bhava-bhramaNa kA anta lAkara zAzvata sukha kA bhoktA banatA hai| paramAtma-tattva me hI yaha svAbhAvika parama sAmarthya hai ki jo apane ananya zaraNAgata ko sva tulya banA detA hai / paramAtmA kA parama pAvana darzana prApta karane ke liye tarasate-taDapate sAdhaka ke liye bhakti dvitIya caraNa hai| prIti-yoga me pAragata hokara bhakti 52 mile mana bhItara bhagavAna
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti-yoga me praviSTa hone ke pazcAt hI Age kI bhUmikA para pahu~cA jA sakatA hai| prIti-bhakti viSayaka praznottara prIti eva bhakti me antara kyA hai ? upalaka dRSTi se dekhane para to prIti eva bhakti prema ke hI svarUpa. pratIta hote hai, parantu sUkSma dRSTi se dekhane para unakA antara spaSTa jJAta hotA hai| prIti me sneha-bhAvanA, yAcanA Adi kI pradhAnatA hotI hai, jabaki bhakti me pUjya-bhAva, zraddhA Adi kI pradhAnatA hotI hai / prIti eva bhakti ke madhyastha antara ko samajhane ke liye patnI eva mAtA kA udAharaNa diyA jAtA hai / dono prema-pAtra haiM, to bhI dono ke prema me antara hai / patnI ke prati sneha hotA hai, jabaki mAtA ke prati pUjya-bhAva hotA hai, zraddhA eva kRtajJatA hotI hai / prata sneha-bhAva kI apekSA pUjya-bhAva kA sthAna adhika mahattvapUrNa hotA hai| prIti-yoga kI apekSA bhakti-yoga me mana kI nirmalatA, sthiratA adhika hotI hai, citta kI prasannatA adhika hotI hai, viSayo ke prati virakti, kapAyo kI mandatA aura guNAnurAga tIvra hotA hai / prIti-yoga me paramAtma-darzana ke liye tarasatA sAdhaka kabhI-kabhI nirAza ho jAtA hai, parantu bhakti-yoga meM praviSTa sAdhaka kadApi nirAza nahI hotA, kvoki usakI zraddhA dRDhatara banatI hai / hajAro antarAya Ane para bhI zraddhA ke usa gaDha kI eka kakarI bhI nahIM giratI, parantu vaha uttagettara dRDhatara banatI jAtI hai| mile mana bhItara bhagavAna 53
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ phira bhI prIti nIva hai, usa para bhakti rUpI bhavya prAmAda kA nirmANa hotA hai| isa prakAra prIti aura bhakti parampara gaye hue haiN| prIti meM AkarSaNa mukhya hai, bhakti me sthirIkaraNa mukhya hai, to bhI dono apane-apane sthAna para samAna mahattva ke hai| prazna-prIti rAga svaspa hai aura gaga pApa-sthAnaka hone se kama-bandhana kA hetu hai, to usake dvArA paramAtma-darzana kaise ho sakatA hai ? uttara-kacana, kAminI, kAyA Adi bAhya padArthoM ke prati kI prIti aprazasta rAga-svarUpa hone se vaha azubha karma-bandhaka hotI hai, parantu paramAtmA, sadguru eva svadharmI Adi kI prIti prazasta rAga-svarUpa hone se zubha karma kI bandhaka hotI hai tathA yaha vizuddha bhakti-bhAva utpanna karane vAlI hone se pAne vAle azubha karmoM ko roka kara pUrva karmoM kA bhI vinAza karatI hai / isaliye vaha paramAtma-darzana kA prathama mAdhana hai / prazna- amaga anupThAna athavA samAdhi athavA tanmaya avasthA paramAtmadarzana ke sAdhana haiM, yaha bAta turanta samajha me A jAtI hai, parantu prIti se paramAtma-darzana kaise hotA hai ? uttara-prIti niSkAma aura nirupAdhika prema-svarUpa hai vaha bhakti, vacana aura asaga anuSThAna kA mUla hai / zraddhA, ruci athavA icchA jAgRta hae vinA kisI bhI sAdhanA kA prArambha ho hI nahI sakatA, tathA sAdhanA-kAla me bhI zraddhA, ruci athavA icchA uttarottara prabala hotI jAtI hai to hI sAdhanA kI siddhi hotI hai / ata prIti paramAtma-darzana kA mUla kAraNa hai| prazna-prAtma-jJAna athavA anya yoga-sAvanA se bhI prAtma (paramAtma) darzana ho sakatA hai to paramAtma-bhakti ko hI kyo pradhAna mAnate haiM ? 54 mile mana bhItara bhagavAna
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara-Atma-jJAna athavA Atma-smaraNa Adi samasta prakAra ke yoga bhI paramAtma-bhakti se utpanna hone se paramAtma-bhakti-svarUpa haiM, kyoki zAstro me bhakti kA vizAla artha isa prakAra spaSTa kiyA gayA hai| (1) pAzrava rUpI asayama kA tyAga aura savara rUpI sayama kA sevana hI saccI paramAtma-bhakti hai / (2) paramAtmA kA prAjJA trividha rUpa se pAlana karanA hI unakI pAramArthika bhakti hai| (3) paramAtmA kA vacana (zAstra) unakI prAjJA svarUpa hai, ata zAstrokta (guru-vinaya, zAstra-zravaNa, ahiMsA, sayama aura tapa Adi) sad anuSThAna bhI paramAtmA kI AjJA kA pAlana-svarUpa parama bhakti hai| (4) Atma-svarUpa meM ramaNa karanA bhI paramAtmA kI parA-bhakti svarUpa hai| (5) zAstra nirdiSTa utsarga-bhAva-sevA eva apavAda bhAva sevA kA * vistRta svarUpa samajhane se dhyAna AyegA ki cauthe guNa-sthAnaka se caudahave guNa-sthAnaka taka kI samasta prakAra kI sAdhanA bhI paramAtma-bhakti hI hai| prazna-zrI jinAgamo me varNana hai ki samyaga-darzana kI prApti guruupadeza (adhigama) aura sahaja svabhAva (nisarga) se bhI ho sakatI hai| usame anAyAsa hI prApta hone vAle samyag darzana ke liye to paramAtma-bhakti kI koI zrAvazyakatA nahI paDatI na ? uttara--paramAtmA kI bhakti ke binA koI bhI guNa prakaTa ho hI nahI sakatA / ata. samyagdRSTi kI prApti ke samaya bhI pratyeka jIva jaba paramAtmA utsarga bhAva sevA aura apavAda bhAva sevA kA svarUpa samajhane ke liye paDhe-- 'paramatattva kI upAsanA' lekhaka--pUjya AcArya zrI kalarapUrNa sUrIzvara jI ma mile mana bhItara bhagavAna
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA prema aura bhakti-pUrvaka dhyAna karake paramAtmA ke sAtha tanmaya ho sakatA hai, tava hI use samyagdarzana (Atma-darzana) prApta hotA hai, usake binA prApta nahI hotaa| ___ apUrva bhAvollAsa-pUrvaka paramAtmA kA smaraNa karane se, unake guNo para manana karane se unakI mUtti kI pUjA karane se, unake dvArA prarUpita dharma kI ArAdhanA karane se aura unakI kimI eka avasthA me ramaNa karane se AtmA me eka bhArI UhApoha utpanna hotA hai aura usake pariNAma-svarUpa "AtmA sva-darzana prApta kara sakatI hai / apanI AtmA kI hI bhAvI parama vizuddha avasthA ko utkRSTa prakAra kA sammAna pradAna karane kI yogyatA samyag darzana kI prApti ke pazcAt hI prakaTa hotI hai aura samyaga-darzana kI prApti paramAtmA kI prIti-bhakti ke dvArA hI hotI hai / vizeSa jijJAsuo ko usake liye kArya-kAraNa bhAva ke aTala niyama kA rahasya samajhanA cAhiye / __ vaha nimna likhita hai ---koI bhI choTA yA baDA kArya do prakAra ke kAraNo kI apekSA rakhatA hai| jisa prakAra ghar3A banAne me miTTI, cakra, DaNDA Adi kAraNo kI apekSA rahatI hai| usame miTTI upAdAna (mUla) kAraNa hai aura cakra, DaDA prAdi nimitta kAraNa haiM, sahayogI kAraNa haiM / usI prakAra se mokSa-prApti me samyag-darzana Adi Atma-guNa upAdAna kAraNa haiM aura paramAtma-bhakti Adi nimitta kAraNa haiM / ___ jisa prakAra cakra, DaDA Adi sahayogI kAraNo ke binA ghaDA nahI vana sakatA, usI prakAra se paramAtmA kI bhakti ke binA samyag-darzana Adi guNa prakaTa nahI ho sakate, to phira mokSa kaise prApta ho sakatA hai ? prazna--paramAtmA kA prema-pUrvaka guNa-gAna aura dhyAna kiye vinA Atma-darzana kyo nahI hotA ? uttara--anAdi kAla se rAga-dveSa Adi aAntarika doSo se ghira hunA jIva zarIra, sampatti, sundarI aura indriya-sukha Adi azubha nimitta mile mana bhItara bhagavAna
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAkara uname hI Asakta rahatA hai, jisase use svataH Atma-bhAna honA duSkara hai, parantu jaba use zrI arihanta paramAtmA kA zubha Alambana milatA hai, taba unakI asIma upakArI mahimA suna kara unake prati prema eva bhakti jAgRta hotI hai aura kramaza unakA nAma-smaraNa, pUjA, stavana, vandana, prArthanA Adi karane se sAdhaka kA hRdaya nirmala, nirmalatara hotA jAtA hai| azubha sakalpa-vikalpo kI lahareM zAnta hone para citta-sAgara prazAnta eva sthira ho jAtA hai taba paramAtmA kA sAlambana-dhyAna karane kI zakti sAdhaka me prakaTa hotI hai| dhyAna me tanmaya hone para dhyeya-svarUpa paramAtmA kA dhyAtA ke nirmala citta me aura antarAtmA me pratibimba paDatA hai| usa samaya dhyAtA, dhyeya eva dhyAna kI ekatA-rUpa samApatti siddha hotI hai / use hI paramAtmA-darzana kahate haiM / ' isa prakAra aneka bAra ke abhyAsa se sAdhaka paramAtmA ke sAtha abheda praNidhAna siddha karake Atma-darzana (AtmAnubhUti) prApta karatA hai / AtmAnubhUti kevala anubhava-gamya hai / yaha anubhava bhautikatA se virakta hue binA nahI hotaa| anubhava kA ukta dvAra kholane ke liye paramAtmA ko bhakti-bhAva-sikta hRdaya se bhajanA paDatA hai| bAhya jagata me bikhare mana ko paramAtmA me kendrita karanA par3atA hai| aise kendrIkaraNa ke liye paramAtmA ke guNo kA gAna eva dhyAna nitAnta Avazyaka hai| prazna-kyA prANAyAma Adi prakriyA dvArA citta ko sthira athavA zUnya karake haTha-samAdhi dvArA Atma-darzana nahI prApta kiyA jA sakatA ? Aja aneka vyakti isa prakAra ke prayoga karate hai usakA kyA ? uttara -citta kI zUnya avasthA karane mAtra se hI prAtma-darzana nahIM hotA / yadi citta kI zUnya avasthA karane mAtra se hI prAtma-darzana ho sakatA ho to samasta ekendriya Adi prasajJI jIvo ko svata siddha Atma-darzana ma nanA paDatA hai kyoki unake mana hotA hI nahI / mile mana bhItara bhagavAna 57
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA citta kI akelI sthiratA se bhI Atma-darzana nahI ho sakatA kyoki aisI sthiratA apanA bhakSya (zikAra) prApta karane ke liye ekAgra hone vAle bugalo, vilAvo Adi me kahA~ nahI hotI ? ata' Atma darzana kI prApti (AtmAnubhUti) to citta kI nirmalatA yukta sthiratA eva tanmayatA dvArA hI ho sakatI hai| uma prakAra kI citta kI nirmalatA paramAtmA, sadguru athavA unake dvArA pradarzita ahiMsA Adi vrato kI upAsanA ke dvArA hI ho sakatI hai, parantu kevala vAhya prayogo se nahI ho sakatI / __ malina darpaNa me padArtha kA prativimva prApta karane kI kSamatA nahI hotI unI prakAra se rAga-dveSa-yukta malina mana ko prAtma-savedana kA sparza nahIM hotaa| citta ko vizuddha karake AtmAnubhUti karane ke liye 'paramAtma-bhakti' pradhAna sAdhana hai| paramAtma-bhakti kI parAkASThA para pahu~ce hue sAdhaka ko paramAtma-darzana avazya hotA hai| paramArtha se paramAtmA kI darzana-pUjA sva-prAtmA kI darzana-pUjA hai / namasta varma rahita zuddha prAtmA paramAtmA hai, karma-grasta aAtmA jIvAtmA hai| jIvAtmA paramAtmA taba hI bana sakatI hai, jaba vaha ananya bhAva se paramAtmA kI zaraNa agIkAra karatI hai, paramAtmA ke pAlambana kA vividha se bIgara karatI hai| paramAtma-natva Atma-bAhya tattva nahIM hai, parantu zrAtma-tattva kA hI parama vizuddha svarapa hai| umA prATIkaraNa pUrNa vizuddha paramAtmAkI utkRSTa bhakti ke dvArA hotA hai| - - mile mana bhItara bhagavAna
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra paramAtmA kI bhakti ke pratApa se sAdhaka kI AtmA vizuddha, vizuddhatara bhUmikA ko prApta karatI-karatI anta me paramAtmA bana jAtI hai| prazna-kyA jinAgamo me bhakti kA sthAna hai ? uttara--bhakti eva vinaya paryAyavAcI haiM, ekArthaka hai / Agama gratho me vinaya eva bhakti kA mahattvapUrNa sthAna hai| zrI uttarAdhyayana sUtra ke prathama adhyayana me vinaya kI zikSA dI gaI hai| zrI Avazyaka sUtra me cauvIsaththo eva vandana adhyayana dvArA bhI devAdhideva paramAtmA eva guru kI vinaya (bhakti) ko Avazyaka karttavya ke rUpa me vyakta kiyA gayA hai| _ 'caityavandana bhASyAdi' grantho me paramopakArI zrI arihanta paramAtmA kI bhakti, zAstrokta vidhi pUrvaka caityavandana karane ke sundara nirUpaNa dvArA vyakta kI gaI hai| eva caityavandana (stuti) kA phala spaSTa karate hue kahA hai ki jo vyakti vidhipUrvaka bhAvollAsa se caityavandana karatA hai, vaha zIghra paramAtma-darzana, samyag-darzana Adi prApta karake kramaza parama pada prApta karatA hai| 'zrI uvasaggahara stotra' me zrutakevalI bhagavata zrI bhadrabAhu svAmIjI ne bhakti-pUrNa hRdaya se zrI pArzvanAtha paramAtmA kI stuti karake usake phala ke rUpa me bodhi-paramAtma-darzana kI yAcanA kI hai| 'zrI jayavIyarAya sUtra' me pUrNa vinaya-bhakti jhalaka rahI hai / 'namaskAra mahAmatra' me bhI 'namo' zabda paramAtmA kI prIti eva bhakti kA dyotaka hai / 'zrI dazavakAlika sUtra' me vinaya-bhakti ko dharma-vRkSa kI mUla kahA gayA hai| jJAnAdi pAMco prAcAro me bhI vinaya-bhakti vyApta hai| mile mana bhItara bhagavAna 59
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAta. smaraNIya gaNadhara bhagavata zrI gautama svAmIjI kI ananta labdhiyo ke mUla me bhI paramAtmA zrI mahAvIra prabhujI ke prati unakA utkRSTa vinaya nihita hai| isa prakAra zAstro me aneka vidhi se vinaya-bhakti kI vyApakatA . vyApta hai| . paramAtmA kI darzana-pUjA karate samaya sAdhaka ke hRdaya me paramAtmA ke prati apUrva prema utpanna hotA hai taba vaha paramAtmA ke guNo kI stuti karane ke liye tatpara hotA hai| stuti, stavana, caityavandana athavA prArthanA ke dvArA paramAtmA ke adbhuta guNo kA gAna kiyA jAtA hai / bhAvollAsa pUrvaka kiye gaye guNa-gona se paramAtmA ke prati prakRSTa bhakti-bhAva jAgRta hotA hai / paramAtma-bhakti ke dvArA anukrama se vacana eva asaga anuSThAno me hamArA praveza hotA hai aura bhakta ke mana-mandira me bhagavAna kA pavitra nivAsa hotA hai| prazna-prIti-bhakti kA lakSaNa kyA hai ? uttara-jaba paramAtmA ke prati prIti-bhakti prakaTa hotI hai taba anya samasta padArthoM kI ora kA rAga-prema kSINa hone lagatA hai, vipaya-vimukhatA eva kapAya-madatA me vRddhi hotI hai, kSaNa-kSaNa me paramAtmA kA smaraNa hotA hai, samagra zarIra me romAca hone lagatA hai, netro me harpAzru umaDa paDate haiM, mana me apUrva zAnti chA jAtI hai aura antaHkaraNa nirabhra gagana ke samAna nirmala ho jAtA hai| zAstra meM prIti-bhakti anuSThAna ke nimnalikhita lakSaNa batAye gaye haiM prIti -yatrAdaro'sti parama prItizca hitodayA bhavati karnu / zepatyAgena karoti yacca, tat prIti anuSThAnam // - 60 mile mana bhItara bhagavAna
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha -jisa (anuSThAna) me parama Adara eva parama prIti hotI hai, vaha prIti kartI ke liye hitodaya karane vAlI hotI hai aura zeSa (pravRtti) ke tyAga se jo karatA hai, vaha prIti anuSThAna hai| tAtparya yaha hai ki parama tAraNahAra paramAtmA ke prati parama Adara eva parama prItimaya tathA anya samasta pravRttiyo ke tyAga se paripUrNa jo anuSThAna / hotA hai, use prIti anuSThAna kahA jAtA hai / bhakti-anuSThAna ke viSaya me zAstro me kahA hai ki-- gauravavizeSayogAd buddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyetara tulyamapi jJeya tadbhaktyanuSThAnam // -10-4, (SoDazaka prakaraNa) artha.-vizeSa gaurava (pUjya-bhAva, sammAna) ke yoga se buddhimAna puruSa kA jo vizuddhatara yoga vAlA anuSThAna usa kriyA ke (anya vyakti dvArA kiye gaye prIti anuSThAna se) tulya pratIta hotA ho to bhI vaha bhakti-anuSThAna hotA hai| arthAt bhakti-anuSThAna me paramAtmA ke prati pUjya-bhAva, Adara-bhAva vizeSa hotA hai| ___ AzA hI nahIM vizvAsa hai ki prIti-bhakti sambandhI isa praznottarI se paramAtma-pada kI sAdhanA ke suna sAdhaka ko zrI jinokta sAdhanA kI sagInatA me aTUTa zraddhA utpanna hogI aura paramAtmA ko saccI zreSTha bhAvanA se smaraNa karane kA bala prApta hogaa| sAsArika padArthoM ke prati bhAvanA rakhane me AtmA kA sammAna nahI hotA, usakA apamAna hotA hai, AtmA kA sammAna to zrI jinezvara deva dvArA pharamAye dharma kI ArAdhanA karane se hI hotA hai| usa ArAdhanA kA prArambha paramAtma-prIti hai / usa satya ko agIkAra karake saba loga parama kalyANakArI parama pada kI upAsanA me, agrasara ho / mile mana bhItara bhagavAna
