Book Title: Mukti Dvantrinshika
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004691/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita muktidvAtriMzikA zabdazaH vivecana ekatrIzamI batrIzI 31 d vivecaka : paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA Jal Education International For Private & unvana chise Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrImada yazovijayajI mahArAjA viracita dvAdiMzadvAciMzikA aMtargata muktidvAciMzikA zabdazaH vivecana mULa graMthakAra tathA TIkAkAra - laghuharibhadrasUri mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA AzIrvAdadAtA + vyAkhyAnavAcaspati, zAsanaprabhAvaka sva. pa. pU. AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA tathA paddarzanavettA, pravacanikapratibhAdhAraka sva. pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAjA tathA vartamAna zrutamarmajJAtA vidvAna pa. pU. AcArya bhagavaMta zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA ja vivecanakAra ke paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA saMkalana-saMzodhanakArikA che paramapUjya AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjyavartI tathA parama pUjya pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyaratnA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI : prakAzaka : tArtha che. 5, jena marcanTa sosAyaTI, hapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA zabdazaH vivecana A vivecanakAra paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA vIra saM. 2535 ja vi. saM. 2065 AvRtti: prathama nakala H 300 mUlya : rU. 90-00 ka Arthika sahayoga na parama pUjya vyAkhyAnavAcaspati AcArya bhagavaMta zrImadavijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAja sAhebanA ziSyaratna parama pUjya adhyAtmayogI paMnyAsapravarazrI bhadraMkaravijayajI mahArAja sAhebanA ziSyaratna pa. pU. AcArya bhagavaMta zrImadvijaya kuMdakuMdasUrIzvarajI mahArAja sAhebanA 100+16 vardhvamAnatapanI oLInA ArAdhaka varlDamAnataponidhi gaNivarya zrI nayabhadravijayajI mahArAjanI preraNAthI zrI suvidhinAtha mahArAja Tempala TrasTa, yeravaDA - pUnA zrIsaMghanA jJAnadravyamAMthI nAdurasta tabiyatamAM zrutabhakti karI rahela viduSI sA. zrI caMdanabAlAzrIjInI cutabhaktinI anumodanArthe saMpUrNa lAbha levAmAM Avela che. mukhya prAptisthAna : mAtA , 1] 5. jaina marcanTa sosAyaTI, stehapura roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. A mudraka , navaraMga prinTarsa AsToDIyA, amadAvAda-1. phona : (mo) 9428500401 (ghara) 26714603 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na : prAptisthAna : F - amadAvAda : gItArtha gaMgA zrI naTavarabhAI ema. zAha (AphrikAvALA) 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phleTa naM. 501, bloka-e, riddhivinAyaka TAvara, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. vijayanagara relve krosiMganI pAse, nAraNapurA, 8 (079) 26604911, 32911471 amadAvAda-13. ja (079) 27478512 * muMbaI : zrI nikuMjabhAI Ara. bhaMDArI zrI himAMzubhAI ena. zeTha viSNu mahala, trIje mALe, e-2/41, azoka samrATa, trIje mALe, garavAre pevelIyananI sAme, daphatarI roDa, gauzALA lena, bInA kvelarsanI DI-roDa, carcageTa, muMbaI-40OO20. upara, malADa (I.), muMbaI-40OO97. 1 (022) 22814048 (022) 32438434 (mo.) 9322264851 * jAmanagara : zrI lalitabhAI dharamazI zrI udayabhAI zAha 302, caMdanabALA epArTamenTa, C/o. mahAvIra agarabattI varkasa javAharalAla naheru roDa, C-9, supara mArkeTa, jayazrI TokIjhanI sAme, sarvodaya pArzvanAthanagara, jAmanagara-361001. jaina derAsara pAchaLa, muluMDa (ve), muMbaI-80. (0288) ra678513 8 (022) 25680614, 25689030 *surataH DaoN. praphulabhAI je. zeTha DI-1, arpaNa epArTamenTa, bAbu nivAsanI galI, TImalIyAvADa, surata-395001. ja (0261) 32 28323 - rAjakoTa : zrI kamalezabhAI dAmANI "jinAjJA", 27, karaNaparA, rAjakoTa-360001. = (0281) 2233120 * BANGALORE : Shri Vimalchandji Clo. J. NEMKUMAR & COMPANY Kundan Market, D. S. Lane, Chickpet Cross, Bangalore-53. = (080) (O)22875262, (R) 22259925 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya "gItArtha gaMgA"nuM mukhya lakSya to ApaNA upakArI pUrvAcAryo jevA ke pa. pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja sAheba, pa. pU. upAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAja sAheba Adi racita jainazAstromAM patharAyelAM vividha paramArthabhUta tattvonAM rahasyonuM naya, nikSepa, vyavahAra, nizcaya sApekSa arthagAMbhIryapUrNa vizleSaNa karavAnuM che, jethI zrI jainasaMghane te te padArthonA sarvAMgI bodhamAM sahAya maLe. A kArya atyaMta vistAravALuM ane gahana che, ghaNAM sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto AmAM sahAya karI rahyAM che, aneka zrAvako ane zrAvikAo paNa sau saune yogya kAryo saMbhALI rahyAM che, te anusAra kAma bahAra AvI rahyuM che ane kramasara AvatuM raheze. daramyAna zrI saMghamAMthI jijJAsu mumukSuo tathA zrAvako-zrAvikAo taraphathI evI mAMga vAraMvAra Ave che ke pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAja sAhebanAM tathA 5. pU. A. bha. zrImad vijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAja sAhebanAM judA judA viSayo paranAM apAyelAM vyAkhyAno tathA paMDitavarya zrI pravINabhAI motAe vividha zAstrIya viSayo para karelAM vivecano chapAvIne taiyAra karavAmAM Ave to sakaLa zrI saMghane cokkasa lAbhadAyI nIvaDe. AvI vinaMtIone lakSyamAM rAkhIne TrasTe nakkI karyuM che ke AvAM vyAkhyAno tathA vivecanonAM pustako prakAzita karavAM ane tene mAtra eka saMlagna pravRtti tarIke svIkAravI. A kAma gItArtha gaMgAnA mukhya lakSathI saheja phaMTAya che, bodhanI vividhatA ane saraLatAnI dRSTie paNa bhinna prakAre che, chatAM tattvajijJAsu mATe hitakArI hovAthI tema ja ati mAMgane kAraNe uparyukta vinaMtI lakSamAM rAkhIne A pravRtti cAlu rAkhela che. tattvajijJAsu jIvo mATe AvAM pustako samyag jJAna-darzana-cAritranI ArAdhanAmAM upayogI thaze, tevI AzA sahita 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. ----- sarva hakka gItArtha gaMgA TrasTane AdhIna che. TrasTIgaNa gItArtha gaMgA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItArtha gaMgAnAM prakAzano pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAjA (moTA paMDita ma. sA.)nA vyAkhyAnanAM pustako 1. Azrava ane anubaMdha 2. pudgala vosirAvavAnI kriyA 3. cAritrAcAra pa. pU. A. bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA (paMDita ma. sA.)nA vyAkhyAnanAM temaja lekhita saMpAdita pustako rakAraka 1. zrAvakanAM bAra vratonA vikalpo 2. yogadaSTisamuccaya 3. karmavAda karNikA 4. sadgati tamArA hAthamAM ! 