Book Title: Shildutam
Author(s): Charitrasundargani, Tattvaprabhvijay
Publisher: Jinprabhsuri Jain Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004405/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namAmi nityaM guru rAmacandram / namo namaH guru jinaprabhasUraye bRMhadtapAgacchIya vidvAna pUjya vAcaka zrI cAritrasuMdaragaNivara viracitaM zIladUtam sampAdakaH pa.pU. AcAryadeva zrImad vijayajinaprabhasUriziSyaratna pU. munirAjazrI tatvaprabhavijaya gaNivara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - namAmi nityaM guru rAmacandram namo namaH guru jinaprabhasUraye bRhadtapAgacchIya vidvAna pUjya vAcaka zrI cAritrasuMdaragaNivara viracitaM zIladUtam sampAdakaH 0 pa. pU. AcAryadeva zrImad vijayajinaprabhasUriziSyaratna pU. munirAjazrI tatvaprabhavijayaH Cs prakAzayitrI cha pU. A. bha. zrI jinaprabhasUri jaina graMthamAlA ahamadAbAda C/o rasIkabhAI zAha mo. 9904501221 kAsAtArA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha : zIladUtam (zrI sthUlabhadracaritram) kartA : zrI bRhad tapAgacchanAyaka bhaTTArakAcArya zrI ratnasiMhasUri ziSyopAdhyAya zrI cAritrasundara gaNivara saMpAdaka : pU. A.bha.zrI jinaprabhasUrIzvajI mahArAjAnA ziSyaratna yuvA pravacanakAra pUjayamunirAjazrI tatvapravijayajI gaNivara " prakAzaka : pU. A. bha. zrI jinaprabhasUri graMthamAlA AvRtti : prathama nakala : 1000 mUlya : 50-00 saMvata : 2068, po. su. 13 : 0 prAptisthAna) pU. A. zrI jinaprabhasUri graMthamAlA | C/o rasIkabhAI ema. zAha e-8, dhavalagIrI phleTa, 8me mALe, jaina derAsara pAse, khAnapura, bahAI senTara, amadAvAda - 1. mo: 9904501221 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya zrI sthUlabhadrajI mahArAja (1) janmasthala . pATalIputra [varttamAna-paTaNA] nagara (2) pitA zakaTAla [navameM nandarAjA ke mantrI] (3) mAtA lAchalade lakSmIvatI] (4) bandhu zrIyaka (5) bahineM yakSA, yakSadinnA, bhUtA, bhUtadinnA, seNA, veNA aura reNA (6) jJAti nAgarabrAhmaNa (7) gotra kAzyapa (8) gRhasthAvA (9) vratadhara . 24 varSa (10) yugapradhAna . . 45 varSa (11) jJAna . .. . . 14 pUrva taka (12) AyuSya . 99 varSa 5 mAsa aura 5 dina kA (13) svargavAsa .. zramaNa bhagavAna mahAvIra pIche 215 varSe 30 varSa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja nimitta che jinazAsanabhAsanabhAkra-sUricakracakravartI-jinazAsananA aNanama senAnI, bAladIkSAyugapravartadevadravyarakSaka, mokSamArgasArthavAha-siddhAMtarakSaka, suvizAlagacchAdhipati sUri "premanA panotA paTTadhara vIraprabhunI 30mIpATane dIpAvanAra AcAryadeveza zrImad vijayarAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA - saMyama zatAbdI varSa vi. saM. 1969, po. su. 13 vi. saM. 2068, po. su. 13 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mRtyarthe che mamajIvana naukarNAdhAparamArAdhyAda * gurumAtA zAMta-prazAMta-upazAMtamUrti-suvizuddhasaMyamI madhurabhASI-marudhara dezoddhAra 45-45-upadhAnatapanA nizrAdAtA pa. pU. AcArya devezazrImad vijaya jinaprabhasUrIzvarajI mahArAjAnA asIma upAronI mRtimAM teozrInA krakyulomAM samarpaNa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham / / vartamAnazAsanAdhipati-zrImahAvIrasvAmine namaH || || anantalabdhinidhAna-zrIgautamasvAmine namaH / / / / duSkaraduSkarakAraka-zrIsthUlabhadrasvAmine namaH || zrIbRhattapogacchanAyaka-bhaTTArakAcArya zrIratnasiMhasUriziSyopAdhyAya zrIcAritrasundaragaNivara-viracitaM [samasyAmayaM kAvyam zIladUtam / - taduparizAsanasamrAT-sUricakracakravarti-tapogacchAdhipati-brahmatejomUrtimahAprabhAvazAli-zrIkadambagiripramukhAneka tIrthoddhAraka-saravatantrasvatantra-sva0 pa0 pU0 A0 zrImad vijayanemisUrIzvarasya paTTAlaGkAra-sAhityasamrATavyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna-sva0 pa0 pU0 A0 zrImad vijayalAvaNyasUrIzvarasya paTTadhara-vyAkaraNaratna-zAstravizArada-kavidivAkaradezanAdakSa pa0 pU0 A0 zrImad vijayadakSasUrIzvarasya paTTadharAcAryazrIvijayasuzIlasUriNA viracitA 'suzIlA-vRttiH' / . atha TIkAkRto maGgalAcaraNam zikhariNI-vRttam] yugAdIzaM natvA RSabhajinarAjaM jagadinaM / sutaM nAbherAdyaM narapatimathAdyaJca yaminam / / tathA zAntIzAnaM sakalasurapUjyaM sukhkrN| hyabhUccakrItIrthaGkara iha sahaivaikajanane / / 1 / / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) [mandAkrAntA-vRttam] stutvA devaM yadukulamaNiM neminAthaM jinendraM / zatrusnigdhe kamaThadharaNendre samaM pArazvanAtham / bhUyo bhUyo dazanaparakaM kauzikaM caNDapUrvaM / kSAntvA bodhapravaNamatikaM varddhamAnaM namAmi / / 2 / / zArdUlavikrIDita vRttam] . smRtvA zrIjinabhAratI gaNadharaM zrIgautamametyAdikaM. tIrthoddhAradhurandharaM guruvaraM zrInemisUrIzvaram / prakhyAtaM praguruJca paNDitavaraM, lAvaNyasUrIzvaraM, zreSThaM zAstravizAradaM kaviraviM zrIdakSasUriM gurum / / 3 / / vasantatilakA-vRttam] zrIsthUlabhadramunivaryacaritrayuktaM, cAritrasundaragaNipravareNa dRbdhm| sAhityasarvaguNabodhajalena pUtam, prakhyAtamasti bhuvane priyazIladUtam / / 4 / / tasyopari priyatamAM saralAM suzIlA, TIkAM karomi vijayAdi suzIlasUriH / zrIzAlibhadranijaziSyakRtArthanAtaH, jAtA pravRttiriti me saphalA'stu loke / / 5 / / mahAkavikAlidAsasarasvatIprasAdodgatameghadUtAbhidhAnakhaNDakAvyasya vipralambhazRGgArarasapradhAnasya nikhilapadyAntimacaraNaM samasyArUpeNAzritya tat pUrakairvipralambhadyotakairapi zAntaparyavazAyibhi stribhizcaraNaiH svanirmitaiH saGgamayya viracayiSyamANaM zIladUtAbhidhAnaM buddhisthaM khaNDakAvyaM prAripsamANaH zrIbRhat tapogacchanAyakabhaTTArakAcAryazrIratnasiMhasUriziSyopAdhyAya zrIcAritrasundaragaNivaro nirvighnaparisamAptiziSyaparamparA prasAra kAmanayA ziSTaparamparApariprAptaM vastu nirdezarUpaM maGgalamAcarannAha- . Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ zIladUtam (sthulabhadra caritram) * mandAkrAntA-vRttam] bhuktvA bhogAn subhagatilakaH kozayA sArdhamiddhAn, dhanyo mAnyo nikhilaviduSAM bhadrayA sthUlabhadraH / cakre zrutvA janakanidhanaM jAtasaMvegaraGgaH, snigdhacchAyAtaruSu vasatiM rAmagiryAzrameSu / / 1 / / vyAkhyA suSThu zobhanaH bhagaH rUpam aNimAdyaSTavidhamaizvaryaM bhAgyaM vA yasya sa subhagaH, subhagAnAM tilakaM vizeSaka iveti subhagatilakaH rUpavatAM aizvaryavatAM bhAgyavatAM vA madhye prAdhAnyena virAjamAna ityarthaH, dhanyaH dhanamarhati, dhanaM labdhA vA ityarthe 'dhanagaNAllabdhari [7.1.9]' iti yaH, dhanapAtraM, dhanavAn bhAvI cetyarthaH, nikhilA azeSA vidvAMsaH nikhilavidvAMsaH teSAM mAnyaH mAnyate pUjyate iti "RvarNavyaJjanAd dhyaN [5-1-17]' iti dhyaNa, pUjya ityarthaH, sthUlabhadraH-pATalIputrapure.nandanRpaH zakaTAlamantrI lakSmIdevI patnI tayoH putrau sthUlabhadra-zrIyakAbhidhAnau sapta ca yakSAdi putrya statra jyeSThaputraH sthUlabhadreti nAmnA prasiddhaH bhadrayA kalyANyA kozayA tannAmnA prakhyAtayA pATaliputrapuravezyayA, sArdham saha, iddhAn dIptAn bhogAn bhujyante iti bhogAH, bhujeH karmaNi ghaJ, srakcandanavanitAdayo viSayAH tAn bhuktvA yathecchamupayujya janakanidhanaM janakasya utpAdakasya zakaTAlamantriNaH nidhanaMvararuciviMpraprapaJcaruSTarAjAparAdhadaNDazaGkayA rAjJo'grata eva svaputreNa zrIyakeNa khaDgavyApAreNa mRtyu, zrutvA - nizamya jAtasaMvegaraGgaH jAtaH utpannaH saMvegasya saMsArasukhatyAgatvarAyA raGgaH agrabhUmiH prArambho vA yasya tAdRzaH, snigdhacchAyAtaruSu snigdhAH manoharA: chAyApradhAnAH taravaH chAyAtaravaH yeSu manoharaghanacchAyAvRkSeSu rAmagiryAzrameSu ramante yogino yatra te rAmA stathAbhUtA girayaH parvatAH rAmagirayaH tatrastheSu AzrameSu muninivAsasthAneSu vasatiM nivAsaM cakre kRtavAn iti / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) kavikAlidAsasya meghadUte prathamapadyasya caturthaH caraNa ihApi caturthatvenopAttaH kevalaM rAmagiryAzramapadaM tatra citrakUTAbhidhaparvatA'rthe prayuktam iha ca tadanyathA (pUrvoktarUpeNa) vyAkhyeyaM bhavatIti / atha gurusamIpagamanamAha - citte matvA viSayanicayaM sattvaraM gatvaraM vai, gacchanneSo'dhvani ghanajinadhyAnasaMlInacittaH / zAntaM kAntaM rasamiva girau zrIguruM bhadrabAhuM, vaprakrIDApariNatagajaprekSaNIyaM dadarza / / 2 / / vyAkhyA - pUrvapadye jAtasaMvegaraGgaH iti padena vairAgyotpattiruktA / vairAgyotpattyA ca tattvavividiSA jAyate tattvajJAnArthaM ca gurureva zaraNam 'tad vijJAnArthaM sa gurumevAbhigacchet' iti-citte hRdaye viSayanicayaM visinvanti avabadhnanti iti viSayAH sragcandanavanitAdayaH sAMsArikA bhogAH teSAM nicayaM samUha, sattvaraM tvarayA sahitaM yathA syAt tathA gatvaraM gamanazIlaM 'gatvaH [5-2-78] ivi nipAtanam / matvA vijJAya, ghanajina dhyAnasaMlInacittaH ghanaM nibiDaM yat jinasya jayati rAgadveSamohAdIn zatrUn iti jinaH 'jINzIdIbudhyavibhIbhyaH kit [uNA0 261' iti kiti na pratyaye jina iti tasya arhataH dhyAnaM smaraNaM tatra saMlInaM samyag ekatAna tayA lInaM magnaM cittam antaHkaraNaM yasya tAdRzaH eSaH sthUlabhadraH munirAjaH, adhvani mArge gacchan vrajan girI parvatapradeze kAntaM manoharaM zAntaM tannAmnA prasiddhaM rasam rasyate AsvAdyate iti rasaH zama sthAyibhAvakaH saMsAradoSadarzanAdinA vibhAvenAbhivyaktaH AtmAnandarUpaH taM iva vaprakrIDApariNatagajaprekSaNoyaM vaprakrIDA utkhAtakeliH [gajAdibhiH taTArzvabhUmipradezAnAM dantAdibhirutpATanAya tadutthitadhUlerupari kSepAya ca yA krIDA kriyate sA vaprakrIDetyucyateTa tasyAM pariNataH tiryagdantaprahArI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) [tiryagdantaprahArI tu gajaH pariNato mataH iti vizvaH] gajaH karI tadvat prekSaNIyaM darzanIyaM, yathA tAdRzo gajaH svAbhAvikakrIDAyAM nirataH kimapi sAMsArikamanyat na cintayati tathaiva sAttvikadhyAnamagno'sAviti bhAvaH | zrIguruM zriyA zobhayA sahitaH guruH zrIguruH taM, gRNAti dharmam ityarthe 'kR gR Rta urca [uNA0 734]' iti u pratyaye RkArasya urAdeze ca guruzabdaniSpattiH dharmopadezakaM [gururdharmopadezakaH iti haimaH] bhadrabAhuM etannAmakaM zrutakevalI sthaviraM Aryapadopa lakSitaM vidyAguruvaraM munipravaraM dadarza dRSTavAn iti / / gurorAbhimukhyamAha - .. . zikSAkAmaM kRtanatimamuM dhvastakAmaM nirIkSyAcakhyAvevaM gurururugirA vatsa ! mohaM jayaitam / saMyoge'pi prabhavati yataH prANinAmatra duHkhaM, kaNThAzleSapraNayini jane kiM punardUra saMsthe ? / / 3 / / vyAkhyA: - AyAntameva zrIsthUlabhadramuniM dRSTvA viziSTajJAnayogena guruH tadIyaM sarvaM vRttaM jJAtvA taM zikSayan kathayAmAseti kaverAzayaH | ___tamevAha - zikSAkAmaM kathamayaM sAMsAriko moho me yAsyatIti tadupadezaM zikSitumicchantaM kRtanatiM kRtA vihitA natiH zironamanaM yena tAdRzam dhvastakAmaM kAmena smareNa dhvastasvavazamAnIya mArgAt cyAvita iti dhvastakAmaH pUrvaM samprati tu dhvastaH kAmo yeneti dhvastakAmaH taM kAmavAsanA paribhAvinam, pUrvatrArthe tRtIyAtatpuruSasamAsaH rAjadantAdivat pUrvaprayogArhasya paraprayogaH, paratrArthe bahuvrIhiH samAsaH, amuM sthUlabhadraM nirIkSya Alokya evaM vakSyamANaprakAreNa urugirA zreSThavAcA Acakhyau kathayAmAsa / vatsa ! vAtsalyapAtra ? etaM te manasi sthitaM mayA pratyakSatayA dRzyamAnaM mohaM vaicityaM jaya adhaH kuru, yataH kAraNAt atra saMsAre prANinAM manuSyANAM saMyoge paraspara samparke Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) (sati) api duHkhaM parasparapratikUlavedanIyaM prabhavati sampadyate kaNThAzleSapraNayini kaNThasya priyajanazirodharasya AzleSaH AliGganaM tasya praNayaH gADhaM prema asya astIti kaNThAzleSapraNayI tasmin (tAdRze) jane dUrasaMsthe priyajanAd viprakRSTa dezasthite sati kiM punaH kiM vaktavyam, tAdRzAvasthAyAM tu duHkhamavazyambhAvIti / atha sa gurusannikarSAdAtmanaH kRtakRtyatAM darzayati -... dhanyaM manye muniparivRDhAtmAnamenaM kilAdyAnindyaM sadyaH paramasukhadaM yannataM vA padAbjam / pItvA hRdyAM vizadahRdayo dezanAM so'pi sUreH, .. prItaH prItipramukhavacanaM svAgataM vyAjahAra / / 4 / / vyAkhyAH - sUreH-mADharagotrIyasthaviraM zrIsambhUtivijayAbhidhagurorAcAryasya hRdyAM hRdayasya priyAM 'hRdyapadya0 [7-1-11]' iti yaH, 'hRdayasya hRllAsa lekhANye 3-2-94] iti hRdAdezaH, dezanAM dezayati prApayati nirmalaM jJAnamanayA ityarthe "NivettyAsa zranthaghaTTavanderanaH [5-3-111]' iti ana striyAM dezanA upadezavAk tAM potvA sotkaNThaM zrutvA hRdi saMdhArya ca, vizadahRdayaH vizadaM vimalaM hRdayam antaHkaraNaM yasya saH, prItaH tRptaH prIMgza taptikAntyoH ityakarmakAta prINAteH kartari ktaH, prItipramukhavacana prItiH svatRptireva pramukham pradhAnaM yatra tAdRza vacanaM vAkyaM svAgatam suSThu zobhanam Agatam AgamanaM yathA syAt tathA, AG pUrvakAd game rbhAve klIbe ktaH kriyAvizeSaNamidam (evaM) vyAjahAra uvAca / he muniparivuDha! manyante AtmAnaM jAnanti iti munayaH 'manerudetaucAsya vA [uNA0 612] iti maneriH, teSAM parivRDhaH parivRMhati parivarhati vA ityarthe 'kSubdhaviribdha0 [4-4-70]' iti nipAtanAt sAdhuH, prabhuH tat sambodhanam he muniparivRDha ? adya asmin dine enaM pratyakSasthitam AtmAnaM mAm dhanyaM dhanalabdhAraM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) saubhAgya yuktaM manye avagacchAmi kila nizcitam, yat yasmAt anindyaM nindA'naha prazasyam sadyaH paramasukhadaM tatkAlameva paramAnandAdhAyakam vaH yuSmAkaM padAbjam padaM caraNa eva abjam vArisamudbhUtaM kamalam natam vanditam (asti)| Atmano dainyaM prakaTayati - kAmAndho'haM tadiha bahudhA karma mohAdakAeM, jAnAtyanyo na hi jinapate ryad vipAkaM munIza ! / yAvajjainI vacanaracanAM vA na vindanti tAvat, kAmArttA hi prakRtikRpaNAzcetanA'cetaneSu / / 5 / / vyAkhyA: - he munIza ! munInAM tattvabodhazIlAnAM yatInAm IzaH prabhuH tatsambodhanam, kAmAndhaH kAmena viSayAbhilASeNa andhaH dRSTivikalaH kartavyAkartavyadarzanahInaH ahaM sthUlabhadraH, yadvipAkaM yasya karmaNaH vipAkaM pariNAmaM jinapateH jinAnAm indriyavijayazIlAnAM patiH pradhAnaM tasmAt anyaH bhinnaH janaH na jAnAti vetti, tat karma tAdRzaM kRtyaM mohAt manaso vaikRtAt bahudhA bahubhiH prakAraiH akArSam kRtavAn asmi / viSaye'tra pakSAntaramupanyasyan samarthayati vA athavA kAmArtAH viSayAbhilASeNa atipIDitA janAH yAvat yat kAlaparyantaM jainIm jinasya bhagavato'rhataH iyaM jainI tAM vacanaracanAM upadezavAk pravRtti na vindanti gurumukhAt na labhante tAvat cetanAcetaneSu cetayante svajJAnAnurUpaM ceSTante iti cetanAH jaGgamAH, acetanAzca tadbhinnA jaDAH teSu madhye prakRtikRpaNAH prakRtyA svabhAvata eva kRpaNAH dInAH bhavanti iti nAyaM madIya eva doSaH jinopadezazravaNa hInAH sarvaM eva mAdRzA evaM kartavyAkartavyajJAnazUnyAH santo bahuvidhAni ajJAta-vipAkAni karmANyAcarantyeva / tathA ca guruNA tathA jinopadezadAnena kRtArthanIyo'smi yathA punaredhaM vikarmAsakto na bhaveyamityAkUtam / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) guruM stuvan prArthayate - jAne yuSmAn jinapatisamAn jJAnadAnapravINAn, rINo'muSmAdanaNubhavato bhAvavidveSijetRn / yAce tasmAccaraNazaraNaM vaH zaraNyA ! raNaghnaM, yAJcA moghA varamadhiguNe nA''dhame labdhakAmA / / 6 / / vyAkhyA - amuSmAt viprakRSTAt parasmAditi yAvat bhavataH saMsArAt lokAd vA anaNu atyantaM rINaH rIc sravaNe, ityasmAt ktaH sUyatyAditvAt tasya naH srutaH cyuta ityarthaH ahaM yuSmAn bhavataH jinapatisamAn jinAnAM patiH jinapatiH tena samAn sadRzAn jJAnadAnapravINAn jJAnasya samyaktvasya dAne vitaraNe upadeze pravINAn nipuNAn, bhAvavidveSijetRRn bhAvaH arhatsu zraddhArUpe'bhiprAyaH tasya vidveSiNaH viruddhA rAgAdayaH teSAM jetRn jayazIlAn jAne avagacchAmi, tasmAt pUrvoktaparicayAt kAraNAt he zaraNyAH ? zaraNe rakSaNe sAdhavaH zaraNAya hitAH iti vA zaraNyA ! zaraNaM gRharakSitroH iti vizvaH, raNaghnaM saMsAroraNa iva tasya nAzakam vaH yuSmAkaM caraNazaraNam caraNayoH pAdayoH zaraNam AzrayaM yAce prArthaye; prArthanAyA aucityaM samarthayatiadhiguNe svAdhikaguNavati puMsi yAcyA prArthanA moghA niSphalA varam ISatpriyam, adhame svato hIne puMsi yA labdhakAmA prAptasamIhitaphalApi na (varam) ISatpriyamapi na bhavati / / athAsya dIkSAlAbhaM gurvAdezAd vihAraM cAha - kRtvA locaM zirasi sahasA paJcabhirmuSTibhiH svairlAtvA dIkSAM guruvacanataH saiSa zikSAmavetya / / gurvAdezAdatha nijapurImAgamattAM yati ryA, bAhyodyAnasthitaharazivazcandrikAdhauta hA / / 7 / / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - .. sa. pUrvaprakAntaH eSaH zrIsthUlabhadrAbhidho munivaraH guruvacanataH guroH sthavirazrIsambhUtivijayasya vacanataH vAkyAt gurUpadezAdityarthaH; svaiH svakIyaiH paJcabhiH paJca saMkhyAkaiH muSTibhiH zirasi zirasthitakeza viSaye locaM luJcanaM dIkSApUrvakAlavidheyaM kRtvA sampAdya, dIkSAM cAritraM vratasaMgrahaM 'dIkSAtu vratasaMgrahaH iti haimaH' lAtvA AdAya zikSAm kartavyajJAnaM avetya adhigatya, atha tadanantaraM yatiH yatate mokSAya, gacchatyuparamati sarvasaGgebhya iti vA yatiH mumukSuH saMyamI vA saH, pUrvatra pakSe yateH (yata dhAtoH) 'pada paTha0 [uNA0 607' iti iH, paratra pakSe yamaH bAhulakAt kartari nAmni ktiH, gurvAdezAt gurorAjJayA (cAturmAsyAm) tAM pUrvajJAtAM nijapurIm svanagarI pATalIputrAbhidhAM Agamat punarAvRttaH, yA purI bAhyodyAnasthitaharazirazcandrikA-dhautahA bAhyodyAne purAd bahiH sthite upavane, sthitAni harazirazcandrikAvat zivalalATasthitazazi qaumudIvat dhautAni ujjvalAni hANi dhanikagRhANiharaMti manAMsi janAnAm iti vigrahe 'zikyA syATya [uNA0 364]' iti ye nipAtanam, 'havRMtu dhaninAM gRham iti haimaH' yasyAM tAdRzI (asti) / / . atha zrIsthUlabhadrapravrajyAnantaraM kozAvRttAntaM saMkSepeNAha - kozA zasyaprakRtiratha sA svapriyaM cA'nuyAntI, dadhyAvevaM vividhavacanairambayA saMniSiddhA / tiSThet kA hA ! svagRha iha hi proSite prANanAthe ? na syAdanyo'pyahamiva jano yaH parAdhInavRttiH / / 8 / / vyAkhyA - .' atha zrIsthUlabhadrapravrajyAnantaram, zasyaprakRtiH zasyA prazaMsanIyA prakRtiH svabhAvamaryAdA yasyAH tAdRzI kozA etannAmnA prasiddhA puSpapurIvAranArI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) 10 AsIt, sA svapriyam svasnehAspadam zrIsthUlabhadram anuyAntI pazcAd gantuM prayasyantI ambayA mAtrA vividhavacanaiH bahuvidhadoSadarzanavezyAjananItivirodhapradarzanAdiparai vacobhiH saMniSiddhA nivAritA evaM vakSyamANaprakAreNa dadhyau anuzuzoca-prANanAthe ? priyatame ! proSite pravAsaM gate sati iha saMsAre svagRhe svIye AgAre kA nArI tiSThet sthitiM vidadhyAt, yaH anyaH madatiriktaH api janaH lokaH aham iva mat sadRzaH parAdhInavRttiH parasya mAtrAde gurujanasya adhInA AyattA vRttiH AcAraH yasya tAdRzaH nasyAt na bhavet / svatantrastu naivaM kuryAditi bhAvaH / / samprati punarAgacchantaM zrIsthUlabhadramunivaraM vilokya tad vyavahAramAhaprAptaM dvAri priyatamamatho