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana-yoga zAstra ke sammAna se paramAtmA kA sammAna paramAtma prIti eva bhakti me agrasara sAdhaka paramAtmA ke prati tIvra anurAgI aura dRDha zraddhAlU banatA hai / ukta anurAga eva zraddhA jyo-jyo dRDhatara hote jAte hai, tyo-tyo sAdhaka ke hRdaya me paramAtmA ke vacano ke prati sammAna me vRddhi hotI jAtI hai aura zrI jina-prAjJAnusAra jIvanayApana karane kI lau lagatI hai| __ sacamuca, paramAtmA kI prAjJA kA pAlana hI paramAtmA kI tAttvika sevA-bhakti hai, kyoki jaba taka pUjanIya vyakti ke vacano para zraddhA nahI utpanna hotI, taba taka unakI AjJAnusAra pravRtti karane kI icchA bhI nahI hotI aura java taka unakI AjJAnusAra jIvana kI pratyeka pravRtti nahI hotI, taba taka unakI kRpA eva anugraha prApta karane kI bhUmikA para nahI pahu~cA jAtA / usake vinA sAdhanA-mArga meM pragati nahI kI jA sktii| kisI sAsArika manuSya kI kRpA bhI usake anukUla calane vAle manuSya , ko hI prApta hotI hai / lokottara dharma-mArga me bhI yahI niyama calatA hai| "aAjJArAddhA virAddhA ca, zivAya ca bhavAya ca // " yaha sUtra ukta niyama kA samarthana karatA hai| yA to prAjJA mAno aura ziva-pada kA varaNa karo, yA AjJA kA ullaghana karo aura bhISaNa bhava vana me bhaTakate rho| ina do ke atirikta tIsarA koI vikalpa nahI hai| 62 mile mana bhItara bhagavAna
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH AdhyAtmika mArga me pragati ke abhilASI sAdhaka ko paramAtmA eva unase paricaya karAne vAle sadguru kI kRpA aura anugraha avazya prApna / karanA cAhiye aura use prApta karane ke liye AjJA-pradhAna jIvana jInA hI caahiye| taba sAdhaka ke samakSa prazna uThatA hai ki, "paramAtmA kI AjJA kyA hogI, jIvana me usakA pAlana kisa prakAra hogA aura paramAtma-kRpA kisa prakAra prApta hogI ?" ina samasta prazno kA samAdhAna karane ke liye vaha sadguru kI zaraNa me dauDatA hai aura vahAM se use jJAta hotA hai ki paramAtmA ke zAstra hI paramAtmA ke vacana haiN| uname varNita heya, jJeya, upAdeyatA ko jIvana me AtmasAt karanA hI parama kRpAlU paramAtmA kI parama pAvana AjJA hai| AtmA ko svabhAva se bhraSTa karane vAle jo jo tattva haiM, jo jo vRttiyA~ aura pravRttiyA~ hai unakA trividha tyAga karanA aura jo jo vRttiyA~ pravRttiyA~ prAtmA ko svabhAva me sthira banAne vAlI haiM, unakA trividha atyanta sammAnapUrvaka svIkAra karanA hI parama pitA paramAtmA kI sarva-kalyANakArI AjJA kA niSkarSa hai| AjJA kA ullaghana karake koI AtmA ko svabhAva me sthApita nahI kara sakA aura svabhAva me ramaNa karane ke atirikta koI bhI vyakti para-bhAva me ramaNatA ko TAla nahI skaa| para-bhAva-ramaNatA bhayAnaka parAdhInatA hai, jabaki AjJAnusAritA utkRSTatama svatantratA kI TikiTa hai| ata. parama svatantratA ke icchuka manuSya, mukti-kAmI manuSya apAra ullAsa se zrI jinAjJA kA pAlana karate haiM AjJA-pAlaka jIvana ko jIne yogya mAnate haiM, AjJA-nirapekSa jIvana me eka sA~sa lene meM vyAkula hote haiM / ___ isa prakAra kI jinAjJA kA pAlana jIvana me taba hI kiyA jA sakatA hai jaba jIvana kA pratyeka kSaNa zAstrAnusAra vyatIta ho aura vaha taba hI sambhava ho sakatA hai yadi zAstro kA sasammAna adhyayana, manana, cintana aura parizIlana kiyA jaaye| mile mana bhItara bhagavAna
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpaka andhakAra meM jyoti bharatA hai, usI prakAra se zAstra trilokavartI padArthoM ke svarUpa ko yathArtha svarUpa me prakAzita karate haiM jisase ajJAnAndhakAra me ghuTate jIva ko sva-svarUpa kA darzana hotA hai, isa jIva ne ananta vAra bhautika padArtho kA upabhoga kiyA, phira bhI usakI pyAsa bujhI hI nahIM-usa satya kA darzana hotA hai| karma-sattA ne eka bAra zreSThatama paudgalika padArtha pradAna karake AtmA kA svAgata, aAtithya kiyA aura dUsarI bAra vIbhatsa se vIbhatsa padArthoM kA upayoga karane ke liye use majabUra karake usakA krUratApUrNa upahAsa kiyA, to bhI cetana kI paudgalika Asakti nahI mittii| yaha sava cintana zrI jinokta zAstro ke adhyayana ke dvArA hI sambhava hai, isake binA ho hI nahIM sktaa| sarvajJa vItarAga paramAtmA dvArA prarUpita zAstra hI lokAloka kA vAstavika jJAna karA kara jIvo ko sumArga kI ora unmukha karake durgati me DUbane se bacA sakate haiM / "jo manuSya aise sarvajJa vItarAga paramAtmA dvArA prarUpita zAstro kI upekSA karake adRSTa atIndriya prAtmA, dharma aura paramAtmA jaise viSayo me cauMca DAlane kA prayAsa karate haiM ve kadama-kadama para Thokara khAkara atyanta dukhI hote haiN|" sarvajJa paramAtmA ke zAstro kA sammAna vAstava me sarvajJa tIrthaMkara paramAtmA kA hI sammAna hai / isaliye hI svaracita 'jJAnamAra' ke zAstrASTaka me pUjya upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja pharamAte haiM ki "zAstre puraskRte tasmAd vItarAga puraskRta / puraskRte punastasmin niyamAt sarvasiddhayaH // " artha-zAstra ko Age karane se zrI vItarAga paramAtmA kI AjJApAlana-svaspa parAbhakti hone se vItarAga hI Age hote hai aura unake prabhAva me samasta yogo kI siddhi hotI hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt jinhe zrI vItarAga tIrthakara paramAtmA ke vacano ke prati prAdara, sammAna, zraddhA ho aura jo tadanurUpa AcaraNa karane ke liye satata prayatnazIla ho, unhone sacamuca zrI vItarAga tIrthaMkara paramAtmA kA hI yathArtha rUpa se sammAna kiyA kahA jAyegA aura unheM samasta siddhiyA~ prApta hogii| ___ zAstro kA itanA asAdhAraNa mahattva pradarzita karane kA uddezya yahI hai ki bhUtakAlika, vartamAna-kAlika eva bhAvI samasta tIrthaMkara devo kI prAjJA ni zaka hokara pAlana karane kI apAra zakti prApta hotI hai| vaha AjJA yahI hai ki heya kA tyAga karo, upAdeya kA svIkAra kro| aAzrava heya-tyAjya hai, kyoki vaha sasAra-vRddhi kA kAraNa hai, jabaki savara upAdeya hai kyoki vaha.mokSa kA kAraNa hai / eka tIrthaMkara paramAtmA kI AjJA kA sammAna karane se samasta tIrthaMkara devo kI AjJA kA sammAna hotA hai aura eka tIrthakara paramAtmA kI AjJA kA apamAna karane se samasta tIrthaMkara devo kI AjJA kA apamAna hotA hai, kyoki saba kAlo ke samasta tIrthakara devo kI AjJA kA tAttvika svarUpa eka hI prakAra kA hotA hai / usakA sAra hai-Atma-tattva kI ArAdhanA, samasta jIvo ke prati Atmavat bhAva aura Atma-samarzitva / zAstroM kA mahattva __ zrI jina-vacana kI agabhUta zAstra sApekSa kriyAeM hI suphala dAyinI siddha hotI haiM, zAstra nirapekSa kriyAe~ suphaladAyinI nahI hotii| zAstra bAtI eva ghI vihIna divya dIpaka hai|| zAstra ahakAra rUpI gaja kA akuza hai / zAstra svacchandatA ke jvara ko utArane vAlI aupadhi hai / zAstra pApa rUpI paka kA zoSaNa karane vAlA sUrya hai| zAstra puNya ko puSTatA pradAna karane vAlA uttama rasAyana hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra sarvatogAmI cakSu hai| zAstra samasta prayojana siddha karane vAlA kalpa-taru hai| zAstra ajJAnAndhakAra ko naSTa karane vAlA tejasvI tArA hai| zAstra dvitIya divAkara eva tRtIya locana hai| zAstra jIvana kI jyoti, antara kI upA aura ujjvala bhaviSya kI bhI hai| zAstra moha ke sAmrAjya ko parAsta karane vAlA amodha zastra hai / zAstra vikAra ke vAdala ko vilaya karane vAlI virATakAya vAyu hai / zAstra para-bhAva ko parAsta karake sva-bhAva me sthira karane vAlA sadguru hai| zAstra saccA sakhA, vandhu, mitra, snehI aura vaidya hai| zAstra payodhi ke binA hI pragaTa huA pIyUSa aura anya kI apekSA me rahita aizvarya hai| zAstra dharma rUpI udyAna ko pulakita karane vAlI amRta kI nAlI hai| isa prakAra ke apAra upakArI zAstro para (zrI jina-vacana para) jise ananya zraddhA hai, jo zAstro me varNita zrAcAro kA pAlana karane vAlA hai, jo zAstro kA jJAtA eva upadezaka hai aura jIvana ke pratyeka kSetra me, vyavahAra me zAstra ko apanA netra banAkara calatA hai, aisA yogI parama-pada prApta karatA hai| prazna:-zAstro kA itanA guNa-gAna kyo kiyA gayA hai ? uttara -zAstra sarvajJa vItarAga zrI tIrthaMkara paramAtmA ke vacano kA sagraha hai| zrI tIrthaMkara paramAtmA kI anupasthiti me unake vacana hI bhavya jIvo ke liye prAdhAra haiN| mile mana bhItara bhagavAna
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ viziSTa jJAnI bhagavata ke abhAva me bhI unake samAna hI sUkSma jJAna zastro ke adhyayana se prApta hotA hai| kevala-jJAnI bhagavata kevala-jJAna ke bala se jaisA prarupaNa kara sakate hai, usI prakAra kA prarUpaNa zrutakevalI bhagavata zruta ke adhyayana se kara sakate haiN| zAstra paramAtmA ke vacana kA aMga hone se paramAtmA ke samAna hI pUjanIya hai| kahA hai ki-"jinavara jina prAgama eka rUpe / sevatA na par3o, bhava-kUpe / " tAtparya yaha hai ki svaya zrI jinarAja ke samAna unake vacana aura unake sagraha ke rUpa me Agama bhI jIva ko bhava rUpI agAdha adhakArapUrNa kue~ me girane se bacAkara parama-pada para pratiSThita karate haiM / 'eka api jina vacana nirvAhako bhavati' arthAt zrIjinarAja kA eka vacana bhI unake ananya zaraNAgata ko bhava-sAgara se pAra karatA hai| zrI jina-vacana kI yaha advitIya vizeSatA hai ki use grahaNa karake jyo jyo usakA manana karate haiM, tyo tyo usame se Atma-snehavardhaka mAdhurya prasphuTita hotA hai| jo-jo AtmA parama-pada ko prApta huI haiM, prApta ho rahI hai aura prApta hogI, ve samasta zrI jinokta zAstrAjJA ke pAlana ke bala para hI prApta huI haiM, prApta ho rahI haiM aura prApta hogI, yaha nissandeha hai| samyag-zruta (zAstra) ke yathArtha adhyayana ke dvArA viveka-dRSTi khulatI . hai, jisase tyAjya, grAhya eva hitAhita kA viveka utpanna hotA hai / viveka se vairAgya me vRddhi hotI hai, jaDa padArthoM ke prati rAga kA kSaya hotA hai aura jIva-tattva ke prati sva-tulya bhAva utpanna hotA hai, jisase sayama sudRDha hotA hai aura usake dvArA karma-zatruno kA anta kiyA jA makatA hai tayA mile mana bhItara bhagavAna
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ anta me AtmA kA saccidAnandadhana svarUpa prakaTa kiyA jA sakatA hai| isaliye hI to mahA puruSo ne zAstro kA itanA guNa-gAna kiyA hai| kahA hai ki "yasya tvanAdara zAstre, tasya zraddhAdayo guNA / unmattaguNatulyatvAnna prazasAspada satAm // " artha -jise zAstra ke prati anAdara hotA hai, usake zraddhA Adi guNa unmatta vyakti ke guNo ke samAna hone se sata puruSo dvArA prazasA-pAtra nahI ho paate| parantu jisa bhAgyazAlI vyakti ko zAstro ke prati bhakti hotI hai usake liye vaha zAstra-bhakti mukti-dUta ho sakatI hai / isa prakAra zAstra ke adhIna banA sAdhaka hI sAdhanA ke kSetra me yathArtha rUpa se pragati kara sakatA hai / zAstra pharamAte haiM ki deva, guru, dharma kI paratantratA svIkAra karane vAlA dhanya vyakti sarva karma paratantratA se sarvathA mukta hokara mukti kA adhikArI ho sakatA hai| jinakA tribhuvana para eka-chatra rAjya hai una zrI arihanta paramAtmA kI prAjAnusAra jIvanayApana karane vAle bhAgyazAlI kI surakSA kA sampUrNa uttaradAyitva dharma-mahAsattA vahana karatI hai / unakI sAdhanA me Avazyaka zaktiyo kA yoga, vikasita zaktiyo kA kSema (surakSA) yogakSemakara paramAtmA ke acintya sAmarthya se hotA hai| isa prakAra paramAtma-AjJA yoga-kSema karake sAdhaka kI sAdhanA me prANo kA sacAra karatI hai, use vegavatI banAtI hai| AjJApAlana arthAt AjJA-pAlana / usame tarka ke liye koI sthAna nahI hai / yadi koI sainika apane senApati kI AjJA kA pAlana karane ke samaya AjA kA pAlana karane ke badale tarka karanA hai to vaha daNDa kA bhAgI hotA hai / usI taraha se jo manuSya tribhuvana-pati zrI arihata paramAtmA kI sarvathA niravadya prAjJA kA pAlana karane ke avasara para yadi tarka karate haiM, ki yaha prAjJA 68 mile mana bhItara bhagavAna
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAlane se sacamuca lAbha hogA athavA nahI, hogA to kitane samaya me hogA ? hone ke pazcAt vaha lAbha sthAyI rahegA athavA nahIM, ve eka aisI ulajhana me phasa jAte haiM jisame se bAhara nikalanA unake basa kI bAta nahIM hotii| mahAn moha rUpI pahalavAna (malla) ko mAta karane kA parama sAmarthya kevala zrI jinAjJA me hai, usake trividha pAlana me hai| isa satya me sampUrNa zraddhA rakhane vAlA sAdhaka to zrI jinezvara deva aura unakI AjJA ko trividha se samarpita sadguru ko samarpita hokara sAdhana-patha me agrasara hotA rahatA hai aura paramAtmA ke samIpa pahuMcatA jAtA hai / jyo-jyo vaha samIpa pahu~catA hai, tyo tyo usakI darzana, milana kI abhilASA adamya hotI jAtI hai, tIvratara hotI jAtI hai, svarUpa-savedana adhika sajIva hotA jAtA hai, AtmA eva paramAtmA ke madhya kI abheda kI anubhUti jAjvalyamAna hotI jAtI hai aura paramAtmA kI AjJA me jo zrAtmA ko paramAtmA banAne kA parama sAmarthya hone kA zAstrIya vidhAna hai vaha sarvathA sahI pratIta hotA hai| prAgamo me nava-tattva, paD-dravya, dravya-kSetra-kAla-bhAva, utpAda-vyaya-dhrauvya, kSAyika Adi pAMca bhAva, dravya-guNa-paryAya, pacAstikAya, nizcaya-vyavahAra, utsarga-apavAda, saptanaya aura sapta bhagI tathA karma kA jo sUkSmAtisUkSma svarUpa pradarzita kiyA gayA hai usakA antima tAtparya yahI hai ki AtmA ke svarUpa kA vAstavika paricaya prApta karake, karma kI paratatratA se bhava-bhramaNa karatI huI AtmA ko bhava-badhana se mukti dilAkara zAzvata sukha kA bhoktA bnaanaa| tIna loko me sArabhUta dvAdazAgI hai aura dvAdazAgI kA sAra nija zuddha prAtmA hai / tIna loka se AtmA adhika hai| AtmA hai to tIna loko kA jJAna hai / usa jJAna kI svAminI AtmA vizva kI svAminI hai / dravya se AtmA hI aisI mahimAmayI hai ki usake sAtha kiyA gayA sneha ananta lAbha kA kAraNa banatA hai| ananta avyAvAdha sukha kA kAraNa mile mana bhItara bhagavAna