5. darzanAcAra 6. zAsana sthApanA 7. anekAMtavAda 8. praznottarI 9. cittavRtti 10. cAlo, mokSanuM sAcuM svarUpa samajIe 11. manovijaya ane Atmazuddhi 12. bhAgavatI pravajyA paricaya 13. bhAvadharma bhAga-1 (praNidhAna) 14. bhAvadharma bhAga-2 (pravRtti, vijJajaya, siddhi, viniyoga) 15. rainazAsana sthApanA 16. cittavRtti 17. zrAvavA vAri vrata pUrva vindha 18. lokottara dAnadharma "anukaMpA" 19. praznottarI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. kudaratI AphatamAM jainanuM kartavya 21. dharmarakSA pravacana zreNI bhAga-1 22. jainazAsana svataMtra dharma ke saMpradAya ? 23. jinazAsana taMtra dharma yA saMprAya ? 28. Is Jaina Order Independent Religion or Denomination ? 24. Status of religion in modern Nation State theory 26. gRhajinAlaya mahAmaMgalakArI 27. zrI upadhAna mArgopadezikA. 2 saMpAdaka :- pa. pU. gaNivarya zrI arihaMtasAgarajI mahArAja sAhaba 1. pAkSika aticAra whula gItArtha gaMgA dvArA prakAzita anya pustakonI yAdI 1. zrI sametazikharajInI saMvedanA saMkalanakartA H jyotiSabhAI zAha 2. zrI navapada ArAdhanA vidhi saMkalanakartA H jyotiSabhAI zAha 3. svataMtra bhAratamAM dharma parataMtra !!!!! (guja.) saMkalanakartA: dharmatIrtha rakSA samiti 4. svataMtra bhArata meM tharma parataMtra !!!!! (hindI) saMkalanakartA dharmatIrtha rakSA samiti 5. Right to Freedom of Religion III! saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti (aMgrejI) 9. "rakSAdharma' abhiyAna (guja.) saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti 7. "Rakshadharma' Abhiyaan (aMgrejI) saMkalanakartAH dharmatIrtha rakSA samiti 8. sevo pAsa saMkhesaro (guja.) saMkalanakartA H jyotiSabhAI zAha 9. sevo pAka saMrakvesaro (hindI) saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha gItArtha gaMgA aMtargata gaMgotrI graMthamALA dvArA prakAzita graMtho 1 1. dharmatIrtha bhAga-1 2. dharmatIrtha bhAga-2 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che ke gItArtha gaMgA dvArA prakAzita kare vivecananAM graMtho vivecanakAra - paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA 1. yogaviMzikA zabdazaH vivecana 2. adhyAtmaupaniSat prakaraNa zabdazaH vivecana 3. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-1 4. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-2 5. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-3 6. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana pUrvArdha 7. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana uttarArdha 8. ArAdhaka-virAdhaka caturbhagI zabdazaH vivecana 9. sakhyatva SasthAna caupaI zabdazaH vivecana 10. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-1 11. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-1 12. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-2 13. phUpadaSTAMta vizadIkaraNa zabdazaH vivecana 14. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 (sUtra 1-2) 15. sUtranA pariNAmadarzaka yatnaleza bhAga-1 16. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2 (sUtra 3-4-5) 17. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 18. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 19. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-3 20. dAnadvAciMzikA-1 zabdazaH vivecana 21. mitrAdvAciMzikA-21 zabdazaH vivecana 22. yogazataka zabdazaH vivecanA 23. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 24. yogabhedadvAciMzikA-18 zabdazaH vivecana 25. yogavivekadrAviMzikA-19 zabdazaH vivecana 26. sAdhusAmayyadvAciMzikA-6 zabdazaH vivecana 27. bhikSudrAviMzikA-27 zabdazaH vivecana 28. dIkSAdvAciMzikA-28 zabdazaH vivecana 29. yogadaSTinI sajhAya zabdazaH vivecana 30. kevalibhuktivyavasthApana dvAciMzikA-30 zabdazaH vivecana Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA-11 zabdazaH vivecanA 32. jJAnasAra zabdazaH vivecana 33. saMthArA porisI sUtrano bhAvAnuvAda ane hiMsASTaka zabdazaH vivecana 34. jinamahattvadvAciMzikA-4 zabdazaH vivecana 35. samyagdaSTidvAciMzikA-15 zabdazaH vivecana 36. yogalakSaNadvAbiMzikA-10 zabdazaH vivecanA 37. muktiaSaprAdhAnyadvAciMzikA-13 zabdazaH vivecana 38. apunabaMdhakadvAciMzikA-14 zabdazaH vivecana 39. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-1 40. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-2 41. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-3 42. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-2 43. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-3 44. yatilakSaNasamuccaya prakaraNa zabdazaH vivecana 45. devapuruSakAradvAciMzikA-17 zabdazaH vivecana 46. tArAditrayadvAciMzikA-22 zabdazaH vivecana 47. kutarkagrahanivRtti dvAciMzikA-23 zabdazaH vivecana 48. saddaSTidvAciMzikA-24 zabdazaH vivecana 49. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 50. mArgadvAciMzikA-3 zabdazaH vivecanA 51. dezanAdvAciMzikA-2 zabdazaH vivecana pa2. jinabhaktidvAciMzikA-5 zabdazaH vivecana pa3. yogAvatAradvAaizikA-20 zabdazaH vivecana 54. yogamAhAbhyadvAciMzikA-21 zabdazaH vivecana papa. sajjanastutidvAciMzikA-32 zabdazaH vivecanA pa. pUrvasevAdvAciMzikA-12 zabdazaH vivecana pa7. IzAnugrahavicAradvAciMzikA-16 zabdazaH vivecana 58. klezatAnopAyadvAciMzikA-25 zabdazaH vivecana pa9. vinayadvAciMzikA-29 zabdazaH vivecana 60. zrI sImaMdharasvAmIne vinaMtIrUpa 125 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana 61. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-4 62. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-3 63. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-4 64. gurutattvavinizcaya zabdazaH vivecana bhAga-1 upa. gurutattvavinizcaya zabdazaH vivecana bhAga-2 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "hAtrizaddhAtrizikA' graMthanI "muktiAsiMzikA'nA zabdazaH vivecananA saMkalana-saMpAdananI veLAe prAstAvika dvAdiMzadvAtrizikA' : "muktidvAciMzikA' : sarvanayamayI vANI vahAvanAra mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjAnI eka adbhuta amarakRtirUpa A dvAtrizaddhAtrizikA" graMtha, 5050 zlokapramANa abhuta arthagaMbhIra ane mananIya "tattvArthadIpikA' nAmanI svopajJavRttithI samalaMkRta che. pUjyazrIe zrutasAgaranI agAdha jalarAzine valovIne niSpanna amRtane A graMthagAgaramAM ApaNane pIrasyuM che. teozrInI eka eka kRti Master Piece - benamUna namUnArUpa che, je temanA ucca bauddhika staranAM ApaNane darzana karAve che. A graMthanuM adhyayana karatAM aneka padArthonuM yuktisabhara nirUpaNa joI graMthakAra upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjAnI prakhara tarkazaktine ane tIvra medhAzaktine