vIkSya soce pramodAdevottuGga bhaja nijagRhasyainamagrayaM gavAkSam / snigdhacchAyaM ghanamiva janAnandanaM yatra saMsthaM, seviSyante nayanasubhagaM khe bhavantaM balAkAH / / 9 / / .. vyAkhyA - atho bahukAlapravAsAnantaraM dvAri gRhAMgrapradeze prAptaM samAgataM priyatamaM atizayapriyaM (zrI sthUlabhadra) vIkSya vizeSeNAvalokya pramodAt harSAt sA kozAbhidhA vezyA Uce vakSyamANa prakAreNAvadat - he deva ! anekavidhakrIDAkArin ? nijagRhasya svAvAsabhUtasyAsya mama prAsAdasya uttuGgaM uccairunnataM agryaM agrataH sthitaM enam aGgulyA nirdezyamAnaM gavAkSam vAtAyanasthAnaM citrazAlAkhyaM bhaja nirvizaH yatra gavAkSe saMsthaM samyak vartamAnaM (sthitaM) snigdhacchAyaM snihyate sma iti snigdhA spRhaNIyA chAyA kAntiH yasya tAdRzaM janAnandanaM janAn sarvalokAn Anandayati sukhayatIti taM, nayanasubhagaM nayanayoH netrayoH kRte subhagaM priyam bhavantaM tvAM ghanamiva Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) meghabuddhye va (meghasyApi proktavizeSaNa traya viziSTatvAt) rave AkAze (sthitAH iti zeSaH) balAkA bakAGganA seviSyante saspRhamAlokayiSyanti / balAkAH meghaM dRSTvA khe uDDIyamAnA garbhaM dadhata iti meghastat priyaH iti meghasadRzaM bhavantaM dRSTvA tad buddhayaiva bhavantamapi seviSyanta iti taatprym|| tava virahe'pyahaM kathaM jIvantI tiSThAmItyAha - adya zvo vA sakhi ! tava varaH sthUlabhadraH sametA, svasthaM tasmAt kuru nijamano muJca mugdhe ! viSAdam / dadhe prANAnahamiti sakhIbhASitairnAtha ! vA''zA, sadyaH pAti praNayihRdayaM viprayoge ruNaddhi / / 10 / / vyAkhyA - he sakhi ! samAnasukhaduHkhe ! tava bhavatyA varaH priyaH sthUlabhadraH adya asminneva divase zvaH agrime'vyavahitadine vA sametA samAgantA tasmAt (tAvat) [ataH tad viyogaduHsthaMDha nija manaH cetaH svasthaM svasmin svIyaprakRtI tiSThati iti svastham - avyAkulaM kuru vidhehi, he mugdhe ! saralahRdaye viSAdam khedaM muJca parityaja iti pUrvoktarUpaiH sakhIbhASitaiH samAnavayaskahitecchujanavacanaiH he nAtha ! svAmin ahaM tava priyA prANAn jIvitam dadhe dhRtavatI / pakSAntarotthApanapUrvakaM prANadhAraNaM samarthayati - vA athavA AzA punaH saGgamasambhAvanA viprayoge priyajanavicchede sadyaH poti vicchedasamakAlameva patanazIlaM praNayihRdayaM praNayinaH priyajanaviprayuktasya snigdhajanasya hRdayaM jIvanacihnabhUtamantaHkaraNaM ruNaddhi patanAnnivArayati / atha svAbhiprAyAnusAraM kozAvezyA zrIrathUlabhadramunivaraM bhogeSu prerayati - Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 zIladUtam (sthulabhadra caritram) svAminnaGgIkuru paricitaM svAdhikAraM punastaM, bhogAn bhukSva priya ! saha mayA sAdhuveSaM vihAya / dolAkeliM kila kalayata: kautukAt kAnanAntaH, sampatsyante nabhasi bhavato rAjahaMsA: sahAyA: / / 11 / / vyAkhyA - __ he svAmin ! svam asti asyetyarthe 'svAminnIze [7-2-49]' iti nipAtanAt sAdhuH, nAtha ! paricitaM pUrvapuruSAnukramAdAgatatvena vijJAtapUrvam taM prasiddha svAdhikAra mantritvaniyogaM punaH bhUyaH aGgIkuru svIkuru he priya! prINAtIti priyaH, prIdhAtoH 'nAmyupAntyaprIkRgRjJaH kaH [5-4-54] iti ke sAdhuH tat sambodhanam manojJa, sAdhuveSaM yatisvarUpaM vihAya parityajya mayA tava priyayA saha sAkaM bhogAn bhujyante iti bhogAH, bhujeH karmaNi ghaJ, srakcandanAdiviSayAH tAn bhukSva upayujyasva, kautukAt utkaNThAtaH kAnanAntaH upavanamadhye dolAkeliM dolAyAM prekholAyAm (upavizya) keliH krIDA dolAkeliH tAM kalayataH vidadhataH bhavataH tava nabhasi gagane zrAvaNamAse ca (zrAvaNe dolAkeleratiprasiddheH) rAjahaMsAH haMsAnAM rAjAno rAjahaMsAH, SaSThI samAse 'rAjadantAdiSu [3-1-149] iti pUrvanipAtArhasya paraprayogAt rAjahaMsAH iti, 'rAjahaMsAstvamI caJcucaraNairatilohitaiH' iti zrIhaimAbhidhAnacintAmaNikozavacanAt atilohitaizcaJcu caraNairlakSitA haMsajAtIyAH pakSiNo rAjahaMsA ityucyante, te sahAyAH saha ayaMte gacchantIti sahAyA anugAminaH sevakA vA / 'sahAyo'bhicaro'nozca, jIvo-gAmI-cara-plavAH | sevako'tha sevA bhaktiH, paricaryA prasAdanA / / ' [iti zrIhaimAbhidhAnacintAmaNikoze mayaMkANDe 3, zlo0 496] sampatsyante bhaviSyanti / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) punarapi bahujanasnehaprakaTanena sAdhuveSatyAgAya yatate - pazya svAmin ! nijaparijanaM tvadviyogArtidInaM, hInaM sthAne jalavirahite mInavatpInaduHkham / tvatsaMyoge muditamanaso vIkSitA yasya zasyA, snehavyaktizciravirahajaM muJcato bASpamuSNam / / 12 / / vyAkhyA - __ he svAmin ! nAtha ! tvadviyogArtidInaM tava viyogaH virahaH tvadviyogaH tasmin sati yA ArtiH pIDA tayA dInam duHkhitam hInaM parityaktaM nijaparijanam svAnucaravargam jalavirahite pAnIyazUnye sthAne pradeze mInavat matsyatulyaM pInaduHkham pInam pRthulaM duHkhaM kaSTaM yasya tAdRzam pazya avalokaya, tvatsaMyoge punastvayA saha melane sati muditamanasaH pralannacetasaH yasya parijanasya niravirahajaM bahukAlaviyogasambhavam uSNaM duHkhodrekAt taptam bASpam antarUSmANaM cakSurjalaM ca muJcataH tyajataH zasyA prazaMsanIyA snehavyaktiH snihyatyaneneti snehaH prema, tasya vyaktiH prAkaTyaM vIkSitA avalokitA / tathA cAyamavazyaM tvayA'pi snigdhadRSTyA'valokanIyaH parijana iti bhAvaH / yati bhAvatyAge'kIrtisambhAvanAM nirasyati - ' mA jAnISva tvamiti matiman ! saMyamaM muJcato me, nAzaM yAsyatyavanividitA kIrtivisphUtireSA / siddhiM yAtA punarapi yathA sindhupUraH pradAnaiH, kSINaH kSINaH parilaghu payaH srotasAM copayujya / / 13 / / * vyAkhyA - he matiman ! matiH mananazaktiH asti asyeti matiman tat sambodhanam, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) - 14 / tvaM sthUlabhadraH saMyamaM viSayAbhilASanigrahaM muJcataH parityajataH me mama avanividitA bhRtalaprasiddhA eSA sarvataH zrUyamANA kIrtivisphUrtiH kIrtyate janaiH punaH punarAkhyAyate iti kIrtiH zubhakarmAnuSThAnajaM yazaH, tasyA visphuraNaM visphUrtiH sarvato vyAptiH nAzam bhraMzaM yAsyati gamiSyati iti mA na jAnISva avehi, (yataH) pradAnaiH prakRSTairbahuvittavitaraNaiH (sA kIrtivisphUrti) punarapi bhUyo'pi siddhiM sampattiM yAtA prApsyati, yathA yena prakAreNa sindhupUraH samudrapravAhaH (pradAnaiH meghAdibhyo jaladAnaiH) kSINaH kSINaH vAraMvAraM hAni gato'pi srotasAM nadIpravAhANaM parilaghu atitamAM gaurava (bhAra) hInaM payaH pAnIyam upayujyaM svapUraNAya viniyujya (punarapi siddhiM pUrvAvasthAsampattiM yAti) yati bhAvakIrtinAze'pi dAtRbhAvakI vardhiSyase iti bhAvaH / uktamevArthaM punarapi draDhayati, dAnasyApi mokSasAdhanatvakathanena jagmurmuktiM kati na bharatAdyAH sanA''rAdhya dAnaM ? bhuJjana bhogAn subhaga ? bhava tad dAnadharmodyatastvam / kIrtyA mUrtIstvamapi sitayana svaH zriyAM siddhimatA, diGnAgAnAM pathi pariharan sthUlahastAvalepAn / / 14 / / vyAkhyA - ___ dAnaM vittavitaraNaM sanA sarvadA ArAdhya anuSThAya bharatAdyAH bharataH AditIrthaGkara zrIRSabhadevabhagavataH sAMsArika sutaH (ArSabhi bharataH iti haimaH) rAjavizeSaH AdyaH prathamo yeSAM te, kati asaGkhyAtAH muktiM mokSaM na jagmuH, kAkvA bahavo dAnadharmeNApi muktiM gatA eveti bhAvaH / tat tasmAt he subhaga ! cakSuSya-sundaramUrte ! (cakSuSyaH subhagaH' iti haimaH) bhogAn bhujyante iti bhogAH karmaNi bhuje ghan, srakcandanavanitAdayaH, tAn bhuJjan upayuJjAnaH tvam sthUlabhadraH, dAnadharmodyataH dAnaM vittAdivitaraNameva dharmaH sukRtam tasmin udyataH tatparaH bhava edhi, (tena) tvamapi bhavAnapi (bharatAdivat) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) pathi mokSamArge (gacchan) diGnAgAnAM dikSu sthitAH nAgAH hastinaH diGnAgAH diggajAH te ca / "airAvataH puNDarIko vAmanaH kumudo'JjanaH | puSpadantaH sArvabhauma:, supratIkazca diggajAH / / ' ityabhidhAnacintAmaNAvuktam / teSAM mUrtIH zarIrANi kIrtyA dAnadharmaprabhavayazasA sitayan ujjvalayan, svazriyAM svargazobhAbhUtAnAM kAminInAm sthUlahastAvalepAn sthUlAn sthUlabuddhibhi rapyupalakSyAn hastayoH apalepAn kSepaNAdiprayoganaipuNya janitagarvAn pariharan viphalayan siddhiM muktiprAptim etA gantA / svargasukhamapi avigaNayya nirvANapadaM yAsyasIti bhAvaH | samprati kartavyaM darzayati - svAmin ! siMhAsanamanupamaM tvaM prasadyAzrayedaM, nAnAratnadhutitatikRtasphAracitraM pavitram / yena snigdhaM vapurupacitAM kAntimApatsyate te, barheNeva sphuritarucinA gopaveSasya viSNoH / / 15 / / vyAkhyA - * 'he svAmin ! mama sarvasvAdhipate ? tvam prasadya prasAdamUrIkRtya, nAnAratnadyutitatikRtasphAracitram nAnAratnAnAM bahuvidhamaNInAM dyutitatibhiH kAntisamUhaiH kRtaM vihitaM sphAram atyantaM citram kalmASaM, pavitraM zuddham anupamam nAsti upabhA sAdRzyaM yasya tAdRzam, idaM pratyakSa nirdizyamAnam siMhAsanam siMhopalakSitamAsanam svarNanirmitaM nRpayogyamAsanam Azraya juSasva yena Asanena snigdham snihyate sma iti sakalajanapremAspadIbhUtam, te tava vapuH zarIram gopaveSasya gopAlazarIradhAriNaH viSNoH zrIkRSNasya (vapuH) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritrama) sphuritarucinA vikAsikAntinA barheNa mayUrapicchena iva yathA upacitAM samRddhAm kAntim kamanIyatAm Apatsyate prApsyati / yathA barhanimittena citreNApIDena zrIkRSNasya zobhAsIt tathaiva bahuratnacitrite'smin siMhAsane samAsInasya tavApi syAditi bhAvaH / etAvatA'pyasnihyantaM bhUyo'pi abhimukhI karoti - . manye jajJe kulizakaThinaM tAvakInaM hRdeta - dyasmAdasmAnapi nahi dRzA snigdhayA pazyasi tvam / .. pazyeyaM tvAM vadati sarasaM sArikA deva ! mA mA, kiJcit pazcAd vraja laghugatirbhUya evottareNa / / 16 / / vyAkhyA - - tAvakInam tava idam yuSmad zabdAdidamarthe zeSe vAyuSmadasmado0 [63-67] itInaJi tavakAdeze Adi svaravRddhau ca tAvakInamiti, etat anubhUyamAnaM hRt antaH karaNam kulizakaThinam kulizavat vajravat kaThinaM kaThoraM jajJe jAtam (iti) manye utprekSe, yasmAt hetoH tvam asmAn pUrvaM tava prANapriyatayA vikhyAtAn tava priyadArAn api kimutAnyaM parijanamityapinA vyajyate, snigdhayA snehArdrayA dRzA dRSTyA nahi nainaM pazyasi avalokayasi / he deva ! sarvavidhakrIDAbhijJa ! dyutiman ! iti vA, pazya avalokaya iyaM pratyakSadRzyamAnA sArikA zukavadhUH 'kiJcit pazcAt svalpakAlAnantarameva laghugatiH tvaritagamanaH san bhUyaH punaH uttareNa eva uttarAM dizamAzritya mA mA naiva naiva vraja gaccha' (iti) sarasaM sasnehaM vadati kathayati / asmAkaM tvayi snehasya kA kathA, madIyeyaM sArikA'pi tvayyevaM snihyatIti tvayA'pi sarvo'yaM parijanaH snigdhayA dRzA'vazyamavalokanIya iti bhAvaH / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 / zIladUtam (sthulabhadra caritram) AstAM cetanasnehakathA'cetanasyApi saiva sthitirityAha - AlApaistvAM mRgaya muditaH komalaiH kokilAyAH, krIDArAmo bhavadupacitaH svAgataM pRcchatIva / no nIco'pi prayaNanibhRte bhAgyalabhye cirAdvA, prApte mitre bhavati vimukhaH kiM punarya stathoccaiH ? / / 17 / / vyAkhyA - 'muditaH bahukAlAnantaraM bhavadAgamanaM dRSTvA jAtaharSaH, bhavadupacitaH bhavatA tvayA upacitaH vRddhiM nItaH krIDA rAmaH krIDArthaM nirmita ArAmaH upavanam komalaiH mRdulaiH kokilAyAH pikyA AlApaiH sasvaravacanaiH tvAM bhavantaM svAgatam sukhapUrvakamAgamanam (abhUnnaveti ?) AG pUrvakAd game rbhAve klIve ktaH, pRcchati jJAtumicchati iva ityutprekSA / tAM samarthayati - vA athavA bhAgyalamye bhAgyena daivAnukUlyena labhye prAptavye praNayanibhRte gADhapremNA nizcale mitre suhRdi hitakArake cirAt bahukAlAnantaraM prApte Agate sati, nIcaH prakRtyA svarUpeNa vA hInaH api (janaH) vimukhaH satkAraparAGmukho na bhavati yaH (krIDA rAmaH) tathA tena vijJAtena prakAreNa uccaiH unnataH (saH) kim punaH vimukho bhavatIti kathaM sambhAvyata iti bhAvaH | etAvatApya snihyantaM mAtRbhaktyA bandhumAha - dane mAsAnnava kila mayA madhyamadhye sudhIman ?,. vRddhiM nItaH sarasamadhurAhArayogAd bhavAn vA / gehastho'pi priya ! guruguNAM mAtaraM mAnayanAM, sadbhAvArdraH phalati na cireNopakAro mahatsu / / 18 / / vyAkhyA - he sudhIman ? dhIrasti asyeti dhImAn zobhanaH dhImAn sudhImAn Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 18 zIladUtam (sthulabhadra caritram) tadAmantram, bhavAn sthUlabhadraH yayA mAtrA nava mAsAn mAsanavakam abhivyApya 'kAlAdhvano Aptau [2-2-42]' iti dvitIyA vibhaktiH madhyamadhye madhyasya zarIramadhyabhAgasya udarasya madhye antaH daghne dhRtaH vA kiJca sarasamadhurAhArayogAt rasena AsvAdena, atha ca AhArapariNAmajanyena dhAtuvizeSeNa saha vartata iti sarasaH sa cAsau madhurazcAhAraH bhojanaM tasya yogAt upayogAt vRddhiM zarIrasamRddhiM nItaH prApitaH, he priya ! premAspadabhUta ! gehasthaH gRhe tiSThan enAM pUrvoddiSTAM guruguNAm guroH jJAna pradasya guNAH yasyAM tAm mAtaram jananIm mAnayasva satkuruSva, sadbhAvArdraH sadbhAvena niSkapaTAzayena ArdraH sasnehaH upakAraH mahatsu zreSThajaneSu na cireNa zIghram phalati pratyupakArarUpeNa pariNamate / iha sthitena tvayA'sya gRhasya zobhAvRddhiH syAditi prarocayati tvayyAyAte dharaNiramaNIsArazrRGgArarUpe, . prAsAdo'yaM priya ! nijarucA jeSyati svargalokam / viSvakzuddhasphaTikaracitastvindranIlAgrabhAgo, madhye zyAmaH stana iva bhuvaH zeSavistArapANDuH / / 19 / / vyAkhyA - he priya ! prItidAyaka ! dharaNiramaNIsArazrRGgArarUpe dharati lokAn iti dharaNiH 'RdRsR0 [uNA0 451] ityaNiH, pRthvI, saiva ramaNI, ramayati patim iti NyantAdanaTi ramaNI strI, tasyAH sArazrRGgArarUpe uttamAlaGkAratulye tvayi bhavati AyAte svasmin prApte sati viSvak sarvataH zuddhasphaTikena vimalasphaTikopalena racitaH nirmitaH, indranIlAgrabhAgaH indranIlamaNinirmitaH agrabhAgaH zikharabhAgo yasya saH, madhye zyAmaH kRSNavarNaH zeSavistArapANDu zeSe madhyAtirikte vistAre pariNAhe pANDuH gauravarNaH bhuvaH pRthivyAH stanaH kuca iva (pratIyamAnaH) ayam pratyakSabhUtaH prAsAdaH prasIdanti janamanAMsi asmin ityarthe ghaJi upasargasya dIrgha prAsAdaH aTTaH bhUpagRhAkAraM gRham, tu Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 / zIladUtam (sthulabhadra caritram) iti anya vyavacchedArthaH sa evetyarthaH sa evetyarthaH nijarucA svazobhayA svargalokaM divaM jeSyati abhibhaviSyati / gRhasamIpasthaM vizeSaM darzayantI prarocayati - krIDAzaile kalaya vipule nirjharAlI kilatAM, yatrAvAbhyAM zramahatikRte krIDitaM nAtha ! pUrvam / yAmAlokyAkalayati kalaM citramatratyaloko, bhakticchedairiva viracitAM bhUtimaGge gajasya / / 20 / / vyAkhyA - - he nAtha ! svAmin !, yatra krIDAzaile AvAbhyAM mayA tvayA ca zramahatikRte zramasya ratikrIDAjAtazaithilyasya hateH nAzasya kRte hetoH pUrvaM tvat pravrajanAt prAksamaye krIDitam vinodaH kRtaH (tatra) vipule vistRte krIDAzaile krIDArthameva nirmite kRtrima parvate etAM pratyakSadRzyamAnAM nirjharAlIm kRtrima jalaprapAtatatim kalaya avalokaya kila nizcayena, atratyaloka ihasthajanasamUhaH yAm nirjharAlIm gajasya kariNaH aGge zarIre bhakticchaideH bhaktInAM racanA rekhANAM ('bhaktiniSevaNe bhAge racanAyAm iti zabdArNavaH) chedaiH vibhAgaiH viracitAm nirmitAm bhUtiM zrRGgAram ('bhUtirmAtaGgazrRGgAre jAtau bhasmani sampadi iti vizvaH) iva Alokya dRSTvA citraM Azcaryam Akalayati prApnoti / atha dhanenApi pralobhayati - ... mA muJcedaM dhanamanidhanaM nAtha ! sampUritAzaM, sarvaM cainaM nijaparijanaM tvayyatisnehayuktam / nItijJo'pi prathitamahiman ! vetsi naitatkathaM yat ? . - riktaH sarvo bhavati hi laghuH pUrNatA gauravAya / / 21 / / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - __ he nAtha ! svAmin ! anidhanam nAsti nidhanaM vinAzaH samApti rvA yasya tAdRzaM kiyatA'pi vyayena na kSayaNIyam, sampUritAzam sampUritAH samyak sampAditAH AzAH abhilASAH yena tAdRzam idaM pratyakSavarti dhanaM vittam, tvayi bhavati atisnehayuktam atizayitena snehena premNA yuktam, sarvam akhilam enam pUrvamapicarcitam pratyakSato'bhito dRzyamAnam nijaparijanaM svasevakaparivAram ca mA muJca na parityaja / uktamarthaM samarthayitumAha - he prathitamahiman ! prathito vikhyAto mahimA mAhAtmyaM yasya saH tadAmantraNam, nItijJaH sarvavidhalokanayAbhijJaH (san) api etat agre kathyamAnam kathaM kuto hetoH na vetsi na jAnAsi yat, riktaH dhanAdirahitaH sarvaH janaH laghuH janairanAyAsenottolyaH anAdaraNIya iti yAvat bhavati jAyate, hi yataH pUrNatA vittAdibhAvatvaM gauravAya anuttolyatAyai anabhibhavAya vA (bhavati) tathA ca dhanahInasya kasyApi gauravaM na bhavatIti gaurava rakSaNAya dhanatyAgo nocita iti vizakalitAbhiprAyaH / / na kevalaM gRhe vAsa evAvazyako'pi tu mantritvAdhikAra svIkAro'pi pitrya ityAha - vyApAra mA parihara vara ! tvaM nRpazrIzamaM taM, prApya klezopamamimamaho ! saMyamaM mantriputra ! / muJceccintAmaNimiha hi kaH kAcamAdAya yasmin ? sAraGgAste jalalavamucaH sUcayiSyanti mArgam / / 22 / / vyAkhyA - he vara ! sarve varaNIya ! zreSTha ! mantriputra ! mantriNaH nandarAjasacivasya zakaTAlasya putraH sutaH tadAmantraNam, tvam bhavAn imam pratyakSavarttamAnam klezopamam klizyate dUyate asmin iti klezaH kAyamanaH khedaH tena Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 zIladUtam (sthulabhadra caritram) sahopamA sAdRzyaM yasya tAdRzam saMyamam indriyanigrahaM prApya svIkRtya nRpazrIsama rAjalakSmIsadRzaM taM pUrvaprAptaM vyApAra mantriniyogaM mA naiva parihara tyaja, yasmin vyApAre svIkRte jalalavamucaH toyabindusecakAH sAraGgA sAraM salIlaM gacchantIti sAropapadAd game rDaH mAgamazca, saranti ityarthe vA 'sRvRndRbhyo Nit [uNA0 99]' iti NidaGgaH gajAH (sAraGga zcAtake bhRne kuraGge ca mataGgaje iti vizvaH) te tava mArgaM gatAgatapathaM sUcayiSyanti AvedayiSyanti, hi yasmAt iha saMsAre kAcam sIsakam AdAya svIkRtya cintAmaNim ratnavizeSaM cintitavastumAtra-sakalavastupradAyakam kaH janaH muJcet tyajet / svargArtha tapasyataste tato'pyadhikaM sukhamihaiva sulabhamityAha - tIvra yattvaM tapasi sutapo devalokAzayeha, strIsambhogAdaparamarire ! nAsti tatrApi saukhyam / gehasthastadracaya suciraM svargasaukhyAdhikAni, sotkaNThAni priyasahacarIsaMbhramAliGgitAni / / 23 / / vyAkhyA - tvaM bhavAn devalokAzayA devalokasya svargasya AzA prAptIcchA tayA iha saMsAre yat tIvra kaThinaM sutapaH uttamaM tapaH tapasi Acarasi, arire ! Azcaryam (Azcaryadyotakasya laukikasyaivamAkArasya zabdasyAnukaraNametat) tatrApi devaloke'pi strIsambhogAd striyA strIbhi ; saha vilAsAd aparam nAsti param utkRSTaM yasmAt tat atizayitam saukhyam sukhameva saukhyam bheSajAditvAd ghyaNa, nAsti na vidyate, tat tasmAt gehasthaH gRha eva tiSThan svargasaukhyAdhikAni svargasya devalokasya saukhyebhyaH sukhabhogebhyo'pi adhikAni utkRSTAni, sotkaNThAni utkaNThayA autsukyena sahitAni priyasahacarIsambhramAliGgatAni priyANAM vallabhAnAM sahacarINAM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) . 