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI zuddhaAtma-sneha hai| zrAtmA hI upAdeya hai, jeya hai aura dhyeya hai| jJAta karane yogya bhI prAtmA hai aura AdaraNIya bhI eka prAtma-tattva hI hai / vaha cinmaya eva Anandamaya hai, nitya eva svAdhIna hai| saba jAnakara bhI jisane eka AtmA ko nahIM jAnA usane kucha nahI jaanaa| zuddha' nija prAtmasvarUpa ke yathArtha jJAna vihIna samasta jJAna eka ke aka vihIna zUnyo ke samAna hai| jo manuSya prAtma-svadapa kA saccA paricaya prApta kara sakate haiM, unhe .hI paramAtma svApa kA saccA paricaya prApta hotA hai / / jisa vyakti ne eka prAtma-tattva kA nizcaya kara liyA use paramArtha se samasta tattva kA, samasta carAcara vizva kA nizcaya ho hI jAtA hai / kahA hai ki--"jo ega jANaI so savva jANai" --zrI prAcArAga sUtra zuddha prAtma-svarUpa kA Thosa paricaya prApta hone para paramAtma-svarUpa se yathArtha paricaya ho hI jAtA hai kyoki paramAtma-tattva prAtmA se bhinna tattva athavA padArtha nahI hai| yaha to prAtma-tattva kA hI parama vizuddha svarUpa hai jisakA yathArtha sparza zrI arihanta paramAtmA kI bhAva yukta bhakti ke prabhAva me sAdhaka ko hotA hai| isa prakAra ke sparza ke pazcAt DAMvADola citta aDolatA dhAraNa karatA hai, nija upayoga se kadApi bhraSTa nahIM hone vAlI AtmA ke upayoga me sthira rahatA hai| yaha sthiratA paramAnanda samAdhi kA bIja banatA hai, jo janmAntara me sAdhaka ke sAtha raha kara sAdhaka ko sAdhyamaya banAne kA apanA kartavya pUrNa karatA hai| isa prakAra kA paramAtma-svarUpa merI Atma me bhI hai yaha jAnakara use prakTa karane ke liye sAdhaka paramAtmA ke nAma Adi nikSepA ke Alambana dvArA unake smaraNa aura dhyAna me Age vaDhatA hai| pratyeka chAmya ke liye paramAtmA ke cAro nikSepA ke pAlambana zrAvazyaka hI nahIM, parantu anivArya hai| ina cAra nikSepA me se kisI eka 70 mile mana bhItara bhagavAna
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepA kA pAlambana lekara hI vaha mokSa-mArga kI sAdhanA me pAge vaDha sakatA hai| zrI jinAjJA ke agabhUta zAstro me pUrNa zraddhA rakhane se aisI sanmati prakaTa hotI hai, jisase samyag-jJAna eva samyag dhyAna me ramaNa karatA huA sAdhaka Atma-svabhAva me, saccAritra me sthiratA prApta karatA hai / ___ isa prakAra zAstra-yoga ke dvArA vacana-anuSThAna me pravRtta sAdhaka acchI taraha paramAtma-svarUpa kA dhyAna kara sakatA hai aura usame dakSatA prApta karake paramAtmA ke arUpI guNo ke dhyAna-svarUpa nirAlambana dhyAna meM praveza karane kI yogyatA prApta karatA hai| isa stara taka pahu~cA huA sAdhaka viSaya-kaSAya kI pariNati se pare hokara antarAtma dazA me sthira hotA hai, usake citta me sat ke svAmitva kI sthApanA hotI hai, cacalatA, adhIratA, utsukatA Adi ke aza bhI usake citta ke samasta bhAgo me se lupta ho jAte haiM / tAtparya yaha hai ki vaha AtmasvabhAvI bana kara paramAtmA ke dhyAna me ekAtma ho jAtA hai| usa samaya use itanA apUrva Ananda AtA hai ki vizva kI koI bhI vastu cAhe vaha maNi ho athavA mANika, kanaka ho athavA kAminI, puSpa ho athavA kaTaka tanika bhI rAga athavA dveSa kA kAraNa nahI banatA / arthAt paraspara virodhI vastupro ke prati bhI vaha sama-bhAva rakhatA hai aura Age baDha kara mukti eva sasAra dono ke prati bhI samadRSTi rakhatA hai, kyoki sasAra kA bhaya sarvathA naSTa ho jAne se mukti prApta karane kI icchA bhI usake hRdaya me se lupta ho jAtI hai| isa prakAra kI Antarika dazA hI parA-bhakti' kahalAtI hai jo bhakta ko bhagavat-svarUpa kI prApti karA detI hai / isa prakAra kI bhakti me aisI USmA aura prabhA hotI hai ki karoDo varSoM me bhI kSaya nahI hone vAle kaThora karmoM ko bhI zvAsozvAsa jitane alpa samaya me kSaya kara DAlatI hai / mile mana bhItara bhagavAna 71
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra kI bhakti vacana-anuSThAna dvArA arthAt zrI jinAjJA ke sampUrNa pAlana dvArA utpanna hotI hai / ata: paramAtmA-darzana-milana kI lagana vAle sAdhaka ko vacana-anuSThAna dvArA paramAtmA kI parA-bhakti siddha karake Atma-sAdhanA me agrasara honA caahiye| isa prakAra agrasara hone vAlA sAdhaka paramAtma-kRpA kA adhikArI hokara prAtmA eva paramAtmA ke bheda kA chadena karake paramAtma-milana ke apUrva Ananda kA anubhava karatA hai| mile mana bhItara bhagavAna
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasaMga-yoga prAtmika sukha kA anubhava prIti-bhakti evaM vacana-yona ke yathArtha svarUpa ko jAna-samajha kara aba hama asaga-yoga ke yathArtha svarUpa ko samajheM / zAstra-sApekSa pravRtti karate samaya, paramAtmA ke prati atizaya AdarasammAna vAlA sAdhaka jaba paramAtma-dhyAna ke abhyAsa ke dvArA paramAtma-svarUpa me lIna hotA hai taba use antarAtmA me hI paramAtmA ke darzana hote hai / dhyAna ke dvArA paramAtmA ke zuddha svarUpa me ramaNa karane vAlA dhyAtA dhyAna kI dhArA ko abhaga-akhaDa rUpa se dhAraNa karatA hai taba use svAtmA me hI paramAtmA ke darzana hote haiM-yahI tAttvika paramAtma-darzana hai / kahA hai ki prabhu nirmala darzana kIjiye, prAtama jJAna ko anubhava darzana, sarasa sudhA-rasa pIjiye. prabhu nirmalaye paktiyA~ nirmala prabhu darzana prApta anubhava-yogI ke anubhava ko pratidhvanita karatI haiN| prabhu kA darzana prAtmA kA anubhava svarUpa hai aura vaha Thosa prAtma-jJAna se prApta hotA hai| prAtmAnubhava athavA AtmajJAna kA Thosa anubhava hI vAstavika prabhu-darzana hai, jisakI madhuratA sarasa sudhA-rasa se bhI adhika hai, arthAt prAtmAnubhava kA Ananda apUrva koTi kA hotA hai, zabdAtIta hotA hai / tIna mile tara bhagavAna 73
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ loko ke kisI bhI padArtha me usa prakAra kA Ananda pradAna karane kI zakti nahI hotii| pratyeka AtmA sattA se siddha paramAtmA ke samAna hai| jyoti svarUpa 'siddha paramAtmA kA dhyAna hI vAstavika paramAtma-darzana hai| - kisI bhI jIva ko samyag-darzana kA sparza hone para isa prakAra kA paramAtma-darzana hotA hai ki jisake liye sAdhaka ne itanA prayAsa kiyA thA, puruSArtha kiyA thA, vahI ananta sAmarthya-nidhAna paramAtmA use apane antara me hI prApta hone para, unakA punita-pAvana darzana hone para, usakA Ananda asIma hotA hai, ananta hotA hai| svaya me pUrNatA avalokana karake vaha parama tRpti ko anubhava karatA hai, parama sukha eva zAnti kA apUrva AsvAdana karatA hai / ___ aba use indra, candra prAdi kI Rddhi bhI tanika bhI AkRSTa nahIM kara sktii| prAtmA ke saccidAnanda-dhana svarUpa me ramaNatA hI use apUrva sukhazAnti aura Ananda pradAna karane vAlI hai, yaha satya jIvita hotA hai / pahale jAnatA thA vaha satya aba usake jIvana me prakaTa hotA hai.|, ' ' pahale use jisa paudgalika sukhAbhAsa me sukha kA bhrama hotA thA, vaha aba use mAMga kara lAye AbhUpaNo kI zobhA ke samAna pratIta hotA hai| mAMga kara lAye hue AbhUSaNo kI zobhA kaba taka rahatI hai ? ve AbhUSaNa kitane samaya taka Apako prAnanda de sakeMge ? alpa samaya ke liye hI to deMge na ? phira to vaha zobhA aura Ananda naSTa hI hoMge na ? aura Upara se Apake kapTo me vRddhi hI kareMge na ? basa, isI prakAra se paudgalika sukha bhI kSaNika Ananda pradAna karake, duHkho kI paramparA kA mRjana karake ve cale jAne vAle hI haiM, una para AtmA kA koI adhikAra nahI hone se ve kadApi sthAyI nahI raha sakate / isa satya ko hajama karake vaha svabhAva-ramaNatA kA sahaja prAnanda uThAne me tanmaya rahatA hai, lIna rahatA hai| 74 mile mana bhItara bhagavAna
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha Ananda prAtmA ke ghara kA hone se prAtmA ke samAna amara hai, zAzvata hai, achedya hai, akhaNDa hai| krUra karma athavA karAla kAla bhI usakA , kucha bhI vigADa nahI sktaa| antarAtmA meM paramAtma-darzana jisa paramAtmA ke darzana antarAtmA me hI ho sakate the, unake liye ananta kAla taka bAhara hI bhaTakatA rahA jisakA use apAra kheda hotA hai| jo vastu jahA~ na ho, vahA~ use cAhe jitanI khojeM to vaha kahA~ se milegI ? nahI milegii| parantu sadRguru jaba jJAnAjana se sAdhaka-bhakta kI dRSTi kholate haiM taba vaha Atma-sukha ko bAhara khojanA choDakara antarmukhI hotA hai; antarAtmA me paramAtma-darzana prApta karake apUrva prAnanda kA anubhava karatA hai aura svaya paramAtmA ke guNa-nidhAna kA svAmI banA ho aisA use pratIta hotA hai, arthAt paramAtmA meM nihita ananta guNa svaya ke pratyeka prAtma-pradeza me hone kA sAmAnya anubhava bhI use pahalI bAra hotA hai / prAtmAnubhava kA parAkrama aura sukha isa prakAra kI paramAtma-guNa kI anubhava rUpI candrahAsa khaDga kadApi myAna me nahI raha sakatI / vaha to moha rUpI mahAna zatru kA nAza karake ho rahatI hai| mahAn parAkrama ke preraka isa anubhava ke sukha kA varNana karanA asambhava hai, kyoki varNana karane kA sAdhana jihvA vahAM taka pahu~ca hI nahI sktii| jisa prakAra vana me rahane vAlA koI manuSya, rAjA kA atithi bane aura vibhinna pakavAno se yukta bhojana Adi kA Ananda uThAye, parantu jaba vaha punaH apane nivAsa para lauTe taba vaha bana ke sukho se una sukho kI tulanA nahI kara sakatA, kyoki vana kI kisI bhI vastu me use usa prakAra ke sukha kA maza mAtra bhI pratIta nahI hotA / usI prakAra se anubhava yogI svabhAva ramaNatA mile mana bhItara "bhagavAna
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke alaukika sukha kA jo anupama prAsvAdana kara rahA ho usakI vaha vizva kisI bhI vastu ke sAtha tulanA nahIM kara sakatA, kyoki vizva kI kisI bhI Atma-vastu ke sukha kA eka aza bhI nahI hotaa| - yaha anubhava-sukha kevala anubhava-yogI hI prApta kara sakatA hai / zabdo ke dvArA isa sukha kA zata-zata jihvAno se zruta-devatA bhI yathArtha varNana nahI kara skte| sAdhaka jaba isa anubhava-stara taka pahu~catA hai taba use svata. hI saba samajha me A jAtA hai| samatA kA anupama sukha samatA prAtmA kI sampatti hai / samatA AtmA kA dhana hai| prAtmA me magna rahane vAlA sAdhaka isa dhana kA svAmI hokara usake anubhava kA alaukika Ananda manA sakatA hai| gulAba ke itra se pUrNa hoja me niza-dina snAna karane vAle vyakti ko bhI isa Ananda ke eka aza kA bhI kadApi anubhava nahI hotA / samatA-sukha ke eka aza kA yathArtha varNana saikaDo grantho me samAviSTa ho jAye utanA lekhana karane para bhI nahI ho sktaa| uttama zAstra-grantha 'samatA' kA nirUpaNa karate haiM, samatA ke lAbha kA varNana karate haiM, samatA se bhraSTa hone para AtmA kI hone vAlI durdazA ko sahI rUpa se prastuta karate haiM, parantu ve samatA ke anubhava-gata sukha kA varNana nahI kara sakate / usakA to anubhava hI karanA paDatA hai| zarkarA ke svAda kA varNana karane vAle saikaDo grantho kA paThana karane vAle vyakti ko ukta varNana paDhane se usakI madhuratA kA anubhava nahI hotA jo zarkarA me hotI hai |usko madhuratA kA anubhava to taba hI hotA hai jaba vaha use hAtha me lekara maha me DAlatA hai aura jIbha se cakhatA hai| 676 mile mana bhItara bhagavAna
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ phira bhI zrI jinopadiSTa zAstro kA yaha mahAna upakAra hai ki jo / AtmA ko pahacAnane kA, usakA satkAra karane kA, use apanAne kA caskA .. lagAte haiM tathA usI dizA me ve parama upakAraka jyoti bikhera kara jIvo ko / jaDa padArthoM ke rAga me na ragane kI prANadAyinI preraNA dete haiN| zrI jinokta zAstra bhava aTavI me bhaTakate jIvo ke liye utane hii| upakArI haiM, jitanA upakArI bana me bhUle-bhaTake pravAsI ko liye patha pradarzaka hotA hai| isa zAstra kI A~kha se sAdhanA ke zikharo para vijaya prApta karane vAlA sAdhaka paramAtma-dhyAna me magna hokara hI ukta samatA mukha kA anubhava kara sakatA hai| anubhava-yogI kI prAtmika dazA paramAtma-svarUpa ke dhyAna me magna bane yogiyo ko apanI AtmA saccidAnadamaya pratIta hotI hai / itanA hI nahIM, vizva kI pratyeka prAtmA bhI saccidAnadamaya pratIta hotI hai| unakI dRSTi me se kRpA kI satata vRSTi hotI rahatI hai| unakI vANI me se samatA rUpI amRta jharatA rahatA hai jo trividha tApo se satapta jIvo ko apane sAnnidhya mAtra se zItalatA pradAna kara sakatA hai| para-bhAva se mukta isa prakAra ke yogI ko sva-bhAva sukha kA apUrva lAbha hone para phira vizva me prApta karane yogya kucha bhI zeSa nahI rahatA, para vastu viSayaka lAlasA kA eka aza bhI usake mana ke kisI bhI bhAga me zeSa nahI rhtaa| ataH vaha svabhAva-ramaNatA me tanmaya raha sakatA hai| citta ke kisI bhI bhAga me yadi para padArtha kI spRhA hotI hai to / citta sva me magna nahI ho sakatA / vaha vikalpo kI tarago me bhaTakatA rahatA hai jisase vaha mahAn dukha kA kAraNa banatA hai, jabaki nispRhatA vikalpa kI laharo ko zAnta karake samatA kA anupama sukha pradAna karatI hai| mile mana bhItara bhagavAna 77
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' ghaTa me hI sampUrNa samRddhi ke darzana - anubhava-dazA me vAhya dRSTi kA prasAra baMda hotA hai, jabaki yogI ko vizva kI zreSThatama samRddhi apane prAtma-mandira me hI dRSTigocara hotI hai jo nimnalikhita hai'. ' AtmAnanda-dAyaka samatA rUpI indrANI, samAdhi rUpI nandana-vana aura pariSat upasargoM kI pakhoM ko bhedane vAle dhairya rUpI vajra ke sAtha svAtma bodha rUpI vimAna ke nivAsI muni indra haiM / indra ke vaibhava-vilAsa ko jyoti hIna karane vAle isa vaibhava kA svAmI hokara vaha Ananda karatA hai / kriyA rUpI carma-ratna aura jJAna rUpI chatra-ratna kA vistAra karatA hunA aura moha rUpI maleccho dvArA kI gaI tIkSNa zara-vRSTi ko niSphala karane vAlA muni cakravartI hI hai| AdhyAtma rUpI kailAza parvata para viveka rUpI vRSabha para savAra yogI virati rUpI gagA ora jJapti rUpI gaurI se yukta sAkSAt 'ziva' kI taraha suzobhita hai| - gagA, yamunA eva sarasvatI ke tIna pravAho kA sagama hone para jima prakAra pavitra gagA suzobhita hotI hai, usI prakAra se darzana, jJAna eva cAritra ke triveNI sagama ke samAna arihanta pada' bhI siddha yogI se dUra nahI hai'| isa alaukika samRddhi kA svAtmA me darzana karane vAlA yogI nija Ananda me masta rahatA hai| anubhava-dazA kA mahattva isa prakAra vizva me alabhya sarvazreSTha Rddhi-samRddhi kA nivAsa AtmA me hI hai jisakA sumuni ko anubhava hotA hai / anubhava-jJAna apUrva vastu hai jise prApta karate ke liye athaka puruSArtha karanA par3atA hai| 78 mile mana bhItara bhagavAna