biradAvyA vinA rahI zakAtuM nathI. A koI AgamagraMtha nathI, paraMtu AgamagraMthonAM gUDha rahasyonuM udghATana kare tevo saraLa arthabodhaka graMtha che. mATe pU. upAdhyAyajI mahArAje TIkAmAM paNa mAtra durgama ane durbodha zabdonuM spaSTIkaraNa karela che. "kAtrizadvArnAizikA graMtha' samyajJAnano dariyo che. temAM AgamanA gaMbhIra padArtho, yogamArganA atIndriya bhAvo, dArzanika padArtho ane AcArasaMhitA paNa gUMthAyelAM che. tema ja aneka mahattvanA padArthonuM saMkalana ane vizadIkaraNa paNa A graMtharatnamAM karavAmAM AvyuM che. jema pU. sUripuraMdara zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAje svaracita graMthonAM nAmAbhidhAna, SoDazakaprakaraNa, aSTakaprakaraNa, vizativizikA Adi tenA vividha zlokasamUhanI saMkhyAne AzrayIne Apela che; tema ahIM vividha 32 viSayonuM nirUpaNa karatAM 32 prakaraNane racyAM, ane eka eka prakaraNamAM 32-32 zlokonAM jhUmakhAM mUkavA dvArA, mukhya 32 viSayonI sAMgopAMga ane arthagaMbhIra vizada chaNAvaTa karela che. TUMkamAM prastuta kRti dvatrizaddhAtrizikA yoga, Agama ane tarka-yuktinA ziramora samAna eka aNamola ane anupama mahAna graMtha che. kharekhara ja, A zAstrono vAraso A kalikALamAM ApaNane prApta na thayo hota to ApaNe saraLatApUrvaka AtmakalyANa sAdhI zakavA samartha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 muktidvAtriMzikA | prAstAvika kema banI zakata ? vartamAnamAM tattva ke sAra pAmavA mATe AlaMbanarUpa A graMtha aneka zAstronA nicoDarUpa amUlya khajAno che. "dvAtriMzadvAtriMzikA" graMthanuM A 31muM prakaraNa "muktidvAtriMzikA" che. 30mI kevalibhuktivyavasthApanabatrIzImAM yuktipUrvaka sthApana karyuM ke kevalI kavalAhAra kare che chatAM paNa cAra ghAtikarmanA kSayathI kRtArtha che, Ama chatAM kevalI paNa sarvathA kRtArtha nathI, paraMtu kevalI muktine pAmaze tyAre sarvathA kRtArtha thaze, ethI kevalIbhuktivyavasthApanabatrIzI kahyA pachI muktinA viSayamAM ghaNI viparIta mAnyatAo che tenA nirAsathI prastuta batrIzImAM muktinuM svarUpa graMthakArazrI upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebe batAvela che. prastuta 'muktidvAtriMzikA'mAM naiyAyika, tridaMDI, bauddhadarzanakAra, anya vidvAno, sAMkhyadarzanakAra, cArvAkadarzanakAra, tautAtitamata, vedAMtI ane jainadarzanane mAnya muktinuM svarUpa ane tenI carcA karela che. tyArapachI muktinA viSayamAM nayonI abhivyakti karatAM graMthakArazrI upAdhyAyajI mahArAjAe jaNAvela che ke 'RjusUtrAdi cAra nayo anusAra jJAna, sukhAdinI paraMparA mukti che, saMgrahanaya anusAra AvaraNanA ucchedathI vyaMgya evuM sukha mukti che ane vyavahAranaya anusAra prayatnasAdhya karmono kSaya mukti che.' vyavahAranayathI karmono kSaya mukti che tema kahyuM tyAM arthathI saMpUrNa karmakSaya mukti che evo artha jANavo; kema ke sarva karmanA kSayathI mokSanI prApti che. A muktibatrIzImAM AvatAM padArthonI saMkSipta saMkalanA ane viSayAnukramaNikA vAMcavAthI A batrIzImAM muktinA svarUpanI je vizada carcA karela che teno spaSTa bodha thaze ane vizeSa to pUjya upAdhyAyajI mahArAjanI TIkA anusAra zabdazaH vivecana taiyAra karela che te vAMcatAM paramAnaMdanI anubhUti thaze. mArI atyaMta nAdurasta tabiyata thaI javAthI jaMghAbaLa kSINa thatAM amadAvAda mukAme mAre sthi2vAsa karavAnuM banyuM, ane prajJAdhana suzrAvaka paMDitavarya zrI pravINabhAI pAse yogaviSayaka ane adhyAtmaviSayaka saMvega-vairAgyavardhaka graMthonA vAcanano suMdara suyoga prApta thayo. nAdurasta tabiyatamAM paNa paramAtmAnI kRpA, gurukRpA, zAstrapA ane graMthakArazrInI kRpAthI 31mI 'muktibatrIzI' nA zabdazaH vivecananI saMkalanAno A prayAsa saphaLa thayo che. graMthanA vivaraNamAM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | prAstAvika sarvajJakathita padArthonuM kyAMya avamUlyana thaI na jAya te mATe pUro prayatna karela hovA chatAM chabasthatAne kAraNe koI kSati rahI hoya, ke taraNatAraNa zrIjinezvaradevonI AjJAviruddha ke graMthakArazrInA Azayaviruddha anAbhogathI kyAMya padArthanuM nirUpaNa thayela hoya to trividha trividhe "micchA mi dukkaDuM' mAMguM chuM ane zrutavivekIjano tenuM parimArjana kare ema icchuM chuM. prAMte mokSa jIva mATe mahodayarUpa che ane te muktinA svarUpanI prastuta batrIzImAM mImAMsA karela che te muktinA pAramArthika svarUpano jinavacanAnusAra bodha karIne graMthakArazrI upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebane paramAnaMdanI anubhUti thayela che; kema ke muktimAM jIvanI AvI parama sukhamaya zreSTha avasthA che ane teno upAya jinavacanAnusAra pravRtti che ane jinavacanAnusAra tevI pravRtti karIne pote muktine prApta karI zakaze evuM jJAna thavAthI paramAnaMdathI puSTa thayelA graMthakArazrI parama sukhamaya evI muktinI prApti mATe baddhavIryavALA thayA che te pramANe huM ane sau koI laghukarmI bhavyajIvo parama sukhamaya evI muktinI prApti mATe baddhavIryavALA thaIne vItarAgabhAvanI sanmukha-sanmukhatara gamana karIne vItarAgabhAvanI prakarSanI bhUmikAne pAmIne vItarAgatulya banI sarvakarmathI vinirmukta thaI nija zuddhasvarUpanA bhoktA banI zAzvata sukhane pAmIe e ja abhyarthanA. - "pjyAgamatu sarvagIvAnAma" - vi. saM. 2065, vyAkhyAnavAcaspati paramapUjya AcArya bhagavaMta mahA suda 15, zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA tA. 9-2-2009, somavAra, sAmrAjyavartI tathA parama pUjya samatAmUrti epha-2, jeThAbhAI pArka, pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA nArAyaNanagara roDa, ziSyaratnA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI pAlaDI, amadAvAda-7. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAviMzikA saMkSipta saMkalanA 31mI "muktidvAaizikA'mAM AvatA padArthonI saMkSipta saMkalanA saMsArI jIvone prApta karavA yogya mokSa che, ane te mokSanuM svarUpa kevA prakAranuM che teno bodha karAvavA arthe prastuta "muktibatrIzI'mAM mokSane mAnanArA te te darzana anusAra mokSanuM svarUpa ane te mokSanuM svarUpa syAdvAdIone kaI rIte abhimata che te batAvIne mokSanA pAramArthika svarUpano bodha karAvavA mATe pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjA kahe che - naicAyikamAnya muktinuM svarUpa ane tenI spaSTatA : naiyAyiko mokSane atyaMta duHkhanA abhAva svarUpa svIkAre che ane jainadarzanakane paNa mokSa duHkhanA atyaMta abhAva svarUpa abhimata che. tethI zloka-1mAM vardhamAnAcArye racelA graMthamAM prakRSTaduHkhadhvaMsarUpa mokSa kahela che ane tenuM je lakSaNa karela che te lakSaNamAM kaI rIte pariSkAra Avazyaka che tenI spaSTatA graMthakArazrI upAdhyAyajI mahArAje karela che ane tenAthI be prakAranuM muktinuM lakSaNa kaI rIte prApta thAya che te batAvela che ane te muktinuM lakSaNa jainadarzanakArane paNa abhimata che, AthI ja jIva jyAre mokSa pAme che tyAre kahevAmAM Ave che ke sarva duHkhono aMta kare che. tridaMDImAnya muktinuM svarUpa ane tenI spaSTatAH tridaMDImatavALA paramAtmAmAM jIvAtmAno laya mukti mAne ane te layano artha dehanA nAzarUpa liMgano vyatyaya jo teo svIkAre to tevI mukti jainadarzanakAra paNa svIkAre che; kema ke nAmakarmanA kSayathI zarIrAdi rahita avasthA mokSamAM che ane mokSamAM rahelA paramAtmA sAthe mokSane pAmanAra jIva sadaza svarUpavALA thAya che. te apekSAe jIvAtmAo paramAtmAmAM laya pAmyA che tema svIkAravAmAM koI doSa nathI. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktiAsiMzikA | saMkSipta saMkalanA. bauddhadarzanakArane mAnya muktinuM svarUpa ane tenI spaSTatAH bauddhadarzanakAro AlayavijJAnanI saMtatine mokSa kahe che ane teo be prakAranuM vijJAna mAne che : (1) AlayavijJAna ane (2) pravRttivijJAna. saMsArI jIvone pravRttivijJAna che tethI aneka prakAranI pravRttio karIne saMsArI jIvo sadA rAgAdi upadravavALA rahe che ane siddhanA AtmAmAM pravRttivijJAna nathI paraMtu potAnA svarUpamAM teo laya pAme che ane potAnA svarUpamAM laya pAmela vijJAnanI saMtati te ja mokSa che. je rAgAdi kleza vagaranI avasthArUpa che ane rAgAdi kleza vagaranI avasthArUpa mukti svIkAravAmAM jainadarzanakArane koI virodha nathI. Ama chatAM bauddhadarzanakAro anvayI AtmA mAnatA nathI. je AtmA saMsArI che te sAdhanA karIne mukta thayo te vacana anvayI dravya na svIkAravAthI saMgata thAya nahIM. tethI tenuM graMthakArazrI upAdhyAyajI mahArAje khaMDana karela che. sAMkhyadarzanakArane mAnya muktinuM svarUpa ane tenI spaSTatA : sAMkhyadarzanakAro AtmAnA svarUpamAM avasthAna te mukti che tema mAne che ane siddhanA AtmAo karma vagaranA hovAthI pugalanA saMzleSavALA nathI, tethI potAnA svarUpamAM temanuM avasthAna che, mATe muktinuM tevuM svarUpa jainadarzanakArane paNa saMmata che. phakta sAMkhyadarzanakAra AtmAne kUTanitya mAne che tethI pUrvamAM AtmAnuM svarUpamAM avasthAna na hatuM ane sAdhanA karIne mokSa prApta thAya che tyAre AtmA svarUpamAM avasthAna prApta kare te kathana AtmAne pariNAmI mAnyA sivAya temanA mate saMgata thatuM nathI. vaLI, keTalAka anya vidvAno agrima AgaLanuM citta utpanna na thAya e rIte pUrvanA cittanI nivRttine mokSa kahe che, te pramANe vicArIe to e prApta thAya ke, saMsAraavasthAmAM pUrva-pUrvanA cittanI nivRtti thAya che ane uttarauttaranA cittanI niSpatti thAya che, paraMtu jyAre sAdhanA karIne mokSa thAya che tyAre AgaLanuM citta utpanna na thAya e rIte pUrvanA cittanI nivRtti thAya che. tene graMthakArazrI upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke e rIte svIkArIe to Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA saMkSipta saMkalanA AgaLanA cittanI nivRtti prayatnathI sAdhya bane nahIM mATe tevI mukti svIkAravI ucita gaNAya nahIM. cArvAkamAnya muktinuM svarUpa ane tenI spaSTatA : cArvAkano mata AtmAno nAza e mukti che e pramANeno temano mata atyaMta anucita che. totAtitamatamAnya muktinuM svarUpa ane tenI spaSTatA: tautAtitamatavALA nitya utkRSTa sukhanI abhivyaktine mukti kahe che ane siddhaavasthAmAM haMmezAM utkRSTa sukha hoya che, tethI jainadarzanakArane AvI mukti saMmata che. vedAMtadarzanakArane mAnya muktinuM svarUpa ane tenI spaSTatA : vedAMtadarzanavALA avidyAnI nivRttine mukti kahe che ane kevalajJAna avasthAmAM saMpUrNa ajJAnano abhAva che, tethI jainadarzanakArane vedAMtadarzanamAnya mukti saMmata che. A rIte anya anya darzanakAranA matAnusAra muktinuM svarUpa batAvyA pachI syAdAdanI dRSTie mokSanuM lakSaNa batAvatAM graMthakArazrI upAdhyAyajI mahArAja kahe che - jainadarzanakArane mAnya muktinuM svarUpa ane tenI spaSTatA : saMpUrNa karmano kSaya mukti che e pramANe syAdvAdIo kahe che. A rIte syAdvAdIne saMmata muktinuM svarUpa batAvyA pachI jainamatAnusAra te te nayothI muktinuM svarUpa batAve che. mukitanA viSayamAM nayonI abhivyakti RjusUtrAdi cAra nayothI jJAna ane sukhAdinI paraMparA e mukti che, saMgrahanayathI AvaraNanA ucchedanathI vyakta thanAruM sukha e mukti che, vyavahAranayathI prayatnasAdhya karmano kSaya mukti che. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA saMkSipta saMkalanA vaLI vyavahAranayathI saMsAra pratyenA dveSathI mokSArthaka pravRtti thAya che. ane nizcayanayathI akhaMDa sukharUpa mokSa che ane akhaMDa sukhanI icchAthI mokSArthaka pravRtti thAya che e pramANe syAdvAdIo mAne che. A rIte sarvadarzanakAranA matAnusAra mokSanuM svarUpa batAvyA pachI taiyAyiko mokSane ekAMta duHkhAbhAvarUpa svIkAre che paraMtu sukharUpa svIkAratAM nathI. teonuM te kathana yukta nathI te batAvavA zloka-26mAM graMthakArazrI upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke duHkhano abhAva paNa avedya nathI, paraMtu siddhanA AtmAone svasaMvedya che ane jo duHkhAbhAva svasaMvedya svIkAravAmAM Ave to te sukhasvarUpa ja che mATe mukti sarva duHkhonA abhAvasvarUpa siddhanA jIvone vedana thAya che te siddhanA jIvonuM anaMta sukha che. - ahIM vizeSa e che ke saMsAraavasthAmAM je kAMI devAdi bhavomAM vedanA thAya che te sarva sukhanuM vadana kAMIka duHkhathI AkrAMta ja hoya che. jema saMsAramAM utkRSTa sukha sarvArthasiddhanA devomAM svIkArAyeluM che tyAM paNa sarvArthasiddhanA devone mohano pariNAma sarvathA nAza thayo nathI. tethI kaSAyonI ghaNI maMdatA hovA chatAM kaSAyonI AkuLatAvALuM temanuM sukha che. maMda maMda paNa mana, vacana ane kAyAnA yogonA pravartanarUpa zramanA duHkhathI yukta teonuM sukha che ane AgAmI mRtyu ane navA janmanI prAptirUpa duHkhathI AkrAMta sarvArthasiddhanA devonuM sukha che. vaLI, saMsAranuM sukha karma, zarIrAdine AdhIna che mATe parAdhIna sukha che jyAre siddhaavasthAmAM aMtaraMga rIte kaSAyono upadrava nathI tethI aMtastAparUpa duHkha siddhanA jIvone nathI, zarIra ane karma Adi bAhya padArthono saMga temane nathI tethI zarIranA ane karmanA upadravajanya duHkho paNa siddhanA jIvone nathI ane kaSAyonA ane zarIranA upadravakRta je duHkhanuM vedana saMsAraavasthAmAM che te sarvanA abhAvanuM vedanA siddhaavasthAmAM thAya che, tethI bAhya ane aMtaraMga upadrava vagaranI nirAkuLa cetanAnuM vedanA siddhAvasthAmAM hoya che te sukharUpa che. jema koI rogIne ghaNA rogono upadrava hoya ane sarva rogono nAza Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | saMkSipta saMkalanA thavAthI ArogyanA sukhanuM vedanA thAya che tema siddhanA AtmAone saMsAraavasthAmAM ghaNA prakAranA bhAvarogonuM vadana thatuM hatuM te sarvano abhAva thavAthI pUrNa Arogyamaya sukhanuM