22 sahatiSThantInAM strINAM sambhrameNa kAmapIDAjanyatvarayA AliGgatAni . svayaMgrahAzleSAn racaya vidhehi / nanu laukikaM saukhyamalpakAlikamiti cedatrAha - nItvA nItyA katipayadinaM yauvanaM gehavAse, bhuktvA bhogAnavanivalaye nAtha ! tatvA svakIrtim / vArddhakye'tha priya ! nijajanaiH sAzrudRgbhivratAya, . pratyudyAtaH kathamapi bhavAn gantumAzu vyavasyet / / 24 / / vyAkhyA - ___ he nAtha ! svAmin ! nItyA nayena katipayadinam katipayAni parigaNitAni dinAni divasAH yasmin tAdRzaM yauvanaM tAruNyaM gehavAse gRhasthitau nItvA ativAhya, bhogAn srakcandanavanitAdyupayogAn bhuktvA anubhUya, avanivalaye bhUmitale svakIrtim svIyaM yazaH tatvA vistArya; atha tadanantaram he priya! vallabha ! vArddhakye vRddhasya bhAvaH vArddhakam corAditvAdakaJ, tadeva vArddhakyam tasmin sthAvire bhAve sampanne sati sAzrudRgbhiH azrubhirnetrajalaiH sahitA dRzo netrANi yeSAM tAdRzaiH nijajanaiH svIyabandhubhiH pratyudyAtaH kRtAnugamanaH bhavAn tvam vratAya saMyamAya Azu zIghraM gantum vrajitum kathamapi kenApi prakAreNa (na tu sukhena) vyavasyet udyuJjIta / punarapi bAndhavatyAgasyAnaucityapradarzanadvArA gRhatyAgAnaucityaM prakaTayati - . tAte yAte tridazabhavanaM yuSmadAzAnibaddhA, ye jIvanti priya ! pariharaMstAnna kiM lajjase tvam ? / AyAbhAvAt tvayi sati gate bAndhavAste'stavittA:, . sampatsyante katipayadinasthAyihaMsA dazArNAH / / 25 / / . Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - . - he priya ! premAspadabhUta ! tAte pitari zakaTAle tridazabhavanam tisro dazAH (bAlya-kaumAra-yauvanAni) vayo'vasthA yeSAM te tridazAH triMzadvarSA manuSyayuvAnaH, tAdRzA iva sadA ye vidyante te, devAH teSAM bhavanam gRhaM svargamityarthaH, yAte gate (sati) ye bAndhavAH yuSmadAzAnibaddhAH tava bhavataH AzayA AzrayecchayA nibaddhAH kRta jIvanabandhanAH (santaH) jIvanti prANAn dhArayanti, tAn bAndhavAn pariharan parityajan tvaM bhavAn sthUlabhadraH na lajjase na trapase kim iti prazne, avazyameva lajjase ityarthaH tvayi bhavati gate pravrajite sati astavittAH kSINadhanAH, dazArNAH dazAnAm dazasaGkhyayA'numitAnAmuttamarNAnAm RNaM deyadravyamasti yeSAM tAdRzAH santaH te bAndhavAH katipayasthAyihaMsAH katipayadinaM parigaNitavAsarAn yAvat sthAyinaH sthitizIlA haMsAH prANA yeSAM tAdRzA AsannamRtyava ityarthaH, sampatsyante bhaviSyanti / atha dRSTAntapradarzanena vratatyAgapUrvakaM bhogAsaktau prerayati - bhuGge bhogAn kimiha nabhavAn nandiSeNo'pi tasthau ? vezyA''vAse ciraviracitaM projjhya cAritramuccaiH / muhyet ko no zuci sulalitaM vIkSya vA vAranAbH, sabhrUbhaGgaM mukhamiva payo vetravatyA zcalomi ? / / 26 / / vyAkhyA - bhavAn bhAtItyarthe bhA dhAtoH DavatunA pratyayena niSpanno bhavacchabdaH yuSmadarthe prayuktaH, iha saMsAre madIyA''vAse vA bhogAn bhujyante iti bhogAH 'bhujeH karmaNi ghaJ' srakcandanavanitAdayo viSayAH tAn kiM kuto hetoH na bhuGkte upabhuGkte ? nanu gRhIta cAritrasya mama kathaM bhogopabhogaucityamityAGkAyAM dRSTAntena tadaucityaM sAdhayatinandiSeNaH api Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) ... 24 ityAdinA / nandiSeNa rAjagRhanagaryA rAjJaH zreNikasya putraH api ciraviracitam anekajanmArjitam uccaiH uttamam cAritram caryate anuSThIyate iti caritram, carateH 'lUghUsUkhanicarasahArte [5-2-87] iti itraH, caritrameva cAritram prajJAditvAt aN, -zIlam, projjhya parityajya vezyA''vAse vezyAyAH gaNikAyA AvAse gRhe (tayA saha ramaNArtham) na tasthau sthitaH kim ? iti kAku prazne, api tu sthita eveti bhAvaH / arthAntaranyAsAlaGkAreNaitat samarthayati - vA athavA vetravatyA etannAmakanadyAH calormi calAH caJcalA UrmayaH taraGgA yatra tathAbhUtam zuci svaccham pavitraM vA sulalitaM bahusundaram payaH jalam iva yathA, vAranAryAH bezyAyAH sabhrUbhaGgam bhrU bhaGgaH kaTAkSavikSepaiH sahitam mukham vadanaM vIkSya avalokya kaH janaH na muhyet ceto vaikRtaM prApnuyAt iti kAku praznena sarva eva janaH tAdRzaM gaNikAmukhaM vIkSya muhye deveti vyajyate / athoddIpanavibhAvaM bhogayogyasthAnAdi varNayati - krIDAzailo vara ! gururayaM rAjate te purastAccakre keliH kila saha mayA yatra citrA tvayA prAk / snigdhacchAyai vimalasalilaiH satphalairyo janAnA muddAmAni prathayati zilAvezmabhiryauvanAni / / 27 / / vyAkhyA - he vara ! priyate priyatvena svIkriyate iti varaH tadAmantraNam, guruH vizAlaH ayaM agre dRzyamAnaH krIDAzailaH krIDArthaM nirmitaH kRtrima parvataH te bhavataH purastAt samakSaM rAjate zobhate / asya pUrvopabhuktatvena paricayaM dadAti - yatra parvate prAk yatibhAvasvIkArAt pUrvaM arthAt zrIsambhUtivijayagurupArzve dIkSA grahaNa pUrvamityarthaH tvayA sthUlabhadreNa mayA - kozayA priyayAsaha sArdhaM citrA adbhutA keliH ratikrIDA cakre kRtA / yaH krIDAzailaH Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) snigdhacchAyaiH snigdhA spRhaNIyA cchAyA anAtapa pradezo yatra tAdRzaiH, vimalajalaiH vimalAni atisvacchAni jalAni yeSu taiH satphalaiH sadbhiH svAdiSTataraiH phalaizca (yuktaiH) zilAvezmabhiH prastarAgAraiH janAnAm etat pradezavartilokAnAm, uddAmAni udgataM niH sRtaM dAmaprasaraNanivArakabandhanarajjuH yebhyaH tAdRzAni-apratibaddhAni yauvanAni tAruNyAni prathayati bhogecchAbhi vRddhyA prakhyApayati / pUrvatra padye janAnAmiti krIDAzailasyAsya sarvasAdhAraNatvamuktamiti nedRze sthAne pratiSThita puruSasya vihAro yujyate iti zaGkA sambhavanAyA nirAzAyAtra tvadIyaM svatantramevodyAnamekAntasthAnamastIti kathayati : asmin sAndradrumacayacite parvate varttate te, krIDodyAnaM suravanasamaM nAtha ! sarvartukAkhyam / svedaM zIto harati surabhiH saMmato yatra vAyuzchAyA''dAnAt kSaNaparicitaH puSpalAvImukhAnAm / / 28 / / vyAkhyA - sAndradrumacayacite sAndreNa nibiDena drumANAM vRkSANAM ca yena samUhena cite vyApte (anenAsya pracchannatvaM khyApyate) asmin, pUrvanirdiSTe parvate krIDAzaile, he nAtha ! svAmin ! te bhavataH sarvartu kAkhyam sarve vasantAdayaH SaDapi RtavaH yatra (ekakAlAvacchedeneti zeSaH) tat 'sarvartukam' iti AkhyA nAma yasya tat, suravanasamam devodyAnandanAkhya vanasadRzam (tatrApi sarveSAmRtUnAM sarvadA sahAvasthiteH prasiddheH, tatsAmyena pUrvoktArthe dADharyaM dyotitam) krIDodyAnam lIlArAmaH varttate vidyate, (iti smaraNIyamiti bhAvaH) / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) ... yatra krIDodyAne zItaH zItalassparzavAn surabhiH sugandhaH saMmataH anukUlaH chAyA-dAnAt chAyayAH kAntyA dAnAt vitaraNAt kSaNaparicitaH kiJcit kAlArthaM jAtaparicayaH vAyuH pavanaH puSpalAvImukhAnAm puSpANi lunanti troTayantIti puSpalAvyo mAlAkArapanyaH tAsAM mukhAnAm AnanAnAM (sambadhinaM) svedaM dharmajalaM harati apanayati / punarapi krIDAzailasthe krIDodyAne ramaNAya prerayati - .. svAminnasmin smaragRhasame kAnane tAvakIne; kAmakrIDAM vidadhati samaM nirjarAH sundarIbhiH / snehasnigdhastvamiha ratidairvIkSito'pi priyANAM, lolApAgairyadi na ramase locanai vaJcito'si / / 29 / / vyAkhyA - ...he svAmin ! he nAtha ! smaragRhasame smarasya kAmadevasya gRheNa bhavanena same tulye tAvakIne tava idaM tAvakInam tasmin asmin pratyakSa dRSTe kAnane krIDodyAne nirjarAH devAH (api) sundarIbhiH svapriyAbhiH samaM saha kAmakrIDAM kandarpasambandhivihAraM vidadhati kurvanti / devairapi kAmakrIDArthamidamupayujyata ityaho'sya ramaNIyateti bhAvaH / iha udyAne tvam bhavAn snehasnigdhaiH prIti bhAvA!H ratidaiH ratiM zrRGgArarasasthAyibhAvaM dadati udbodhayanti iti ratidAH tathAbhUtaiH lolApAgaiH lolAzcaJcalA apAGgA dRkkoNA yeSu tAdRzaiH priyANAM snigdhAnAM strINAM locanaiH netraiH vIkSitaH avalokita api yadi cet na ramase ratikrIDAyAM pravartase (tarhi) vaJcitaH phalazUnya asi bhavasi / priyANAM snigdhA dRSTi rdulabhA tAM prApyApi yadi na sArthayasi tarhi tava puMstvameva niSphalamiti bhAvaH | Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) na kevalaM priMyA eva tvAM pravartayanti, api tu jaDA vRkSA valyapi tvAM svopabhogAya prerayatityAha - lolacchAkhAzayavilasitaistvAmivAkArayantI, bhRGgAlApairiva tava tapaH sAmprataM vArayantI / vRkSAlIyaM kusumapulakaM darzayantIva pazya, . strINAmAdyaM praNayi vacanaM vibhramo hi priyeSu / / 30 / / / vyAkhyA - - vRkSAlI vRkSANAM tarUNAm, AlI paGktiH AlIvetyupa miti garbhasamAsaH, lIlacchAkhAzayavilasitaiH lolantyazcaJcalAH zAkhA eva zayA karAH teSAM vilasi taiH vibhramaiH tvAm bhavantaM AkArayantI AhhvayantI iva, bhRGgAlApaiH bhRGgANAM bhramarANAm AlApaiH zabdaiH sAmpratam asmin samaye tava bhavataH tapaH tapazcaryAM vArayantI pratiSedhayantI iva, kusumapulakaM kusumAni puSpANyeva pulakaM sAtvikavikArotpannaromodgamaM darzayantI tvAmpratiprakaTayantI iva (sthitA iti tvaM) pazya avalokaya / (kimanenAvalokiteneti cedatrAha) hi yataH strINAM vanitAnAM vibhramaH vilAsaH priyeSu iSTeSu janeSu viSaye AdyaM prathamaM praNayavacanaM premAlApaH bhavatIti zeSaH / evaM bAhyAlApaM vidhAya sAmprataM svAbhiprAyaM prakAzayati - hInaM dInaM subhaga ! virahAt te dhutA''hAranIraM, pazyedaM me vapurupacitiM yAti nAnyaiH prayogaiH / jAne nAhaM bahu nigadituM tvadviyogArtijAtaM, kAryaM yena tyajati vidhinA satvayaivopapAdyaH / / 31 / / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - __ 'he subhaga ! saubhAgyazAlin sundara iti vA, te tava virahAt viyogAt hInaM kSInaM, dInaM paritaptaM, dhutA''hAranIraM dhute parityakte AhAranIre bhojanajale yena tAdRzam idaM pratyakSadRzyamAnaM me mama (kauzAyAH) vapuH zarIram anyaiH tvatsaMyogAtiriktaiH prayogaiH upAyaiH upacitiM paripuSTiM na yAti prApnoti (iti) pazya pratyakSamavalokaya / ahaM tvaMdviyogAvikalA kAcidabalA bahu vistRtaM nigadituM kathayituM na jAne avagacchAmi, (kevalametAvadeva prArthayAmi yat idaM me vapuH / tvadviyortijAtaM tava bhavataH viyogena viraheNa yA AtiH pIDA tayA jAtam utpannaM kAryaM daurbalyam yena pUrvokta rItyA spaSTena vidhinA upAyena (tava saMyogarUpeNa) tyajati pariharati sa vidhiH tvayA bhavatA eva upapAdyaH sampAdanIyaH / athasya pUrvAkRtaudAryAdiprakaTanapUrvakaM pravartanAvAkyamAha - . gehaM dehaM zriya iva bhavat kAritaM bharttaretad, bhAgyairlabhyaM naya saphalatAM svopabhogena nAtha ? / svalpIbhUte svakRtasukRte nAkinAM bhUgatAnAM, ' zeSaiH puNyai rhatamiva divaH kAntimat khaNDamekam / / 32 / / vyAkhyA - 'he bharttaH ? bibharti poSayati iti bhartI tadAmantraNam, dhanAdinAparipoSaka? zriyaH lakSmyAH dehaM zarIram iva (sundaramiti bhAvaH) bhavatkAritam tvayaiva nirmApitam etad pratyakSam geham bhavanaM bhAgyaiH sukRtAdRSTaiH labhyam prApyam (kiJca) svakRtasukRte svAnuSThitapuNye svalpIbhUte tanutAM prApte bhUgatAnAM martyalokamAyAtAnAM nAkinA na akaM duHkhaM yatra sa nAkaH svargam, sa nivAso'styeSAmiti nAkino devAH teSAm, zeSaiH bhuktAvRziSTaiH puNyaiH sukRteH hRtaM AnItam kAnti mat zAbhAyuktam divaH svargasya ekam khaNDam Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) avayava iva (etad gehaM) he nAtha ! svAmin ! svopabhogena svasya Atmana upabhogena upayogena saphalatAM sArthakyaM naya prApaya / tyakta gRhasya parityaktamantrivyApArasya cAsya dhanaM durlabham, dhanena rahitasya cAsya sevanena mamApi lAbho na syAditi dhanopArjanAya vyAjAntareNa prerayati - aGgIkRtya priya ! gurutarAM mantrimudrAM samudrAM, dAnairasyAM puri hara ciraM lokadAridryamudrAm / yatrAvantyAmiva surasariddhanti tApaM ca zItaH, siprA vAta: priyatama iva prArthanAcATukAraH / / 33 / / vyAkhyA - 'he priya ! abhISTa ? gurutarAM bahutaragauravayuktAM samudrAM mudrA tattatpadasthajanapratyayakAriNI akitAkSarA dhAtvAdinirmitA 'mohara' iti nAmnA prasiddhA tayA sahitAM mantrimudrAM mantritvacinham aGgIkRtya svIkRtya nandarAja mantripadamadhiSThAyetyarthaH, asyAM puri pATaliputranagaryAM dAnaiH annavastrahiraNyAdInAM vitaraNaiH lokadAridryamudrAM lokAnAM janAnAM dAridryasya mudrAm AkArasya vizeSaM hara apanayaH yatra yasyAM puri (pATaliputre) ziprA vizAlAnagarIparyantavAhinI nadI sA iva surasarit devanadI gaGgA, prArthanA * cATukAraH prArthanAyAM suratayAcjAyAM cATuM priyavacanaprayogaM karotIti tAdRzaH priyatamaH prANavallabha iva zItaH zItalasparzavAn vAtaH vAyuH ca tApaM ratyAdijAtakhedaM harati nAzayati / prarocanArthaM punarapi pATaliputranagarameva varNayati - pazya svAmin ! suvipulamidaM pATalIputradraGga, gaGgotsaGge nRpatitilaka: koNiko'sthApayad yat / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) yasyA'gre'ho ! vividhamaNibhiH pUritasya kSamAyAM, saMlakSyante salilanidhayastoyamAtrAvazeSAH / / 34 / / vyAkhyA - he svAmin ? nAtha ! gaGgotsaGge gaGgAyAH suranadyA utsaGge kroDe-samIpe suvipulam ativistRtam idaM pratyakSam pATalIputradraGgaM pATalIputraM nAma nagaram ('nagarI pU: purI draGgaH, pattanaM puTabhedanam' iti abhidhAna cintAmaNo tiryakkANDe 4 / 991, pazya avalokaya, yat nagaram nRpatitilaka: nRpatiSu rAjasu tilaka iva, rAjazreSTha ityarthaH koNikaH tannAmA nRpatiH asthApayat nirmApayAmAsa | vividhamaNibhiH nAnAprakAraratnaiH pUritasya bhAritasya yasya pATaliputranagarasya agre samakSam, salilanidhayaH vAridhayaH toyamAtrAvazeSAH toyamAnaM kevalaM jalameva avazeSaH ziSTaM yeSu tAdRzAH, ratnAni sarvANi pATaliputre gatAni samudreSu kevalaM toyamevAvaziSyate ityevaM rupeNetyarthaH saMlakSyante pratIyante / bahuratnapUrNamidaM nagaramiti bhAvaH | pATaliputranagarasya pUrvavRttAntaM purIvarNanakrameNa kathayati - AdyaM nandaM nRpatimavadhIdatra vairocanaH prA - gatrArAmaH satataphalado'trAbhavat tasya rAjJaH / atrodAyiprabhurapi hataH pApinA tena dambhAdityAgantUn ramayati jano yatra bandhUnabhijJaH / / 35 / / vyAkhyA - yatra pATalIputre abhijJaH purAtanetihAsavettA janaH lokaH AgantUn Agacchati ityAgantuH AG pUrvAkAd 'gameH kRsikamya [uNA0 773] tun pratyaye sati sidhyati, atithiparyAya zcAyamityatithInityartha, bandhUn sambandhinaH 'atra nagare pradeze vA prAk pUrvaM vairocanaH virocanasya putraH AdyaM prathamaM nandaM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natApAdarA 31 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) etannAmakaM nRpatiM rAjAnam avadhot jaghAna, atra pradezavizeSe tasya nandasya rAjJaH nRpasya satataphaladaH satataM sarveSu kAleSu phalAni dadAti iti tAdRzaH ArAmaH vRkSavATikA abhUt AsIt, atra pradeza vizeSe tena prasiddhena udAyinRpotsAditarAjaputreNa pApinA duSkRtAcAriNA dambhAt muniveSadhAraNakapaTAt udAyiprabhuH prasiddhaH pATaliputrasaMsthApako rAjAvizeSaH hataH mAritaH iti uktaprakAravacanaiH ramayati raJjayati / athAsya prarocanArthaM zarIraparipuSTyai prerayati - khinno'si tvaM ciravicaraNAd dRzyate'nIdRzaste, dehastanno nijaparijanenA'munA jalpasi tvam / haryeSveSu priya ! nivasanAt sajjayAsmiMstanuM svAM, nItvA khedaM lalitavanitApAdarAgAGkiteSu / / 36 / / vyAkhyA - .. tvaM sthUlabhadraH ciravicaraNAt bahukAlavihArAt khinnaH kSINaH asi, te tava dehaH zarIram anIdRzaH pUrva sAdRzyarahitaH dRzyate avalokyane, tat tasmAt tvam amunA sAkSAt sthitena nijaparijanena asmatprabhRti sevakavargeNa saha no naiva jalpasi Alapasi / he priya ! snehAspada ! lalitavanitApAdaraGgAGkiteSu lalitAnAM sundarINAM vanitAnAM strINAM pAdarAgaiH .caraNAlaktakarasaiH aGkiteSu cihniteSu eSu purataH sthiteSu haryeSu prAsAdeSu nivasanAt sthiti karaNAt khedaM ciravicaraNaparizramaM nItvA dUrIkRtya asmin samaye svAM nijAM tanuM zarIraM sajjaya bhogayogyatAmApAdaya | sthAne khedApanayanayogyatA pradarzyate - draGgotsaGge sagaratanayA''nItavAhAM vahantI, gaGgAmetAM subhaga ! mRgayAlolakallolamAlAm / teSu eSu parAstrINAM , takaraNAta samaye sva Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ 32 zIladUtam (sthulabhadra caritram) dharmasvedaM harati kurute yA ratiM zrAg narANAM, toyakrIDAniratayuvatisnAnatiktairmarudbhiH / / 37 / / vyAkhyA - he subhaga ! surUpa ! saubhAgyazAlin, sagaratanayA''nItavAhAM sagaracakravartina stanayaiH putraiH AnItaH himAlayAt sAgaraM prati nItaH vAhaH vahanaM vAhaH, pravAhaH yasyAH tAm, AlolakallolamAlAm A samantAt lolA caJcalA kallolAnAM taraGgANAM mAlA paGktiH yasyAHtAm, vahantom prasarantIm etAM pratyakSadRzyamAnAM gaGgAm bhAgIrathIM magaya avalokaya / yA gaGgA toyakrIDAniratayuvatisnAnatiktaiH toyakrIDAyAM jalavihAre niratAnAM lagnAnAM yuvatInAM taruNInAM snAnena avagAhanena tiktaiH surabhitaiH marudbhiH vAyubhiH narANAm manuSyANAm dharmasveda USmajAtajalaM harati apanayati, zrAk jhaTiti ratim strIpuMsayoranurAgaM ca kurute janayati / kaTutiktakaSAyAstu saurabhe'pi prakIrtitAH' iti halAyudhakAzAnusAramiha tiktazabdaH surabhitArthatayA vyAkhyAtaH / snAtyaneneti snAnamiti karaNe'neta snAnapadaM snAnIya candanAdicUrNaparamapi 'snAnIye'bhiSave snAnam' iti yAdavakozAt / tathA ca strINAM snAnIyadravyeNa tatratya vAtasya saurabhayuktatvaM yuktameva / punarapyatravAsAya prerayati - . vAsaM kurvannavanividite nityaraGge'tra draGge, gAGganIrairanizamamRtasvAdamAvetsyasi tvam / gaGgAghoSaiH zrutisukhakarairanvahaM cAbdajAnAmAmandrANAM phalamavikalaM lapsyase garjitAnAm / / 38 / / / vyAkhyA - avanividite pRthivyAM khyAte nityaraGge nityaM pratidinam raGgaH Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) nATyotsavaH yatra tAdRze [yadyapi 'nATyasthAnaM tu raGgaH syAt' [abhidhAna0 2. 