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra usakA kevala nirdeza karate haiN| zeSa kArya una nirdezo ke / anusAra AcaraNa karake sAdhaka ko karanA par3atA hai| ahamadAbAda se pAlItAnA jAne kA rAjamArga mAna-citra (nakzA) batalAtA hai, parantu jisa vyakti ko pAlItAnA pahu~canA hai, girirAja ke sparza kA lAbha lenA hai| use to usa - mAnacitra me pradarzita patha para svayaM calanA hI paDatA hai| kevala mAnacitra ko pakaDa kara baiThane vAle vyakti ko girirAja ke sparza kA Ananda prApta nahIM hotaa| usI prakAra se kevala zAstro ke adhyayana eva unakI saikar3o yuktiyo se AtmA ke zuddha svarUpa kA jJAna hotA hai, parantu usakA svAda to taba hI prApta kiyA jA sakatA hai jaba use kArya karane dekara sAdhaka kucha nahI karane (hone) ke uccatara AdhyAtmika stara taka pahu~catA hai| __ "para-brahma athavA para brahmamaya ,paramAtmA kA darzana karane ke liye lipi-mayI, vAGmayI athavA manomayI dRSTi bhI samartha nahI ho sakatI, parantu usake darzana kevala vizuddha anubhava-dRSTi ke dvArA hI ho sakate haiN|" . . "suSupti, svapna eva jAgRta dazA se pare cauthI anubhava-dazA hai, jisame moha eva kalpanA kA sarvathA abhAva hotA hai|" . . acintya zakti sampanna prAtmA kA prakaTa anubhava sUkSmAtisUkSma prakAra ke cintana se bhI pare hai| rAga-vihIna avasthA ke carama zikhara para hI 'prAtmAnubhava sabhava hotA hai / zAstra-dRSTi se zabda-brahma ko jJAta karake tadanusAra jIvita rahane vAlA yogI anubhava-yogI bana kara para-brahmamaya paramAtmA me lIna ho jAtA hai| paramaratma-svarUpa me lIna banI mAtmA svaya ko bhI paramAtma-tulya , dekhatI aura jAnatI hai| isa prakAra kI AtmA karma-mala se lipta nahI hotI, parantu dhyAna kI tIkSNa dhArA ke dvArA pUrva-kRta karmoM kI nirjarA karatI jAtI hai / mile mana bhItara bhagavAna
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAnubhava dazA kA prabhAva aparampAra hai / vaha sva-para upakArI hai. jaDa ke cetana para svAmitva ko naSTa karane me advitIya hai| isa prakAra kA yogI vizva ke kisI bhI kSetra meM raha kara bhI sUrya-candra se bhI adhika upakAra vizva para karatA hai| vacana evaM asaMgatA kA kArya-kAraNa bhAva vacana-anuSThAna ke prati sarvathA svAmi-bhakta (vaphAdAra) raha kara asaga anuSThAna me praveza ho sakatA hai / 'a-saga' arthAt vAhya-abhyatara nirgranthatA, sarva saga rhittaa| jisa prakAra DaDe se cakra ko ghumAne ke pazcAt kucha samaya taka DaDe kI sahAyatA ke binA bhI vaha cakra (cAka) ghUmatA rahatA hai, usI prakAra se samyag-jJAna kI tIkSNatA dvArA dhyAna me tanmaya banA sAdhaka amuka samaya taka zAstra-jJAna kI sahAyatA ke binA bhI sva svarUpa ke dhyAna me lIna raha sakatA hai| taba vacana-anuSThAna asaga-anuSThAna kA kAraNa banatA hai aura asagaanuSThAna usakA kArya banatA hai|| asaga dazA kA kAla atyanta alpa hotA hai| ata: kucha samaya taka Atma-anubhava kA prAsvAdana karake sAdhaka punaH vacana-anuSThAna kA prAzraya letA hai isa prasaga dazA me dhyAtA, dhyAna aura dhyeya kI ekatArUpa samApatti siddha hotI hai, sakalpa-vikalpa kI kamiyA zAnta ho jAtI haiM aura citta kI anupama sthiratA ke dvArA avikalpa dazA kI anubhUti hotI hai, jisame nirajananirAkAra-jyoti-svarUpa sattA se siddha paramAtmA tulya AtmA kI sAkSAt anubhUti hotI hai / usa samaya svabhAva ke sarvotkRSTa sukha kA anubhava hotA hai, zAnti-samatA kA askhalita pravAha pravAhita hone lagatA hai, candana eva sugandha kA abheda prAtmA eva samatA ke madhya sthApita hotA hai| kahA bhI hai ki 'jisa muni ko AtmA me zuddha svarUpa kA darzana eva vizeSa jJAna huA hai arthAn merI AtmA bhI ananta jJAnAdi guNa paryAya se 80 mile mana bhItara bhagavAna
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ yukta hai aimI samyak zraddhA eva jJAna ke sAtha Atma-svabhAva me sthiratA, ramaNatA, tanmayatA prApta huI ho use hI Atma svabhAva kI prAnandAnubhUti hotI hai| jJAna-sudhA ke sAgara tulya para-brahma zuddha jyoti-svarUpa prAtma-svabhAva me magna muni ko samasta rUpa-rasa prAdi paudgalika viSayo kI pravRtti viSa kI vRddhi karane jaisI atyanta bhayAnaka anartha kAraka lagatI hai| Atma-svabhAva me magna muni ko kisI bhI padArtha kA kartRtva nahIM hotA, kevala sAkSI hI rahatI hai / ata. ve taTastha rUpa se samasta tattvo ke jJAtA hote haiM parantu ve kartA ke rUpa ye garva nahI rakha sakate / isa prakAra kI jJAtA-dRSTA-bhAvanA usa svabhAva-magna muni kI agragaNya lAkSaNikatA hai| "svabhAva-sukha me magna sAdhaka jJAnAmRta kA pAna karake, kriyA rUpI kalpalatA ke madhura phalo kA bhojana karake, aura samatA pariNAma rUpI tAmbUla kA AsvAdana karake parama tRpti anubhava karatA hai|" prAtma-sAkSAtkAra se hone vAlA Azcarya isa prakAra kA sAdhaka hI yathArtha Atma-sakSAtkAra kara sakatA hai| jaba Atma-sAkSAtkAra hotA hai taba sAdhaka ko "yahI merA tAttvikadarzana eva tAttvika milana hai" isa prakAra kA paramAtma-svara spaSTatayA hRdayagata hotA hai, jisase sAdhaka ko apAra Ananda eva pAzcarya hotA hai| Azcarya isa bAta kA hotA hai ki 'aho ! yaha to 'maiM' mujhe hii| namaskAra kara rahA huuN| sacamuca, bhramara kA dhyAna karane se Iyala jisa prakAra bhramarI ho jAtI hai, usI prakAra se paramAtmA kA dhyAna karane vAlI AtmA bhI paramAtmadhyAna se paramAtmA ho jAtI hai / mile mana bhItara bhagavAna
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha nyAya sarvathA ucita Thaharane kA kAraNa prAtmA me paramAtma tatva kA astitva hai jo paramAtmA ke dhyAna ke prabhAva se prakaTa hotA hai| 'siri sirivAla kahA' me varNana pAtA hai ki 'java zrIpAla rAjA zrI navapada ke dhyAna me tAdAtmya ho jAte haiM taba unhe sampUrNa vizva navapadamaya pratIta hotA hai' yaha vAkya bhI mahAna anubhava yoga ko prastuta karatA hai / zrI jinezvara prabhu ke dhyAna me lIna mAdhaka ko apanI AtmA aura Age jAkara sampUrNa vizva jinamaya pratIta hotA hai| pUjya zrI siddhasena divAkara mUrIzvarajI mahArAjA ne zakastava me isa vAta kI hI puSTi kI hai| jino dAtA jino bhoktA, jinaH sarvamida jagat / jino jayati sarvatra, yo jina so'hameva ca / / artha -jina dAtA eva bhoktA hai, sampUrNa vizva jinezvaramaya hai / jinezvara kI sarvatra jaya hotI hai aura jo jinezvara hai vaha maiM hI huuN| asaga dazA, nirvikalpa dazA * pI anAlambana-yoga athavA sAmarthya-yoga saba paryAyavAcI haiN| isa prakAra ke sAmarthya-yoga ke dvArA paramAtmA ko kiyA gayA eka hI namaskAra manuSya kA sasAra-sAgara se uddhAra kara detA hai / yaha vAta 'siddhANa buddhANa' sUtra me 'ikkovi namukkAro' gAthA dvArA spaSTa kI gaI hai| isa dazA me jaba tAttvika rIti se prAtma-tattva kA nirNaya hotA hai tava hI tAttvika rIti se paramAtma-tattva kA nirNaya ho sakatA hai aura jaba tAttvika rIti se AtmA eva paramAtmA kA nirNaya ho jAtA hai taba hI anya samasta tattvo kA tAttvika nirNaya hotA hai| 82 mile mana bhItara bhagavAna
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba sampUrNa tattva kA tAttvika nirNaya hotA hai taba samasta anuSThAna tAttvika banate haiM / isa prakAra ke tAttvika anuSThAna turanta zAzvata sukhadAyaka : siddha hote haiN| jina-jina mahApuruSo ne mukti prApta kI hai, prApta kara rahe haiM athavA jo prApta kareMge ve samasta isa asaga-anuSThAna ke dvArA hI kareMge, yaha bAta nissandeha hai| prArambha prIti se, pragati bhakti me aura siddhi prasaga se yaha krama hai aura tatpazcAt viniyoga kI kakSA AtI hai| sAdhaka kI adbhuta sthiratA Atma-svabhAva me lIna sAMdhaka ko citta aDola eva meruvat niSkapa hotA hai| usame deha-bhAva kA aza bhI nahI hotA, parantu prAtma-jJAna kA akhaNDa sAmrAjya hotA hai| isaliye hI to isa prakAra kI dazA me magna khadhaka munivara apane deha kI camaDI utAra lI jAne para bhI svabhAva me magna rahe aTala rahe / ve para bhAva me phisale nhii| zrI gajasukumAla munivara ke sira para khera ke jalate agAro se paripUrNa ThIba rakhA gayA to bhI ve prAtma-mastI me masta rahe, kyoki deha para-padArtha hai aura AtmA sva-padArtha hai / unake liye yaha satya asthi-majjAvat ho gayA thA, yaha satya unake sADhe tIna karoDa romo me pUrNata pariNata ho gayA thaa| isa prakAra kI sva-pariNati svAtma-ramaNatA ke pazcAt hI prakaTa hotI hai / isa prakAra kI asaga dazA me sthita yogI ko yadi khadhaka munivara ke pAMca sau ziSyo kI taraha kolha me pelA jAye to bhI unakA citta Atma mile mana bhItara bhagavAna mr
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazA me se vicalita nahIM hotA; kyoki deha eva AtmA dono bhinna padArtha hone kA jJAna usane AtmasAt kiyA huA hotA hai / ataH jo bigaDatI hai, jalanI hai, pelI jAtI hai athavA tapatI hai vaha deha hai, merI AtmA nahI hai, kyoki AtmA to ajara-amara hai / yogI isa prakAra kI nizcala bhAvanA ke carama zikhara para ArUDha hotA hai / isa prakAra kI nizcala bhAvanA dvArA sAdhaka antamahUrta me kSapaka zreNI para caDhakara, kevala jJAna prApta karake, zailezIkaraNa karake zAzvata-dhAma me pahu~ca sakatA hai| ye haiM asaga dazA ke Thosa udAharaNa eva pratyakSa phala / -- - -- mile mana bhItara bhagavAna
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjA, jApa, dhyAna aura laya prIti prAdi cAra anuSThAnoM kI uttarottara adhika phala-dAyinI zakti pUjA koTi sama stotra, stotrakoTi samo japa / japakoTi sama dhyAna, dhyAnakoTi samo layaH // artha :-paramAtmA kI eka karoDa bAra kI gaI dravya-pUjA jitanA phala eka stotra-pUjA me hai| koTi stotra-pUjA ke samAna phala paramAtmA ke pavitra nAma ke jApa kA hai / karoDa jApa jitanA phala paramAtmA ke dhyAna kA hai aura karoDa dhyAna jitanA phala laya me hai| isa zloka se hame saralatA se spaSTa ho jAtA hai ki dravya kI apekSA bhAva kA mUlya kitanA adhika hai; parantu bhAva utpanna karane ke liye aura usame vRddhi karane ke liye dravya kI bhI utanI hI AvazyakatA hai / isa kAraNa hI sarvaprathama paramAtmA kI dravya-pUjA karane kA zAstro ne nirdeza diyA hai| tatpazcAt stotra, stuti, stavanAdi dvArA paramAtmA kI bhAva-pUjA karane kA nirdeza diyA gayA hai| phira jApa, tatpazcAt dhyAna aura anta me laya me praveza hotA hai isa bAta kA bhI nirdeza diyA gayA hai| 'zrI jina-pratimA kI dravya-pUjA karane se tribhuvana dvArA pUjya paramAtmA kI pUjA karane vAlA maiM aba tuccha svArtha kI pUjA nahI karU~gA'--yaha bhAva mana ko sparza karatA hai| isa bhAva ke sparza se mana praphullita hotA hai aura svataH mile mana bhItara bhagavAn 85
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ , hI zrI jinarAja kI bhAva-pUjA ke aga-bhUta stotra, stavana Adi karane kI hamArI ___ icchA hotI hai / paramAtmA kA guNa gAna karate-karate unake una guNo ke asIma upakAroM kA hame bhAna hotA hai| aisA bhAna hone ke pazcAt hamAre mana meM paramAtmA kA mAna turanta baDha jAtA hai, paramAtmA hamAre hRdaya me vasa jAtA hai / ataH paramAtmA ke nAma kA jApa hame apane nAma se bhI adhika priya lagatA hai| jyo-jyo jApa gahana, vyApaka eva tAla-baddha hotA jAtA hai, tyo tyo usame se rAga-dveSa vinAzaka tApa utpanna hotA jAtA hai| tatpazcAt zabda-jApa, nAma-japa ghaTane lagatA hai aura dhyAna kI dhArA prArambha hotI hai / isa prakAra kA dhyAna lAne se nahIM AtA, parantu isa prakAra kI pUjAbhakti kI kramika prakriyA dvArA vaha sAkAra hotA hai / aura paramAtma-svarUpa ke dhyAnAbhyAsa dvArA Atma-svarUpa me tallInatA AtI hai arthAt 'aha' kA vilaya ho jAtA hai / isa prakAra pUrva-pUrva ke pUjA-anuSThAna uttarottara ke anuSThAno me prANapUraka hote haiM aura sAdhaka usI krama se Age baDha sakatA hai, pragati kara sakatA hai| sarvaprathama pudgala ke AkarSaNa se cakAcauMdha citta ko puna lauTAne aura paudgalika Asakti toDane ke liye zreSThatama dravyo dvArA paramAtmA kI pUjA kI jAtI hai| apane priya ko svaya ko priya se priya vastu prema se arpaNa karanA mAnavasvabhAva hai| aisA karane se dono ke madhya kA pyAra atyanta sudaDha hotA hai, parantu yaha laukika prema ekAnta hitakara nahI hai| paramAtmA ke prati prema 86 mana mile bhItara bhagavAn
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAnta hitakara hai, kyoki paramAtmA kI prIti kI Dora se ba~dhA huA sAdhaka tuccha svArtha eva tajjanita samasta bandhano kA tyAgI siddha hotA hai / ___ yaha prIti chupI nahIM rahatI, cupa nahIM baiTha pAtI, parantu paramAtmA ke guNa gA-gAkara harSita hotI hai, arthAt isa prIti vAlA sAdhaka paramAtmA ke, guNo kA cintana karatA huA bhakti-anuSThAno me praviSTa hotA hai, stotra dvArA antaHkaraNa ko paramAtmA ke guNo se bhAvapUrNa karake jApa rUpI vacana-anuSThAna me praviSTa hotA hai aura jApa dvArA citta kI nirmalatA eva sthiratA hone se asaga dazA meM praviSTa hokara laya-abasthA-rUpa (prAtma-svarUpa-lInatA rUpa) phala kA AsvAdana karatA hai| isa prakAra pUjA me prIti-anuSThAna kI, stotra me bhakti-anuSThAna kI, jApa me vacana-anuSThAna kI aura dhyAna me prasaga-anuSThAna kI pradhAnatA hotI hai| pUjA prIti-anuSThAna ko puSTa karatI hai, stotra bhakti-anuSThAna ko puSTa karatA hai; jApa vacana-anuSThAna ko puSTa karatA hai aura dhyAna asaga-anuSThAna ko puSTa karatA hai tathA asaga-anuSThAna dvArA paramAtma-darzana rUpI alaukika phala kI prApti hotI hai| jisa prakAra pUjA kI apekSA stotra, stotra kI apekSA jApa, jApa kI apekSA dhyAna aura dhyAna kI apekSA laya kA phala karoDa gunA hai, usI prakAra se prIti kI apekSA bhakti kA, bhakti kI apekSA vacana kA aura vacana kI apekSA asaga-anuSThAna kA phala karoDa gunA hai tathA asaga-anuSThAna dvArA prApta hone vAle paramAtma-darzana kA phala ananta gunA hai kyoki usase Atma-darzana hotA hai aura mA.tma-darzana paramAnanda pradAna karatA hai| ... tAtparya yaha hai ki paramAnanda kI nIva prIti hai, prAsAda bhakti hai, zikhara jApa hai aura kalaza dhyAna hai / yadi prIti nahI to phira bhakti kaisI ? yadi bhakti nahIM to jApa kaisA ? yadi jApa nahI to dhyAna kaisA ? phira laya to sabhava hI nhiiN| mana mile bhItara bhagavAn 87
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ to prIti-pAtra kona ' sarva guNa-sampanna paramAtmA, sarva dopa rahita paramAtmA / paramAtmA kI prIti me se hI AtmA ko paramAtmA banAne vAlA teja prakaTa hotA hai, bala prakaTa hotA hai, vIrya kA sphuraNa hotA hai| Atma-darzana karane vAle sAdhaka kI vRtti evaM pravRtti jisa vyakti ko eka bAra Atma-darzana ho gayA ho, usakI vRtti eva pravRtti para prAtma-rati kI amiTa chApa hotI hai| usakI vRtti eva pravRtti me tuccha svArtha eva rAga-dveSa rUpI sasAra ke samakSa kadApi natamastaka nahI hone kA sattva hotA hai| vaha pA~ca indriyo ke viSayo me phaMsatA nahI, cAra kapAyo ke cakkara me ulajhatA nhiiN| bhava-nirveda savega (mokSa-prApti kI tIvra utkaThA) usake jIvana kA eka mAtra lakSya hotA hai / vaha svAtmA kA zuddha svarUpa prakaTa karane ke pravala puruSArtha me sadA rata rahatA hai aura prApta mAnava-jIvana ke pratyeka kSaNa kA Atma-sAdhanA me sadupayoga karane ke liye vaha kaTibaddha hotA hai| Atma-darzana ke pazcAt ruci, prIti, mati, dhyAna aura upayoga AtmA me rahate hai| "samyag dRSTi prAtmA, kare kuTumba pratipAla / antara thI alago rahe, jima dhAva khelAvata bAla // " isa ukti ko sArthaka karane kA satya samyag-dRSTi AtmA me hotA hai| ata aisI samyag-dRSTi vAlI AtmA mokSa me jAne se pUrva kadAcit janma-maraNa ke phande se ulajha jAye, daivI eva mAnupI sukho ke zikhara para ArUDha ho athavA du kha ke dAvAnala me pha~sa jAye to bhI vaha kadApi mohanIya karma kI utkRSTa sthiti kA mRjana nahIM krtii| are / eka AyuSya karma choDakara zeSa sAta karmoM kI sthiti anta koDA-koDI se adhika bAMdhatA nahI hai / adhika se adhika apArdha pudgala-parAvartta kAla me to vaha zAzvata sukha kA bhoktA avazya banatA hai| yaha hai paramAtya-darzana aura usake dvArA hone vAle prAtma-darzana kA phala / mana mile bhItara bhagavAn