vadana thAya che. jemAM ArogyanA sukhanA arthI jIvo roganAzanA upAyamAM pravRtti kare che. tema bhAvaArogyanA sukhanA arthI jIvoe saMsArarUpa roganAzanA upAyamAM pravRtti karavI Avazyaka che. jenAthI saMsArarUpa rogano nAza thAya che ane pUrNa sukhamaya avasthArUpa mokSasukhanI prApti thAya che. chabasthatAne kAraNe prastuta vivecanamAM vItarAgabhagavaMtanI AjJAviruddha ke graMthakArazrInA Azayaviruddha ajANatAM kAMIpaNa lakhAyuM hoya to trividha trividhe micchA mi dukkaDa. - pravINacaMdra khImajI motA vi.saM. 2065, mahA suda 15, tA. 9-2-2009, somavAra 302, vimalavihAra, sarasvatI sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda-7, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnA naM. | 1-3 1-34 muktidvAciMzikA | anukramaNikA anukramaNikA bloka naM. viSaya "prakRSTa duHkhadhvasa mukti che" tene siddha karavA naiyAyike Apela anumAnamAM graMthakArazrI dvArA doSanuM uddabhAvana. naiyAyikonA mate prakRSTa duHkhadhvaMsa mukti che, te prakRSTa duHkhadhvasanuM vardhamAnAcAryuM kareluM lakSaNa. vardhamAnAcAryanA paratvanA lakSaNamAM graMthakArazrI dvArA karAyelI spaSTatA. vardhamAnAcArye karela muktinA lakSaNane lakSaNaDhayanA tAtparyamAM vizrAMti karavAmAM na Ave to asamAnadezatvanuM vivecana karavAmAM anyatara vizeSaNanA vyarthapaNAnI prApti. . saMpUrNa duHkhanAza mahApralayamAM thAya che te siddha karavA taiyAyike svIkArela " dutva'rUpa pakSanA naiyAyika dvArA svIkArAyela vizeSaNano pariSkAra. du:hatva'rUpa pakSanA vizeSaNa tarIke "Atma nIcaasapratiyoginyavRttima' kahyuM tenuM padakRtya. naiyAyike Apela anumAnamAM duHprAmAvInAdhArapratiyonivRttima' sAdhyano pariSkAra naiyAyike Apela anumAnamAM "sarvArdhamatravRttitvot' hetuno pariSkAra. 1-17 17-24 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 muktidvAciMzikA | anukramaNikA zloka naM. viSaya pAnA naM. niyAyike Apela anumAnamAM rIpat', dRSTAMta. naiyAyike karela prastuta anumAna dvArA caitraduHkhatvAdine pakSa karIne prakRSTa duHkhadhvaMsanI sAdhanAnI upapatti karI te tArkika mata nyAyathI asaMgata che tenA kAraNo. 25-34 (i) vipakSamAM bAdhakano abhAva hovAthI ane anabhipretanI siddhi hovAthI naiyAyikanuM kathana asaMgata. (ii) mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano dhvasa thAya che, e prakAranA sAdhyane svIkAryA vagara ayogyatvanI AzaMkA yoganI pratibaMdhikA che e ja vipakSabAdhaka tarka che e pramANe taiyAyika kahe to graMthakArazrI dvArA zloka-pamAM teno pratyuttara. 34-38 naiyAyiko vipakSabAdhaka batAvIne mahApralayamAM prakRSTa duHkhano dhvaMsa che tema siddha karavA mAMge che tenuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa. mahApralayamAM sarva jIvonI mukti svIkAryA vagara pravajyA niSphaLa javAnI taiyAyikanI zaMkAnuM nirAkaraNa. samAdi bhAvothI pravrajyAnuM yogyatva svIkAravAmAM taiyAyika anyonyAzrayadoSa Ape che tenuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 pAnA naM. 38-44 jI 44-47 muktidvAciMzikA | anukramaNikA bloka naM. viSaya pUrvasevAthI samAdinI prApti thayA pachI pravajyAgrahaNathI vizeSa prakAranA zamAdi bhAvonI prApti. sAmAnyathI samAdi bhAvonI prAptimAM karmavizeSano kSayopazama ja kAraNa hovAthI yoganI pUrvasevA vagara paNa keTalAka jIvone samAdi bhAvonI prApti. samucitayogyatAvALA jIvo kArya mATe prayatna kare to phaLaprAptinuM vidhAna. samucitayogyatAnI taratamatAvALI bhUmikAo. samAdimAM saMsAritve saMsArI jIvonI hetutA hovAthI sarva jIvonI muktino AkSepa che e pramANe taiyAyikanI zaMkAnuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa. gurubhUta evA saMsAritva dharmane hetutAno avacchedaka svIkAravAnI kalpanA karavA karatAM bhavyatva dharmane hetutAno avacchedaka svIkAravAmAM lAghavanI prApti. madhyatvajAtine kAryatAvacchedaka svIkAravAmAM naiyAyikanI mAnyatAnuM yuktithI samarthana. mAtmitvavyApyamavyatvajAtinI kalpanA karavAmAM navI jAtinI kalpanA karavArUpa gauravanI prApti thatI hovAthI AtmAne zamAdi pratye hetu svIkAravAthI sarva saMsArI jIvone Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 zloka naM. muktidvAtriMzikA | anukramaNikA pAnA naM. viSaya zamAdinI prApti thavAthI muktinI siddhi thaze ane IzvaramAM vizeSa sAmagrIno abhAva hovAthI atiprasaMgano abhAva thaze, A rIte naiyAyike Apela yuktinuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa. vizeSa sAmagrInA abhAvane kAraNe IzvaramAM zamAdinA atiprasaMganA abhAvanI jema vizeSa sAmagrInA abhAvane kAraNe je jIvo kyAreya mokSamAM javAnA nathI te jIvomAM zamAdinI prAptino abhAva. bhavyatva-abhavyatvanI zaMkAthI ja bhavyatvano thavAne kAraNe zamAdinI prAptinA arthInI pUrvasevAmAM pravRttino apratibaMdha. tridaMDInA mate muktinuM svarUpa. paramAtmAmAM jIvAtmAno laya mukti. (i) tridaMDInA mate liMgano vyaya jo laya abhimata hoya to liMgavyayarUpa mokSa jainadarzanakArane paNa abhimata. (ii) tridaMDIne mAnya laya jIvanAzarUpa jo abhimata hoya to jIvanAzarUpa laya jainadarzanakArane anabhimata. bauddhanA mate muktinuM svarUpa. pravRttivijJAnanA upaplavathI rahita AlayavijJAnanI saMtita mukti. 47-55 55-58 : Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnA naM. muktidvAciMzikA | anukramaNikA zloka naM. viSaya saMhatazeyAkAravALI jJAnakSaNanI saMtati mukti . pravRttivijJAnasvarUpa rAgAdi kvezavAsita citta saMsAra. AlayavijJAnasvarUpa rAgAdi kleza rahita citta mokSa. pUrva-pUrvanA jJAnathI viziSTa evI kSaNa ja uttara-uttaranI jJAnakSaNa pratye hetu hovAthI zarIrAdi nimittanA abhAvamAM AlayavijJAnanI saMtatinI upapatti. viziSTa bhAvanAthI ja rAgAdithI Akula jJAnakSaNonA vibhAgano kSaya thavAthI AlayavijJAnarUpa jJAnanI saMtatinI pravRtti hovAne kAraNe muktaavasthAmAM zarIrAdinA abhAvamAM paNa jJAnanI saMtatino svIkAra. jJAnakSaNonA AdhArarUpa trikALa anugata AtmArUpa anvayIdravya mAnyA vagara bauddhadarzanakAre svIkArela muktinuM svarUpa kAlpanika. saMtAnanuM avAstavikapaNuM hovAthI bauddhadarzanamAM baddha-mukta vyavasthAnI asaMgati. bauddhadarzanamAM sarvathA abhAvIbhUta evI jJAnakSaNanuM uttaramAM sadazakSaNane pedA karavAnuM asAmarthya hovAthI baddha-mukta vyavasthAnI asaMgati. 58-64 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 zloka naM. 10 muktidvAciMzikA | anukramaNikA viSaya pAnA naM. zeya arthonI apekSAmAM ane jJAnanA AzrayarUpa anvayIdravya svIkAravAmAM bauddhamatAnusAra AlayavijJAnasaMtatirUpa kahevAyelI muktinI saMgatatA ane tema svIkAravAthI jainasiddhAMtanI paryAyArthikanayanI dezanAno vijaya. arpitanayathI anarmitanayanI siddhi. nirAvaraNa jJAnamAM sarva zeyano pratibhAsa. bauddhadarzanane mAnya AlayavijJAnasaMtatirUpa mukti syAdvAdIone saMmata. bauddhamAnya siddhAMtano jainadarzanAnusAra paryAyArthikanayamAM aMtarbhAva. 