196] ityuktatayA raGga ityasya nATyazAlA ityarthaH karaNIyaH tathApi atra nitya vizeSaNena raGga padasya tatratya kriyAyAmeva prayoga iti vijJAyaivaM vyAkhyAtam] atra prakRte draGge nagare pATaliputre, vAsaM sthiti kurvan vidadhat tvaM bhavAn gAGgaiH gaGgAsambandhibhiH nIraiH jalaiH anizam satatam.amRtasvAdam amRtasya pIyUSasya svAdam rasam Avetsyasi jJAsyasi, zrutisukhakaraiH karNAnandAvahaiH gaGgAghoSaiH bhAgIrathIpravAhazabdaiH anvaham ali-ali iti anvaham vIpsAyAmavyayIbhAvaH pratidinam abdajAnAm apodadati iti abdA meghAH tebhyo jAtAnAm, AmandrANAm ISad gambhIrANAm garjitAnAm garjanazabdAnAm, avikalaM sampUrNam phalam upayogaM lapsyase prApsyasi / yAdRza AhlAdo meghagarjane bhavati tAdRzo gaGgApravAhaghoSaireva tava syAditi bhAvaH / na kevalamatra sthitireva kAryA svakIya vyApAro'pi karaNIya evetyAha - no muJcanti priya ! nijakulAcArabhAraM mahAnto, vyApAraM tat kuru gurumamuM pUrvajAcArarUpam ! . snehAdyasmin sati hi samudaH pauranAryo'tivaryA nAmokSyante tvayi madhukara zreNidIrghAn kaTAkSAn / / 39 / / vyAkhyA - __ he priya ! mahAntaH mahyante lokaiH pUjyante iti mahAntaH ('druhi bRha0 [uNA0 884] iti kartR pratyayena mahat zabdo vyutpAditaH) nijakulAcArabhAraM . nijakulasya svavaM zasya AcAraH vyApAraH sa eva bhAraH vahanIyaH taM no naiva muJcanti parityajanti tat tasmAddhetoH pUrvajAcArarUpam pUrvajasya pitrAdeH AcArarUpam kartavyarUpaM amuM pUrvanirdiSTaM mantripadasvIkArarUpaM vyApAra kArya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) - 34 kuru vihi / hi yataH yasmin vyApAre sati vidyamAne samudaH sAnandAH pauranAryaH nAgaravanitAH tvayi bhavati snehAt premNaH kAraNAt ativaryAn atyAdarapUrNAn madhukarazreNidIrghAn madhukarazreNivat (atikRSNavarNatvAdAyatatvAcca) bhramarapaGktivat dordhAn AyatAn kaTAkSAn apAGgAn AmokSyante pAtayiSyanti / athAsya sukhamAzAste - pAyaM pAyaM zuci sulalitaM bandhuvAkyaM payo vA, svAdaM svAdaM sarasamadhurAhArameyAH pramodam / svAmin ! nityaM ziva iva mayA saspRhaM vIkSyamANaH, . zAntodvegaH stimitanayanaM dRSTabhakti bhavAnyA / / 40 / / vyAkhyA - he svAmin ! zuci pavitramujjvalaM vA sulalitam sundaraM bandhuvAkyaM sambandhijanavacanaM vA athavA payaH dugdhaM pAyaM-pAyaM zrutvA-zrutvA, pItvApItvA vA sarasamadhurAhAram sarasaM sasvAdaM madhuraM miSTaM ca AhArabhojyavastu svAda-svAdaM rasayitvA-rasayitvA, bhavAnyA pArvatyA zivaH zaGkara iva yathA, mayA kozayA saspRhaM sAbhilASaM stimitanayanaM stimite nizcale nayane netre yatra tAdRzaM ca yathA syAt tathA nityaM pratidinaM vIkSyamANaM avalokyamAnaH, dRSTabhaktiH dRSTA pratyakSI kRtA bhaktiH mama anurAgo yena tathAbhUtaH zAntodvegaH zAntaH apagata udvegaH vairAgyaM yasya tathAbhUtaH san pramodam sukham eyAH prApnuyAH / tvayA dIkSA tyAjyetyAha - kAryA zadhad bhRtiriha mayA kaH puretyuktipUrvaM, pANI prAdAt priya ! kila bhavAn yat payo mat sakhInAm / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) gRhNan dIkSAM nijaparijanaM tvaM vimuJcan kSaNAt tat, .toyotsargastanitamukharo mA sma bhUviklavAstAH / / 41 / / vyAkhyA: - 'he priya ! purA 'iha mayA vaH bhRtiH zazvat kAryA' iti uktipUrva bhavAn matsakhInAM pANau yat payaH prAdAt, dIkSAM gRhNan, nijaparijanam vimuJcan tvam tat kSaNAt toyotsargastanitamukharaH mA sma bhUH, tAH viklavAH' ityanvaya / mantrivyApArasyAnekachalachidrAnvitatvena tadasvIkAre vANijyameva vidhehItyAha - . vyApAraste yadi na hRdaye saMmato jJAtatattce, vANijyenArjaya dhanacayaM tyAgabhogakSamaM tat / aGke kSiptAnava tava purA''nena pitrA svabandhUn, mandAyante na khalu suhRdAmabhyupetArthakRtyAH / / 42 / / vyAkhyA - cet jJAtatattve jJAtaM paricitaM tattvaM sAMsArikamithyAtvarahasyaM yena tAdRzo te tava hRdaye antaHkaraNe vyApAraH mantritvena vyApRtiH na saMmataH iSTaH, tat tadA vANijyena krayavikrayakaraNena tyAgabhogakSamaM tyAgAya dAnAya bhogAyaM sva sukhAya ca kSamaM yogyaM dhanacayaM sampattijAtam arjaya svAdhInI kuru anena dhanacayena, purA pUrvasamaye pitrA janakena tava bhavataH aGke Azraye kSiptAn samarpitAn svabandhUn nijajJAtIn ava rakSaya / arthAntara nyAsAlaGkAreNaitat samarthayati-suhRdAm zuddhahRdayAnAM janAnAmmitrANAM vA kRte abhyupetArthakRtyA abhyupetA aGgIkRtA arthasya prayojanasya kRtyA kriyA yaiH tAdRzAH janAH na khalu naiva mandAyante vilambante viramanti Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vA / atha nandarAjAnurodhanApi tvayA mantripadaM svIkAryamityAha pUrvaiH pUrve mama khalu same mAnitA hyasya pUrvaM, tanmAnyo'sau sacivatanayo me jighRkSustapasyAbh / matvA nando nRpa iti ciraM tvA'nunetuM pramodAt, pratyAvattastvayi kararudhi syAdanalpAbhyasUyaH / / 43 / / vyAkhyA - hi yataH pUrvam pUrvasmin samaye mama nandasya pUrvaiH pUrva puruSaiH asya sthUlabhadrasya same sarve pUrve pUrvapuruSAH pitrAdayaH mAnitAH pUjitAH tat tasmAt asau samprati viprakRSTaH sacivatanayaH mantriputraH sthUlabhadraH tapasyAm tapaH jighRkSuH svIkartumicchuH mAnyaH anuneyaH iti pUrvaktaM matvA vicArya nandaH etannAmA nRpaH pATaliputrAdhIzvaraH pramodAt tvAmihAgataM zrutvA harSAt tvA tvAm anunetuM anukUlayituM pratyAvRttaH punarapi pravRttaH, tvayi bhavati kararudhi anunayArthaM pravartitaM karaM hastaM ruNaddhi vArayati iti tAdRze jAte sati analpAbhyasUyaH analpA samadhikAM abhyasUyA IrSyA yasya tAdRzaH syAt bhavet / na kevalaM vayamevaivaM kathayAmaH mAnyA gaGgApi te dIkSAM vArayatItyAha - dIkSAmeSA tava suranadI vArayatyUmirAvaiH, pazya svAmin ! bahuparicitA preyasIveyamuccaiH / asyAH zasyAzayarayakRtAnyarhasi tvaM na vidvan !, moghIkartuM caTulazapharodvarttanaprekSitAni / / 44 / / . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - he svAmin ! eSA pratyakSadRzyamAnA suranadI gaGgA bahuparicitA atizayAnubhUtA iyaM madrUpA preyasI priyatamA iva tava bhavataH dIkSAm pravrajyAM uccaiH dIrdheH UrmirAvaiH pravAhakolAhalaiH vArayati pratiSedhati (iti) pazya avalokaya / he zasyAzaya ! zasyaH prazasyaH Azayo'bhiprAyo yasya tathAbhUta ! vidvan ! kartavyAkartavyavivekapaTo ! tvam bhavAn asyAH gaGgAyA rayakRtAni vegasamudbhUtAni, caTulazapharodvartanaprekSitAni caTulAnAM caJcalAnAM zapharANAM matsyavizeSANAm udvartanAni ulluNThanAni eva prekSitAni avalokanAni moghIkartuM viphalIkartuM na arhasi na yujyase | pUrvamapi dIkSAM vihAya bhogAnubhavaH kRto dRzyata ityudAharati - kAntAvAcA cirakRtamaho ! projhya cAritraratnaM, . bheje bhogAn subhaga ! vitatAnA pUrvaH kumAraH / / so'sthAd gehe priya ! jinamitAn vatsarAn snehato vA, . jJAtAsvAdo vipulajaghanAM ko vihAtuM samarthaH ? / / 45 / / vyAkhyA - he subhaga ! sundara ! ArdrapUrvaH ArdrazabdaH pUrvaM yasya saH kumAraH ArdrakumAra nAmA prasiddho rAjaputraH kAntAvAcA kAntAyAH priyAyA vAcA kathanena cirakRtam bahukAlAnuSThitaM cAritraratnam cAritrarUpa maNiM projjhya parityajya vitatAn bahuvistRtAn bhogAn srakcandanavanitAdiviSayAn bheje upayuyuje iti aho ! Azcaryam / he priya ! saH ArdrakumAraH jinamitAn jinasaGkhyakAn caturviMzatiM vatsarAn varSANi yAvat snehataH kAntAdInAM premataH gehe gRhasthAzrame asthAt sthitaH, (arthAntarAlaGkAgepanyAsenaitat samarthayati) vA athavA jJAtAsvAdaH anubhUtarasaH kaH janaH vipulajaghanAM vipulaM vistRtaM jaghanaM kaTipazcAdbhAgo yasyAH tAdRzIM (nArI) vihAtuM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 zIladUtam (sthulabhadra caritram) parityaktuM samarthaH kSamaH syAt / samprati svAbhiprAyaM nigamayati - sUda tatpriya ! mama vaco mAnayitvA gRhe sve, tAruNyaM tvaM naya vinayataH prArthyamAnaH priyAbhiH / varSAkAle tava viharataH zarmakartA vanAntaH, zIto vAyuH pariNamayitA kAnanodumbarANAm / / 46 / / vyAkhyA - he priya ! tat tasmAt pUrvoktakAraNasamudayAt sUdarkaM zobhanaH udarkaH uttarakAlaphalaM yatra (Ayati stUttaraH kAlaH, udarka stadbhavaM phalam' iti abhidhAna0 2.76) tAdRzaM mama kozAyA ghacaH vacanaM mAnayitvA svIkRtya, vinayataH prazrayeNa prayAbhiH kAntAbhiH prArthyamAnaH yAcyamAnaH bhogArthaM pravartyamAnaH tvaM sthUlabhadraH sve nije gehe gRhe tAruNyaM yauvanAvasthAM naya ativAhaya / varSAkAle prAvRSi vanAntaH kAnanamadhye viharataH svaira vihAraM kurvataH tava bhavataH kAnanodumbarANAm vanAntaHsthodumbaraphalAnAM pariNamayitA paripAcayitA zItaH zItalaH vAyu vAtaH zarma sukhaM kartA vidhAtA / punarmantripadasvIkArAyaiva prerayati - aGgIkRtya priyatama ! mahAmAtyamudrAM subhadrAM, sAndrAnandaM kuru nijapati nandanAmAnamenam / bhUryAd bhUyastava janakavat zatrutRNyAvalInA matyAdityaM hutavaha ! mukhe saMbhRtaM taddhi tejaH / / 47 / / vyAkhyA - he priyatama ! priyeSu madhye'tyantaM priya ! subhadrAM sumaGgalamayIm Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 / zIladUtam (sthulabhadra caritram) mahAmAtyamudrAm mahAmAtyasya pradhAnamantriNaH mudrAM cihnasvarUpAM mudrikAm aGgIkRtya svIkRtya nandanAmAnam nandAkhyam enam pUrvacarcitaM nijapatima svasyAdhIzvaraM sAndrAnandaM sAndraH gADhaH AnandaH pramodo yasya tAdRzaM kuru vidhehi / he zatrutRNyAvalInAM hutavaha ! tRNAnAM samUhaH, tRNyA zatravaH tRNyA iveti zatrutRNyA tAsAm AvaliH samUhaH, tAsAM kRte hutavahaH vahniH iva tadAmantraNam, tava bhavataH mukhe Anane janakavat tava pitRvat atyAdityam AdityamatikrAntam iti tAdRzam saMbhRtam pujIbhUtam tat prasiddhaM tejaH pratApaH bhUyaH punarapi bhUryAt dhRtaM bhUyAt / dhAraNArthakasya bhuMgka saptamyAM rUpam bhUryAditi / atha pUrvaM bhojanAya prArthayate - kSAmaM kAmaM tava vapurabhUt tatra tInai stapobhibhaktyA klRptaM priyatama ! mayA bhojanaM tat kuru prAk / dakSA nATye jitasuravadhUnartakImardalAnAM, pazcAdadrigrahaNagurubhirgarjitairnartayethAH / / 48 / / vyAkhyA - he priyatama ! tatra gurusamIpe tIvraH atikaThoraiH tapobhiH kAyaklezAdiniyamaiH tava bhavataH vapuH zarIram kAmam atyantam kSAmam kRzam abhUt, tat tasmAt * prAk pUrvaM mayA tava priyayA kozayA bhaktyA zraddhayA klRptaM sampAditam bhojanam azanam kuru vidhehi; pazcAt bhojanAntaram mardalAnAm mRdaGgAnAm adrigrahaNagurubhiH adreH krIDAparvataguhAyAH grahaNena svAntaH pUraNena gurubhiH vRddhiM gataiH garjitaiH zabdaiH, nATye naTa-kriyAyAm dakSAH paTvIH jitasuravadhUH jitAH rUpAdibhiradhaH kRtAH suravadhvaH devavanitAH yAbhiH tAH nartakIH nartanazilpikAH nartayethAH nartanAya prerayethAH | Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 40 zIladUtam (sthulabhadra caritram) puNyArthameva tapo'bhISTaM tacca puNyamanyathApi sampAdya mityAha - puNyAya tvaM spRhayasitarAM tat paraM nopakArAt, sa syAt prAyaH priyavara ! saraskUpavApIvidhAnaH ? / kuryAH zreyaH pratidinamidaM tad gRhastho'pi lumpan, srotomUrtyA bhuvi pariNatAM rantidevasya kIrtim / / 49 / / .. vyAkhyA - tvaM bhavAn puNyAya zreyaH sAdhanAya spRhayasitarAm atyantaM spRhAM karoSi, upakArAt paropakaraNAt paraM utkRSTaM tat puNyaM na nAsti, he priyavara ! sa paropakAraH prAyaH bAhulyena sara-kUpavApIvidhAnaiH sarasAM kUpAnAM vApInAM ca sampAdanaiH syAt, tat tasmAt gRhasthaH svagRhe sthitaH, gArDsa sthyamanutiSThan api idaM paropakArarUpaM zreyaH puNyaM kalyANaM vA pratidinam dine dine kuryAH vidheyAH, (kimbhUtaH san) srotomUrtyA carmaNvatInadIpravAharUpeNa bhuvi pRthivyAm pariNatAm phalitAm rantidevasya etannAmnaH paurANikasya rAjJaH kIrtim khyAtiM lumpan vilopayan / asya pitrA kRtAM kIrti zrAvayati - yaM tAtaste purahitakRte'kArayacchilpisAraiH, prAkAraM taM sphaTikaghaTitaM nAtha ! pazyAbhralagnam / yaM vIkSante divi diviSado nIlaveSAyutaM zrA gekaM muktAguNamiva bhuvaH sthUlamadhyendranIlam / / 50 / / vyAkhyA - te tava tAtaH janaka zakaTAlo mantrI yaM prAkAram zilpisAraiH zilpinAM gRhAdinirmANakuzalAnAM sAraiH mukhyaiH purahitakRte nagararakSArtham akArayat niramApayat, he nAtha ! sphaTikaghaTitam sphaTikena tannAmakamaNinA ghaTitaM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) citam abhralagnam meghaparyantonnatam tam ukta rUpam prAkAram prAcIraM pazya avalokaya; nIlaveSAyutam nIlayA veSayA paNyavIthyA yutaM sahitaM yaM prAkAraM diviSadaH divi svarge sIdanti nivasantIti te devAH divi AkAze (sthitAH santaH), sthUlamadhyendranIlam sthUlaH madhyasthitaH indranIlaH tannAmako nIlavarNo maNiH yasya tAdRzam bhuvaH pRthivyAH ekam muktAguNam mauktikanirmitAM mAlAm iva yathA zrAk jhaTiti vIkSante avalokayanti / samprati tava tapo yogyA'vasthA netyAha - kAmo vAmaM racayatitarAM yauvane nAtha ! cittaM, yogAbhyAsodyatamatibhRtAM yoginAmapyavazyam / aGgIkuryA vayasi carame dharmabhedAnataH svaM, pAtrI kurvan dazapuravadhUnetrakautUhalAnAm / / 51 / / .. vyAkhyA - . . he nAtha ! svAmin ! kAmaH kandarpaH yogAbhyAsodyatamatibhRtAM yogAbhyAsAya samAdhisevanAya udyatAM tatparAM matiM bibhrati iti yogAbhyAsodyatamatibhRtaH tAdRzAnAm yoginAm cittavRttinirodhakRtAm api cittam antaHkaraNam yauvane tAruNye vAmaM yogAbhyAsapratikUlaM racayatitarAm atyantaM vidadhAti, ataH asmAt kAraNAt carame caturthe vayasi vRddhAvasthAyAm svam AtmAnam dazapura-vadhUnetrakautUhalAnAm dazAnAM bahvInAM puravadhUnAm pauravanitAnAM netrANAM kautUhalAnAm kautukAnAM pAtrIkurvan viSayatAM prApayan, anyatra dazapuravadhUnAM janapadavizeSavAsivanitAnAm iti vyAkhyA dharmabhedAn sukRtavizeSAn aGgIkuryAH AcareH / / punarmantritvasvIkArAyaiva prarocayati - audAsInyaM parihara tataH sAmprataM kAtarAhe, nizcintaM taM kuru nijapati vairivAraM vijitya / ... Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) yuddhe kiM na smarasi ghanavad vairiNAM te pitA ya dvArApAtai stvamiva kamalAnyabhyavarSad mukhAni ? / / 52 / / vyAkhyA: - tataH tasmAd hetoH kAtarAhaM kAtareSu bhIruSu arhati aucityaM bhajate iti tAdRzam audAsInyam udAsIno madhyasthaH tasya bhAvaH audAsInyam, upekSAM sAmpratam asmin samaye parihara parityajya, vairivAraM vairiNAM zatrUNAM vAraM samUhaM (saGghAte prakaraudhavAranikara vyUhAH0 abhi0 6-47) vijitya abhibhUya taM pUrvoktaM nijapatiM svasvAminaM nandaM nizcintam zatrusamudbhUta cintArahitaM kuru vidhehi / tvaM bhavAn kiM na smarasi kuto na cetayase yat te tava pitA janakaH yuddhe saMgrAme kamalAni padmAni iva yathA vairiNAM zatrUNAM mukhAni AnanAni dhArApAtaiH khaDgAdidhArA prahAraiH ghanavat meghavat abhyavarSat asiJcat / tapolabhyAni sukRtAni gArhararthe'pi subhalAni bandhupAlana yazazca tatrAdhikamityAha - sIdantaM kiM sadayahRdayopekSase bandhuvarga, vAJchan zuddhiM tvamiha vividhairdustapai stai stapobhiH ? / dattaiH pAtre satatamamale gehidharma svavittairantaH zuddhastvamapi bhavitA varNamAtreNa kRSNaH / / 53 / / vyAkhyA - he sadayahRdaya ! dayayA paraduHkhApaharaNecchayA sahitaM sadayam tAdRzaM hRdayam antaHkaraNaM yasya tadAmantraNam, vividhai, bahuprakAraiH dustapai duHkhena taptuM yogyaiH tapobhiH manovAk kAyasaMyamaiH siddhim aNimAdyaizvaryaprAptim vAJchan kAmayamAnaH tvam sthUlabhadraH iha loke sIdantaM tvad viyogena tvat pradattasaMrakSaNAlAbhena vA kaSTamanubhavantam bandhuvargam bAndhavasamUham kima Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) kuto hetoH upekSase avadhIrayasi ? gehidharme gehamasya vidyate iti gehI gRhasthaH tasya dharme kartavye bandhurakSAdirUpe (sthitaH) amale niSkalaMke pAtre dAnoddezye satataM pratidinaM dattaiH vitIrNaiH svavittaiH svopArjitadravyaiH antaH Atmani zuddhaH nirmalaH api tvama varNamAtreNa zarIrarUpamAtreNa kRSNaH malinaH bhavitA sthAtA / svakIyaM pUrvabhogAnubhavaM smArayantI gaGgoktivyAjena svAbhiprAyamAha rantvA''vAbhyAM ciramupavane jAtagAtrazramAbhyAM, sasne yatra priya ! kalajalA svadhuMnI bhAti seyam / muktvA mAM.kiM bhramasi bhuvi yetIva phenairhasantI, zambhoH kezagrahaNamakarodindulagnormihastA / / 54 / / vyAkhyA - . he priya ! ciram bahukAlaparyantam upavane krIDodyAne rantvA suratAdikrIDAmanubhUya jAtagAtrazramAbhyAm jAtaH utpannaH gAtrANAM zramaH zaithilyaM yayo stathAbhUtAbhyAm AvAbhyAm mayA tvayA ca yatra yasyAM gaGgAyAM sasne snAnaM vihitaM, kalajalA kalam avyaktamadhurazabdayuktaM jalaM toyaM yasyAH tAdRzI sA iyam pratyakSadRzyamAnA svardhanI devanadI gaGgA bhAti zobhate / yA gaGgA 'mAM gaGgAM muktvA vihAya bhuvi pRthivyAm itastataH kiM bhramasi kutazcarasi' iti evam (sUcanAya) phenaiH prasiddhaiH zvetadravyaiH (kRtvA) hasantI upahAsaM prakaTayantI iva indulagnormihastA indulagnAH candraparyantaM prasRtAH UrmayaH taraGgA eva hastau karau yasyAH tAdRzI satI zambhoH zivasya kezagrahaNam kacAkarSaNam akarot pUrvaM kRtvtii| gaGgAvihArArthaM prarocayati - asyAM zasyAzaya ! yadi bhavAn nIrakeliM prakuryAda, yuktastAbhiH priya ! saha mayA madvayasyAbhirAbhiH / . Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 zIladUtam (sthulabhadra caritram) * dhautairAsAM mRgamadabharaiH kajjalairvA tadeSA, syAdasthAnopagatayamunAsaGgamevAbhirAmA / / 55 / / vyAkhyA - he zasyAzaya ! zasyaH prazaMsanIya AzayaH hRdayAbhiprAyo yasya tadAmantraNam bhavAn sthUlabhadraH tAbhiH pUrvAnubhUtAbhiH AbhiH sampratyapi tava samakSaM sthitAbhiH madvayasyAbhiH mama sahacarIbhiH saha militaya mayA kozayA yuktaH militaH san yadi cet asyAM gaGgAyAm nIrakeliM jalavihAraM prakuryAt vidadhyAt tad tarhi eSA gaGgA AsAm matsahitAnAM mama sahacarINAm dhautaiH kSAlitaiH mRgamadabharaiH stanAdisthitaiH kastUrikAsamUhaiH kajjalaiH netrasthitairaJjanaiH vA (yuktA) asthAnopagatayamunAsaGgamA iva asthAne prayAgAtirikte deze upagataH prAptaH yamunayA kAlindayA saha saGgamaH sannidhAnaM yayA sA iva abhirAmA manoharA syAt bhavet / jalakrIDAkAlikaM vizeSamAha - krIDAM tatra tvayi racayati prItacitte nitAntaM, svarNocchRGgInihitasalilakSepaNAdyairvinodaiH / rodhaH kSuNNaM tava hayakhurairlapsyate nAtha ! tasyAH, zobhA zubhratrinayanavRSotkhAtapaGkopameyAm / / 56 / / vyAkhyA - tatra gaGgAyAm nitAntam atyantam prItacitte prasanna manasi tvayi bhavati svarNocchRGgInihitasalilakSepANAdyaiH svarNasya kanakanirmitA yA ucchRGgI zrRGgAkArAtoyakSepaNI tasyAM nihitasya sthApitasya salilasya jalasya kSepaNaM strINAmupari prakSepaNam AdyaM prathamaM yatra tAdRzaiH vinodaiH manorajjanaiH krIDAM jalakeliM racayati vidadhati (sati) he nAtha ! tava bhavataH hayakhuraiH azvapAdAGgaH kSuNNaM marditaM tasyAH gaGgAyAH rodhaH taTam Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 zIladUtam (sthulabhadra caritram) zubhratrinayanavRSotkhAtapaGkopameyAm zubhreNa zvetena trinayanasya zivasya vRSeNa - vRSabheNa utkhAtena utpATitena paGkena kardamena upameyAm upamAtuM yogyAm zobhAm kAntiM lapsyate prApsyati / / | yuktyantareNa punarapi gRhasthitaye prerayati - . dharmeSvAdyAmiha khalu dayAmAdidevo jagAda, projjhanetAM nijaparijane vetsi dharmaM na samyak / sIdantaM tannijajanamamuM pAlaya svArjitaiH svai rApannArtiprazamanaphalA: saMpado puttamAnAm / / 57 / / vyAkhyA - iha saMsAre AdidevaH (asyAmavasarpiNyAM) prathamatIrthaMkaraH zrIRSabhadevaH dharmeSu sarveSu sukRteSu AdyAM prathamAM pradhAno vA dayAM bhUtakaruNAM jagAda provAca / nijaparijane svAnujIvivarge etAM dayA projjhan tyajan (tvam) dharmaM sukRtam samyak samIcInarUpeNa na vetsi naiva jAnAsi / tat tasmAt kAraNAt sIdantam duHsthitaM nijajanaM svAnujIvijanaM svArjitaiH nijotpAditaiH .. svaiH vittaiH pAlaya rakSaya, hiyataH uttamAnAM mahatAM janAnAM sampadaH dhanAni ApannArtiprazamanaphalAH ApannAnAM ApatpatitAnAM AteH pIDAyAH prazamanaM nAzanameva phalaM yAsAM tathA bhUtaH bhavantIti zeSaH / / na kevalaM nijaparijanarakSArthameva, api tu svapitRsuhRdAmapi hitAya mantritvaM svIkaraNIyameva bhavatetyAha - AsAdyedaM nijapitRpadaM pAlapiyaSyatyasau no, nUnaM citte sacivasuhRdo ye vicAryeti tasthuH / prApte dIkSAM bhavati bata ! tAnAkramiSyantyamitrAH, . ke vA na syuH paribhavapadaM niSphalArambhayatnA: ? / / 58 / / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - ye anAkhyeyanAmAnaH sacivasuhRdaH sacivasya mantriNaH (tava pituH) suhRdaH mitrANi - hitacintakAH asau sthUlabhadraH idaM samprati tasya