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra kisI bhI yoga, adhyAtma athavA dharma-sAdhanA kA vAstavika pUrNa phala-prIti, bhakti, vacana (zAstrokta vidhi) eva asagatA ke dvArA hI prApta hotA hai jisase paramAtma-darzana kI sAdhanA me bhI prIti, bhakti, vacana aura asaga-anuSThAna kI hI pradhAnatA hai / yadi prIti-bhakti yukta pUjA Adi kI jAye to kramaza paramAtma-darzana avazya ho sakatA hai, kyoki isa kAla me bhI apramatta guNa-sthAnaka taka to pahu~cA hI jA sakatA hai| paramAtma-darzana evaM samApatti samyaga-darzana dvArA paramAtmA kA darzana prApta hotA hai aura samyagcAritra dvArA paramAtmA se milana hotA hai / apramatta Adi guNa sthAnaka me vAstavika taura se dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kI ekatA rUpa samApatti hotI hai jisase dhyAnA kI prAtmA bhI dhyeyAkAra dhAraNa karake paramAtmA ke sAtha abheda bhAva se mila jAtI hai / kahA bhI hai ki dhyAtA-dhyeya-dhyAna pada eke / bheda cheda karazu have Teke / / kSIra-nIra pare tumazu milazu / vAtraka yaza kahe heje halazU // saccAritravAn zrI upAdhyAyajI bhagavata ke ye hRdayodgAra grahaNa karake AtmA aura paramAtmA ke madhya sthita bheda kI dIvAra ko dharAzAyI karane ke liye hama saba mAja se hI tAttvika-jIvana kI saccI bhUkha jAgRta karane vAle prIti Adi anuSThAno me apanI samagratA ko kendrIbhUta karake isa mAnavabhava ko ujjvaja kreN| 'darzana' zabda ke vividha artha aura nayoM ko apekSA se darzana darzana zabda ke aneka artha vyavahAra me pracalita haiM jaise-dekhanA, jAnanA, sAmAnya jJAna, sAmAnya upayoga Adi, parantu prastuta grantha me 'darzana' zabda mana mile bhItara bhagavAn 89
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhyatayA samyag-darzana, tattva-darzana, prAtma-darzana; zuddha svabhAvAnubhUti, paramAtmatattva kA sAkSAtkAra Adi arthoM meM prayukta huA hai / carma cakSuSo ke dvArA hone vAle isa darzana se yaha darzana sarvathA nirAlA hai / ata prajJA-cakSu ko bhI yaha darzana sugama hone kA vidhAna hai| nayoM kI apekSA se darzana (1) naigama naya kI apekSA se prabha darzana arthAt mana, vacana, aura kAyA kI cacalatA ke sAtha kevala cakSuoM se prabhu-mUrti ko dekhanI / (2) sagraha naya kI apekSA se prabhu-darzana arthAt samasta jIvo me siddha ke samAna zuddha sattA kA darzana karanA / (3) vyavahAra naya kI apekSA se prabhu darzana arthAt AzAtanI rahita vandana-namaskAra sahita pramu-mudrA athavA prabhu kI deha ko dekhanA / / / (4) Rju sUtra naya kI apekSA se prabhu-darzana arthAt yogo kI sthiratAyukta upayoga se prabhu-mudrA dekhanA / (5) zabda naya kI apekSA se prabhu-darzana arthAt Atma-sattA prakaTa karane kI ruci se prabhu kI tattva sampatti rUpI prabhutA kA avalokana karanA / (6) samabhirUDha naya kI apekSA se prabhu darzana arthAt kevala jJAna, kevala-darzana kI prApti / (7) eva-bhUta naya kI apekSA se prabhu-darzana arthAt jIva jaba apanI zuddha sattA ko prakaTa karatA hai aura pUrNa zuddha aura siddha hotA hai vaha / * zrI arihanta paramAtmA ke darzana rUpa nimitta se hI AtmA kI sattAgata zaktiyo kA AvirbhAva hotA hai, usake atirikta nahI hotA / " 90 mana mile bhItara bhagavAn
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI arihanta paramAtmA kA darzana arthAt sAkSAt zrI arihanta paramAtmA ke darzana me utkRSTa kAraNa rUpa zrI jina-zAsana athavA sAkSAt prAtma-darzana me upAdAna kAraNabhUta samyaga-darzana / . - prabhu-darzana sukha-sapadA, prabhu-darzana nava nidh| prabhu-darzana thI pAmiye, sakala padAratha siddha // darzana deva devasya, darzana pApa naashnm| darzana svarga sopAna, darzana mokSasAdhanam / / . yaha dohA aura zloka dono prabhu-darzana ke agAdha sAmarthya kA pratipAdana karate haiN| . yadi 'darzana' me 'prabhu-darzana' hI ho to isa doho aura zloka meM jisa phala kI prApti kA vidhAna hai vaha satya ThaharatA hai| jaise svaccha darpaNa apanA ceharA jaisA hai vaisA darzana karAtA hai, usI prakAra se prabhu kA darzana apanI AtmA ke zuddha svarUpa' ko darzana karAtA hai| jisa prakAra darpaNa apanA karttavya pUrNa karatA hai / usI prakAra se prabhu darzana bhI sva-dharma pUrNa karatA hai aura usakA prArambha prabhu-pUjA rUpI prItianuSThAna se hotA hai| " 'darzana' zabda ke vividha arthoM eva nayo kI apekSA se 'darzana' kA vicAra karane se hama kisa dharAtala para haiM, kisa taraha kA prabhu-darzana karate haiM aura kisa taraha kA prabhu-darzana karanA cAhiye usakA yathArtha dhyAna AtA hai jisase Age bar3hane kI preraNA prApta hotI haiM / usase darzana-zuddhi me vRddhi honI hai, jo vaDhate-baDhate prabhu-tulya svAtmA ke darzana meM pariNata ho jAtA hai aura usase AtmA kA paramAtma-milana ho jAtA hai / 11 - mile mana bhItara bhagavAna
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI arihanta paramAtmA ke asIma upakAra tAraNahAra zrI tIrthakara paramAtmA prakRSTa puNya ke nidhAna hote haiM jisa puNya ke prabhAva se jaghanya se jaghanya koTi-koTi deva, devendra, dAnavendra aura mAnavendra unakI utkRSTa koTi kI pUjA, sevA aura bhakti karane me gaurava kA anubhava karate haiM, apane tana, mana, dhana aura jIvana kI kRtArthatA samajhate haiN| parantu prazna uThatA hai ki isa prakAra kA prakRSTa koTi kA punya unhone kisa prakAra upAjita kiyA hogA tanika Age bar3ha kara socane se turanta usakA samAdhAna bhI ho jAtA hai / prakRSTa parArtha-parAyaNatA sUrya, candra, pRthvI, jala, vAyu Adi ke jitane prakaTa-aprakaTa upakAra hai, unase ananta gune prakaTa-aprakaTa upakAra jinake haiM, una zrI tIrthakara paramAtmA kA Atma-dravya viziSTa koTi kA daladAra hotA hai / gehU~ ke samasta dAno me viziSTa daladAra dAnA alaga nikala AtA hai, usI taraha se vizva kI samasta AtmAo me viziSTa Atma-daladAra zrI tIrthaMkara paramAtmA kI AtmA alaga nikala AtI hai| viziSTa prakAra kA yaha Atma-dala unhe utkRSTa koTi ke paramArtha me lagAkara prakRpTa puNya ke svAmI banAtA hai / mila mana bhItara bhagavAna
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ utkRSTa prakAra ke paramArtha kA svarUpa mAtA ko apanI santAna kA dukha dekhakara jo vyathA hotI hai cintA hotI hai usase ananta gunI vyathA eva cintA zrI tIrthaMkara paramAtmA ko tIna loko ke prANiyo kI vedanA dekhakara hotI hai| isase unakA hRdaya dayA ke sAgara kA svarUpa dhAraNa karatA hai aura ve vedanA kI utpatti ke kAraNo kI khoja me antara tala me gaharI DubakI lagAte haiN| apanI samagratA vilo kara ve isa vedanA ke kAraNa rUpa makkhana ko prApta karate haiN| yaha makkhana arthAt tIno loko ke prANiyo ke saba prakAra ke duHkho kA mUla kAraNa karma honA hI satya / isa satya kI prApti ke pazcAt ve karuNA-sAgara ghaDI bhara ke liye bhI zAnta nahI baiThate / ve una karmoM kA samUla uccheda karane kI utkRSTa vicAradhArA me satata agrasara hote hai| tIno loko ke samasta prANiyo ko sva-dayA ke viSayabhUta banAne vAle zrI tIrthakara paramAtmA kI AtmA ko aba raha-rahakara yahI prazna sparza karatA hai ki tIna loko ke samasta prANiyo ko trAhi-trAhi karAne vAle ina karmoM ke sikaje me se kisa prakAra chuDAyA jAye ? isa gambhIra prazna ko ve parama dayAlu apanA prANa-prazna banA kara apane samasta prANo ko usame ramAte hai, apane rakta ke pratyeka bindu ko usase ragatte haiM jisase zrI tIrthakara paramAtmA ke rUpa me apane bhava se pUrva tIsare bhava me ukta gambhIra prazna kA uttara prApta ho jAtA hai ki yadi vizva ke samasta prANI zrI jina zAhata ke rasika baneM aura zrI jinezvara bhagavAna dvArA nirdiSTa rAha para caleM to ve karma ke sasasta bandhano se mukta hokara Adhi, vyAdhi eva upAdhi ke samasta du.kho se bhI avazya mukta ho jAgeyeM / hRdaya romAcakArI isa lattara ke pazcAt una parama dayAlu prabhu ke hRdaya meM yaha prazna uThatA hai ki samasta jIvo ko paramAtma-zAsana-rasika kisa prakAra banAyA jAye ? mile mana bhItara bhagavAna
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ cunautI svarUpa isa prazna se bhI ve pIche nahI haTate parantu karma sattA ke samasta gAtro ko zithila karane vAlI paramotkRSTa bhAvanA kA nAbhi-nAda karate haiN| "jo hove mujha zakti isI, savi jIva karUM zAsana ruupii|" "zrI tIrthaMkara paramAtmA ke viziSTa daladAra AtmA ke isa parama sakalpa kA tribhuvana para eka chatra sAmrAjya hai, hai aura hai / : isa parama sakalpa arthAt utkRSTa bhAva-dayA se apanI samagratA ko atyanta bhAva pUrNa vanAne vAle ve parama dayAlu bIsa sthAnaka tapa kI vividha se, ucca pariNAma se prArAdhanA karake tribhuvana-tAraNahAra zrI tIrthaMkara-nAma-karma kI nikAcanA karate haiM / tanika sociye, kitane utkRSTa parArtha me parama dayAlu paramAtmA kI AtmA ne apanI samagratA ko prayukta karake bhAvanA bhAI-"savi kara zAsana rasI" kI ! vahA~ bhavya athavA abhavya kA bheda hI nahIM rakhA, na pApI athavA puNyazAlI kA, na raka athavA rAjA kA, na nirdhana athavA dhanavAna kA, na UMca athavA nIca kA, na kSudra athavA supAtra kA, na kisI gati athavA jAti kA bheda rakhA / IAL basa, kevala eka hI bhAvanA bhAI ki "tIna loko ke samasta jIva mere Atma-bandhu hai, unakA du kha merA duHkha hai aura unake sukha me hI merA sukha hai|" aMta yadi mujha me aisI zakti utpanna ho jAye to samasta prANiyoM ko paramAtma zAsana ke rasika banAkara ina karmo ke bhayAnaka bandhano se mukta kraauuN|" yaha hai prakRSTa pArtha-parAyaNatA, kA utkRSTa svarUpa / una parama dayAlu paramAtmA kI AtmA itanI utkRSTa parArtha-parAyaNatA arthAt bhAva-dayA ko kevala pAMca-paccIsa ghaNTo, mAha athavA varSoM taka hI nahI rakhate, parantu nirantara tIna bhava ke samagra kAla ko ukta bhAva-dayA ke dvArA raga dete haiM, jisase carama bhava me unakA pratyeka roma-roma dayA. rUpI gagA 94 mile- mana bhItara bhagavAna
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA mvarUpa dhAraNa karake vizva ke jIvo ko pAvana karane kA svadharma pUrNa karate haiM / . . eka AtmA ko dIyo gayA zubha bhAva bhI utkRSTa puNya ke rUpa meM pariNata hotA hai to tIna bhuvana ke samasta jIvo ko diyA gayA zubha bhAva-utkRSTa dayA-bhAva paramotkRSTa puNya kA pitA bane yaha svAbhAvika hai| - ata sampUrNa vizva-vatsalaH zrI tIrthaMkara paramAtmA prakRSTa-puNya ke nidhAna hai-yaha vidhAna prakSaraza satya hone kI vAta svIkAra karanI hI paDatI hai / svArtha parAyaNatA to vizva me cAro ora phailI huI pratIta hotI hai| adhikatara jIva to svArtha ko kendra me rakhakara hI jIvana-yApana kara rahe haiN| apanA svArtha tanika bhI TakarAye to lAla-pIle hone vAle jIvo kI pRthvI para kamI nahIM hai| samasta jIvarAzi ke hita kA droha karAne vAle isa svArtha ko dezanikAlA dene kI devI-zakti parArtha-parAyaNatA ke parama - zikhara para suzobhita zrI tIrthaMkara paramAtmA kI bhAva-pUrvaka kI jAne vAlI bhakti se hI prakaTa hotI hai / - - . isa vizva me paramArtha kI jo gaMgA pravAhita hai usake janaka zrI tIrthakara paramAtmA haiM, unakI utkRSTa bhAva-dayA hai, sakala jIva-loka kI uddhAra karane kI parama karuNA hai, jIva mAtra ko parama sneha kA dAna karane kA mahA gAna hai| ... svArtha ke vicAra me hI lIna vyakti ko para-hita kA vicAra, jIvo ke kalyANa kA vicAra apane svArtha pUrNa vicAra ke prati sakhta ghRNA utpanna hone para hI AtA hai| yaha upakArI ghRNA zrI tIrthaMkara paramAtmA aura unake vacana Adi vAstava me priya lagane para hI utpanna hotI hai / / ata koI zubha bhAvanA ko sastI mAna lene kI bhayaMkara bhUla na kare / mile mana bhItara bhagavAna
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ to kyA kevala bhAvanA se hI kArya siddha ho jAtA hai ? jinakI bhAvanA zuddha hai ve isa matalaba kA prazna nahI karate / isa matalaba ke prazna ve hI pUchate haiM jo zubha bhAvanA ke apratima sAmarthya se ajJAta haiN| yadi Apa zubha bhAvanA ke mAmarthya kA anubhava karanA cAho to kevala tIna dina taka Apa kisI bhI eka jIva ko zubha bhAvanA kA viSaya banA kara yaha anubhava kara sakate haiM / saghana andhakAra ko naSTa karane me jo kArya prakAza-kiraNa karatI hai, vahI kArya kevala svArtha ke vicAra me lubdha citta me parArtha-parAyaNatA kI kiraNa karatI hai| ataH yaha kArya adhikatama duSkara mAnA gayA hai| isa sasAra me sarvathA sastI aura sarvathA mahagI yadi koI vastu ho to vaha bhAva hI hai / usake dvArA jisakA citta pUrNa ho, jIvana ragA huA ho usakA kaunasA zubha kArya apUrNa raha sakatA hai ? zubha bhAva se surabhita vyakti kA jIvana ke kendravartI bala bhI yaha bhAva hI bana jAtA hai, ata vaha use azubha bhAva, azubha vANI eva azubha vyavahAra kI ora jAne nahI detA aura kadAcit koI vyakti yadi usa dizA me phisala jAtA hai to bhI vaha use dUsare hI kSaNa apane niyantraNa me kara letA hai| __ ataH zubha bhAvanA rakhane se kArya siddha ho athavA na ho-yaha prazna karane kI apekSA zubha-bhAvanA-yukta, mitratA Adi bhAva-yukta jIvana yApana karane kA zubha prArambha karanA usa yahI prazna kA yathArtha uttara prApta karane kA rAja-mArga hai| dekhiye, svaya zrI tIrthakara paramAtmA kI AtmAe bhI utkRSTa prakAra kI bhAvadayA se bhAvita hokara aura usI ke acintya sAmarthya se prerita hokara tadanurUpa tapomaya jIvana me agrasara hotI hai, kyoki isa bhAva-dayA kA yaha svabhAva hai ki vaha usake ananya upAsaka ko para-bhAva kI ora jAne se rokatI hai| 96 mile mana bhItara bhagavAna