64-67 anya vidvAnone mAnya muktinuM svarUpa. IzvaranuM svataMtrapaNuM mukti. anya vidvAno IzvaranuM svataMtrapaNuM mukti svIkAre to te prabhutA madasvarUpa che ane te mada kSaya pAmanAra hovAthI mukta avasthAmAM eka svarUpavALI muktinI asaMgati. anya vidvAno karmanivRttirUpa mukti svIkAre to jaina siddhAMta abhimata sthira eka svarUpavALI muktinI prApti. 67-69 sAMkhyadarzanamAnya muktinuM svarUpa. puruSanuM svarUpamAM avasthAna mukti. 11 12 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnA naM. 69-72 muktidvAciMzikA | anukramaNikA bloka naM. viSaya ekAMtanityaAtmasvarUpa muktinuM nityapaNuM hovAthI sAMkhyadarzanakAronA mate muktinA asAdhyapaNArUpa dUSaNa vajalepa. AtmA phUTasthanitya hovA chatAM upacArathI mukti sAdhya che, e prakAranA sAMkhyadarzanakAranA kathananuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa. mukti arthe pravRttimAM upacarita evI muktinuM sAdhyapaNuM aAyojaka, 13 bauddhadarzananA anya vidvAnone mAnya muktinuM svarU5. agrimacittanA anutpAdathI viziSTa evI pUrvanA cittanI nivRtti mukti. bauddhadarzananA anya vidvAnone mAnya muktinA svarUpamAM anutpAda sAdhyapaNAno Azraya thato na hovAthI muktinA apuruSArthapaNAnI prApti. cArvAkadarzanakArane mAnya muktinuM svarUpa. AtmahAnarUpa mukti che e pramANe saMbhaLAtuM evuM paNa cArvAkanuM vacana pApasvarUpa. AtmAnA hAnarUpa mukti nathI tenI spaSTatA. paryAyArthikanayathI AtmAnA nAzanI prApti hovA chatAM paNa AtmAnA nAzano anabhilASa. 73-75 14 75-79 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zloka naM. 15 16 17 muktidvAtriMzikA | anukramaNikA pAnA naM. viSaya totAtitamatavALAne mAnya muktinuM svarUpa. nitya ane niratizaya sukhano AvirbhAva mukti. tautAtitamatavALA 'muktinuM sukha nitya che, te anAditva arthamAM che' e pramANe kahe to jaina siddhAMtane mAnya naya dRSTithI svIkAra. sarva dRSTithI ekAMte muktinuM sukha anAdi che ema svIkAravAmAM tautAtitamatALAne saMsAradazAmAM paNa muktinA sukhanI abhivyaktinI Apatti. saMsAradazAmAM muktinuM sukha vidyamAna hovA chatAM abhivyaMjakanA abhAvane kAraNe abhivyaktinA abhAvanuM samarthana tautAtitamatavALA kare to ghaTAdithI daMDAdi abhivyaMgya thAya che ema svIkAranAra sAMkhyamatamAM pravezanI Apatti. vedAMtIone mAnya muktinuM svarUpa. avidyAnI nivRttikALamAM kevaLa AtmAnuM avasthAna e mukti. vijJAnasukhAtmaka brahmanuM pUrvamAM paNa avasthAna hovAnA kAraNe asAdhyapaNuM. 'kaMThagatacAmIkara' nyAyathI bhrama vaDe ja tyAM pravRtti che e pramANe bhrAMtaparSadAmAM kaheluM saMgata. 79-81 81-84 85-87 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | anukramaNikA zloka naM. 18 19 20 21 22 23 viSaya jainadarzanamAnya muktinuM svarUpa. saMpUrNa karmakSaya e mukti. muktinA viSayamAM nayonI abhivyakti. RjusUtrAdi nayo vaDe jJAna-sukhAdinI paraMparA mukti. saMgrahanaya vaDe AvaraNanA ucchedathI vyaMgya evuM sukha mukti. vyavahAranayathI prayatnasAdhya karmono kSaya mukti. dveSayonithI mokSamAM pravRtti hovAthI mokSano parama puruSArtharUpe svIkAra. cAragatirUpa saMsAramAM viDaMbaNA dekhAvAthI du:kha pratye dveSa, du:kha pratye dveSa thavAthI du:khanA hetu evA karmo pratye dveSa ane du:khanA hetu evA karmo pratye dveSa thavAthI duHkhanA upAyanA nAzamAM vivekI jIvonI pravRtti. prAyazcittAdi sthaLamAM paNa pApathI baMdhAyelA karmanAza mATe jIvanI pravRtti. anya nayanI dRSTithI kathana. kRtsnakarmakSayarUpa mokSa svIkAravAthI mokSanA arthIonI karmanAzamAM pravRtti thavAnA kAraNe mokSanA svataH apuruSArthapaNAnI prAptirUpa naiyAyike Apela Apatti. 17 pAnA naM. 87-89 6-2-0-2 97-101 102-107 108-112 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 mudriAsiMzikA | anukramaNikA bloka naM. viSaya pAnA naM. syAdvAdanI dRSTithI duHkhanA hetu evA karmonuM paNa kathaMcit duHkhapaNuM hovAthI duHkhakSayatvarUpa karmakSayano naiyAyikanI nItithI paNa mukhyaprayojanapaNAno anapAya. rUpAMtarathI tattvanuM aprayojakapaNuM. 113-117 sAkSAtuM akhaMDa sukha mATe mokSArthI jIvonI pravRtti. asaMgaanuSThAnamAM mokSanA sukhanI icchAno paNa virAma hovAthI nirAbAdha vairAgya. bhava ane mokSamAM sarvatra zreSTha muni niHspRha. |116-120 sukhanA abhAva ane duHkhanA abhAva dvArA samAna Aya-vyayapaNuM svIkAra karAye chate guNahAninuM aniSTapaNuM hovAthI muktimAM vRthA parizrama. sukhahAnithI anuviddha evA duHkhanAzanA upAyamAM aniSTaanubaMdhitvanuM jJAna thavAthI vicArakanI pravRttino ayoga. 120-1 22 niyAyike svIkAra karelA adya evA duHkhAbhAvano puruSArtharUpe asvIkAra, tenuM yukti dvArA samarthana. sukhanA abhAvarUpa guNahAni aniSTa hovAthI duHkhAbhAvarUpa muktinA svIkAramAM mokSArthe pravRttinA vyAghAtarUpa dUSaNanI prApti. 122-126 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | anukramaNikA zloka naM. 27. 28. 29. 30. 31. viSaya mokSamAM sukhanA abhAvarUpa guNanI hAni aniSTa hovAthI mahAnaiyAyikanuM kathana apAsta. pumarthapaNAmAM pumarthanuM jJAna aprayojaka. yogImAM duHkhonI vinAza pAmatI avasthA hoya tyAre yogIne sAkSAtkArathI vartamAna duHkhanAzano anubhava. vairAgyane kAraNe guNahAninA aniSTapaNAnA vedanano abhAva e pramANe zloka-26-27nA kathananuM naiyAyika dvArA samAdhAna. paravairAgyamAM pravRttinA kAraNa icchA ane dveSanI nivRtti hovAthI ane aparavairAgyamAM guNavaidRSyano ja abhAva hovAthI guNahAninA aniSTapaNAnA pratisaMdhAnathI mokSArthaka pravRttino abhAva. zrutino bAdha hovAne kA2Ne muktimAM sukhanI siddhi nathI e pramANe naiyAyikanA kathanamAM graMthakArazrI dvArA samAdhAna. "mokSamAM atIndriya buddhigrAhya AtyaMtika sukha jANo" A prakAranA smRtinA vacanathI mokSamAM sukhanI sattAno svIkAra. zloka-30mAM naiyAyike kahela muktisukhanI pratipAdaka smRtimAM bAdhano abhAva hovAthI duHkhAbhAvamAM sukhapadanA upacArano abhAva. 19 pAnA naM. 127-129 129-133 134-137 137-138 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zloka naM. 32. muktidvAtriMzikA | anukramaNikA pAnA naM. viSaya janya evA abhAvanI jema janya evo koIka bhAvanA anaMtapaNAno saMbhava hovAthI muktimAM sukha svIkAravAmAM bAdhano abhAva. muktimAM sukha svIkAravA mATe "nityaM vijJAnamAnanvaM brahma" e prakAranI anya smRti. prakRSTamAnavALA ekAMta abhiniviSTa jIvonA kuhetune syAdvAdarUpI mugarathI khaMDana karatAM dayAvALA zvetAMbara sAdhuonI paramAnaMdanI carcAthI puSTa thayelA graMthakArazrI. 