pitrA adhiSThIyamAnaM nijapitRpadaM nijasya pituH zakaTAlamantriNaH padam sthAnam AsAdya prApya naH asmAn nUnaM nizcitaM pAlayiSyati rakSiSyati iti evaM citte svahRdaye vicArya nizcitya tasthuH tava pituH hitacintane eva. sthitA babhuvaH, bhavati tvayi dIkSAM cAritraM prApte yAte sati tAn sacivasuhRdaH amitrAH zatravaH (tava pitRvairiNaH) AkramiSyanti abhibhaviSyanti bata ! iti kheda, etaccArthAntaranyAsAlakAreNa samarthayati - vA athavA niSphalArambhayatnAH niSphalaH pariNAme viparItaH Arambhasya kriyAyAH yatnaH yeSAM tAdRzAH ke . janAH paribhavapadaM paribhavasya parakRtAniSTasya padaM sthAnaM na syuH na bhaveyuH, api tu bhaveyureveti kAkuH / muktaye vratameva na kAraNaM, vratino'pi patanti gRhasthA api . mucyante ityAha - mA jAnISva tvamiti matiman ! yad vratenaiva muktilebhe zvabhraM vratamapi ciraM kaNDarIkaH prapAlya / gArhasthye'pi priya ! bharatavadvItarAgAdidoSAH, saMkalpante sthiraguNapadaprAptaye zraddadhAnAH / / 59 / / vyAkhyA - he matiman ? buddhiman ! tvam sthUlabhadraH iti vakSya mANaM mA nahi jAnISva avadhAraya yad vratena munikRta niyamena eva kevalaM muktiH mokSaH bhavati iti zeSaH (yataH) kaNDarIkaH etannAmA muniH ciraM bahukAlaM vrataM muniniyamaM prapAlya anuSThAya api zvabhraM narakaM lebhe prAptavAn, (tathA) he priya ! vItarAgAdidoSAH vItA apagatAH rAgAdayaH Adau yeSAM te rAga-dveSa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) krodha-lobha-kAma-mAtsaryAdayaH doSAH cittavikArA yeSAM tAdRzAH zraddadhAnA zrRddhAvanto janAH gArhasthye gRhasthajIvane santaH api bharatavat suprasiddha bharatavat sthiraguNa padaprAptaye sthirAH nizcalA guNAH zamAdayo yatra tAdRzaM yatpadaM kaivalyaM tasya prAptaye lAbhAya saGkalpante samarthA bhavanti / saGgItavinodAya prerayati - krIDAzailaM priya ! bhaja nijaM taM vinodAya yasmin, zabdAyante madhuramanizaM kIcakA vAyuyogAt / nAdajJasyA'lamiva tava satkinnarIgItanRtyaiH, saGgItArtho nanu pazupate statra bhAvI samagraH / / 60 / / vyAkhyA - ___ he priya ! taM prasiddhaM nijaM svIyaM krIDAzailaM krIDArthaM nirmitaM parvataM vinodAya AnandAya bhaja Azraya, yasmin parvate kIcakAH sacchidravaMzAH vAyuyogAt analasya chidre pravezAt anizaM sarvadA madhuraM priyaM yathA syAt tathA zabdAyante zabdaM kurvanti, tatra tasmin parvate satkinnarIgItanRtyaiH satInAM sundarINAM kimpuruSaH strINAM gItanRtyaiH gItena saha narttanaiH pazupateH zivasya iva yathA nAdajJasya nAdaviSayavizeSajJasya tava bhavataH samagraH sarvAGgapUrNaH saGgItArthaH tauryatrikaprayojanam alaM kAtsnyena bhAvI bhaviSyati nanu nizcayena / pUrvoktaM krIDAzailaM punarvizinaSTiH - hitvA svAdriM jinapatimahAcaityapUte prabhUte, strIbhiH sArdhaM vibudhanicayA yatra khelanti nAtha ? / tiryagvyApyaJjanagiririvAbhraM gato bhrAjate yaH, zyAmaH pAdo baliniyamanA'bhyudyatasyeva viSNoH / / 61 / / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - he nAtha ! svAmin ! jinapatimahAcaityapUte jinapatInAM jinezvarANAM tIrthaMkarANAM mahAcaityaiH bRhadbhirmandiraiH pUte pavitrIkRte prabhUte atizayazAlini yatra krIDAzaile vibudhanicayAH devavRndAH svAdriM svAvAsabhUtaM parvataM sumeruM hitvA parityajya strIbhiH vanitAbhiH sArdhaM samaM khelanti viharanti, tiryagvyApI tiryag nirazcInarUpeNa vyApnoti abhivyApya tiSThati tacchIlaH abhaMgataH meghaparyantaM prAptaH aJjanagiriH tannAmakaparvatai va yaH krIDAzailaH baliniyamanA'bhyudyatasya baleH tannAmno dAnavarAjasya nimayanAya saMyamanAya abhyudyatasya tatparasya viSNoH vAmanAvatAriNo hareH zyAmaH kRSNavarNaH pAdaH caraNa iva bhrAjate zobhate / / yadi madIyAvAsa samIpasthe krIDAsaile na rucistarhi parvatIye pitrye prAsAde vasetyAha - zaile lIlAgRhamiha mahat kAritaM te'sti pitrA, tasmin vAsaM kurU vara ? ciraM cedatirno tavA'tra / zvetajyotiH sphaTikamaNibhirnimitaM bhrAjate ya drAzIbhUtaH pratidinamiva tryambakasyATTahAsa: / / 62 / / vyAkhyA - he vara ! viyate priyatvena svIkriyate iti varaH tadAmantraNam, cet yadi atra madAgArasannikaTe krIDAzaile tava bhavataH ratiH ruciH na nAsti (tarhi) iha etatsamIpasthe te tava pitrA janakena mantriNA zakaTAlena zaile parvatopari mahat suvizAlam lIlAgRham vinodabhavanam kAritaM nirmApitam asti vidyate tasmin gRhe ciraM bahukAlaM vyApya vAsaM sthitiM kuru vidhehi / sphaTikramaNibhiH svanAmakhyAtaratnaiH nirmitam racitaM zvetajyotiH zuklaprakAzaM yad gRhaM, pratidinaM dine dine rAzIbhUtaH ekatritaH tryambakasya trINi Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) ambakAni netrANi yasya sa tryambakaH zivaH tasya aTTahAsaH ati mahAna hAsaH aTTahAsaH (aTTahAso mahIyasiH, abhi0 2-211, mRDo'TTahAsin ityAdiH abhi0 2.111) zivasya hAsaH prasiddhaH sa iva yathA bhrAjate zobhate / ____ kavisampradAye hAsasya zvetaM rUpaM prasiddham, zivazcA TTahAsI khyAtaH, tadIyATTahAsasya rAzirivedaM bhavanaM pratIyate ityutprekSAlaGkAraH || tadbhavanagavAkSasamIpe sthitasyAsya bhAvinI zobhA varNayati - tvayyArUDhe rajataracitaM sAramuccairgavAkSaM, dehacchAyAjitaharirucau cAru kRtvA vinodAn / pazyatveSa priya ? parijanaH sAdhu sodhasya zobhA - maMsanyaste sati halabhRto mecake vAsasIva / / 63 / / vyAkhyA .. ... he priya ! dehacchAyAjitaharirucau dehasya zarIrasya chAyayA kAntyA jitA hareH viSNoH ruciH kAntiH yena tAdRze tvayi sthUlabhadre cAha samyak vinodAn vihArAn kRtvA vidhAya rajataracitam rajate candra dravyeNa racitaM nirmitam sAram dRDham uccaiH pronnataM gavAkSaM vAtAyanam ArUDhe adhiSThite (sati) eSa tvatsannihitaH parijana sevakavargaH mecake nIle vAsasi vastre aMzanyaste skandhoparisthApite sati vidyamAne halabhRtaH bAlarAmasya iva yathA zobhA kAntiM pazyatu avalokayatu / / tatratyaM kartavyamAha - tasminnadrau bhavabhayaharaM nAbhijanmAnamIzaM, .. natvA devaM tadanu subhagA''lokayeH kautukAni / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) a yAntyA me bhavadanu punavartma kurvan sugamyaM, sopAnatvaM kurumaNitaTArohaNAyAgrayAyI / / 64 / / vyAkhyA - __ he subhaga ! asmin pUrvokte adrau parvate bhavabhayahara sAMsArikabhItinivArakaM devaM nAbhijanmAnam nAbheH viSNunAbhikamalAJjanma yasyAsau nAbhijanmA brahmA tam atha ca nAbhe stannAmno rAjJo janma yasya taM nAbheyaM AdyaM jinavizeSam Izam aizvaryazAlinaM natvA praNamya tadanu praNAmAnantaram kautukAni tatratyAdbhutAni AlokayeH pazyeH / puna tatpazcAt bhavadanu bhavataH pazcAd AyAntyAH AgacchantyAH me mama kozAyAH sugamyam sukhena gantuM yogyaM vartma mArgam kurvan vidadhat agrayAyI agre yAtuM zIlamasyeti tathAbhUtaH maNitaTArohaNAya tasyaiva parvatasya maNibhi vihite taTe prAntabhAMge ArohaNAya uparigamanAya sopAnatvaM niHzreNikAbhAvaM kuru vidhehi / / tatratyameva vizeSaM varNayati - zRGge tasmin nayanasubhagaM cArurUpA yadi tvAM,... vidyAdharyaH smaravidhuritAH prArthayeyurnirIkSya / / akSobhyastvaM surayuvatibhi nAtha ! dhikkAravAcAM, krIDAlolA: zravaNaparuSairjitairbhAyayestAH / / 65 / / / vyAkhyA - he nAtha ! svAmin ! tasmin maNinirmite zRGge parvata zikhare cArurUpAH cAru manoharaM rUpaM yAsAM tAH smaravidhuritAH smareNa kAmena vidhuritAH pIDitAH vidyAdharyaH vidyAdharadevajAtivanitAH nayanasubhagaM nayanayoH netrayoH kRte subhagaM sundaraM tvAM sthUlabhadraM nirIkSya samavalokya prArthayeyuH ratyarthaM prerayeyuH tarhi surayuvatibhiH devataruNibhiH Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) (api) akSobhyaH cAritrAdavicAlanIyaH tvam dhikkAravAcAM tiraskAravacasAM zravaNaparuSaiH karNakaTubhiH garjitaiH uccai rvacanaiH krIDAlolA lIlAvyagrAH tAH vidyAdharAMH bhAyaye bhItAH kuryAH / / puna statratya vihAraprakArameva varNayati - ArAmeSu priya ! viracayaM statra puSpAvacAyaM, zrAnto bhrAntyA subhaga ! vidadhad dIrghikAsvambukelim / vAditrANAM madhuraninadairnartayan kekivRndaM, nAnAceSTairjaladalalitai nirvizestaM nagendram / / 66 / / . vyAkhyA - he priya ! he subhaga ! tatra pituH parvatIyAvAse ArAmeSu upavaneSu puSpAvacAyam puSpANAM hastaprApyANAM kSudravRkSakusumAnAm avacAyam avacanam (hastaprApye cerastaiye [5-3-78Ta iti ghaJi) avacAyaH taM saMgrahaM viracayam vidadhat bhrAntyA bhramaNena bahukAlaM pAdavihAreNa zrAntaH zramaM prAptaH dIrghikAsu vApIsu ambukeliM jalakrIDAM vidadhat kurvan, vAditrANAM mRdaGgAdivAdyAnAm madhuraninadaiH madhuraiH zabdaiH kekivRndaM mayUra samUhaM nartayan nRtyaM kArayan nAnAceSTaiH nAnAbahuvidhAH ceSTAH kriyA yasmiMstathAbhUtaiH jaladalalitaiH jaladavat meghavat lalitaiH krIDitaiH taM pUrvoktam nagendram parvata zreSThaM nirvizeH upabhujaiH / / parvate katiciddinyAnyativAhya punarapi pATaliputramevAgaccherityAha AgaccheH svAM punarapi puraM nAtha ! nItvA dinAni, krIDAzaile katicidasamAM darzayan svazriyaM tAm / yatrAbhrAptairvahati bahulai dhUpadhUmaiH sadA dyaumuktAjAlagrathitamalakaM kAminIvAbhravRndam / / 67 / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - he nAtha ! asamAm nAsti samA tulyA zrI yasyAH tAm advitIyAm tAM prasiddhAm svazriyam svasampadam darzayan prakRTIkurvan, krIDAzaile pitRsambandhini lIlAparvate katicit gaNitAni dinAni divasAn nItvA ativAhya punarapi bhUyo'pi svAM svakIyAM puram nagarIm pATaliputram AgaccheH parAvarttathAH, yatra puri dyauH AkAzaH abhrAptaiH meghaparyantaM gataiH bahulaiMH ghanIbhUtaiH dhUpadhUmaiH dhUpArthaM nimittai bUM maiH kAminI kAcidvanitA muktAjAlagrathitam mauktikasamUhagumphitam alakaM kezapAzam iva yathA abhravRndam meghasamUha sadA varSAtirikte'pi sarvasmin samaye vahati dhArayati / / / purI vizinaSTi - snigdhacchAyaM bahulavimalacchAyayA zAlamAnA, nityAmodAH pravitatamudaM bhUrivittA: suvittam / ratnajyoti vidhutatamaso nAtha ! nirdhUtapApaM, prAsAdAstvAM tulayitumalaM yatra taistai vizeSaiH / / 68 / / . vyAkhyA - he nAtha ! svAmin ! yatra pATaliputranagaryAM bahulavimalacchAyayA bahulayA prabhUtayA vimalayA nirmalayA chAyayA kAntyA zAlamAnAH zobhamAnAH, nityAmodAH nityaM pratidinam AmodaH utsavAnandaH yeSu te, bhUrivittAH bhUri bahutaraM vittaM dhanaM yeSu te, ratnajyotirvidyutatamasaH ratnAnAM maNInAM jyotirbhiH prakAzaiH vidhutaM dUrIkRtaM tamaH andhakAro yaiste, prAsAdAH saudhAH, snigdhacchAyaM snigdhA manoharA chAyA kAnti ryasya tam, pravitatamudaM pravitatA suvistRtA mud harSo yasya tam, suvittam suSThu zobhanaM vitta dhanaM yasya tam, nirdhUtapApaM nirdhUtaM niHzeSeNa dUrIbhUtaM. pApaM kalmaSaM yasya taM tvAM bhavantaM taistaiH pUrvoktaiH vizeSaiH vyAvartakaguNaiH tulayituM samatAM kartum alaM samarthAH santi / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) atratyAnAM vadhUnAM vizeSamAha - arhadbhaktirvasati hRdaye tArahAreNa sAkaM, mUrto kAntiH sphurati ca sadA zIladharmeNa sArddham / citte sAtaM ghanasamayajaM vidyate sAmprataM sat, sImante ca tvadupagamajaM yatra nIpaM vadhUnAm / / 69 / / vyAkhyA yatra pATaliputre vadhUnAm, strINAM (strI nArI vanitA vadhUH [abhidhAna0 3, 167] hRdaye antaH karaNe hRdayapradezopari ca tArahAreNa tAreNa ujjvalena hAreNa mauktikamAlayA sAkaM saha arhadbhaktiH arhatAM jinAnAM bhaktiH zraddhA vasati sthitiM karoti, (vadhUnAM) mUrtI svarUpe zIladharmeNa zIlarUpeNa dharmeNa sArddha saha kAntiH zobhA sadA sarvadA sphurati pratibhAsate, (vadhUnAM) citte manasi sAmprataM sadyaH tvadupagamajaM bhavatsamparkasambhUtaM sat sundaraM sAtaM sukhaM vidyate (vadhUnAM) sImante kezapAze ca ghanasamayajaM varSAkAlotpannaM nIpaM kadambakusumaM vidyate / / punarapi purImeva vizinaSTi - gaGgAgaurA: sitakarahayAkAracaurAsturaGgAH, ... zRGgottuGgA lalitagatayo dAnavanto gajendrAH / 'lIlAvatyo'khilayuvatayo yatra vIrAvataMsAH, . pratyAdiSTAbharaNarucayazcandrahAsatraNAkaiH / / 70 / / vyAkhyA - yatra pATaliputre gaGgAgaurAH gaGgAvat gaGgAjalapravAhavat gaurAH zvetavarNAH turaGgA sitakarahayAkAracaurAH sitakarasya zvetakiraNasya sUryasya hayAnAm azvAnAmAkaraM svarUpaM corayanti lumpanti iti tAdRzAH (santi) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) yadyapi sUryasya hayAH haritavarNAH santIti purANa prasiddhiH tathApIha teSAM na varNena sAdRzyamapi tu AkAra mahattvAdineti vijJeyam], zRGgotuGgA zRGgavat parvata zikharavat uttuGgA unnatAH (zRGgaM tu kUTaM zikharam0' abhi0 498) gajendrAH mahAgajAH lalitagatayaH salIla gamanAH dAnavantaH madazAlinaH (santi) akhilayuvatayaH sarvAstaruNyaH lIlAvatyaH kAmakrIDAcaturAH (santi) vIrottaMsAH vIrA uttaMsA iva bhUSaNAnIva iti vIrottaMsAH zreSThavIrA candrahAsavraNAkaiH candrahAsena khaDgena ye vraNAH AghAtAH teSA makaiH cihnabhUtaiH kiNaiH pratyAdiSTAbharaNarucayaH pratyAdiSTA pratyAkhyAtA AbharaNAnAM bhUSaNAnAM rucayaH kAntayo yai stathA bhUtAH (santi) / tAmeva purIM punarapi vizinaSTi - snehAdanyad na bhavati paraM bandhanaM yatra kiJcicintA kAcina bhavati parA yatra dharmaM vihAya / kazcid yasmin na bhavati paro rAjahaMsAt sarogo vittezAnAM na ca khalu vayo yauvanAdanyadasti / / 71 / / vyAkhyA - yatra pATaliputre snehAd parasparaM premNaH anyad bhinnaM paraM dRDhaM bandhanaM gatinivArakaM na bhavati nAsti, (yatra) dharmaM abhyudayaniHzreyasasAdhanaM sukRtaM vihAya parityajya parA anyA cintA na bhavati, yasmin pATaliputre rAjahaMsAt marAlAt paraH anyaH sarogaH rogeNa sahitaH na bhavati rAjahaMsa eva saroga zabdenocyate nAnyaH tasya sarasi gacchatItyarthaka sarogazabda vAcyatvAt / anye kecana sarogazabdena rogasahitArthavAcakena nAbhidhIyante / zleSo'laGkAraH / (yatra) vittezAnAm dhanikAnAM janAnAM ca yauvanAd tAruNyAd anyat paraM vArddhakyam vayaH zarIrAvasthA na asti bhavati / dhanikAH sarve rasAyanAdhupayogena yauvanamevAnubhavanti na vArddhakyamiti bhAvaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 - zIladUtam (sthulabhadra caritram) bhUyaH purImeva varNayati - veNIdaNDo jayati bhujagAn madhyadezo bhRgendrAn yAsAmAsyaM priya ! paribhavatyuccakaizcandrabimbam / caitye nRtyantyatulamasakRd yatra vArAGganAstAstvadgambhIradhvaniSu zanakaiH puSkareSvAhateSu / / 72 / / vyAkhyA - he priya ! yAsAm vArAGganAnAm veNIdaNDaH veNI kezajUTikA eva daNDaH daNDAkAraM lambAyamAnA kezajUTiketi yAvat bhujagAn sarpAn jayati paribhavati yathA sarpA janAn bhISayanti tathaiva tato'pyadhikaM vA vezyAnAM veNIdaNDaM dRSTvA janAH kAmabhItA bhavantIti AkArato'pi sAmyAt sarpajayina ste kathyante, madhyadezaH kaTipradezaH mRgendrAn siMhAn jayati, siMhAH kaTipradeze kSINA bhavanti tato'pyadhikaM kSINakaTyastA iti bhAvaH, AsyaM mukhaM candrabimbam zazimaNDalam uccakaiH atyantam paribhavati jayati tAH pUrvoktarUpAH vArAGganA vezayoSitaH yatra pATaliputre tvadgambhIradhvaniSu taveva gambhIraH dhvaniH yeSAM tAdRzeSu puSkareSu mRdaGgeSu zanakaiH mandam AhateSu tADiteSu caitye devamandire asakRt vAraMvAram atulam anupamaM yathA syAt tathA nRtyanti / nartanaM kurvanti / nagaryA abhisArikA vRttAntaM sUcayati - mAlAstrastai vividhakusumaiH kuGkumAktAMhicihnastAmbUlena kSititalagatenArddhajagdhena yatra / hemAmbhojaiH zravaNapatitai bhUSitairbhUrivAsainaizo mArgaH saviturudaye sUcyate kAminInAm / / 73 / / . Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - yatra pATaliputre kAminInAM vilAsinInAm naizaH nizAyA ayaM naizaH rAtri sambandhI mArgaH abhisAramArga iti yAvat, savituH sUryasya udaye sati mAlAstrastaiH ziraH pradezAdinihita mAlyAt paribhraSTaiH vividhakusumaiH bahuvidhapuSpaiH, kuGkumAktAMhnicinaiH kukumAktAnAm kuGkumarajitAnAm aMhrINAM caraNAnAM cinaiH lAJchanai: kSititalagatena bhUmi pRSThasthitena ardhajagdhena ardhabhuktAvaziSTena tAmbUlena cUrNa khadirAdipUritanAgaravallIdalavITikayA ('tAmmUlaM-pUgaparNacUrNasaMyogaH' ityabhidhA0 cintA0 4-221) zravaNapatitaiH karNAccutaiH hemAmbhojaiH kanakakamalaiH, bhUSitaiH ityarthaM sajjitaiH bhUrivAsaiH bahutarAvAsa pradezaizca sUcyate anumIyate / . purIbaibhavavarNanAya kAmivRttAntamAha - yatra strINAM praNayiSu haThAdAkSipatsu kSapAyAM, kSaumaM sAkSAd manasijaparAdhInatAmAgateSu / nityodyotAnapi maNimayAn prApya dIprAn pradIpAn, hImUDhAnAM bhavati viphalapreritazcUrNamuSTiH / / 74 / / vyAkhyA - yatra pATaliputre kSapAyAm rAtrau manasijaparAdhInatAm manasijasya kAmasya parAdhInatAm AyattatAm AgateSu prApteSu praNayiSu priyatameSu sAkSAt zarIrAvyavahitaM kSaumaM vastravizeSam haThAt balapUrvakam AkSipatsu apanayatsu (satsu) hrImUDhAnAm lajjayA kartavyaviSaye vimugdhAnAm strINAM kAminInAm nityodyotAn satataprakAzAn maNimayAn ratnaracitAn dIprAn jvalataH pradIpAn prakRSTadIpAn prApya gatvA api cUrNamuSTiH sugandhidravyaparAgamuSTiH viphalapreritaH viphalaM nirarthakameva preritaH kSiptaH yathAsyAt tathA bhavati jAyate / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) aparaM ca vizeSamAha - pATaliputrasya - yasyAM lokA vimalamanasaH pUrNakAmAbhirAmA, rAmAH kAmaM lalitagamanA: kAmanArIsamAnAH / vRkSAH sAkSAdatulaphaladAH kalpavRkSopameyA, nityajyotsnApratihatatamovRttiramyA: pradoSAH / / 75 / / vyAkhyA - yasyAM pATaliputranagaryAM lokAH puruSAH sarve vimalamanasa nirmalahRdayAH pUrNakAmAbhirAmAH pUrNakAmAH prAptasakalamanorathAH abhirAmAH surUpAzca (santi) rAmAH ramayantIti rAmAH striyaH kAmam atyantaM lalitagamanAH salIlagatizAlinyaH kAmanArIsamAnAH kAmasya kandarpasya nAryAH striyA - ratyA samAnAH sadRzyaH (santi) vRkSAH taravaH atulaphaladAH anupamaphalapradAyinaH (ata eva) sAkSAt avyavahitarUpeNa kalpavRkSopameyA kalpavRkSaiH manaH saGkalpitaphaladAnasamarthaiH devatarubhiH upameyAH upamAtuM yogyAH (santi) pradoSAH rajanImukhAni nityajyotsnA pratihatatamovRttiramyAH nityajyotsnAbhiH satataprakAzaiH maNiratnAdikRtaiH pratihatayA nivAritayA tamovRttyA andhakAravyApAreNa hetunA ramyAH manoharAH bhavanti / punaH purImeva vizeSayati - yasyAmantaH sukRtarasikAH pAtradAnapravINA, enohInA vitatavilasat kIrtayaH santi santaH / vArastrIbhiH saha sumuditAH kAmamagnAzca kAmaM, ___ baddhvA yAnaM vahirupavanaM kAmino nirvizanti / / 76 / / vyAkhyA - yasyAM puri antaHsukRtarasikAH antaHsukRtasya AdhyAtmika puNyasya Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) athavA prakaTadharmasya rasikAH anurAgiNaH pAtradAnapravINAH pAtreSu satpAtreSu yad dAnaM vitaraNaM tatra pravINAH nipuNAH, enohInAH enobhiH pApaiH hInAH rahitA vitatavilasatkIrtayaH vitatA vistRtA vilasantI zobhamAnA ca kIrtiryeSAM tAdRzAH santaH sajjanAH santi / sumuditAH suprasannAH kAmamagnAH madanavyApAra eva satatAsaktAH kAminaH kAmarasikAH yAnaM vAhanaM rathAdi baddhvA upavanAd bahirevAvarodhya, vArastrIbhiH vArAGganAbhiH saha sAkaM bahirupavanam purAd bAhyamudyAnam nirvizanti kAmakrIDAdibhirupayuJjanti | purImeva varNayati - gacchaMstUrNaM nabhasi taraNiH zaGkate nityamevaM, saudheSveva skhalatu mama mA syandano'bhraMliheSu / medhA yasyAmatigurugRhai: prApya saMghaTTamArAd, dhUmodgArAnukRtinipuNA jarjarA niSpatanti / / 77 / / vyAkhyA - yasyAM puri nabhasi AkAze gacchan rathenasaMcaran taraNiH sUryaH nityam pratidinam, eSu agrato dRzya mAneSu abhraMliheSu abhrANi medhAn lihanti spRzanti ityabhraMlihAH 'vahAbhrAllihaH (5-1-123) iti khaz, khityanavyayAruSo0 (3-2-111)' iti mo'ntAdezaH, teSu saudheSu sudhayA nirmitAH saudhAH prAsAdAH teSu mama me syandana rathaH mA naiva skhalatu saMghaTTatAm-evam pUrvoktarUpeNa zaGkate saMdegdhi | meghAH ghanAH atigurugRhai: bahuvizAlaprAsAdaiH ArAd dUrataH eva saMghaTuM saMgharSaM prApya labdhvA jarjarAH zakalitAH santaH dhUmodgArAnukRtinipuNAH dhUmodgArANAm vASpanirgamAnAm anukRtau anukaraNe nipuNAH caturAH niSpatanti nirgacchanti / . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 zIladUtam (sthulabhadra caritram) anyamapi vizeSamAha - . yAntyo vyomni tridazalalanA vIkSya yAsAM svarUpaM, sarvaM garvaM manasi racitaM cArutAyAstyajanti / mugdhA dugdhopacitavapuSaH kuTTimeSvastakhedaM, saMkrIDante maNibhiramaraprArthitA yatra kanyA: / / 78 / / vyAkhyA - yatra pATaliputre vyomni AkAzamArge yAntyaH gacchantyaH tridazalalanAH 'trirdazetyarthe bahuvrIhI pramANI saGkhyADu: (7-3-128)' iti De tridaza zabdo niSpadyate / asya cArtho'nekaprakAreNAnekatra varNitaH abhidhAnacintAmaNiTIkAyAM ca tisro dazAvayo'vasthA yeSAM te tridazAH triMzadvarSA manuSyayuvAnaH, tridazA iva tridazA ityapi vyutpattirdarzitA / tathA ca sarvadA yauvanazAlinaH iti phalati te tridazA devAH teSAM lalanAH striyaH yAsAM pATalIputranagarI kanyAnAM svarUpa vIkSya avalokya manasi svacitte nihitaM sthitaM cArutAyAH saundaryasya garvam abhimAnaM tyajanti pariharanti, (tAH) dugdho'pacitavapuSaH dugdhena kSIreNa upacitaM vRddhi prAptaM vapuH zarIraM yAsAM tAH amaraprArthitAH amaraiH devairapi prArthitA abhilaSitAH mugdhAH RjavaH kanyAH bAlikAH kuTTimeSu prAsAdapRSTheSu maNibhiH ratna, (guTikAdi sthAnIyaiH) astakhedaM akhinnaM yathA syAt tathA saMkrIDante khelanti | purImeva prakArAntareNa varNayati - dharmasvedaM suratajanitaM yoSitAM yatra rAtrI, jAlAyAtaiH svagRhavalabhImadhyabaddhasthitInAm / / sAraistArAdhipatikiraNaizcyotitA dyotitAzaiAlumpanti sphuTajalalavasyandinazcandrakAntAH / / 79 / / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - ___yatra pATaliputre rAtrau nizi svagRhavalabhImadhyabaddhasthitInAM svagRhasya nijAgArasya valabhyA aTTAlikAyA madhye baddhA sthirIkRtAH sthitiH vAso yAbhiH tAsAm yoSitAM strINAm suratajanitaM kAmakrIDAsamudbhUtam dharmasvedaM USmajanitadehajalaM sAraiH sArabhUtaiH dyotitAzaiH prakAzita digbhiH tArAdhipatikiraNaiH tArAdhipateH candrasya kiraNaiH razmibhiH jAlAyAtaiH gavAkSamArgapraviSTaiH cyotitAH kSaritAH sphuTajalalavasyandinaH sphuTaM prakaTaM yathA syAt tathA jalalavAn toyakiraNAn syandante kSaranti iti tacchIlAH candrakAntAH candrakAntanAmakamaNayaH vyAlumpanti nAzayanti / tatratya ghaninAM tyAgasya phalaM darzayati - kAle varSannavanivalayaM sasyapUrNa vitanvan, vAJchAtulyaM dizati salilaM yatra dhArAdharo'pi / tyAgo yasyAM dhanibhiranizaM dIyamAno'rthinAMdrA gekaM sUte sakalamabalA''maNDanaM kalpavRkSaH / / 8 / / vyAkhyA - yatra pATaliputre kAle kRSyupayuktasamaye varSan varSaNaM kurvan avanivalayaM bhUmaNDalam sasyapUrNa dhAnyasamRddhaM vitanvan racayan dhArAdharaH meghaH api bAJchAtulyam icchAnukUlaM salilaM jalam dizati dadAti / dhanibhiH ADhyaiH anizam satataM dIyamAnaH kriyamANaH arthinAM yAcakAnAM (kRte) kalpavRkSaH saGkalpitaphalapradadevatarurUpaH tyAgaH dAnam ekam advitIyam sakalaM sampUrNam abalA''maNDanaM abalAnAM durgatAnAM janAnAM AmaNDanaM samantAt paripoSakam drAk jhaTiti sUte sampAdayati / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 zIladUtam (sthulabhadra caritram) atha kartavyaM nirUpayantI prakRtapurIvarNanAdikaM samApayati - tiSThannasyAM puri vijaya nAtha ! saukhyaM bhaja tvaM, kurvan dharmaM bhavati saphalaM yena janmadvayaM te / hitvA cApaM yuvatiSu ciraM yatra kAmo'pi tasthau, tasyArambhazcaturavanitAlocanaireva siddhaH / / 81 / / vyAkhyA - he nAtha ! svAmin ! asyAM pUrvavarNitarUpAyAM pATaliputranAmni puri nagaryAm tiSThan sthitiM kurvan, dharmam sukRtam kurvan Acaran vijayajaM laukika bAhyazatruparAjayodbhUtam rAgadveSAdyabhyantarazatruparAjayodbhUtaM ca saukhyam aihikaM srakcandanavanitAdyupabhogaM pAralaukikaM svargopabhogaM ca bhaja prApnuhi, yena prAptena te tava janmadvayaM aihikaM janma, agrimaM ca janma saphalaM sArthakaM bhavati / yatra pATaliputre cApaM dhanuH hitvA parityajya kAmaH madanaH api kintu yuvatiSu taruNISu tasthau AzritaH (yataH) tasya kAmasya Arambha kAmijanavazIkaraNodyogaH caturavanitAlocanaiH caturANAM kAmakalAnipuNAnAM vanitAnAM kAminInAM locanaiH netraiH eva siddhaH sampannaH / atha zrIsthUlabhadraH pratyuttarayati - niryadvASpaM vaca iti ciraM procya tasyAM sthitAyAM, so'vocat tAmabhajamamalaM tanvyahaM jainadharmam / svargo'pyasmAd mama sa matazcintitaM yatra date, hastaprApyastabaka na mito bAlamandAravRkSaH / / 82 / / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - niryadvASpaM niryat nirgacchad vASpaM netrasalilaM yatra tat yathA syAt tathA iti uktaprakAreNa vacaH vacanaM procya prakarSaNoktvA sthitAyAm tUSNI bhUtAyAM tasyAM kozAyAm saH zrI sthUlabhadraH avocat akathayat, kiM tad ityAha - he tanvi ! durbale ! kRze ! vA aham sthUlabhadraH amalam nirmalam jainadharma jayanti rAgadveSAdIn iti jinAH tIrthaGkarAH teSAm dharmam AcAram abhajam Azrayam mama saH prasiddhaH svargaH devalokaH apiM asmAt jainadharmApekSayA na mataH neSTaH, yatra svarge hastaprApyastabakanamitaH hastaprApyaiH karaNaiva labhyaiH stabakaiH puSpaphalavRntaiH namitaH namrIbhUtaH bAlamandAravRkSaH bAlo'lpavayA mandAravRkSaH kalpavRkSaH cintitam abhilaSitaM sakalaM vastu datte samarpayati / gurupadezasmaraNAdapi nAhaM tava vaMco'nusariSyAmItyAha (yugmena). kRtyAkRtyaM gaNayati bhavAn hanta ! yeSAM kRte no, dRSTvA hRSyatyanudinamalaM khidyate yAna'dRSTvA / prAntaM prAptaM svajananicayAste'pyaho ! satsarovad, na dhyAsyanti vyapagatazucastvAmapi prekSya haMsAH / / 83 / / niHsaGgAnAM guNaphaNabhRtAM yo mayA zrIgurUNAmevaM mugdhe ! bhavabhayaharo'zrAvipuNyopadezaH / hAreNeva dyutitatibhRtA'pyatra zazvad mano'ntaH, prekSyopAntasphuritataDitaM tvAM tameva smarAmi / / 84 / / (yugmam) vyAkhyA - __ bhavAn sthUlabhadraH yeSAM svajananicayAnAM kRte kRtyAkRtya kartavyAkartavyaM no naiva gaNayati vicArayati hanta ! iti khedaH, yAn svajananicayAn dRSTavA avalokya anudinaM sarvadA dRSyati prasIdati, yAn adRSTvA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 zIladUtam (sthulabhadra caritram) anavalokya alam atyarthaM khidyate dUyate, vyapagatazucaH vicchedAt svArthasAdhakatvAbhAvAcca vyapagatA naSTA zuk bhavadviSayakaM duHkhaM yeSAM te, te pUrvavarNitAH svajananicayAH svabandhuvargAH api kimutAnye suhRdAdayaH haMsAH pakSivizeSAH (vyapagatazucaH, ativAhita grISmakAlAH) satsarovat svacchahradavat, prAntaM samIpaM prAptam AyAtam tvAM bhavantam prekSya avalokya api na dhyAsyanti na smariSyanti / - he mugdhe ! sarale ! evam uktarUpaH guNaphaNabhRtAm guNA eva phaNAH sarpamastakAni bibhrati dhArayanti iti teSAM (atra 'guNagaNabhRtAm iti pAThaH samIcInaH pratibhAti guNAnAM phaNaiH saha sAmyAbhAvAt tAdRzarUpakasyAyogyatvAt) niHsaGgAnAM sAMsArikasamparkazUnyAnAM zrIgurUNAM zriyA yuktAnAM dharmopadezakAnAm bhavabhayaharaH sAMsArikabhItinivArakaH yaH pUrvoktarUpaH puNyopadezaH puNyajanakaH upadezaH mayA sthUlabhadreNa azrAvi zrutaH atra tato dUraM tava samIpe sthitaH api, dyutitati bhRtA kAntisamUhadhAriNA hAreNa muktAmAlayA upAntasphuritataDitaM. upAnte samIpe sphuritA caJcalA taDit vidyut yasyAH tAmiva tvAM bhavatI prekSya avalokya api, mano'ntaH hRdayamadhye tam uktamupa dezam eva kevalaM smarAmi dhyAyAmi / svakRtaM kAmavijayamudghoSayati - jigye kAmaH sutanu ! sa mayA zIlamAsAdya yasmAt, saMjJAhInau rasakuruvakAvapyaho ! staH sarAgau / nAryA eko'bhilaSati bhRzaM darzanaM maNDitAyA, vAJchatyanyo vadanamadirAM dohadacchadmanA'syAH / / 85 / / vyAkhyA - . he sutanu ! sudehe ! sukRzazarIre ! vA mayA sthUlabhadreNa zIlam brahmacaryaM AsAdya prApya sa vakSyamANa guNaviziSTa kAmaH kandarpaH jigye Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) 64 jitaH yasmAd kandarpAd hetoH saMjJAhInau acetanau rasakurubako rasaH pAradaH kurubakaH pItajhiNTI samAkhyaH vRkSavizeSa zca api kimutasacetanaH sarAgau sAbhilASau staH bhavataH aho ! ityAzcaryam, ekaH rasaH maNDitAyAH bhUSitAyAH nAryAH striyAH darzanam avalokanam icchati kAmayate, anyaH kurubakaH dohadacchadmanA garbhiNyabhilASavyAjena asyAH nAryA vadanamadirAM mukhasthitAM surAm vAJchati icchati | pati icchati / punarapi svasya nIrAgatAmeva prakaTayati . nIrAgaM me samajani mano jJAtatattvasvarUpaM, tenedAnIM ca viSayaraso bAdhate kutracinmAm / . pazyAmyenAmapi vanasamAM citrazAlAM khalUccairyAmadhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhRd vaH / / 86 / / vyAkhyA - jJAtatattvasvarUpam jJAtaM viditam tattvasya tat tadviSayayAthArthyasya svarUpaM yena tAdRzam me mama manaH cittaM samajani sampannam, tena kAraNena idAnIm samprati kutracid kasminnapi viSaye viSayarasaH viSayeSu rAgaH mAM sthUlabhadraM na bAdhate nAkarSati / enAm agre sthitAm citrazAlAm citrAm AzcaryajanikAM nAnAvidhacitrAdibhiralaGkRtAM vA zAlAM gRham vanasamAm araNyasadRzIM pazyAmi dRSTvA'vadhArayAmi, yAM citrazAlAm vaH yuSmAkaM suhRt priyaH nIlakaNThaH mayUraH divasavigame dinAnte sAyaGkAle uccaiH uparibhAge adhyAste adhitiSThati / zarIrasya yauvanA pagame niHzrIkatAkathanenAnityatAM prakaTayati yattAruNye sati vapuraho ! vibhramaM bhUri datte, puSTaM mugdhe ! sarasamadhurAhArayogeNa zazvat / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65. zIladUtam (sthulabhadra caritram) anyAdRk syAt tadapi ca gate yauvane dehabhAjAM, sUryApAye na khalu kamalaM puSyati svAmabhikhyAm / / 87 / / vyAkhyA - __ he mugdhe ! sarale ! sarasamadhurAhArayogeNa sarasAnAm AsvAdavatAm rasayuktAnAM vA madhurANAM miSTAnAm AhArANAM bhojanAnAM yogena upayogena zazvat sarvadA puSTaM vRddhiM nItam yad vapuH zarIraM, tAruNye yauvane sati vidyamAne bhUri bahutamaM vibhramaM vilAsaM datte arpayati, tad api zarIram dehabhAjAM prANinAM yauvane tAruNye gate atikrAnte (sati) anyAdRk visadRzaM syAt (etadarthAntaranyAsopanyAsena samarthayati) sUryApAye bhAskare'staMgate sati kamalaM padmaM svAm nijAm abhikhyAm zobhAm na khalu naiva puSyati dhArayati / evaM ca saMsArAnityatAM jAnato me mohanAya tava ceSTA vRthaivetyAha matvA'nityaM jagaditi mano me vilagnaM jinokte, dharme zarmAbhilaSati paraM zAdhataM zuddhacitte ! / mugdhe ! snigdhAM racayasi mudhA mAmudIkSya svakIyAM, khadyotAlIvilasitanibhAM vidyudunmeSadRSTim / / 88 / / * 'vyAkhyA - __he zuddhacite ! zuddhaM mayA nirvikAreNa puMsA saha saMbhASaNAt pavitraM cittaM mano yasyAH tadAmantraNam, iti pUrvoktaprakAreNa jagat saMsAram anityaM vinAzi mattvA jJAtvA jinokte jinaiH tIrthaGkaraiH ukte kathite dharme zreyaH sAdhanopAye vilagnaM nirataM me mama manaH cittam zAzvatam nityaM param utkRSTaM zarma kalyANam abhilaSati vAJchati [na tu kSaNabhaguraM laukika sukhamiti bhAvaH] (ataH) he mugdhe ! sarale ! mAm sthUlabhadram udokSya Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) | uccairavalokya, svakIyAM nijAM khadyotAlIvilasitanibhAM khadyotAlInAm jyotiriGgaNasamUhAnAm vilasitena nibhA tulyA tAm vidyudunmeSa dRSTim vidyutAm taDitAm unmeSavat sphuraNavat unmeSaH ummIlanaM yatra tAdRzIM dRSTiM vilokanam mudhA vRthA racayasi karoSi / punarapi svasya vItarAgatvaM draDhayati - nArI yasminnamRtasadRzI me babhUvAdya yAvad, . rAgagraste manasi madanavyAlavidhvastasaMjJe / dhvaste rAge gurubhirabhavat kSveDavat sA'pyaniSTA yA tatra syAd yuvativiSaye sRSTirAyeva dhAtuH / / 89 / / vyAkhyA - - madanavyAlavidhvastasaMjJe madanaH kAma eva vyAlaH sarpaH tena vidhvastA naSTA saMjJA hitAhitajJAnazaktiH yasya tasmin, rAgagraste rAgeNa viSayAbhilASeNa graste'bhibhUte yasmin me mama manasi citte adya yAvat itaH kAlAt pUrva nArI strI amRtasadRzI pIyUSatulyA babhUva AsIt,' gurubhiH jJAnopadezakaiH rAge viSayAsaktau dhvaste dUrIkRte (sati) yA strI tatra yuvativiSaye tasmin taruNI samAje dhAtuH brahmaNaH AdyA prathamA sarvazreSTheti yAvat iva syAt bhavet sA api kSveDavat viSavat aniSTA ahitakArI abhavat jAtA | . punarapi svazIla mevAha - ajJAnaM me sapadi galitaM mohamUrchA'pyanezajjAtaM cittaM sutanu ! mama tanirvikAraM kSaNena / svasrA mRtyoriva hi jarasA grasyamAnAM tanuM svAM, manye jAtAM tuhinamathitAM padminI vA'nyarUpAm / / 10 / / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - me mama sthUlabhadrasya ajJAnaM vastutattvAcchAdakaM tat sapadi zIghraM galitaM vizIrNam, mohanidrA mohaH tattvAtattvavivekAkSamatvam eva nidrA suptiH sA api anezat nAzaM gatA, he sutanu ? sudehe koze ! mama sthUlabhadrasya tat pUrvoktam ajJAnazUnyaM vigalitamohaM ca cittaM manaH kSaNena jhaTityeva nirvikAraM kAmAdivikAra rahitaM jAtam abhUt / tatra kAraNamAha - hi yataH mRtyoH yamasya maraNarUpasya maraNarUpasya vA bhAvasya svasrA bhaginyA iva jarasA vRddhatvena jIrNatayA vA grasyamAnAM kavalIkriyamANAM svAM nijAM tanuM zarIraM tuhinamathitAM hima marditAM padminI kamalinI vA iva ('va vA yathA tathaivaivaM sAmye' ityamaraH) anyarUpAM visadRzIM jAtAM bhUtAM manye avagacchAmi / athaivaM pratyAkhyAtAM nijasakhI kozA vIkSya tat sakhI kAcidAha tasminnevaM vadati caturovAca tasyA vayasyA, jAtaM kiM te subhaga ! hRdayaM nirdayaM bADhametat ? / pazyA'syAstvaM tava virahato vaktramabhrAstadIpterindordainyaM tvadanusaraNakliSTakAnte bibharti / / 11 / / vyAkhyA - tasman sthUlabhadre evaM pUrvoktarUpeNa vadati kathayati (sati) caturA abhiprAyajJAnanipuNA vayasyA vayasA tulya vayasyA hRdyapadya0 (7-1-11) iti yA] samAnavayAH sakhI uvAca vakSyamANAM vacanaM jagAda, he subhaga ? sundara ! saubhAgyazAlin vA etat vacasA'numIyamAnaM te tava hRdayam antaHkaraNaM bADham bAhyate sma ityarthe 'kSubdhaviribdha0 (4-4-91) iti nipAtanAt bADham dRDhaM tIvra vA ('atyarthe gADhamudgADhaM bADhaM tIvra bhRzaM dRDham' abhi0 6-141) nirdayaM paraduHkhaprahANecchArUpadayAzUnyaM kiM kutaH Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 zIladUtam (sthulabhadra caritram) kAraNAt jAtaM sampannam, tava bhavataH virahataH viyogAddhetoH asyAH mama sakhyAH kozAyAH vaktram mukham, abhrAstadIpteH abhreNa meghena astA kSiptA dIptiH kAntiryasya tAdRzasya tvadanusaraNasaraNakliSTakAnteH tvadanusaraNena tvanmukhatulyatAprApti hetostavAnunamanakleze kliSTA dUSitA kAntiH zobhA yasya tAdRzasya ca indoH candrasya dainyam Artim bibharti dhArayati (iti) tvaM sthUlabhadraH pazya avalokaya / kozAyA eva virahAvasthAM varNayati - eSA'naiSIt subhaga ! divasAna kalpatulyAniyanta, kAlaM bAlA bahulasalilaM locanAbhyAM sravantI / asthAd dusthA tava hi virahe mAbhiyaM vArttayantI, kaccitbhartuH smarasi rasike ! tvaM hi tasya priyeti / / 92 / / vyAkhyA - he subhaga ! eSA dRzyamAnA bAlA alpopayAta yauvanodbhedA kauzA locanAbhyAM netrAbhyAM bahulasalilaM adhikAdhikaM jalam-azru savantI kSarantI iyantaM tatra virahadinAdArabhyAdyaparyantaM kAlaM samayaM yAvat 'kAlAdhvanorvyAptI (2-2-42) iti dvitIyA, kalpatulyAn kalpena daivayugasahastreNa tulyAn samAn ('daive yugasahastre dve brAhma (varSam) kalpau tu te nRNAm' abhi0 274) divasAn vAsarAn anaiSIt atyavAhayat; hi yataH tava bhavataH virahe viyoge duHsthA duHkhena sthitimatI iyam kozA he rasike ! sarase ! bhartuH sthUlabhadrasya smarasi nidhyAyasi kaccit kim, hi yataH tvaM tasya sthUlabhadrasya priyA prItipAtram (AsIH) iti pUrvoktarUpeNa mAM tadvayasyAM vArtayanto AlapantI asthAt sarvadevamAlAyalagnavAsIt / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) punarapi kozAyA evAsthAntaraM varNayati - mUntei sA subhaga ! rudatI vAritA dInanAdaM, prAtaH sAtaM sakhi ! vada kadA'sau sametetyavag mAm / lAtuM velAM tava sulalitaM gItamudgAtukAmA, bhUyo bhUyaH svayamapi kRtAM mUrcchanAM vismarantI / / 93 / / vyAkhyA - he subhaga ! velAM samayaM lAtuM kathamapi ativAhayi tum, tava bhavataH sulalitaM sumadhuraM gItam gAnaviSayam udgAtukAmA udgAtum uccaiH parazrasaNagocararUpeNa gAtuM kAmo'bhilASo yasyAH sA, ('tumazca manaHkAme (3-4-140) iti tumo masya luk) svayamapi svenaiva kRtAM vihitAM mUrcchanAm svarANAmArohAvarokramavizeSaM / 'svaraH saMmUrchito yatra, rAgatAM pratipadyate / mUrcchanAmiti tAM prAhuH, kavayo grAma saMbhavAm / / ' iti saGgItazAstroktarUpAm bhUyo bhUyaH vAraM-vAraM vismarantI anavadadhAtA, mUrchAnte smarakRtAsu nayanaprItyAdiSu dazasu smara dazAsu navamI moharUpA darzA mUrchA tasyA ante vigame dInanAdam dInavat nadanaM yathA syAt tathA rudatI rodanaM vidadhatI vAritA pratiruddhA sA kozA 'he sakhi ! samAnahRdaye ! asau dUraM gataH sthUlabhadraH kadA kasmin divase kAle vA sametA samAgantA (iti) prAtaHsAtaM prAtaH kAlikaM mAGgalikaM vastu vada kathaya' iti itthaM mAm tatsakhIM avak akathayat (vaceranadyatanyAM prathama puruSaikavacane rUpam) / punarasyA eva virahadazAM varNayati - pRSTvA pRSTvA gaNakanicayaM jIvitaM dhArayantI, nItvA nItvA kathamapi dinAnyaGgulIbhirlikhantI / gatvA gatvA punarapi punari tasthau ca gehe, prAyeNete ramaNaviraheSvaGganAnAM vinodAH / / 94 / / . Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - (eSA kozA) gaNakanicayaM jyotirvidAM samUhaM pRSTvA-pRSTvA kadA me priyaH samAgantA iti bhUyo bhUyaH praznaM kRtvA kRtvA (taduttarAnusAraM) jIvitaM prANAn dhArayantI na parityajantI, agulIbhiH karAvayavaiH likhantI gaNayantI dinAni vAsarAn kathamapi kenApi prakAreNa nItvA-nItvA ativAhyAtivAhya, punaH punaH api bhUyo bhUyo'pi dvAri gRhAgrabhUmau gatvA-gatvA paunaH punyena gamanamAdhAya, gehe svAvAse tasthau sthirA babhUva / etaccArthAntaranyAsena samarthayati-ramaNaviraheSu praNayiviyogeSu satsu ete pUrvoktAH paunaH punyenaika kriyAnuSThAnarUpAH prAyeNa bAhulyena aGganAnAM strINAM vinodAH mano'panodanasAdhanAni (bhavanti) / / punastadavasthameva varNayati - .. zrRGgAraM svaM subhaga ! virahe'GgAravat saMtyajantI, duHkhenA'laM nijaparijanaM du:khadigdhaM sRjantI / premNA baddhAM nipuNa ! bhavatA tAM muhuH saMspRzantI, gaNDAbhogAt kaThinaviSamAmekaveNI kareNa / / 15 / / vyAkhyA - he subhaga ! virahe tava viyogasya samaye svaM nijaM zrRGgAraM bhUSaNam aGgAravat vahnikaNavat santya jantI pariharantI, duHkhena svIyena kaSTena nijaparijanaM svasevakavargam alam atyantaM duHkhadigdhaM kaSTaliptaM sRjanto racayantI he nipuNa ! catura ! bhavatA tvayA premNAH snehena baddhAM racitAM kaThinaviSamAm kaThorAM nimnonnatAM ca tAM paricitAm ekaveNIm ekIbhUtAM kezajUTikAM gaNDAbhogAt gaNDasthalamArabhya muhuH vAraM vAraM (yablope paJcamI) saMspRzantI AbhRzantI tasthau - iti pUrvoktA kriyA'trApyanu sandheyA / / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) tava saMyogasyAvasthAyAM yadabhUt tadviparItaM viyoge bhavatItyAha - nItA rAtriH kSaNa iva purA yA tvayeddhA'pi sArddha, krIDAyogaiH suratajanitai zcArubhogopabhogaiH / niHzvAsaudhairnijatanugataM candanaM zoSayantI, . tAmevoSNa virahajanitairazrubhirvyApayantI / / 16 / / vyAkhyA - __purA pUrvaM (tava saMyoge sati) yA yatparimANA rAtriH nizA iddhA dIptA api tvayA bhavatA sAddha saha yogaiH lAlAvilAsaiH suratajanitaiH maithunAdisamayotpannaiH cArubhogopabhogaiH cArubhiH sundaraiH bhogopabhogaiH bhogAnAmupabhogaiH sevanaiH kSaNa iva kSaNatulyaM nItA ativAhitA, niHzvAsaudhaiH virahajanitadIrghazvAsasamUhaiH nijatanugataM svadehasthitaM candanaM zrIkhaNDacandanaM zoSayantI zuSka kurvatI virahajanitaiH viyogakAlotpannaiH uSNaiH taptaiH azrubhiH netrajalaiH tAmeva rAtriM vyAmayantI vyApikAMdI(bhUtAM kurvatI, (tasthau) / / api ca - dattvA duHkhaM mama kimu sukhaM hA ! vidhAtastvayA''ptaM ? jAnAtyanyo na hi paragatAM vedanAM vA'tra kazcit / ninditvA'laM vividhavacanairdaivamevaM pramIlA - mAkAGkSantI nayanasalilotpIDaruddhAvakAzAm / / 17 / / vyAkhyA - (eSA) hA vidhAtaH ! daiva ! mama kozAyA duHkhaM kaSTaM dattvA vitIrya tvayA bhavatA kimu kiM rUpaM sukham AnandaH Aptam prAptam, pakSAntararUpeNArthAntaramupatyasyaitatsamarthayati vA athavA atra loke kazcit ko'pi anyaH duHkhabhAjo bhinnaH paragatAm parasmin duHkhabhAji jane sthitAM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) . 72 vedanAM pIDAM na jAnAti naivAnubhavati / evam uktaprakAreNa vividhavacanaiH nAnAvAkyaiH daivaM vidhAtAram alam atyantam ninditvA tiraskurvatA nayanasalilotpIDaruddhAvakAzAm nayanasalilAnAM netrajalAnAm utpIDena prabAdhena ruddhaH pratibaddhaH avakAzaH svarUpaprAptyavasaraH yasyAH tAM pramIlAm mUrchAm AkAGkSantI abhilaSyantI (tasthau) / / . kiJca - saMmRjyAzruplutamatha nijaM dikSu cakSuH kSipantI, kSaumAntena svamanasi jagajjAnatI zUnyametat / smRtvA smRtvA tava guNagaNaM bhUmipIThe luThantI, sAbhre'nIva sthalakamalinI na prabuddhA na suptA / / 98 / / vyAkhyA - atha pUrvoktarodanAntaraM plutam cakSuSivyAptam azru netrajalam kSaumAntena vastraprAntena saMmRjya proJchya, nijaM svIyaM cakSuH netraM dikSu sarvataH kSipantI prerayantI svamanasi svacitte etat dRzyamAnaM jagat saMsAraM zUnyaM janarahitaM jAnatI nizcinvAnA tava bhavataH guNagaNaM dayAdAkSiNyAdiguNasamUhaM smRtvAsmRtvA dhyAtvA-dhyAtvA bhUmipIThe mahItale luThantI parivarttamAnA sAbhre meghasahite ani dine sthalakamalinI bhUpadminI iva na prabuddhA na jAgaritA praphullA vA, na suptA nidritA mukulitA vA / / Atmano duHkhaM prakaTayantI sakhyAH kozAyA upari dayAM prArthayate-. AlokyA'syAstava virahajaM ceSTitaM yanna bhinnaM, tajjAnImo vayamiti nijaM vajrasAraM hRdetat / kAruNyaM tatsadayahRdayA'trocitaM te vidhAtuM, prAyaH sarvo bhavati karuNAvRttirAdrantarAtmA / / 99 / / . Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - asyAH mama sakhyAH kozAyA tava bhavataH virahajaM viyogAvasthAkRtaM ceSTitam vyApAram Alokya nirIkSya yat yasmAt na bhinnam vidIrNam, tat tasmAt, etat madIyaM hRt hRdayaM vajrasAram vajrasya kulizasyeva sAro balaM dRDhatvaM vA yasya tAdRzam, iti vayaM kozA sakhyaH jAnImaH avadhArayAmaH, tat tasmAt he sadaya hRdaya ! sadayaM dayayA sahitaM hRdayaM yasya tadAmantraNam, atra asyAM mama sakhyAM kozAyAM te tava kAruNyaM karuNopayuktaM karma vidhAtuM kartum ucitam yogyam, atra arthAntaranyAsena prakRtama) samarthayati prAyaH bAhulyena sarvaH sakalaH ArTAntarAtmA snigdhAntaH karaNo janaH karuNAvRttiH karuNayA sahitAvRttiH AcaraNaM yasya tAdRzaH bhavati jAyate / / yadi bhavAnadyApi nainAM saMbhAvayiSyati nUnamiyaM prANAM styajet ityAha - asmadvAkyaM yadi naM hi bhavAn mAnayiSyatyado'pi, prANatyAgaM tadiyamacirAt sA vidhAsyatyavazyam / bhUyo bhUyaH kimiha bahunA jalpitenA'tra bhAvi, pratyakSaM te nikhilamacirAd bhrAtaruktaM mayA yat / / 10 / / vyAkhyA - . bhavAn ! zrIsthUlabhadraH adaH anupadamuktam asmadvAkyam madIyaM vacanam yadi cet na mAnayiSyati svIkariSyati api iti saMbhAvanAyAm, tat tarhi iyaM sA pratyakSadRzyamAnA kozA sakhI acirAt zIghram prANatyAgam jIvitaparihAram avazyaM nizcitaM vidhAsyati kariSyati / he bhrAtaH ! iti svajanatAravyApanAya avaJcanIyatApratItyarthaM cAmantraNam iha asmin viSaye bhUyaH - bhUyaH vAraM - vAraM bahunA adhikena jalpitena kathitena kim kimapi prayojanaM nAsti, atra asminneva kAle sthAne vA te tava nikhilam sarvaM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zIladUtam (sthulabhadra caritram) pratyakSam sAkSAtkRtam bhAvi bhaviSyati, kiM tat sarvam ? yat sarvaM mayA kozA sakhyA uktam kathitam / / ahani kathaJcidAzvasityapi rAtrau tu kaSTA sthiti rityAha . vArtAvyagrAM tudati na tathA tvadviyogo'hanImAM, . yadvadrAtrau kRtabahuzucaM candrarocizcitAyAm / . pazyatvenAM svayamapi bhavAnadya bhUmIzayAnAM, tAmunnidrAmavanizayanAsannavAtAyanasthaH / / 101 / / vyAkhyA - ahani divase vArtAvyagrAM tvatsambandhi samAlApavyastAm imAm kozAm tvadviyogaH tava virahaH tathA tadvat na tudati vyathayati, padvat yathA rAtrI nizi candra rocizcitAyAm candrasya rociH jyotsnaiva citA zavadAhacullI tasyAM kRtabahuzucam vihitAdhikazo kAm, (tudati) adya asyAM rAtrau bhavAn sthUlabhadraH svayamapi AtmanA'pi avanizayanA sannavAtAyanasthaH avanI bhUmau yat zayanam zayyA staraNam tadAsanne tatsamIpasthite vAtAyane gavAkSe sthitaH AzritaH san bhUmIzayAnAm pRthvItalaparivRttAm unnidrAm ucchinna nidrAm tAm enAm pUrvoktarUpAM kozAm pazyatu pratyakSI karotu / / svAbhiprAyaM nigamayati - vijJaptiM me saphalaya kuru svaM manaH suprasannaM, sakhyA sAkaM mama bhaja punardeva ! bhogAn vicitrAn / vAmAkSyasyAstvayi sati muhuH spandametya prasanne, mInakSobhAccalakuvalayazrItulAmeSyatIva / / 102 / / . vyAkhyA he deva ! krIDAvizArada ! me mama vijJaptiM prArthanAM saphalaya sArthikAM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zIladUtam (sthulabhadra caritram) kuru svaM svakIyaM manaH cittaM suprasannam atizayapramuditaM kuru prakaTaya, mama sakhyA - kozayA sAkaM saha vicitrAn AzcaryajanakAn bhogAn srakcandanAdhupayogapUrvakAn vihArAn punaH bhUyaH pUrvavat bhaja sevaya / tvayi bhavati prasanne mudite sati asyAH kozAyA vAmAkSi vAmanayanaM muhuH vAraM-vAraM spandam caJcalatAm etya prApya mInakSobhAt matsyasaMghaTTAt calakuvalayazrItulAm calasya caJcalasya kuvalayasya nIlakamalasya zriyA saha tulAM sAdRzyam eSyati prApsyati iva ityutprekSyata iti bhAvaH / / tvayi suprasanne kiM kiM bhAvItyeva darzayati - jeSyatyA''syaM pramuditamalaM meghamuktasya zasyA, zobhAmindovikasita cezcArurocizcitaM sAk / prApte prItiM bhavati subhagA''nanditAyAH kilA'syA, yAsyatyUruH sarasakadalIstambhagaura zcalatvam / / 103 / / vyAkhyA - he subhaga ! bhavati tvayi prItiM prasannatAM prApte sati AnanditAyAH prasannAyA asyAH mama priyasakhyAH kozAyAH cArurocizcitam cAruNa sundareNa rociSA kAntyA citam vyAptam alam atyartham pramuditam prasannam Asyam mukham meghamuktasya jaladanirgatasya vikasitaruceH vikIrNakAnteH indoH candrasya zasyAM prazaMsanIyAM zobhAM chavi srAk jhaTiti jeyapti abhibhaviSyati, (tathA) sarasakadalIstambhagauraH sarasaH ArdraH yaH kadalI stambhaH rambhAkANDam tadvat gauraH zubhraH Uru: jaghanoparibhAgaH calatvam kampam yAsyati prApsyati kila nizcayena || kiJca - upabhogakramamapyupadizati - duHkhakSAmA na khalu sahate bADhamAzleSameSA, mabAhubhyAM sadaya ! manasIdaM svakIye vicArya / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) . kApIdasyAH prathamamaline mA bhavAn snehavatyA, sadyaH kaNThacyutabhujalatAgranthi gADhopagUDham / / 104 / / vyAkhyA - he sadaya ! dayayA priyAyAH klezaparijihI rUpayA sahitaH sadayaH tadAmantraNam 'duHkhakSAmA duHkhena priyaviyogajanitena pUrvoktakaSTena kSamA kRSA eSA kozA bhadbAhubhyAm mama sthUlabhadrasya bAhubhyAM hastAbhyAM bADham dRDham AzleSam AliGganam na khalu sahate naiva soDhuM zakSyati' idaM pUrvakathitarUpaM vastu svakIye nije manasi citte vicArya avadhArya bhavAn sthUlabhadraH snehavatyA tvayi paramasnigdhAyAH tvatparitoSAya svIyaM duHkhamapi upekSamANAyA asyAH kozAyAH prathamamilane prAthamika samAgamakAle sadyaH kaSThacyutabhujalatAgranthi sadyaH tatkAlameva kaNThAt galapradezAt cyutA pRSThadezaM prAptA yA bhujalatA bAhuvallItayA granthi parasparasya granthanaM yatra tathAbhUtam gADhopagUDham gADhaM dRDhaM yathA syAttathA upagUDham AliGganam mAkArSIt naiva kuryAH / / atra prathamamilane tasyA lajjayA saMbhAvitAM truTimAha - tvAmAyAtaM zayanasadane vIkSya lajjA'nvitAGgI, no kuryAccet tava suhRdaya ! svAgataM sA sakhI naH / snehasnigdhairmadhuravacanairAdhimugbhistadAnIM, vaktuM dhIraH stanitavacanairmAninI prakramethAH / / 105 / / vyAkhyA - ___ he sahRdaya ! sabhAnaM hRdayaM yasya sa sahRdayastatsambodhanam, zayanasadane zayyAgRhe tvAm bhavantaM AyAtam samAgataM vIkSya avalokya lajjAnatAGgI lajjayA bahudinAnantaraM prathamasamAgamavrIDayA AnataM namram aGgaM yasyAH Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 zIladUtam (sthulabhadra caritram) sA, sA pUrvoktA naH asmAkaM sakhI AliH kozA, tava bhavataH svAgataM AgamanAbhinandanaM cet yadi no naiva kuryAt vidadhIta, tadAnIm tasmin samaye dhIraH dhairyazAlI (tvaM) snehasnigdhaiH snehena prItyA snigdhaiH Ardai: komalaiH madhuravacanaiH miSTabhASaNaiH, AdhimugbhiH manovyathApahArakaiH stanitavacanaiH garjitavat spaSTairvAkyaizca mAninI praNayakopazIlAM kozAM prati vaktum AlapituM prakramethAH upakramaM kuryAH / / evamukte'pi kimapi pratyuttaramalabhamAnA pRcchati - kiM kAThinyaM tyajati na bhavAnAgato'pi svagehe, svIyAM jAyAM na hi nijadRzA snehato vIkSate pi ? / prAvRTkAlo raMcayati manAMsyadhvagAnAmayaM drAga, mandrasnigdhairdhvanibhirabalAveNimokSotsukAni / / 106 / / vyAkhyA - svagehe svIye gRhe AgataH punaH prAptaH api bhavAn kAThinyaM kaThoratAM kim kuto na tyajati na pariharati ? hi yataH svIyAM svAdhInAM jAyAM patnI nijadRzA svadRSTayA snehataH premNA vokSate'pi avalokayantyapi na ? ayaM samupasthitaH prAvRTkAlaH varSAsamayaH adhvagAnAM pathikAnAM manAMsi cetAMsi mandrasnigdhaiH mandraiH dhIraiH snigdhaiH Ardai komalai rvA dhvanibhiH meghazabdaiH abalAveNimokSotsukAni abalAnAM svasvanArINAM veNyAH kezagrathanasya mokSAya mocanAya utsukAni utkaNThitAni drAk jhaTiti racayati vidadhAti / / pUrvamiyaM kozAsakhI zrIsthUlabhadreNa saMmAnitA''sIditi tatsmAraNapUrvakaM svavacanasya kartavyatAmAha - - mAnyA te'haM subhaga ! satataM vacmi tenaiva bADhaM, . . .. vAkyaM me tat pariNatizubhaM mAnayedaM vadAnya ! ! ! .. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) ___ matto jJAtvA vyatikaramamuM lapsyate nivRtiM sA, kAntodantaH suhRdupahataH saMgamAt kiJcidUnaH / / 10 / / vyAkhyA - he subhaga ! ahaM kozA sakhI te bhavataH satataM sarva smin kAle mAnyA pratIkSyA (Asam) tena kAraNena eva kevalaM, bADham atyarthaM vacmi kathayAmi, tat tasmAddhetoH he vadAnya ! paramodAra ! pariNatizubham pariNatau pariNAmakAle zubham kalyANakaram me mama idaM pUrvoktaM vAkyaM vacanaM mAnaya aGgIkuru | mattaH mama mukhAt amuM AvayormadhyevRttaM vyatikaram vArtAlApAdivRttAntaM jJAtvA avagatya sA kozA nivRtiM santoSaM lapsyate prApsyati, arthAntaropanyAsena samarthayati suhRdupahRtaH suhRdA mitreNa sakhyA vA upahRtaH AnItaH kAntodantaH kAntasya kAntAyA vA udantaH vRttAntaH saGgamAt sAkSAnmilanAt kaJcit svalpameva UnaH hInaH bhavati / / pUrvamAvazyakaM kartavyaM kuzalapRcchArUpamapi bhavAnna kRtavAnityupAlabhate - svAmin ! jAnannapi nayavidhiM proktavAnanyadanyat, kSemaprazna kimiti na bhavAnekavAraM cakAra / vidhe'pyasmin khalu sukhabhRtAmapyaho daivavazye, pUrvAbhASyaM sulabhavipadAM prANinAmetadeva / / 108 / / . vyAkhyA - he svAmin ! nayavidhiM lokanItiM jAnan vidan api bhavAn zrIsthUlabhadraH anyat - anyat kuzala praznAditaraditarad vastu uktavAn kathitavAn, kSemapraznaM kuzalapRcchAm ekavAram sakRdapi kimiti kasyArddhatoH na cakAra na kRtavAn aho ! Azcaryam / daivavazye bhAgyAdhIne asmin dRzyamAne Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 ___ zIladUtam (sthulabhadra caritram) vizve'pi sarvasminnapi jagati sukhabhRtAm sukhairyuktAnAmapi sulabhavipadAM sulabhA apratyAzitA eva prApyamANA vipadaH duHkhAni yaiH tathA bhUtAnAM prANinAM jIvAnAM kRte etad eva kevalaM kuzalapraznaH pUrvAbhASyam pUrva kathanIyaM khalu nizcayena / / punarapi gehAdipravezAyAnudyataM prerayati - gehasyAntajati na bhavAn bhASate nA'pi patnI, saudhe'pi sve vasati paravad no bhajatyugrabhogAn / lapsye svarge sukhamiti vRthA cintitaistIvrakRcchaiH, saMkalpai stai vizati vidhinA vairiNA ruddhamArgaH / / 109 / / vyAkhyA - bhavAn ! zrIsthUlabhadraH gehasya AvAsa gRhasya antaH madhye na vrajati naiva gacchati patnI dayitAm kozAM naiva bhASate Alapati, sve api nije'pi saudhe prAsAde paravat aparicito'nya iva vasati tiSThati, ugrabhogAn ugrAn dIptAn bhogAn viSayAn azanapAnAdIn vA na bhajati na sevate / vairiNA zatruNA sukhaMvirodhinA vidhinA daivena atha ca yamaniyamAdividhAyakenAgamavAkyena ruddhamArgaH pratibaddhamArgaH (tvam) cintitaH dhyAnaiH tIvrakRcchai tInaiH kaThoraiH kRcchai vrataiH, taiH saGkalpaiH tadviSayakasaGkalpaiH anena vratenAhamamukaM sukhaM prArthaye ityAdibhi vratapUrvAbhilASa sUcakavAkyaiH svarge devaloke sukhaM vanitAdibhogaM lapsye prApsye iti itthaM vRthA vyarthameva vizati upaviSTa stiSThati / / evamapi tUSNImeva tiSThantaM, kozAvAkyAnyeva zrAvayati - - trAtA nastvaM subhaga ! zaraNaM jIvitavyaM tvameva, tvaM naH prANA hRdayamasi nastvaM patistvaM gatirnaH / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) jJAtvA'pItthaM priya ! pariharana no na kiM lajjase sA ?, tvAmutkaNThAtaralitapadaM manmukhenedamAha / / 110 / / vyAkhyA - he subhaga ! 'tvaM bhavAn naH asmAkaM trAtA rakSakaH, (tvaM naH) zaraNam AzrayaH, (naH) jIvitavyam jIvanoddezyam tvam bhavAn eva kevalaH, tvaM naH asmAkaM prANAH prANavAyubhUtaH, tvaM naH hRdayam antaHkaraNam asi bhavasi tvaM naH patiH svAmI asiH, tvaM naH gatiH parAyaNam asi, he priyatama ! priyeSu atizayita ? itthaM pUrvarUpeNa jJAtvA avagatya api naH asmAn pariharan parityajan kiM kutaH na lajjase na trapase' sA kozA idaM pUrvoktam tvAm zrIsthUlabhadram manmukhena madvadanadvArA utkaNThAtaralitapadam utkaNThayA autsukye. na taralitAni caJcalAni padAni yasmin tadyathA syAt tathA Aha kathayati athA'sau sthUlabhadraH svayameva kozAM jainadharme prerayati .. zrutvA sAdhustaduditamathovAca kozAM ca bhUyo, dharmaM zrImajjinanigaditaM ced bhajethAstvamArye ! / cAturyeNA'khilayuvatiSu mAtale tadvizAle, hantaikasthaM kvacidapi na te subhra ! sAdRzyamiti / / 111 / / vyAkhyA - sa pUrvoktaH sAdhuH muniH zrIsthUlabhadraH taduditam tasyAH sakhyAH kozAyAzca uditam kathanaM zrutvA nizamya atha anantaram bhUyaH punarapi uvAca jagAda he Arye ! zreSThe tvaM bhavatI cet yadi zrImajjinanigaditaM zrImatA jinena sarvajJena nigaditaM pratipAditaM dharmaM sukRtaM bhajethAH sevethAH, tat tarhi hesubhra! zobhanabhRkuTisahite viMzAle vistRte kSmAtale pRthivyAm sakalayuvatiSu sarvatra taruNIvRnde kvacidapi kutrApi ekasthaM ekasmiJjane sthitaM cAturyeNa pATavena Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 __ zIladUtam (sthulabhadra caritram) te tava sAdRzyaM sAmyaM na asti na vidyate / / athAtmanaH zIlasampattimatha ca strIsaMpRktavastunAmapivarjanIyatAmAha tulyaM straiNaM tRNamapi ca me zuddhazIlaprabhAvAt, prAgAsInA bhavati bhavatI yeSu yeSvAsaneSu / nehe brahmavratakRtaratistanvi ! tatrA''situM tat / pUrvaM spRSTaM yadi kila bhavedaGgamebhistaveti / / 112 / / vyAkhyA - zuddhazIlaprabhAvAt zuddhasya nirmalasya zIlasya brahmacaryasya prabhAvAt sAmArthyAt me mama kRte straiNam strINAM samUhaH, tRNam api ghAsAdyapi ca tulyam samAnopayogam, na kvacidapi anayo rmUlye upayoge vA me manasi tAratamyamasti / tat tasmAt bhavatI kozA prAk itaH pUrvam yeSu AsaneSu AstareSu AsInA upaviSTA bhavati upavizatIti yAvat, he tanvi ! kRze? brahmavratakRtaratiH brahmArtha vizuddhajJAnArthaM yat vrataM strIsamparkaparivarjanAdikaM tatra kRtA ratiH anurAgoM yena tathAbhUto'haM, 'pUrvam itaH pUrvakAle ebhiH AsanaiH tava bhavatyA aGgaM zarIraM spRSTaM saMpRktaM bhavet syAt kila nizcayena' iti hetoH tatra AsaneSu teSu Asitum na Ihe necchAmi / / athaivaM pratyAkhyAya tadgeha evAkhaNDacAritrazcAturmAsImativAhyAha cAturmAsyaM samajani zubhe ! pUrNametatsukhena, tvadgehe me samabhavadaho ! zIlahAnirna kAcit / yAyAM pAdAnatha nijagurorvandituM karmanAze, krUrastasminnapi na sahate saMgamaM nau kRtAntaH / / 113 / / vyAkhyA - he zubhe ! kalyANazIle tvadgehe tvadIye'smin gRhe me mama etat Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) 82 pravartamAnaM cAturmAsyaM caturNAM vArSikamAsAnAM samAhAraH caturmAsI tasyAH karma cAturmAsyam 'patirAjAnta0 [7-1-76]' iti TyaNa, caturpu vArSikamAseSu vihitaM karmetyarthaH sukhena anAyAsena pUrNam sakalam samajani saMjAtam, kAcit ajJAtA'pi zIlahAniH brahmacaryabhraMzaH na samabhavat saMjAtaH iti aho ! Azcaryam / atha ataH param karmanAze karmakSaye nijaguroH svaguroH pAdAn caraNAn vandituM praNantuM yAyAm gaccheyam / (yadi ca tavApi mayA saha guruvandanArthamIhAbhavet tanna yuktam ityAha) - krUraH kaThoraH kRtAntaH sAdhusiddhAntaH tasmin api gurupAdavandanakarmaNyapi nau AvayoH saMgamam sahagamanam na sahate na mRSyati / / gamanakAle dharmopadezaM karoti - dharma tAvad bhajatu bhavatI vItarAgapraNItaM, dAnaM zIlaM tapa iha zubho bhAva evaMprakAram / gantavyaM vai sutanu ? mayakA prAvRSo'hAni nItvA, diksaMsaktapraviralaghanavyastasUryAtapAni / / 114 / / vyAkhyA - bhavatI kozA tAvat dIkSAyAH pUrvaM vItarAgapraNItam vItaH apagataH rAgo viSayAsaktiH yasya sa vItarAgaH jinezvaraH tIrthaGkaraH tena praNItam samupadiSTam dAnaM satpAtre azana-pAna-khAdima-svAdima-vastra-pAtrAdeH athavA satkArye dravyAdeH vitaraNaM paJcaprakArakamabhayAdidAnaM, zIlaM brahmacarya aSTAdazasahasrabhedavat maithunatyAgarUpaM tapaH dvAdazabhedarUpaM paJcAzadbhedarUpaM vA tapaH kAyika-vAcika-mAnasika klezasAdhyamiti yAvat zubhaH bhAvaH uttamaH kalyANavAn bhAvaH Azaya zca evaM prakArakam itthaM rUpaM dharma sukRtam iha atraiva sthitA bhajatu zIlayatu / he sutanu.! sundarazarIre ! sukRze ! vA mayakA sthUlabhadreNa diksaMsaktapraviralaghanavyastasUryAtapAni Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 zIladUtam (sthulabhadra caritram) dikSu saMsaktAH paryastA ye praviralA vikIrNA ghanAH meghAH taiH vyastaH dUraM kSiptaH sUryAtapaH divAkarapratApaH yeSu tAni prAvRSaH varSAH ahAni dinAni nItvA ativAhya gantavyam tvadgRhaM parityajya vihAraH kArya ityarthaH || tvadvirahe duHkhitayA mama kuto dharmAcaraNaM saMbhavaneti cedatrAha - jJAte dharme jinanigadite te'pi no bhAvi duHkhaM, mugdhe ! tasmAdiha parabhave lapsyase tvaM ca saukhyam / asmacceto jinamatagataM nA'bhajat kvApi duHkhaM, gADhoSmAbhiH kRtamazaraNaM tvadaviyogavyathAbhiH / / 115 / / vyAkhyA - he mugdhe sarale ! jinanigadite jinena sarvajJena prokte dharme jainadharme jJAte paricite abhyaste ca sati te bhavatyA api iha saMsAre duHkham kAmAdi pIDA no bhAvi naiva bhaviSyati, tasmAt dharmAt kAraNAt parabhave ca uttarasmin janmani ca tvaM bhavatI saukhyaM svargAdisukhameva lapsyase prApsyasi / gADhoSmAbhiH gADhaH ghanIbhUtaH uSmA tApaH yAsu tAbhiH tvadviyogavyathAbhiH tava bhavatyA viyogasya virahasya vyathAbhiH pIDAbhiH azaraNaM AzrayahInaM kRtaM vihitam asmaccetaH madIyaM manaH kvApi kasminnapi kAle deze vA duHkham kaSTaM na abhajat nAnvabhavat / / punarapi dharmopadezameva vidadhAti jaine dharme kuru nijamati nizcalAM tanvi ! nityaM, zIlaM dhehIhitasukhakaraM dehi dAnaM guNibhyaH / pApavyApavyatikarajuSAM dharmabhAjAM ca puMsAM, nIcairgacchatyupari ca dazA cakranemikrameNa / / 116 / / . Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - he nanvi ! kRze ! jaine jinokte dharme sukRte nityaM pratidinaM nijamatiM svabuddhim nizcalAM sthirAM kuru vidhehi, IhitasukhakaraM karotIti karaH, Ihitasya sukhasya karaH IhitasukhakaraH taM zIlaM brahmacaryaM zIlavrataM dhehi dhAraya, guNibhyaH vidvadbhyaH dAnaM dIyate yad tad dAnam dAtavyaM dhanAni dehi vitara, kuta etadanuSTheyamiticed atrAha - pApavyApavyatikarajuSAM pApAnAM vyApannaM pApavyApaH bhAve ghaJ, tasya vyatikaraH sambandho vyazanaM vA taM juSanti sevanta iti teSAM, dharmabhAjAM dhArmikANAM ca pusAM narANAm dazA tatphalabhogAvasthA cakranemikrameNa cakrasya yaH nemiH prAntabhAgaH tasya krameNa paripATyA nIcaiH adhaH upari UrdhvaM ca gacchati / tapo'nuSThAtumupadizan tasya prazaMsAmapi prastauti - zuddhiM bhadre ! racaya tapasA svasya tenAtmanastvaM, dRSTvA klRptaM munibhiratulaM yad vanasthaistrizuddhyA / harSeNoccairdivi diviSadAM puSpavRSTyA samaM srAga, muktAsthUlAstarukizalayeSvazrulezAH patanti / / 117 / / vyAkhyA - he bhadre ! kalyANi ! tena pUrvoktena dharmabhAjAmUrdhvagatiritijJAtena, tapasA azana-pAna-khAdima-svAdima tyAgarUpopavAsAdivividhatapazcaryAnuSThAnaiH AtmanaH svasya zarIrasya manasaH vAcazca zuddhiM nirmalatAM racaya vidhehi, vanasthaiH puraM vihAya vane tiSThadbhiH munibhiH trizuddhyA trayANAM kAyamanovacasAM zuddhyA pavitrIkaraNena klRptaM vihitaM yat tapaH dRSTvA samavalokya harSeNa AnandAtirekeNa divi svarge diviSadAM devAnAM uccaiH unnatayAutkRSTyA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 zIladUtam (sthulabhadra caritram) vA puSpavRSTyAM kusumavarSaNena samaM saha, muktAsthUlAH muktAvat mauktikavat sthUlAH bRhantaH azrulezAH azrubindavaH tarukisalayeSu vRkSANAM nUtanapatreSu srAk jhaTiti patanti kSaranti / / atha prabuddhA kozovAca - kozA proce priya ! vigalitA sA'dya me bhogatRSNA, vAkyairebhistava hRdi nije yA mayetthaM dhRtA'bhUt / AvAM bhUyo virahavigame bhogabhaGgI vicitrAM, nirvekSyAva: pariNatazaraccandrikAsu kSapAsu / / 118 / / vyAkhyA - ___ kozA nAyikA proce pratyuttararUpeNoktavatI kimityAha - he priya ! svAmin ! yA bhogatRSNA mayA kozayA nije svIye hRdi antaHkaraNe dhRtA sthApitA abhUt AsIt sA me mama bhogatRSNA bhogeSu AhAra vihArAdi vizeSopayogeSu yA tRSNA tIvro'milASaH adya asmin divase itthaM pUrvaprakAroktaiH ebhiH sampratyeva zrutaiH tava bhavataH vAkyaiH upadezavacanaiH vigalitA naSTA / AvAm ahaM ca tvaJca viraha vigame viyogakAle vyatIte pariNatazaraccandrikAsu pariNatA pariNAmaM pUrti prAptA zaradaH RtoH candrikA kaumudI yAsu tAsu kSapAsu rAtriSu vicitrAM adbhutAM bhogabhaGgIM bhogAnAM srakcandanAdhupayogAnAM bhaGgIM paripATI nirvekSyAvaH anubhaviSyAvaH / / kosAkAmavikArazAntyarthaM dharmopadezaM prArthayate - . .. svAmin ! dharmA'mRtarasamayaM dehi divyauSadhaM tad, yenAyaM me tudati na mano manmathAkhyo vikAraH / tvad vAkye nojjhitaviSayayA yadvazAdadya rAtrI, dRSTaH svapne'kitava ! ramayan kAmapi tvaM mayeti / / 119 / / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - he svAmin ! dharmAmRtarasamayaM dharma evAmRtarasaH amRtasyApi sArabhUtaH padArthaH tanmayam tadpracuram tad prasiddhaM divyauSadhaM divi bhavam divyaM tadauSadham agadaM dehi vitara ! yena auSadhena ayaM pratyakSamanubhUyamAnaH manmathAkhyaH manmatha nAmA vikAraH zarIrasya vikRti rUpaH me mama manaH cittaM na tudati na vyathayati, he akitava ! avaJcaka ! yad vazAt yasya manmathAkhya vikArasya vazAt kAraNAt adya rAtrau asyAmavyahita vyatItAyAM nizi tvad vAkyenojjhitaviSayayA tvadIyena dharmopadezamayena vAkyena parityaktakAmopabhogayA'pi mayA kozayA tvam bhavAn svapne svapnAvasthAyAm kAmapi madatiriktAM ramaNIM ramayan ratiM kArayan dRSTaH avalokitaH / / athAsau kozAyA bhaktibhAvamavalokya prasanno namaskAramantraM prAdAdityAha - ityukto'sau caraNanatayA kozayA bhaktipUrvaM, tvad vRttena pramuditamanAH sAdaraM sAdhurAjaH / prAdAdasyai bhavabhayaharaM svaM namaskAramantraM, pratyuktaM hi praNayiSu satAmIpsitArthakriyaiva / / 120 / / vyAkhyA - caraNanatayA svapAdaparyantaM namrIbhUtayA kozayA vezyayA bhaktipUrvam zraddhAsahitam iti pUrvoktaprakAreNa uktaH prArthitaH asau pUrvAnusRtavRttaH, tadavRttena tasyAH kozAyA vRttena AcaraNena pramuditamanAH prasannacetAH sAdhurAjaH sAdhUnAM rAjeva mukhya iveti sAdhurAjaH zrIsthUlabhadramunivaraH asyai kozAyai bhavabhayaharaM saMsArabhItinivArakaM svaM svenaparizIlitaM namaskAramantraM namaskArAkhyaM suprasiddhaM mahAmantraM sAdaram AdarasahitaM prAdAt upadideza, hi yataH Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) IpsitArthakriyA Ipsitasya prAptumabhilaSitasya arthasya prayojanasya kriyA sampAdanam eva kevalam, satAM sajjanAnAm praNayiSu snigdhajaneSu pratyuktam prativacanam bhavati / / athAparamapyupadeSTavyamupadizati - tAmUce'sau manasi satataM mantramenaM smara tvaM, nityaM bhaktyA tribhuvanagurorjanma sArthaM sRja svam / zIlenA'laM vimalamamale ! jainadharmaM bhajethAH, prAtaH kundaprasavazithilaM jIvitaM dhArayethAH / / 121 / / vyAkhyA - asau zrIsthUlabhadro munipravaraH tAm kozAm Uce jagAda, kimityAha - tvaM kozA tribhuvanaguroH trayANAM bhuvanAnAM lokAnAM samAhAraH tribhuvanaM tasya guroH dharmopadezakasya enaM. pUrvopadiSTam mantra zrInamaskAramahAmantraM bhaktyA zraddhayA nityaM pratidinaM satataM sarvasmin kAle smara dhyAyasva; svaM nijaM janma zarIra dhAraNaM sArthaM saphalaM sRja vidhehi / he amale ! nirmale ! vimala sarvadoSazUnyaM jainadharmaM jinopadiSTaM dharmaM zIlena cAritrAnuzIlenena saha alaM atyantaM bhajethAH sevethAH, prAtaHkundaprasavazithilaM prAtaH prAbhAtikaH kundaprasavaH kundAkhyapuSpaM tadvat zithilaM sadyaH patana dharmi jIvitaM jIvanaM dhArayethAH bibhRyAH / / atha tasyAH kRtakRtyatAmAha - - dhanyaM manyA munivacanato'GgIcakArA'khilaM tat, prItiM bheje manasi paramAM sA''ptasamyaktvalAbhA / duSTe dveSaM gurunigaditA yAnti dharmopadezA, iSTe vastunyupacitarasA: premarAzIbhavanti / / 122 / / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - AptasamyaktvalAbhAH samyaktvasya samyagdarzanasyalAbhaH prAptiH samyaktvalAbhaH AptaH adhigataH samyaktvalAbho yayA sA Apta samyaktvalAbhA sA kozA dhanyamanyA AtmAnaM dhanyAM manyate iti dhanyaM manyA kartuH khaz [51-117]' iti khazi 'khityanavyayAruSo monto hrasvazca [3-2-111]' iti mAntatve hrasve ca dhanyaM manyeti / munivacanataH munivAkyAt akhilaM sarvaM.tat sAdhUpadiSTam aGgIcakAra svIcakAra / dhanyaM manyatvapUrvakaM svAkAramarthAntaranyAsena samarthayati-gurunigaditAH gurubhiruktAH dharmopadezAH dharmasya sukRtAcaraNasya upadezAH AdyoccAraNAni duSTe duHzIle jane dveSaM vairupatAM yAnti prApnuvanti, iSTe samucite prItipAtre vA vastuni padArthe ziSyarUpe upacitarasAH upacitaH vRddhiMgataH rasa AsvAdaH pariNAmo vA yeSAM tathAbhUtAH premarAzIbhavanti snehasaMghAtatAM yAnti / / . atha gantukAmo'sau zubhAziSA tAM sabhA jayati . bhadre ! bhadraM bhavatu satataM te jinendraprasAdAd nantuM pAdAnatha nijaguroreSa yAsyAmi zasyAn / / dhyAyantyai zrIjinaparivRDhaM zIlaratnena zadhad mA bhUdevaM kSaNamapi ca te vidyutA viprayogaH / / 123 / / vyAkhyA - he bhadre ! kalyANi ! te bhavatyAH jinendraprasAdAt jinendrasya jinazreSThasya tIrthaGkarasya prasAdAt prIteH kAraNAt bhadraM kalyANaM bhavatu jAyatAm / atha etadanantaram eSaH aham zasyAn prazaMsanIyAn nijaguroH svaguroH dIkSAdAyakazrIsambhUtivijaya nAmnaH sadguroH pAdAn caraNAn nantuM vandituM yAsyAmi gamiSyAmi / evaM pUrvoktarUpaM zrIjinaparivRDhaM zriyAyuktaM jinaparivRDhaM jinazreSThaM zazvat sarvadA dhyAyantyai smarantyai te tubhyaM vidyutA vidyotate Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 . zIladUtam (sthulabhadra caritram) suprakAlate iti vidyut tathAbhUtena zIlaratnena brahmacaryarUpeNa ratnena maNinA viprayogaH virahitatvaM mAbhUt na syAt / / atha zrIsthUlabhadrasya prasthAnamAha - nItvA mAsAnatha sa caturastatra zacchIlazAlI gatyA sUrIn samayacaturo bhUribhaktyA vavande / tasthau gehe manasi dadhatI sA sukhaM jainadharma, keSAM na syAdabhimataphalA prAthanA hyuttameSu ? / / 124 / / vyAkhyA - atha etAvadAlApanantaram sacchIlazAlI satA zobhamAnenazIlena brahmacaryeNa zAlate zobhate, tacchIla iti sacchIlazAlI, samayacaturaH samaye svasAmpradAyikAcAre catura nipuNaH saH sthUlabhadraH tatra kozAgRhe caturaH catuHsaMkhyAkAn mAsAn nItvA ativAhya, sUrIn AcAryAn gatvA prApya bhUribhaktyA bahutara zraddhayA vavande praNanAm / manasi cetasi jainadharmaM ArhataM dharmaM dadhatI dhArayantI sA kozA gehe svagRha eva sukhaM kAmapIDAdirahitaM .yathA syAt tathA tasthau nyavasat, hi yataH keSAM janAnAm uttameSu zreSThajaneSu (kRtA) prArthanA yAcanA abhimataphalA abhimatamiSTaM phalaM pariNAmo yasyAH tAdRzI na syAt na bhavet, api tu syAdeveti bhAvaH / / ' athobhayoragrimaM jIvanavRttamAha - yAtvA pAraM samayajaladheH sthUlabhadraH sa bheje, sUrIzatvaM bhuvi janamano rajayAmAsa kAmam / hitvA tattvAmRtatararasaiH sA'pi cittaM svamiddhAniSTAn bhogAnaviratasukhaM bhojayAmAsa zacat / / 125 / / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaMdUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - saH pUrvoktaH sthUlabhadraH tannAmnaH suprasiddhaH zrIsthUlabhadro munipravaraH samayajaladheH AcArasamudrasya pAram paryantaM yAtvA prApya, AcArAn samyak parisamApyeti yAvat sUrIzatvaM AcAryapadavIM bheje prAptavAn, kAmam atyantaM janamanaH lokacetAMsi raJjayAmAsa prINayAmAsa | sApi kozApi iddhAn samRddhAn iSTAn pUrvamabhimatAn bhogAn srakcandanottamazayanAzanAdikopayogAn hitvA parityajya svaM nijaM cittaM hRdayaM tattvAmRtatarasaiH tattvasya dhArmikatattvajJAnarahasyasya amRtataraiH amRtAdapyadhikai rasaiH AsvAdAnubhavaiH aviratasukham avicchinnamAnandaM zazvat sarvadA bhojayAmAsa anubhAvayAM cakAra || . . atha zrIsthUlabhadramunipravarakRtaM dharmapracAramAha - kurvanurvIvalayamakhilaM jainadharmA'nuraktaM, ' * vyaktaM citraM vidadhadatulaM zIlazaktyA trilokyAm / bhUmIpIThe smarahaThaharo dIrghakAlaM vihAraM, cakre vakretaramatirasau sthUlabhadro munIndraH / / 126 / / vyAkhyA - vakretaramatiH vakrAt kuTilAt itarA bhinnA-saralA matiH buddhi yasya saH, smarahaThaharaH smarasya kAmasya haThaM durAgrahaM harati nAzayatIti saH, asau pUrvokta caritaH sthUlabhadraH tannAmA munIndraH muniSu indraH munIndraH sAdhuzreSThaH akhilam sampUrNam urvIvalam bhUmaNDalam jainadharmAnuraktam ArhatadharmAnurAgi kuvana vidadhat, zIlazaktyA brahmacaryaprabhAveNa trilokyAm trayANAM lokAnAM samAhAraH trilokI tasyAm, atulam anupamam citram adbhutam vyaktaM prakaTaM yathA syAt tathA vidadhat kurvan bhUmIpIThe pRthvItale dIrghakAlaM bahusamayaM yAvat vihAraM bhramaNaM cakre kRtavAn / / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 zIladUtam (sthulabhadra caritram) athAsya svargaprAptimAha - - saccAritraM yatipatirasau karmavallIlavitraM, dIrgha kAlaM kalitavimalajJAnadAnaH prapAlya / bheje svargaM tridazalalanAlocanAbjA'rkatulyo, niHzalyAntarnirupamasukhaM vItaniHzeSaduHkham / / 127 / / vyAkhyA - kalitavimalajJAnadAnaH kalitaM vihitaM vimalajJAnasya dAnaM yena saH asau pUrvoktaH yatipatiH munIndraH karmavallIlavitram karmANyeva vallyaH latA tasya lavitram bhedakam saccAritram zubhasaMyama dIrgha kAlaM bahusamayaM yAvat prapAlya pAlayitvA, tridazalalanAlocanAbjArkatulyaH tridazalalanAnAM svarvanitAnAM locanAnyeva netrANyeva abjAni kamalAni teSAM kRte arkatulyaH sUryasadRzaH yathA'bjAni sUryodaye'tivikasAni bhavanti tathaiva zrIsthUlabhadramunIndraM svargamAgacchantaM dRSTvA svarvanitAnAM locanAni vikasitAnIti bhAvaH niHzalyAntarnirupamasukham niHzalyam nirupadravyam antaH antaHkaragasya nirupamam atulaM sukhaM yatra tam, vItaniHzeSaduHkham vItam apagatam niHzeSa sakalaM duHkhaM yatra tam svargaM devalokaM bheje prAya / / atha kozAyAH svargaprAptimAha - * * kozA'pi zrIjinamataratA zIlamArAdhya samyak, patyuH snehAdiva diviSadAM dhAma sA srAg jagAma / Apad vyApadrahitamatulaM tatra sAtaM vizeSAdatrA'mutra pradizati sukhaM prANinAM jainadharmaH / / 128 / / vyAkhyA - zrIjinamataratA zriyAyutaM jinamataM zrIjinamataM vizvavikhyAtaH zrIjainadharmaH Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) 92 . tatra ratA anurAgiNI sA pUrvoktA kozA api gaNikA vezyA api samyak yathocitam zIlam zIlaguNopetadvAdazavrataM dezaviratiM ArAdhya saMsevya patyuH svAminaH zrIsthUlabhadrasya snehAt premNa iva ityutprekSAyAm srAk jhaTiti . diviSadAM devAnAM dhAma svarga jagAma yayau / tatra svarge devaloke vyApadrahitam vyApad-duHkhaM tena rahitaM zUnyam atulaM nirupamaM sAtam sukham vizeSAt - sAdhAraNa svargibhyo viziSTatayA Apat prApnot, jainadharmaH ArhatadharmaH prANinAm jIvAnAm atra ihaloke amutra paraloke parasmin bhave ca sukhaM kalyANaM pradizati dadAti / / atha granthakartA svaparicayArthaM kuruparicayamAha - tArAyante tatamatibhRto'pyanyatIrthyA idAnIM, vizve vizve khalu yadamalajJAnabhAnuprabhAyAm / so'yaM zrImAnavanividito ratnasiMhAkhyasUri - jarjIyAd nityaM nRpatimahitaH sattapogacchanetA / / 129 / / vyAkhyA - yadamalajJAnabhAnuprabhAyAm yasya ratnasiMhasUreH amalaM nirmalaM jJAnameva bhAnuH sUryaH tasya prabhAyAm prakAze idAnI samprati vizve saMsAre tatamatibhRtaH tatA vistRtA matIH buddhIH bibhrati iti tathA bhUtA api vizve sarve anyatIrthyAH anyasampradAyalokAH tArAyante nakSatrANIva pratIyante khalu nizcayena saH ayam prasiddhaH zrImAn zriyAyutaH avanividitaH bhUtalaprasiddhaH nRpatimahitaH nRpatibhiH narendraiH mahitaH pUjitaH sattapogacchanetA sataH pravartamAnasya tapogacchasya zrIjainazvetAmbaramUrtipUjakasAdhusampradAya vizeSasya netA nAyaka: ratnasiMhAkhyasUriH ratnasiMha nAmA AcAryaH nityaM pratidinaM jIyAt sarvAbhibhAvako bhUyAt / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIladUtam (sthulabhadra caritram) athAtmAnamapi prakAzayan granthasya pracAraM kAmayate - ziSyo'muSyA'khilabudhamude dakSamukhyasya sUrezcAritrAdirdharaNivalaye sundarAkhyAprasiddhaH / cakre kAvyaM sulalitamaho ! zIladUtAbhidhAnaM, nandyAt sArdhaM jagati tadidaM sthUlabhadrasya kIrtyA / / 130 / / vyAkhyA - dakSamukhyasya dakSeSu catureSu mukhyasya pradhAnasya amuSya pUrvakathitasya zrIratnasiMhasya sUreH AcAryasya ziSyaH antevAsI dIkSito vA dharaNivalaye pRthvImaNDale cAritrAdiH cAritrazabda Adau yasya saH sundarAkhyA prasiddhaH 'sundara' iti nAmnA khyAtaH 'cAritrasundara' iti yAvat sulalitaM sumanoharam zIladUtAbhidhAnam zIladUtam (iti) abhidhAnaM nAma yasya tat kAvyaM khaNDakAvyaM budhajanamude budhajanAnAM viduSAM mude harSAya cakre kRtavAn aho! adbhutam; tadidaM kAvyam sthUlabhadrasya kAvye kIrtitasya muneH kIrtyA yazasA sArddha saha nandyAt samRddhiM-prasiddhiM vA gacchet / / kAvyanirmANasthAnaM samayaM ca nirdizati - . draGge raGga ratikalatare stambhatIrthA'bhidhAne, varSe harSAjjaladhibhujagA'mbhodhicandre pramANe / cakre kAvyaM varamiha mayA stambhanezaprasAdAt, sadbhiH zodhyaM parahitaparairastadoSairasAdAt / / 131 / / iti zrIbRhattapogacchanAyakabhaTTAraka zrIratnasiMhasUriziSyo pAdhyAya zrIcAritrasundaragaNiviracitaM zIladUtAbhidhAnaM samasyAmayaM kAvyaM samAptam / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 94 zIladUtam (sthulabhadra caritram) vyAkhyA - raGgaH nATyazAlAgRhaiH atikalatare atizayamadhure stambhatIrthAbhidhAne stambhatIrtham [samprati 'khambhAta'] ityabhi dhAnamasya tasmin iha atra draGge nagare jaladhibhujagAmbhodhicandre jaladhayaH sAgarAH (catvAraH 4 sapta 7 vA). bhujagA nAgAH (aSTau 8) ambhodhayaH samudrAH (catvAraH 4) candraH zazI (eka: 1) aGkAnAM vAmato gatiriti nayAt 1484 caturazItyadhika caturdazazatAni, 1487 saptAzItyadhikacaturdaza zatAni vA yasmin tAdRze pramANe kAlamAne varSe. vikramavatsare stambhanezaprasAdAt stambhanezasya zrIstambhanapArzvanAthabhagavataH prasAdAt kRpAtaH harSAt AnandAtirekAt varaM zreSThaM kAvyaM zIladUtam mayA vAcakazrIcAritra sundaragaNinA cakre kRtam (tat) parihitaparaiH paropakAranirataiH astadoSaiH IrSyAmatsarAdidoSazUnyaiH sadbhiH sajjanaiH asAdAt akhedAt zodhyam parizodhanIyam / / 131 / / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 38 prakAzayitrI pU. A. bha. zrI jinaprabhasUri jaina graMthamAlA C/o rasIkabhAI ema. zAha e-8, dhavalagirI phleTa, khAnapura, bahAI senTara, ahamadAbAda-1. mobAIla : 9904501221 V VARDHMAN 079-22860785 M: 92275272441