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ mitratA prAdi zubha bhAvo kI yaha tAsIra hai ki isake dvArA jisakA citta surabhita hotA hai usake citta para paudgalika sukha aura podgalika sambandho kA rAga prabhutva nahI jamA sakatA / sparzita zubha bhAva usa prakAra kI zubha karaNI me pariNata hokara hI rahatA hai, mata. aisA bhaya athavA bhrama rakhane kI AvazyakatA nahI hai ki kevala zubha bhAvanA se kArya siddha ho sakatA hai kyA ? zrI tIrthaMkara paramAtmA ke zAsana ke premI puNyAtmAno ko yadi yaha prazna sparza kare to vaha eka acambhA mAnA jAyegA, kyoki svaya zrI tIrthaMkara paramAtmA usa utkRSTa zubha bhAva, prakRSTa parArtha parAyaNatA aura sarvottama bhAva dayA ke pavitratama pramANa svarUpa haiM / samasta zreSThatA ko apanAne, prakaTa karane kA uttama vIja utkRSTa zubha bhAva hai, usame do mata nahI haiM / sva sAdhanA dvArA jagata ko mUka sandeza jisa janma me zrI tIrthaMkara paramAtmA sarvaza, arihanta, tIrthakara aura samasta karma-bandhano se sarvathA mukta hokara siddha svarUpI banane vAle hote haiM, usa janma me jaba ve mAtA ke garbha me padhArate haiM taba matijJAna, zru tajJAna aura avadhi-jJAna-rUpa viziSTa jJAna ke dhAraka hote haiN| isa viziSTa jJAna ke prabhAva se ve usI bhava me apanI mukti hone kI bAta jAnate hue bhI duzcara sayama agIkAra karake, viziddha rUpa se pacAcAra kA pAlana karake, aSTa pravacana-mAtA kA jatana karake, ugra tapasyA karake, bhayakara pariSaha-upasargo ko dhIratA eva vIratA se sahana karake, nizcaya dhyAna karate-karate jaba taka unhe kevala jJAna prApta nahI hotA taba taka kI chadmAvasthA me bhI vizva ko mUka sandeza dete hI rahate haiM ki "svakRta karmoM ke sAtha sagharSa karake unhe parAjita kiye binA, sayama kA suvizuddha pAlana kiye binA, ugra tapasyA kA sevana kiye binA aura zulka dhyAna kI dhArA para ArUDha hue binA kevala jJAna hastagata nahI kiyA jA sakatA / ata: jise ina karma-zatru ke paje me se mukti prApta karanI ho use viveka rUpI sarANa para sayama rUpI mile mana bhItara bhagavAta 97
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ zastra ko tIkSNa banAkara dhairya rUpI DhAla dhAraNa karake karma zatruo ke viruddha prakaTa yuddha cheDanA hI rhaa|" ____sagrAma-bhUmi me zatru se saMgharSa karate sainika me jo zUravIratA hotI hai usase bhI kahI adhika zUravIratA karma rUpI zatruno ko parAjita karane ke liye caahie| aisI zUratA parama vIryavAna paramAtmA kI bhakti eva sarva jIvo kI maitrI me se utpanna hotI hai, parantu vaha zUratA viSaya-kapAya ke sevana se prakaTa nahI hotii| zrI tIrthakara paramAtmA kI atmA ke mUka sandeza kA sAra yaha hai ki "jaDa ke cetana para svAmitva kA nAza karane ke lie nakha zikha cetanamaya vano, prAtma-upayogI bano aura usake lie Avazyaka tapa, japa, samaya, svAdhyAya aura dhyAna-magna bno|" vizvopakArI isa mUka sandeza kA ve prathama svaya pAlana karake sarvotkRSTa sAdhanA kA Adarza sabake samakSa prastuta karate haiN| cAra ghAtI karmoM kA svAtma bala se kSaya karake kevalajJAna prApta karane para zrI arihanta paramAtmA vizva ke prANiyo ko tAraNahAra tIrtha kI sthApanA karate haiM, arthAt sAdhu, sAdhvI, zrAvaka eva zrAvikA svarUpa caturvidha zrI saMgha kI vidhivat sthApanA karate haiM / tIrtha kI sthApanA karane se pUrva ve parama dayAlu paramAtmA namo titthassa' pUrvaka samavasaraNa me birAjamAna hote haiM / yaha tathya isa satya kA dyotaka hai ki tIrtha ke Alambana ke binA koI bhI vyakti sasAra-sAgara ko pAra nahIM kara sakatA / ata. svaya zrI tIrthaMkara paramAtmA bhI tAraNahAra tIrtha ke upakAra ko namaskAra karate haiN| tAraNahAra tIrtha kI sthApanA ke pazcAta zrI arihanta paramAtmA tripadI (uvanneivA, vigameivA, dhuveivA) kahate hai, jise bIja-buddhi ke nidhAna gaNadhara bhagavata dvAdazAgI rUpa sUtro me gUthate haiM, jisame vizva ke samasta padArthoM ke yathArtha svarUpa kA pratipAdana hotA hai, jisase bhavya AtmA bhavasAgara pAra karake ajara-amara pada ko prApta karatI hai| 18 mile mana bhItara bhagavAna
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra zrI arihanta paramAtmA jIvo ko paramAtma-zAsana ke rasika banAne ke apane sakalpa ko sAkAra karate hai, parantu itane se hI na rukakara / ve parama dayAlu aSTa mahA prAtihArya yukta samavasaraNa meM virAja kara paitIsa guNo se yukta vANI se bAraha parpadAgro ke samakSa amRtamayI dharmadezanA dete haiM, jisake pAna se, zravaNa se laghukarmI prAtmApro ke hRdaya me apUrva Atma-sneha utpanna hotA hai, bheda ke bAdala chinna-bhinna ho jAte haiM, prajJAnAndhakAra naSTa ho jAtA hai aura vizuddha prAtma-rati rUpI samyaktva kA sparza hotA hai| pASANa-hRdayI manuSya ko bhI pAnI-pAnI kara DAlane kI amogha zaktiyukta yaha vANI prANiyo ko apanI mAtA ke vAtsalya se bhI adhika mohaka eva madhura lagatI hai / arthAt zarkarA kI madhuratA kI taraha isa vANI rUpI sudhA kA pAna karane vAle manuSyo ko ananta darzana, jJAna, cAritra-vIrya eva tapomaya AtmA madhura lagane lagatI hai, sasAra kaTu lagane lagatA hai| ata uname se aneka vyaktiyo kA dehA-dhyAsa chUTa jAtA hai, zuddha prAtmasvarUpa kI prApti kI pyAsa baDha jAtI hai, ata: ve zuddha svarUpa kI sAdhanA me sakriya ho jAte haiM, kucha manuSya deza-viratidhara ho jAte haiM, kucha sarva viratidhara ho jAte haiM aura kucha manuSya zukla dhyAna kI dhArA para ArUDha hokara, kSapaka zreNI mADa kara ghAtI karmoM se bhayAnaka saMgharSa karake, unheM parAsta karake sarvajJasarvadarzI ho jAte haiM aura zeSa aghAtI karmoM kA bhI kSaya karake zuddha, buddha, pUrNa aura ho mukta jAte haiN| isa prakAra sarva-prANI-hita-cintaka zrI arihanta paramAtmA Atma-svarNa ko zuddha karake usame nihita parama vizuddha paramAtma-svarUpa ko prakaTa karane kI AdhyAtmika prakriyA kA jJAna sikhAte haiM, ve jIva ko ziva banAne kI sarvottama kalA kA dAna karate haiM aura sata, mahanta eva bhagavata banane kI bhavyAtibhavya sAdhanA pradarzita karake vizva para asIma upakAra karate haiN| janma se hI cAra atizaya yukta zrI arihanta paramAtmA kI vANI vAraha parSadAmo me birAjamAna deva, dAnava, mAnava, aura tiryaMca apanI-apanI bhASA me sunakara anahada romAcita ho uThate haiM / jhUle me rote bAlaka ko usakI mAtA mile mana bhItara bhagavAna
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ java jhulAtI huI gIta sunAtI hai taba vaha cupa ho jAtA hai, ronA banda karake musakarAne lagatA hai, khelane lagatA hai| usI prakAra se zrI arihanta paramAtmA kI parama vAtsalyamaya vANI sunakara jIvo ko apAra sukha-zAtA kA anubhava hotA hai. tatkAlIna vipaya-kaSAya ke AkramaNa ruka jAte haiM aura sthUla eva sUkSma mana me apUrva harSa umaDatA hai / basa, yaha vANI sunate hI rahe aisA utkaTa bhAva usa samaya vahA~ sthita prANiyo ke mana me jyotsanA kI taraha chA jAtA hai| niravadhi vAtsalya ke udadhi ke samAna zrI arihanta paramAtmA ke pratyeka roma me se Tapakate apAra jIva-vAtsalya ke sahaja prabhAva se samavasaraNa virAjamAna hiMsaka prANI arthAt bAgha aura vakarI, mora aura sA~pa, siMha aura hirana bhI apanI jAtigata zatrutA bhUlakara paraspara maitrI-bhAva rakhate hai / uname eka dUsare ko mArane kI bhAvanA hI nahIM aatii| ina sava vikRta bhAvo kA samasta sAmarthya zrI arihanta paramAtmA ke parama vAtsalyamaya sAmarthya ke samakSa niSprANa ho jAtA hai, jaise madhyAnha ke sUrya ke samakSa timira kA sAmarthya niSprANa ho jAtA hai| parama tAraNahAra zrI mahAvIra paramAtmA kI prazama-rasa-magna mukha-mudrA eva apAra vAtsalyamayI vANI, 'bujjha, bujjha caNDakosiya' ke prabhAva se dRSTiviSa yukta caNDakauzika nAga tatkAla zAnta hokara samatA bhAva se cITiyo ke Daka sahana karatA huA deva gati me gayA, vaha bhI krodhAdi kaSAyo kA paramAtmasneha ke samakSa koI jora nahIM calatA usa tathya kA samarthana karatA hai / jinheM 'svayabhUramaNa-spaddhi-karuNA-rasa vAriNA' kaha kara maharSiyo ne jinakI stavanA kI hai, jinakA 'mahAmoha-vijetA' kaha kara smaraNa kiyA hai, jagat-trayAdhAra' kaha kara jinakI pUjA kI hai, una zrI arihanta paramAtmA ke dvArA, unakI utkRSTa-bhAva-dayA ke dvArA, unake apratihata zAsana ke dvArA yaha vizva saubhAgyazAlI hai / deha kI divyatA nirantara tIna tIna bhava, sakala jIva-rAzi ke parama hita kI sarvocca sAdhanA ko sArthaka karane vAle, samasta jIva-rAzi ke parama hita ko apane 100 mile mana bhItara bhagavAna
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana me sarvocca sthAna pradAna karane vAle zrI arihanta paramAtmA kI sAto dhAtu carama bhava me usa parama jIva-sneha ke dvArA aisI ho jAtI hai ki unakI divya deha meM pravAhita rakta lAla na raha kara dUdha tulya zveta ho jAtA hai| rakta kabhI dUdha jaisA zveta ho sakatA hai ? avazya ho sakatA hai| tanika soco, apanI santAna ke prati vAtsalya bhAvanA ke prabhAva se mAtA ke stana me pravAhita lAla raMga kA rakta dUdha jaisA zveta ho jAtA hai aura vaha dUdha ke hI guNa-dharma dhAraNa karatA hai, to samasta prANI mAtra para vimala vAtsalya pravAhita karane vAlI jagajjananI bhAva-mAtA-paramAtmA zrI arihantadeva ke sampUrNa zarIra kA rakta dUdha ke samAna ho to Azcarya hI kyA hai ? Azcarya to yaha hai ki merA-terA, choTA-baDA athavA UMca-nIca Adi ke bheda kI vajra ke samAna dIvAro ko dhArAzAyI karake samasta jIvo para samAna vAtsalya-bhAva rkhnaa| jisa vimala vAtsalya ke srota me snAna karake patita bhI pAvana ho jAtA hai, pApI bhI pApahIna ho jAtA hai, karma-zrakhalA se yukta vyakti bhI karma-zrakhalA se mukta ho jAtA hai, sadehI videhI ho jAtA hai aura janma-maraNa kI paramparAgo se jakaDA huA prANI bhI janma-maraNa para vijayI ho jAtA hai| yaha kyA zrI arihanta paramAtmA kA kama upakAra hai ? unakA asIma upakAra hai, saba upakAriyo ko nIcA dikhAne vAlA upakAra hai aura janma-dAtR mAtA ke upakAra ko bhI nisteja karane vAlA prasAdhAraNa, ananya, advitIya upakAra hai| zAstra pharamAte hai ki parama upakArI zrI arihanta paramAtmA ke divya deha kI racanA isa vizva me sthita utkRSTa zAnta bhAva se suvAsita paramANupro ke dvArA hotI hai| ye paramANu kevala unakI ora hI AkRSTa hone kA kAraNa unakA utkRSTa puNya hai| ve utkRSTa bhAva-dayA ke kAraNa itane utkRSTa puNya kA upArjana karate haiN| mile mana bhItara bhagavAna 101
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ ata unake deha kI kAnti evaM indra ke deha kI kAnti me cAMdanI rAta aura amAvasa kI rAta jitanA antara hotA hai / zrI arihanta paramAtmA kA kAntimaya divya deha prasveda-rahita hotA hai, zvAsozvAsa kamala ke samAna sugandhita hotA hai aura unake AhAra-nihAra kI prakriyA carma-cakSuSo se pare hotI hai / kevala zrI arihanta paramAtmA ke atirikta anya kisI me kisI bhI samaya me prakaTa nahIM hone vAle aise advitIya guNa, unake agabhUta vizvavAtsalya ke paripAka svarUpa hai| isa prakAra kI adbhuta prabhutA ke punIta darzana, prakRSTa puNya-nidhAna zrI arihanta paramAtmA ke atirikta anyatra kahA~ ho sakate haiM ? isa prakAra kI alaukika sthiti ke darzana mAtra se bhI kitane hI jIva sumArga-gAmI hote haiN| - sarvajJa eva sarvadarzI hone ke pazcAt bhI zrI arihanta paramAtmA jIvo ko svArthIya-prema se chuDavA kara, paramArtha-rasika banAne vAle dharma kA upadeza dete haiM / itanA hI nahI, parantu una parama kRpAlu paramAtmA ke punIta caraNakamala jisa dharA kA sparza karate haiM, vaha dharA bhI tAraNahAra tIrtha kI kSamatA se yukta ho jAtI hai, aura vaha vAtAvaraNa bhI vizuddha Atma-sneha se suvAhita hokara vizva me pravAhita azubha bhAvo kA bala kuNThita karatA hai| . asIma karuNA-nidhAna zrI arihanta paramAtmA jisa kSetra me vicarate haiM usa kSetra me aura usake AsapAsa ke kSetra me saikaDo mIla taka ativRSTi kA prakopa nahI hotA, anAvRSTi se durbhikSa nahI paDatA, TiDDI, cUho Adi ke upadrava nahI hote; rogo ke paramANu praviSTa nahIM hote aura koI AkramaNa nahI hotaa| vahA~ sukha-zAnti eva prAnanda-magala kA vAtAvaraNa chA jAtA hai| 102 mile mana bhItara bhagavAna
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra parama maMgalamaya zrI arihanta paramAtmA ke upakAroM kI koI sImA nahIM hai| carama tIrthapati zrI mahAvIra svAmI kA nirvANa hue 2511 varSa hone para bhI unake dvArA prakAzita sarva kalyANakArI dharma kI prAja bhI aneka puNyAtmA savidhi eva sammAnapUrvaka ArAdhanA kara rahe haiM, vaha unakI pATaparamparA ko svAmi-bhakti pUrvaka ujjvala karane vAle samartha prAcArya deva Adi bhagavato kA upakArI prabhAva bhulAyA nahI jA sktaa| isa prakAra zrI marihanta paramAtmA dvArA pharamAyA huA dharma hama taka pahu~cA aura ajJAnAdhakAra me bhaTakate hama sabako sadgurupro ne sumArga batAyA, bhava-svarUpa kI bhayakaratA kA bhagna karA kara, bhAva kI bhadra karatA kA jJAna karAyA aura hame svabhAva sammukha vanAyA / jinake cyavana, janma, dIkSA, kevala-jJAna aura nirvANa ye pAMco kalyANako ke rUpa me vizva-vikhyAta haiM, una zrI parihanta paramAtmA kA asIma vAtsalya sacamuca bhavarNanIya hai| jinake cyavana, janma, dIkSA, kevala-jJAna aura nirvANa ke samaya nisarga kA samagra tatra anahada AlhAda kA anubhava karatA hai, nArakIya jIvo ko bhI kSaNa bhara ke liye zAnti eva sukha kA anubhava hotA hai vaha unake agAdha vizvavAtsalya kA jvalata udAharaNa hai| isI prakAra se aSTa mahAprAtihArya-yukta samavasaraNa usa nisarga kI unhe zreSTha zraddhAjali hai| vRkSa unheM praNAma karate hai, pakSIgaNa unhe pradakSiNA dekara nata-mastaka hote haiM / usake mUla me bhI unakA asIma prANI-vAtsalya hI hai / zrI arihanta paramAtmA eka hI aise vizvezra haiM ki jo samasta jIvo . ko sva-tulya samajhate haiM / usa bhAva kA tribhuvana-svAmitva isaliye hI Thosa mile mana bhItara bhagavAna 103
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai ki usako cunautI dene vAlA bhAva anya kisI bhI purupa me hotA hI nhii| parama tAraNahAra yaha bhAva sacamuca amUlya hai, ataH utkRSTa bhAva eka atyanta mUlyavAna padArthoM se zrI arihanta paramAtmA kI bhakti karane me tIno loka ke prANI gaurava samajhate haiM / bhava ko bhAva pradAna karane kI mithyA mati kA dhvasa isa bhAva ko bhajane se hotA hai| bhAva ko bhajane ke liye zrI arihanta paramAtmA kI AjJA kA vividha se pAlana karanA hI par3atA hai| yaha AjJA niyamA kalyANakArI hai, sarva karma-kSayakArI hai| 104 mile mana bhItara bhagavAna
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ arihanta kI upAsanA prabhu nAma kI mahimA eka hI vyakti ke eka se adhika nAma java sunane ko milate haiM taba hRdaya me prazna uThatA hai ki vyakti eka aura usake aneka nAma kyo ? eka hI vyakti ke aneka nAmo ke pIche kucha na kucha rahasya chipA huA hotA hai, koI na koI vizeSa uddezya hotA hai| ' vyakti ke aneka guNo, vividha zaktiyo aura usake jIvana me ghaTI asAdhAraNa ghaTanAmo kA usake vividha nAmo se vizeSa sambandha hotA hai| yahAM hama zrI arihanta paramAtmA ke vividha nAmo para vicAra kareMge, prata usa tathya ko lakSya me rakhakara hama Age bddheNge| zrI arihanta paramAtmA arthAt sarvajJa, sarvadarzI, paramezvara, paramAtmA, ananta guNo ke sAkSAt nidhAna, pUrNatA kI prakaTa pratimA, Atmika vikAsa ke carama shikhr........| jinakI AtmA me kisI doSa kA hajAravA~ athavA lAkhavAM bhAga bhI nahIM hotA / isa prakAra ke pUrNa guNI, pUrNa jJAnI paramAtmA me nihita anantAnanta guNo, akSaya zaktiyo aura apratima aizvarya kA paricaya unake vividha nAmo se prApta hotA hai| paramAtmA to anAmI eva akAmI haiM, phira bhI vizva unhe aneka nAmo * se sambodhita karatA hai, unakI sacce hRdaya se prArthanA, pUjA, sevA, bhakti mile mana bhItara bhagavAna 105