139-142 142-145 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM hrI~ aha~ namaH / OM hrI~ zrIzarkhezvarapArzvanAthAya namaH / . e~ namaH / nyAyavizArada-nyAyAcArya-zrImadyazovijayopAdhyAyaviracitA . svopajJavRttiyutA dvAtriMzadvAtriMzikA antargata muktidvAiizakA-31 30mI kevalibhaktivyavasthApanabatrIzI sAthe prastuta muktibatrIzIno saMbaMdha: anantaraM kavalabhojitve'pi kRtArthatvaM kevalino vyavasthApitaM, sarvathA kRtArthatvaM cAsya muktau vyavatiSThata iti bahuvipratipattinirAsena muktiratra vyavasthApyate - martha : anaMtara kevalibhaktivyavasthApanabatrIzImAM, kAlabhojipaNAmAM paNa kevalInuM kRtArthapaNuM vyavasthApana karAyuM ane AvuM kevalInuM, sarvathA kRtArthapaNuM muktimAM rahela che. ethI bahuvipratipatinA nirAsathI mokSanA viSayamAM ghaNA prakAranI viparIta mAnyatAnA nirAsathI, ahIM=prastuta batrIzImAM, bhuti vyavasthApana saya cha - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA bloka-1-2-3 bhAvArtha : graMthakArazrIe 30mI kevalibhaktivyavasthApanabatrIzImAM yuktipUrvaka sthApana karyuM ke kevalI kavalAhAra kare che chatAM paNa cAra ghAtikarmanA kSayathI kRtArtha che. Ama chatAM kevalI paNa sarvathA kRtArtha nathI, paraMtu kevalI muktine pAmaze tyAre sarvathA kRtArtha thaze. ethI kevalibhuktivyavasthApanabatrIzI kahyA pachI muktinA viSayamAM ghaNI viparIta mAnyatAo che tenA nirAsathI have muktinuM svarUpa batAvAya che - zloka : duHkhadhvaMsaH paro muktirmAnaM duHkhatvamatra c| aatmkaalaanygdhvNsprtiyoginyvRttimt||1|| satkAryamAtravRttitvAt prAgabhAvo'sukhasya yH| tadanAdhAragadhvaMsapratiyogini vRttimt||2|| dIpatvavaditi praastaarkikaastdsnggtm| bAdhAd vRttivishessessttaavnythaarthaantraavyyaat||3|| anyathArtha : para suvadhvaMsa =paraduHkhadhvaMsa muri=mukti che, rAtra=ane AmAM muktimAM, mAnuM pramANa anumAna pramANa (A pramANe che), mAtmAnA asapratiyoni vRttima phuratva--AtmA ane kALathI avya evA AkAzAdimAM vRtti je zabdAdino dhvaMsa tenA pratiyogI evA zabdAdi temAM avRttimaavartamAna, evuM duHkhatva (pakSa), sasuvastha : prajamAvo nAthAraasapratiyoni vRtti--asukhano je prAgabhAva, tenA anAdhAramAM janAra evo je dhvasa tenA pratiyogImAM vRtimattra vRtivALuM che=pUrvamAM batAvyuM evuM viziSTa pakSarUpa duHkhatva vRttivALuM che. (sAdhya), kAryamAtravRttitvI=ikema ke satkAryamAtravRttipaNuM che (hetu), vIparvavadIpatranI jema, (daSTAMta) rUtie pramANe, tAviyA =tArkiko =auyAyiko, prAdu =kahe che, tavatate asaMgata che; vRtti vizeSTo vadhA=kema ke vRtivizeSa ISTa hote chate bAdha che. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAbiMzikA | zloka-1-2-3 gIthA=anyathA=saMbaMdhamAtrathI te ISTa hote chate, arthAntarAvyAarthAtarano avyaya che. 1-2-3 zlokArca - paraduHkhaasamukti che ane muktimAM anumAna pramANa(A pramANe che-) AtmA ane kALathI anya evA AkAzAdimAM vRtti je zabdAdino dhvasa tenA pratiyogI evA zabdAdi temAM avRttima avartamAna evuM, duHkhatva (pakSa), asukhano je prAgabhAva tenA anAdhAramAM janAra evo je dhvasa tenA pratiyogImAM vRtimatravRttivALuM, che=pUrvamAM batAvyuM evuM viziSTa pakSarUpa duHkhatva vRttivALuM che. (sAdhya); kema ke satkAryamAtravRttipaNuM che, (hetu) dIpatvanI jema (daSTAMta) A pramANe neyAyiko kahe che te asaMgata che; kema ke vRttivizeSa ISTa hote chate bAdha che. anyathA saMbaMdhamAtrathI ISTa hote chate, arthAtarano avyaya che. I1-2-all bhAvArtha :"prakRSTa du:khadhvaMsa mukti che" tene siddha karavA taiyAyikoe Apela anumAnamAM graMthakArazrI dvArA doSanuM udbhAvana: prakRSTa duHkhadhvaMsa mukti che temAM taiyAyiko anumAna pramANa batAve che te A pramANe che - mAtmavAtA dhvatiyonivRttinad suvRtva" (pakSa), "suravI H prajamAvo tavanAthArAasapratiyojinivRttima" (sAdhya), "sAryamAtravRttitvA" (hetu), "rIparvavat" (dRSTAMta). A anumAna pramANamAM AtmA ane kALathI anya evA AkAzAdimAM vRtti je zabdAdino dhvaMsa tenA pratiyogI evA zabdAdi temAM avRttimatuM=na rahenAruM evuM duHkhatva pakSa che. " asukhano je prAgabhAva tenA anAdhAramAM janAra evo je dhvasa tenA pratiyogImAM vRttimatuvRttivALApaNuM, sAdhya che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 satkArtimAtravRttipaNuM hetu che. dIpatranI jema dRSTAMta che. A pramANe tArkika evA taiyAyikoe prakRSTa duHkhadhvaMsa mukti che ane mahApralayamAM sarva jIvono prakRSTa duHkhadhvaMsa thAya che tene siddha karavA je anumAnapramANa batAvyuM te asaMgata che. kema asaMgata che ? temAM graMthakArazrI zloka-3mAM hetu Ape che - vRttivizeSa iSTa hote chate bAdha che. anyathA=vRttivizeSa iSTa na hoya ane saMbaMdhamAtra iSTa hoya to, arthAtarano avyaya anuddhAra, che. naiyAyiko duHkhanA abhAvarUpa mokSane mAne che ane duHkhano atyaMtabhAva thaI zake che tema siddha thAya to ja mukti siddha thaI zake che, tethI du:khano atyaMtabhAva saMbhavI che te batAvavA mATe taiyAyiko anumAna kare che ane te anumAna dvArA sthApana kare che ke duHkhano atyaMta abhAva mokSamAM che, ane mahApralayakALamAM che. A pramANe siddha karavA pAchaLa taiyAyikono Azaya e che ke mahApralayakALamAM badhA jIvonA duHkhano abhAva thAya che, mATe badhA jIvo mokSamAM javA yogya che. ane huM prayatna karIza to mahApralayakALanI prApti pUrve mane mokSa prApta thaI zake tevo nirNaya thavAthI mokSanA arthI jIvone mokSArthaka pravRtti thaI zake che. duHkhano atyaMta abhAva thaI zake tenI siddhi karavA mATe taiyAyike duHkhamAM rahela duHkhatva jAtine pakSa karela che ane te duHkhatvajAtirUpa pakSanuM vizeSaNa Apela che ke AtmA ane kALathI anya evA AkAzAdi, te AkAzAdimAM vartato-rahelo, je zabdAdino dhvaMsa, tenA pratiyogI evA zabdAdimAM avRttivALuM evuM na rahevAvALuM evuM, duHkhatva che. AnAthI e prApta thAya ke AtmA ane kALamAM du:khano dhvaMsa rahe che, te sivAya anya kyAMya duHkhano dhvaMsa anya koI saMbaMdhathI rahe che te pakSa tarIke abhimata nathI; kema ke mahApralayakALamAM duHkhano dhvaMsa rahe che mATe kALamAM duHkhano dhvaMsa rahe che, ane muktaavasthAmAM duHkhano dhvaMsa rahe che mATe AtmAmAM duHkhano dhvaMsa rahe che tenA pratiyogImAM rahela duHkhatva prastutamAM pakSarUpe Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 abhimata che. vaLI saMsAraavasthAmAM rahelA AtmAmAM pratikSaNa utpanna thatuM duHkha uttarakSaNamAM dhvaMsa pAme che, te duHkhano dhvaMsa abhAvI vizeSaNatAsaMbaMdhathI AtmAmAM rahe che ane kAlikasaMbaMdhathI kALamAM rahe che, tethI AtmAmAM ane kALamAM duHkhadhvasa rahe che, mATe AtmAmAM ane kALamAM vartatA du:khadhvasa pUrve je du:kha che te duHkhamAM duHkhatvajAti rahelI che. AvI duHkhatvajAtine pakSa karIne te duHkhatvajAti, asukhano je prAgabhAva tenA anAdhAramAM janAra je duHkhadhvasa tenA pratiyogI evA duHkhamAM vRttivALI che, tene sAdhya tarIke naiyAyika grahaNa kare che. AnAthI e prApta