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai aura sasAra-sAgara ko pAra karake zAzyata-dhAma kI ora prayANa karane kA sattva aura sAmarthya prApta karatA hai| yahAM nirdiSTa aneka abhidhAna (nAma) paramAtmA ke alaukikA, viziSTa guNo kA sundara paricaya dete haiM, unake advitIya, anupama, amAdhAraNa eva sarvotkRSTa vyaktitva kI tanika jhalaka prastuta karate haiM / anyayA pUrNa guNI eva pUrNa jJAnI paramezvara paramAtmA kI guNa-garimA kA ucita varNana karanA athavA unakI pUrNatA kA yathArtha paricaya denA apane samAna pAmara eva alpajJa vyakti ke liye sarvathA asambhava bAta hai| kahA bhI hai ki-pUrNa guNI ko pUrNa guNI hI jAna sakatA hai, pUrNa jJAnI ko pUrNa jJAnI hI pahacAna sakatA hai| choTe cammaca se sAgara kA agAdha jala ulIcanA athavA choTI paTarI se ananta zrAkAza ko nApanA jitanA hAsyAspada aura asabhava kArya hai utanA hI asabhava eva hAsyAspada kArya isa choTI sI jihvA se ayavA syAhI-kalama se pUrNa guNI eva pUrNa jJAnI paramAtmA ke guNo kA varNana karanA hai, phira bhI "zubhe yathAzakti yatitavyam" ke anusAra paramAtmA ke guNo kA, unake pavitra nAmo kA yathAzakti varNana karake hama apanA tana, mana aura jIvana dhanya kareM, kRtArtha kreN| "alpazruta zrutavatA parihAmadhAma" isa pakti ke dvArA pUrvakAlIna zAstrakAra mahapiyo ne bhI apanI isa alpajJatA ko svIkAra kiyA hai, phira svIkAra karake bhI ve ruke nahI hai"tvad bhaktireva mukharI kurute balAnmAm" gAkara paramAtmA kI bhakti kI prazasA kI hai aura yaha bhakti hI Aja mujhe ApakA guNagAna karane ke liye prerita kara rahI hai-isa prakAra kI kRtajJatA se ve bhI paramAtmA ke guNo kI stavanA karate rahe haiN| , yaha bAta pUrNataH satya hai / parama guNavAna paramAtmA ke guNo kA varNana karane kI jo bhI zakti Aja hamAre jIvana me jAgRta huI hai vaha bhI usa parama 106 mile mana bhItara bhagavAna,
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ dayAlU paramAtmA kI kRpA ke prabhAva se hI jAgRta huI hai / ata usa zakti kA upayoga use parama dayAlu prabhu ke guNo kI mahimA gAne aura usake nAmo kI stavarnA karane me kareM vahI nyAyocita hogaa| prataH una paramAtmA kI kRpA se yahAM unake viziSTatama guNa pradarzita karane vAle unake vividha nAma eva unake artha prastuta kara sakA huuN| una para cintana-manana karane se paramAtmA kI lokottamatA kA romAbaka sparza hotA hai aura pUrNa guNavAna paramAtmA ke prati zraddhA, bhakti, sammAna eva satkAra me atyasa vRddhi hotI hai| samasta sAdhaka pUrNa guNavAna zrI arihanta paramAtmA kI pUrNa bhakti karake pUrNatva prApta karake dustara sasAra ko pAra karake parama-pada ko prApta kreN| zrI arihanta paramAtmA ke vividha nAma paramAtmA, paramezvara, parama parameSThi, paramayogI, parama jyotisvarUpa, paramadeva, parama puruSa, parama padArtha, pradhAna, pramANa, para-mAna, puruSottama, puruSasiMha, puruSa vara puNDarika, puruSa vara geMdha hastI, paramApta, parama kAruNika, jina, jinezvara, jagadAnanda, jagat-pitA, jagadIzvara, jagadevAdhideva, jagannAtha, jagaccakSu, jiSNu, lokottama, lokanAtha, lokahita-cintaka, loka-pradIpa, lokapradyotakArI, sarvajJa, sarvadarzI, syAdvAdI, sarva tIrthopaniSad, sarva pAkhaNDamocI, sarva yoga-rahasya, sarva prada, sarva labdhi-sampanna, saumya; sarva zakta, sarva devamaya, sarva dhyAnamaya, sarva jJAnamaya, sarva tejomaya, sarva matramaya, sarva rahasyamaya / nirAmaya, ni saga, ni.zaka, nirbhaya, nistaraga, niSkalaka, nirajana / abhaya-dAtA, dRSTi-dAtA, mukti-dAtA, mArga-dAtA, vodhi-dAMtA, zaraNadAtA, dharma-dAtA, dharma-dezaka, dharma-nAyaka, dharma-sArathI, hRSikeza, ajara, amara, ajeya, acala pratyaya, mahAdegha, zakara, ziva, mahezvara, mahAvratI, mahA yogI, mahAtmA, mRtyujaya, mukti-svarUpa, muktIzvara / mile mana bhItara bhagavAna 107
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-jApaka, tIrtha-tAraka, buddha-bodhaka, mukta-mocaka, trikAla vid, pAragata, tIrthakara, arihanta, arahanta, arUhanta, kevalI, cidAnandadhana, bhagavAn, vidhi, viraci, vizvambhara, aghahara, aghamocana, vItarAga, kAla-pAza nAzI, sattva-rajastamo, guNAtIta, ananta guNI, samyak-zraddhaya, samyag-dhyeya, samyagzaraNya, acintya-cintAmaNi, akAma-kAmadhenu aura asakalpita kalpadruma Adi vividha nAmo se paramAtmA zrI arihanta deva kA paricaya milatA hai| vividha nAmo ke artha paramAtmA = zreSThatama hai jinakI AtmA ve / paramezvara = parama aizvaryavAn / parama parameSThi = sarvocca sthAna para sthita parameSThi bhagavato me zreSTha / parama yogI = yoga-sAdhaka yogI puruSo me zreSTha / parama jyoti svarUpa = zreSTha kevala-jJAna kI jyoti vAle / parama deva = parama koTi ke devatva ke dhAraka zreSTha deva / parama puruSa = triloko ke samasta puruSo me zreSTha / parama padArtha = zreSThatama padArtha / pradhAna = mukhya / pramANa = pramANa bhuut| paramAna = utkRSTa sammAna ke pAtra / puruSottama = samasta puruSo me uttama / puruSasiMha = paripUrNa siMha kI vRtti vAle, apane bala se hI karma rUpI zatruo ke sahAraka / puruSavara puNDarika = purupo me zreSTha kamala ke samAna / jisa prakAra kamala kIcaDa aura jala se utpanna hone para bhI kIcaDa aura jala se alipta rahatA hai, usI prakAra se karma rUpI kIcaDa aura bhoga rUpI jala se unakI vRddhi hone para bhI ve unase alipta rahate haiN| 108 mile mana bhItara bhagarvona
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSavara gaMdha hastI - samasta hAthiyo-me gadha hastI apanI-lirAlI gadha ke kAraNa bhinna pratIta hotA hai, usa prakAra se saba prakAra ke puruSo me nirAlI vatti vaale| . / / / paramApta = prApta puruSo me zreSTha, parama AtmIya / parama kAruNika = karuNAnidhi puruSo me zreSTha / jina = rAga-dveSa ke vijetaa| . ..: "- - - ; jinezvara = samasta kevalI bhagavanto se zreSTha, kyoki sAmAnya kevalI bhagavato ___kI apekSA ananta guNA upakAra zrI arihata paramAtmA karate haiM / jagadAnada = jagata ko Ananda pradAna karane vAle / cyavana, janma, dIkSA, kevala jJAna eva nirvANa kalyANako ke dvArA vizva ke samasta jIvo ko Ananda pradAna karane vAle / apane parama aizvarya dvArA mAnanda pradAna karane vaale| jagata-pitA = pitA kI taraha vizva ke samasta jIvo kI rakSA eva pAlana-poSaNa karane vaale| jagadIzvara = jagat ke sarvazreSTha aizvaryavAn. sAmarthyazAlI / jagannAtha = jagat ko sanAtha karane vAle / jagaccakSu = vizva kI divya A~kha / lokanAtha = triloka ke nAtha / loka-hita cintaka = loka me sthita samasta jIvo ke utkRSTa hita kI rakSA karane vaale| loka-pradIpa = loka me sthita samasta padArthoM kA yathArtha darzana karAne me dIpaka tulya / rAga, dveSa eva moha ke andhakAra ko naSTa karAne vAle bhAva-dIpaka / loka pradyotakArI = loka ke samasta padArthoM ke yathArtha svarUpa kA kevala-jJAna * dvArA prakAzana karAne vAle, loka ko bhAva prakAzamaya karane vAle / - - mile mana bhItara bhagavAna 109
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJa = sarvakAlika samasta padArthoM ke samasta bhAvo ke jnyaataa| sarvadarzI = sarvakAlika samasta padArthoM ke samasta bhAvo ko hAtha kI rekhAmo ke, samAna dekhane vaale| syAdvAdI = anekAntavAda ke prarUpaka / sarvatIrthopaniSada = samasta darzano ke rahasya bhUta / sarvapAkhaDamocI = samasta pAkhaDiyo kA garva cUra karane vaale| sarvayogarahasya = samasta prakAra ke yogo ke rahasya bhUta / sarvaprada = manovAchita saba padArthoM ko dene vAle / sarvalabdhisampanna = samasta prakAra kI labdhiyo se yukta / saumya = candra tulya saumya mukha-mudrA vaale| 1 >> sarvagata = kevalI samudghAtI ke samaya samasta loko me vyApta athavA kevala-jJAna dvArA sarvatra vyApta / sarvadevamaya = samasta prakAra ke devatvamaya / sarvadhyAnamaya = samasta prakAra ke dhyAna vAle / sarvajJAnamaya = samasta prakAra ke jJAna vAle / sarvatejomaya = samasta prakAra ke teja vAle / sarvamantramaya = samasta prakAra ke mantra-yukta / sarvarahasya = samasta prakAra ke rahasyamaya / nirAmaya = roga-rahita / niHsaga = saga-rahita / nizaMka = pUrNa jJAnI hone ke kAraNa zakA rahita / nirbhaya = sAto prakAra ke bhaya se rahita / 110 mile mana bhItara bhagavAna
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ nistaraga = sakalpa-vikalpo kI tarago se rahita / niSkalaka = karmakalaka-rahita / nirajana = karma-rUpI ajana se rahita / abhayadAtA = samasta jIvo ko abhayadAna dene vaale| dRSTi-dAtA = viveka rUpI divya dRSTi ke dAtA, tribhuvana me sArabhUta samyag dRSTi-AtmadRSTi pradAna karane vAle / mukti-dAtA = mukti pradAna karane vAle / mArga-dAtA = mokSa-mArga pradAna karane vAle / bodhidAtA = Atma-svarUpa kA bodha dene vAle / zaraNa-dAtA = azaraNa jIvo ko saccI zaraNa dene vAle / dharma dAtA = dharma kA dAna karane vAle / dharma-dezaka = ahiMsA, sayama, tapa-rUpa dharma ke prarUpaka / dharma-nAyaka = dharma ke svAmI, dharma ke zAsaka / dharma-sArathI = dharma rUpI ratha ke sArathI / hRSikeza = indriyo ke svAmI, indriyo kA nigraha karane vAle, hRSika - indriya, Iza = svaamii| aja = jinhe puna. janma dhAraNa nahI karanA hai ve / ajara = jarA rahita / ajeya = pAtara zatruo ke dvArA athavA triloka ke kisI anyA bala dvArA jo / jIte nahI jA skeN| acala = mahAn bhayAnaka upasargoM se bhI vicalita nahI hone vAle, zuddha svabhAva me sadA sthira rahane vAle / mile mana bhItara bhagavAna 111
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyaya = nAza nahI hone vAle / mahAdeva = saba devo me mahAn / sakara = zAnti, karane vAle / ziva = klyaannkaarii| mahezvara = mahAn sAmarthyazAlI / mahAvratI = saMyamiyo me mahAn / mahAyogI = mahAn yogiyo me mahAn, paripUrNa paramAtmA yogamaya / * mahAtmA = mahAn AtmA vAle, prAtmA kI sarvoccatA ko Age karane vAle / / Atma-sarvA gii| mRtyujaya = mRtyu para vijaya prApta karane vAle / - mukti-svarUpa = karma-bandhana se sarvathA mukta avasthA vAle / jina - rAga-dveSa ke vijetaa| . jApaka = rAga-dveSa para vijaya karAne vAle / tIrNa = sasAra-samudra ko pAra kiye hue / tAraka = sasAra-sAgara se uddhAra karane vAle / vuddha = bodh-praapt| bodhaka-bodha prApta karAne vaale| ... mukta = karma-bandhana se mukt| mocaka = karma-bandhana se mukta karane vaale| * trikAlavit = tIno kAlo ke samasta bhAvo ke jJAtA / pAragata = sasAra-sAgara kA pAra pAye hue| tIrthaMkAra = sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa dharma-tIrtha kI sthApanA karane vaale| arihanta = Antarika zatruno ke sahAraka / 112 mile mana bhItara bhagavAna
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ marahanta = aSTa mahA prAtihArya rUpa pUjA ke sarvathA yogya, arthAt pAtratA kI __ parAkASThA ko pahu~ce hue, tribhuvana dvArA pUjya / NU aruhanta = karma rUpI bIja jalane se jinakI bhava-paramparA manTa ho gaI haiM | hmr; kevalI = kevalya-lakSmI ke dhAraka / cidAnadadhana = jJAna eva prAnanda ke ghana svarUpa / bhagavAn = ananta jJAna, aizvarya, sAmarthya Adi guNo se yukta / vidhi = mokSa mArga kA vidhAna karane vAle / viraci = brahma-para-brahma ko dhAraNa karane vaale| vizvambhara = kevalI samudghAta ke samaya svAtma pradezo se vizva ko paripUrNa karane vAle, vizva-vyApaka athavA sakala jJeya padArthoM para prakAza DAla kara jJAna-guNa se vizva ko bharane vaale| pradya-hara = pApa naSTa karane vAle / adya-mocana = pApa se mukta karane vAle / vItarAga = rAga-rahita / anantaguNI = ananta jJAna Adi guNo ke dhAraka / samyak-zraddha ya = sacce rUpa me zraddhA karane yogya / samyag-dhyeya = sacce rUpa me dhyAna karane yogya / samyak-zaraNya = sacce rUpa me zaraNa svIkAra karane yogya / -: acintya-cintAmaNi = cintAmaNi soce hue padArtha pradAna karatI hai jabaki paramAtmA nahI soce hue padArtha bhI pradAna karate haiN| ' akAma kAmadhenu = kAmadhenu vAchita padArtha detI hai, jabaki paramAtmA nahI cAhai hue padArthoM ko bhI dete haiN| asakalpita-kalpadra ma = kalpa-vRkSa sakalpa ke anusAra vastu detA hai, jabaki paramAtmA jinakA sakalpa bhI na kiyA ho aise svarga, apavarga (mokSa) ke sukha pradAna karane vAle haiM / mile mana bhItara bhagavAna 113
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI arihanta paramAtmA ke ina samasta nAmo eva unake arthoM me mana lagAne se, prANa pirone se, zakti kendrita karane se jIvana me apUrva utsAha bala zuddhi eva sneha prakaTa hotA hai, jo mokSa puruSArtha me protsAhana detA hai; karma-bala ko parAsta karatA hai, buddhi ko zuddha karatA hai aura jIvo ko sneha pradAna karane kA prAtma-svabhAva prakaTa karatA hai| nAma-arihanta dvArA samApatti zrI arihanta paramAtmA ke nAma, AkRti, dravya eva bhAva-ina cAra nikSepo ke Alambana se samApatti siddha hone para kisa prakAra paramAtmA kA tAttvika darzana aura milana ho sakatA hai, isa viSaya me Avazyaka cintana kare / samasta zAstro me prabhu nAma kI acintya mahimA batAI gaI hai / Aja bhI samasta prAstika darzana apane-apane iSTa-deva kA nAma-smaraNa karake apanA - jIvana dhanya mAnate haiN| prabhu kA nAma-smaraNa prabhu darzana kA atyanta sarala-sugama upAya hone se pAvAla-vRddha sabako mahAn upakArI hotA hai / jaina darzana meM 'zrI namaskAra mahAmantra' kI zikSA sarva prathama pradAna kI jAtI hai tathA pratyeka dharma-kriyA kA prArambha usake smaraNa se kiyA jAtA hai / usakA kAraNa yahI hai ki 'zrI navakAra mahAmantra' samasta siddhAnto me vyApta hai, samasta prANiyo ke samasta prakAra ke pApo kA samUla uccheda karane kI kSamatA yukta hai samasta magalo me utkRSTa magala hai, samasta prakAra ke bhaya harane vAlA hai aura svarga eva apavarga (mokSa) ke sukho kA mUla kAraNa hai| isa mantrAdhirAja zrI navakAra kI vidhi pUrvaka ArAdhanA karane vAle vyakti tribhUvana-pUjya tIrthaMkara pada ko bhI prApta kara sakate haiM / isa prakAra zAstro me zrI navakAra kI mahimA pradarzita kI gaI hai, vaha samasta mahimA prakRSTa puNyavata zrI paca parameSThI bhagavanto ke nAma-smaraNa kI hI samajhanI caahiye| 114 mile mana bhItara bhagavAna
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma smaraNa kA apUrva camatkAra , zrI paca parameSThI bhagavanto ke nAma-smaraNa dvArA vicAra aura vANI vizuddha banate haiM aura ve hamAre vyavahAra ko vizuddha karate haiM / vizuddha vicAra, vANI eva vyavahAra se pUrNa zuddha svAtma svarUpa kI kSudhA jAgRta hotI hai / ata jaina-darzana me sarvaprathama usakI zikSA pradAna kI jAtI hai| zrI paMca parameSThI bhagavanto ke nAma smaraNa, vandana eva guNo ke kIrtana dvArA AtmA ke asakhya pradezo me praviSTa pApa ke paramANugro kA nAza hotA hai, AtmA laghukarmI banatI hai, dhIre-dhIre prAtmA bahirAtma-dazA se vimukha hotI jAtI hai, antarAtma dazAbhimukha hotI jAtI hai aura anta me paramAtma-dazA kA anubhava karane vAlI banatI hai| isa prakAra prAtmA ko paramAtmA banAnA arthAt jIva ko ziva / banAnA hI zrI jina zAsana ke sArabhUta zrI navakAra kA sAra hai| anAdi kAla se vibhAva ke vaza me hokara prAtmA ne krUra karmoM kI krUratA sahana kI, durgati ke bhayAnaka kaSTa sahana kiye aura janma-maraNa kI paramparA kA sajana kiyaa| caudaha pUrvo ke jJAna dvArA vibhAva kI bhayakaratA eva svabhAva kI bhadra karatA kA dhyAna pAtA hai aura prAtmA vibhAva se virama kara svabhAva me sthira hokara zuddha prAtma-svarUpa ko prakaTa kara sakatI hai| zrI paca parameSThI bhagavanno ke nAma-smaraNa dvArA aura svarUpa ke cintana, manana, dhyAna dvArA bhI AtmA vibhAva se virama kara, svabhAva me sthira hokara zuddha svAtma svarUpa ko prakaTa kara sakatI hai, isIliye vaha caudaha pUrva kA sAra mAnA jAtA hai / caudaha pUrvI bhI anta me usakI zaraNa grahaNa karate haiM / - tAtparya yaha hai ki paca parameSThI bhagavanto ke nAma smaraNa me pApaprakRtiyo ko bhedane kI acintya zakti nihita hai, AtmA ko niSpApa banAne mile bhana bhItara bhagavAna 115
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA agAdha sAmarthya hai / isaliye usakA smaraNa, manana aura dhyAna pApo ko samUla naSTa kara sakatA hai| isa prakAra pApa-prakRti kA vilaya aura puNya-pravRtti kA sacaya karane vAlA hone se vaha zreSThatara magala svarUpa hai / guNa-nidhAna zrI paca parameSThI bhagavanto kI upAsanA ke dvArA prAtmA me pracchanna guNa prakaTa hone lagate haiM, prakRSTa puNya kA sacaya hotA hai jisake dvArA svarga eva apavarga ke mukha prApta hote haiM / vidhi eva sammAnapUrvaka kI gaI zrI paca parameSThI bhagavanto kI nAmasmaraNa, japa, dhyAna Adi upAsanA dvArA tIrthaMkara nAma karma kA bandha hotA hai| Aja taka jo-jo tIrthaMkara paramAtmA hue haiM, ho rahe haiM aura hoge, ve samasta ina paco parameSThI bhagavanto kI prakRSTa upAsanA ke dvArA hI hue hai, ho rahe haiM aura hoge| jIva ko mukti kA saccA mArga zrI paca parameSThI ko namaskAra karane se prApta hotA hai, kyoki unake samagra mana me sarva magalakArI zuddha Atma-sneha kA sAmrAjya sthApita hotA hai| ataH unako namaskAra karane vAle ke mana me Atma-sneha sthApita hotA hai aura anAtma-rati naSTa hotI hai / "namo arihatANa" volane para vartamAna kAla ke isa kSetra ke caubIsa arihata bhagavanto ke parama tAraNahAra jIvana tathA parama guNo ke sambandha para hama A jAte haiM / itanA hI nahI, parantu sarva kAlika, sarva kSetra ke sarva zrI arihanta bhagavanto ke parama tAraNahAra jIvana ke sambandha me tathA parama guNo ke sambandha para pAyA jAtA hai, usa jIvana aura una guNo kI anumodanA hotI hai| manuSya svaya jitanA dharma kara sakatA hai usase ananta gunA dharma isa anumodanA se kara sakatA hai, hotA hai / isa akATya niyama ke anusAra sacce - 116 mile mana bhItara bhagavAna
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva se kiyA gayA eka namaskAra bhI jIva ko ziva banAne kA zAstrIya vidhAna yathArtha ThaharAtA hai| isa prakAra prabhu ke nAma-smaraNa kA prabhAva akalpanIya hai, acintya hai 'kalyANa mandira stotra' aura 'bhaktAmara stotra' me bhI prabhu-nAma kA acintya prabhAva pradarzita kiyA gayA hai| "prAstAmacintyamahimA jina sastavaste, nAmApi pAti bhavato bhavato jaganti ........... (kalyANa mandira stotra-zloka 7) artha -he jinezvara deva ! Apake guNa-stavano kI to acintya mahimA hai hI, parantu Apake nAma kA smaraNa bhI vizva ke jIvo ko pAvana karatA hai, azubha bhAvo se haTAkara zubha bhAvo me lagAtA hai / tvannAmamatramaniza manujA smarantaH, sadyaH svaya vigata bandhabhayA bhavati (bhaktAmara stotra-zloka 42) arthaH he nAtha ! Apake nAma-mantra kA nirantara smaraNa karane vAle vyakti bandhana se zIghra mukta hote haiM / paramAtma-nAma rUpa mantrAtmaka deha zrI arihanta paramAtmA kA nAma unakI mantrAtmaka deha hai / sabhI arihanta bhagavanta mokSa-gamana ke samaya samasta jIvo ke uddhAra ke liye apanI mantrAtmaka deha ko vizva para rakhate jAte haiM / isase unakI anupasthiti me bhI sAdhaka arihanta nAma (zrI arihanta paramAtmA kI mantrAtmaka* deha) ke * jagmujinAstadapavargapada tadaiva, vizva varAkamidamatra katha vinA syAt / tat sarva loka bhavanoddharaNAya dhIrai mantrAtmaka nijavapunihitaM tadatra // (namaskAra svAdhyAya bhAga pahalA) mile mana bhItara bhagavAna 117
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alambana dvArA apane samasta pApo kA kSaya karake bhAva arihanta rUpa sva tma svarUpa ke sAkSAt darzana kara sakatA hai, kyoki arihanta' zabda zrI arihanta paramAtmA kA vAcaka hone se katha cit arihanta svarUpa hai / isaliye 'namo arihantANa evaM 'aha' Adi mahAmantra ke dhyAna meM tanmaya hone se zrI arihanta paramAtmA ke sAtha tanmayatA siddha hotI hai aura vaha unake sAkSAt darzana ke samAna hai / isIliye zrI arihanta paramAtmA ke dhyAna me tanmaya banI sAdhaka AtmA bhI pAgama se 'bhAva arihanta' kahalAtI hai| mana apanA miTakara paramAtmA kA ho jAye usa ghaTanA ko isa vizva kI utkRSTa magalakArI ghaTanA kahI hai / isIliye paramAtmA ke nAma smaraNa ko jIvana banAne me vizvAtmaka jIvana kA zreSTha sammAna hai| mantra kI ArAdhanA dvArA paramAnanda kA anubhava nAma arihanta akSarAtmaka hai| akSara mantra-svarUpa hai| cAra akSara ke isa zabda ke jApa me se utpanna utkRSTa prakAra ke saMgIta se mana sahita samasta prANo ko apUrva pavitratA, apUrva prAnanda sparza karatA hai / usame se zramaza. rasa-samAdhi lagatI hai, sarasa AtmA kI spaSTa anubhUti hotI hai / mantrAkSara kI pratyeka dhvani anta prANo para upaghAta karatI-karatI sUkSma-sUkSmatara hokara anAhata kakSA kA varaNa karatI hai / taba sAdhaka-jApaka aura sAdhya-jApya ekarUpa ho jAte haiM aura yahI usa mantra jApa kA yathArtha phala hai / aneka jApo ke pazcAt ajapA-jApa kI kakSA svAbhAvika banatI hai / tatpazcAt anAhata nAda ke sparza kA prArambha hotA hai / 118 mile mana bhItara bhagavAna
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAhata nAda evaM zrI parihanta paramAtmA isa prakAra mantrayoga (japa yoga) kI sAdhanA nAma parihanta kI hI ArAdhanA hai| usa ArAdhanA me Age baDhA huyA sAdhaka jaba zrI arihanta paramAtmA ke svarUpa meM lIna hotA hai aura antarAtmA me hI paramAtma-svarupa ke darzana karatA hai taba use bhAva arihanta ke darzana hote haiN| __ isa prakAra nAma arihanta kI ArAdhanA ke dvArA bhAva prarihanta ke darzana hote hai| * zrI siMha tilaka sUri kRta 'mantrarAja rahasya' me 'anAhata' kA artha 'arihanta' batalAyA hai / usakA rahasya uparyukta apekSA se vicAra karane se samajhA jA sakatA hai| jaise ahaM mantra ke jApa meM tanmayatA siddha hone se anakSara anAhata nAda utpanna hotA hai vaha bhI arihanta-svarUpa me tallInatA karAne vAlA hone se aura zrI arihanta paramAtmA ke sAtha ekatA siddha karAne vAlA hone se arihanta svarUpa hai| bhASya, upAzu aura mAnasa-jApa kI kakSAo me uttIrNa hone ke pazcAt isa anakSara anAhata nAda kI kakSA meM praveza milatA hai| isa zloka kA rahasya yaha hai ki muni jaba vyoma svarUpa nivizeSa manaskAya avasthA ko prApta hotA hai taba 'aham' yahI eka nAdamaya rahatA hai / gira paDate pake hue phalo kI taraha anya samasta avasthA usake samagra mana me se TUTa paDatI hai aura vaha svaya ke svarUpa me, svaya me sthira hokara samasta mantro ke bIja-bhUta anAhata nAda ko prApta karatA hai| * nAdo'rhana vyoma muni / 351 // 436 / / bindu nimo'nAhataH sorhana // 447 / / mile mana bhItara bhagavAna 119
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahaM kA adbhuta rahasya-"tripapThizalAkA purupa caritra" ke magalAcaraNa me isa prakAra batAyA gayA hai ... -"maha" kA adbhuta rahasya - sakalA'hatpratiSThAna-madhiSThAna ziva zriyaH / bhUrbhuvaH svastrayIzAna-mArhantya praNidadhmahe // 1 // artha -jo samasta pUjanIya AtmAno eva mamasta arihanto kA bhI pratiSThAna hai, ziva-lakSmI kA adhiSThAna hai aura jo martya, pAtAla aura svarga loka ke svAmI haiM, una 'pArhantya' kA hama praNidhAna (dhyAna) karate hai| "ahaM" maMtrAdhirAja hai| isakI apAra mahimA kA zAstro me varNana hai / guru kI kRpA se usakA rahasya jAnane se arihanta paramAtmA ke prati '- tAttvika prIti evaM bhakti utpanna hotI hai| "ahaM" kA sAmAnya artha 'praharahitatA' hotA hai / ataH 'dAso'ha' pada se zrI arihanta kI ArAdhanA karane vAlA ArAdhaka pramaza. "so'ha" aura "aha" pada ko pAra karake 'ahaM' pada kA pAtra ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki "ahaM" parameSThI vIja hai, jinarAja bIja hai, siddhi vIja hai, jJAna vIja hai, trailokya vIja hai tathA zrI jina zAsana ke sArabhUta zrI siddhacakra kA bhI Adi vIja hai / parameSThi-cIja *"sakalArhatpratiSThAnam" parama-pada me sthita zrI arihanta paramAtmA kA vAcaka hone se "aha" parameSThI bIja hai| zrI arihanta paramAtmA tattva se paca parameSThi svarUpa bhI hai, kyoki ve tIno loko ke liye pUjanIya hone se 'arihanta' kahalAte haiM, uname upacAra se dravyasiddhatva hone se siddha kahalAte haiM, upadezaka hone se 'prAcArya' kahalAte * ahamivyakSara brahma vAcaka parameSThina / siddhacakrasya sadvIja sarvata prANidadhmahe // 120 mile mana bhItara bhagavAna
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, zAstrArtha ke pAThaka hone se 'upAdhyAya' kahalAte haiM aura nirvikalpa citta vAle hone se 'sAdhu' kahalAte haiM / isa prakAra paca parameSThiyo kA vAcaka hone se "aha" parameSThi bIja hai| jo parama-pada para pratiSThita tathA parama jJAna svarUpa zrI arihanta... paramAtmA kA vAcaka hai tathA acala, avinAzI, parama jJAna, svarUpa athavA mokSa eva jJAna ke hetu spa tathA zrI siddha cakra kA pradhAna bIja hai una "maha" / kA hama marvata , sarva kSetra aura sarvakAla me praNidhAna-dhyAna karate haiM (siddhahama vyAkaraNa) / isa prakAra sakala-arhat arthAt pUjanIya parameSThI aura sakala arhata arthAt zrI arihanto kA sthAna, 'ahaM' parameSThi-bIja aura zrI z2inarAjavIja hai| siddha bIja -"adhiSThAna ziva zriya" - "ahaM" ziva lakSmI arthAt siddha kA bhI vIja hai / akSara arthAt mokSa, usakA hetu hone se mokSa kA bIja kahalAtA hai tathA svarNa-middhi Adi mahAsiddhiyo kA kAraNa hone se "siddha vIja' hai, tathA ziva-kalyANa-magala Adi kA vIja hone se ziva athavA sukha kA bhI vIja kahalAtA hai| zrI lakSmI-kevala-jJAna rUpI lakSmI athavA dhanasampatti rUpI lakSmI kA bhI vIja hai| * jJAna bIja - "aha" brahma svarUpa hone se jJAna-bIja hai| "sakalAhat" arthAt kalA sahita "a-ra-ha" jisame pratiSThita hai aise "aha" me 'a' se 'ha' taka ke akSaro kA samAveza hone me vaha samana zruta-jJAna kA bhI bIja hai| trailokya bIja - "aha" trailokya vIja hai / * jJAna bIja jagadvandya , janmamRtyujara pahama / akArAdi hakArAnta, repha-vindu-kalAkitam / [tattvArtha-sAra-dIpaka] sakalAgamopaniSadbhUta sakalasya dvAdazAgasyagaNipiTakarUpasya hikAmuSmikarUpaphalapradasyAgamasyopaniSadbhUta / [siddhahema bRhat vyAkaraNa] mile mana bhItara bhagavAna 121
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ "ahaM" zabda me varNo kI racanA isa prakAra hai / "pra-ra-ha-kalAvindu / ' usakI samasta zAstro me tathA samasta loka me vyApakatA hai, vaha isa prakAra hai "aha" me 'a' se 'ha' taka kI siddha mAtRkA (anAdi siddha bArahAkSarI) nihita hai / uname se eka-eka akSara bhI tattva svarUpa hai / phira bhI 'a-ra-ha' ye tIna varNa atyanta viziSTa haiN| 'a' tattva kI viziSTatA. (1) 'akAra' samasta jIvo ko abhaya pradAna karane vAlA hai, kyoki 'akAra' zuddha prAtma-tattva kA vAcaka hai| ___jisa AtmA ko zuddha prAtma-tattva kI pratIti hotI hai, vaha stra eva para samasta jIvo ko vAstavika rIti se abhaya pradAna karatA hai| 'a' kA upaghAta, 'a' ke jApa kI azrAvya dhvani-taraga AtmA ke akSara pradeza ko kholane kA kArya karatI hai| 'a' se ajara, amara, akSara, avyaya, avinAzI, akhaNDa, anAdi, anupama, alaukika Atma-tattva kA bodha hotA hai| jise zuddha prAtma-tattva kA vodha hotA hai vaha jIva alpa kAla me hI samasta karmoM ke bandhana se mukta hokara parama pada prApta karatA hai aura apanI ora se samasta jIvo ko sadA ke liye abhaya dAna detA hai| (2) 'prakAra' samasta jIvo ke kaNTha-sthAna ke Azrita rahane vAlA prathama hai| tattva (3) vaha 'prakAratva' sarva svarUpa, sarvagata, sarva vyApI, sanAtana aura sarva jIvAzrita hai, jisase usakA cintana bhI pApa-nAzaka banatA hai, kyoki vaha samasta varNoM aura svaro me agragaNya hai aura 'ka' kArAdi samasta vyajano ke uccAraNa me usakA prayoga hotA hai| ata vaha saba prakAra ke matra-tatrAdi 122 mile mana bhItara bhagavAna
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogo me, saba vidyApro meM, saba vidyAdharo me, saba parvato me, vano me aura devAdhideva paramAtmA ke samasta nAmo me AkAza kI taraha vyApta hai / ata. yaha parama-brahma hai, kalA rahita athavA kalA sahita 'a' jo paramAtmA ke nAma ke Adi me hai, usa paramAtmA kA dhyAna mokSArthI jIva avazya karate haiM aura karanA cAhiye yaha mAnate haiM / 'ra' tattva kI vizeSatA pradIpta agni ke samAna samasta prANiyo ke brahma radhra (mastaka) me nihita 'ra' tattva kA vidhipUrvaka dhyAna dhyAtA ko trivarga phala pradAna kara sakatA hai, arthAt dharma, artha, kAma rUpI trivarga kI siddhi pradAna karatA hai / ananta-labdhi-nidhAna zrI gautama svAmI parama tAraNahAra zrI mahAvIra . svAmI paramAtmA ke nirvANa ke pazcAt 'vIra-vIra' kaha kara vilApa kara rahe the| arddha-rAtrI ke pazcAt agni bIja rUpI 'ra' akSara ke prabhAva se unake hoTha sUkhane lge| kaMTha meM zoSa hone se 'ra' akSara chUTa gayA aura kevala 'vI' akSara kA jApa calatA rhaa| ve ananta bIja-buddhi ke svAmI the, ata usa 'vI' me se unheM vIta-rAga, vIta-dveSa, vIta-bhaya, vIta-zoka Adi zabdo kA sphuraNa huA aura unake marma ke sparza se prAta kAla hote-hote unhone cAra ghAtI karmoM kA kSaya karake kevala-jJAna upAjita kiyaa| kahane kA tAtparpa yaha hai ki 'ra' agni-bIja hai / kASTha ke Dhera ko bhasma karane me agni jo kArya karatI hai vahI kArya karma rUpI kASTha ko bhasma karane me 'ra' paramAtmA ke nAma ke madhya me haiM, vaha paramAtmA zrI arihanta ke nAma kA jApa-cintana eva dhyAna bhI acUka prakAra se karate haiM / ata' usa paramAtmA kI pUjA-bhakti Adi karane me mAnava-bhava kI sArthakatA hai| mile mana bhItara bhagavAna 123