thAya che ke AtmAmAM vartatA duHkhano atyaMta dhvasa mokSa vakhate thAya che, ane kALamAM vartatA duHkhano atyaMta dhvasa mahApralayakALamAM thAya che, te duHkhadhvaMsakALamAM duHkhano prAgabhAva vidyamAna nathI; kema ke mokSamAM gayA pachI pharI saMsAranA paribhramaNarUpa duHkha prApta thavAnuM nathI ane mahApralaya pachI pharI koI jIvane saMsAranI prApti nathI tethI mahApralaya pachI sarva jIvo sadA mokSamAM ja raheze. vaLI, saMsAraavasthAmAM AtmA che tyAre je duHkhadhvaMsa thAya che te duHkhadhvaMsakALamAM AgAmI du:khano prAgabhAva vidyamAna che ane mahApralayathI anya kALamAM je duHkhadhvaMsa thAya che te duHkhadhvaMsakALamAM paNa AgAmI duHkhano prAgabhAva vidyamAna che, tevo duHkhadhvaMsa ahIM sAdhya nathI; kema ke asukhanotraduHkhano, je prAgabhAva teno je AdhAra saMsArI jIvo temAM janAra A duHkhadhvaMsa che. vaLI je duHkhadhvaMsakALamAM duHkhano prAgabhAva na hoya tevo duHkhadhvasa ahIM sAdhya tarIke grahaNa karela che. tethI prastuta anumAna dvArA tevo duHkhadhvasa AtmAmAM ane kALamAM siddha thAya to mokSamAM saMpUrNa duHkhadhvaMsa che tema siddha thAya ane mahApralayamAM anumAna pramANathI tevo duHkhadhvasa siddha thAya to pote mokSamAM javAne yogya che tema siddha thAya ema naiyAyika mAne che. A prakAranA sAdhyanI siddhi mATe hetu Apyo ke satkAryamAtravRttipaNuM che. hetu te kahevAya ke je pakSamAM raheto hoya ane sAdhya sAthe niyatavyAptivALo hoya ane tevo hetu sAdhyano gamaka bane che. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 prastutamAM 'sarvamAtravRttivA' hetu pakSamAM A rIte rahe che - duHkhatvajAti satkAryamAtramAM vRtti che, paraMtu asatkAryamAM vRtti nathI; kema ke du:kha e sata=vidyamAna kArya che, abhAvAtmaka kArya nathI, ane duHkhamAM duHkhatvajAti rahelI che. mATe duHkharUpa satkAryamAtramAM vRtti duHkhatva che. vaLI "satkAryamAtravRttitvarUpa hetunI sAdhyanI sAthe vyApti A rIte prApta thAya che - _"yatra yatra satkAryamAtravRttitvaM tatra tatra asukhasya-duHkhasya, yaH prAgabhAvaH tAdhAra dhvaMsapratiyoni vRttittvam"=jyAM jyAM satkAryamAtravRttitva che, tyAM tyAM duHkhano je prAgabhAva teno anAdhAra je mahApralayakALa, temAM rahenAro je duHkhadhvaMsa, tenA pratiyogI evA duHkhamAM vRtti duHkhatvajAti che ane te duHkhatvajAtimAM tevuM vRttimattva che. AnAthI e prApta thAya che ke jema duHkha satkArya che tema je je anya paNa satkAryo che te sarva satkAryono naiyAyikanA mate mahApralayakALamAM dhvaMsa prApta thato hovAthI satkArya evA duHkhano dhvaMsa mahApralayakALamAM thAya che, ane mahApralayamAM prApta thato duHkhano dhvaMsa duHkhanA prAgabhAvano anAdhAra che; kema ke naiyAyikanA mate mahApralaya vakhate sarva jIvonI mukti che tethI mahApralayamAM thayelo du:khano dhvaMsa bhAvinA duHkhano AdhAra nathI. mATe duHkhano atyaMta dhvasa saMbhavita che ane tevA duHkhamAM rahenArI duHkhatva jAti che. mATe jema duHkhatvajAti saMsArI jIvonAM duHkhamAM rahe che tema je duHkhano atyaMta nAza thAya che tevA duHkhamAM paNa rahenArI che. A rIte "satkAryamAtravRttitvarUpa hetuthI duHkhano atyaMta nAza thaI zake che tema taiyAyike siddha karyuM. have temAM dRSTAMta Ape che - "rIparvava"=dIpatranI jema e dRSTAMta che. dIpamAM rahelI dIpatvajAti che ane dIpatvajAtivALuM dIpa satkArya che tethI dIpatvarUpa dRSTAMtamAM satkAryamAtravRttitvarUpa hetu prApta thAya che. vaLI, duHkhano je prAgabhAva teno anAdhAra jema mahApralaya che tema dIpanA avayavo paNa che tethI duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAra evA dIpanA avayavomAM je dIpano dhvaMsa teno pratiyogI dIpa temAM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtrizikA | zloka-1-2-3 dIpatvajAti rahe che tethI dIpatvajAtimAM sAdhyanI prApti che. A rIte dIpasvarUpa dRSTAMtamAM hetu ane sAdhyanI vyApti che tethI dRSTAMtanI saMgati che. TIkA : duHkhadhvaMsa iti-paro duHkhadhvaMso muktiH, paratvaM ca samAnakAlInasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsamAnadezatvaM vardhamAnagranthe zrUyate, tatra ca yadyatsvasamAnakAlInasvasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvasamAnadezamidAnIntanaduHkhadhvaMsAdi tattabhedo nivezyaH, anyathA caramaduHkhadhvaMsasamAnakAlInasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAprasiddheH, vastutaH samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsamAnakAlInaduHkhadhvaMso muktirityekaM lakSaNaM aparaM ca samAnakAlInaduHkhaprAgabhAvA'samAnAdhikaraNo duHkhadhvaMsa iti lakSaNadvaye tAtparyam, tena naasmaandeshtvvivecne'nytrvishessnnvaiyrthym| TIkArtha - pa ... mutti prakRSTa dukhadhvasa mukti che. prakRSTa duHkhadhvaMsamAM prakRSTava zuM che? te batAvatAM kahe che - paratve ja .. bhUyate, ane samAnakAlInamAM du:khadhvasanA samAnakAlInamAM, samAtAdhikaraNamAM dukhato je prAgabhAva=du:khadhvaMsanA samAtAdhikaraNamAM duHkhano je prAgabhAva, tenuM asamAnadezatva e paratva=prakRSTa duHkhadhvaMsamAM raheluM paratva, vardhamAnagraMthamAM saMbhaLAya che arthAt vardhamAnAcArye karelA graMthamAM saMbhaLAya che. tatra 4 nive, ane tyAM vardhamAnAcArye karelA paratvanA lakSaNamAM, je je svasamAvakAlIna svasamAtAdhikaraNa evA du:khaprAgabhAvanuM samAnadezapaNuM hamaNAMnA duHkhadhvaMsAdi che, tenA tenA bhedano niveza karavo. mAthA . masaddha, anyathA=saMsArI jIvomAM je hamaNAMnA duHkhadhvasAdi che te te duHkhadhvasAdinA bhedano niveza karavAmAM na Ave to, caramaduHkhadhvasa samAnakAlIna samAnAdhikaraNa duHkhaprAgabhAvanI aprasiddhi hovAthI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 vardhamAnAcArye karelA lakSaNamAM asamAnadezanI aprasiddhi thAya ema avaya che. A rIte vardhamAnAcArye karelA lakSaNamAM tat tatva=te te, bhedano niveza karIe to te lakSaNa saMgata thAya ema graMthakArazrIe kahela che. have vardhamAnAcArye kahela lakSaNamAM zuM svIkAravuM ucita che te vastuta:' thI kahe che - vastutaH vaivarcyum vastutaH samAtAdhikaraNamAM rahelA duHkhanA prAgabhAvanA asamAnakAlIna evo je duHkhadhvaMsa mukti che e eka lakSaNa che ane bIjuM samArakAlIna evA du:khaprAgabhAvanA-du:khadhvaMsanA samArakAlIna evA duHkhaprAgabhAvatA, asamAnAdhikaraNa evo duHkhadhvaMsa mukti che, e pramANe lakSaNadvayamAM be lakSaNakaravAmAM, tAtparya che. tethI asamAnadezatvanA vivecanamAM anyatara vizeSaNanuM vaiyartha vyarthapaNuM nathI arthAt jo muktinA be lakSaNo karavAmAM na Ave ane vardhamAnAcArye je pramANe eka lakSaNa karela che te pramANe eka ja lakSaNa karavAmAM Ave to vardhamAnAcArye karelA lakSaNamAM asamAnadezatvanuM vivecana karavuM paDe ane asamAnadezatvanuM vivecana karavAmAM Ave tyAre samAnakAlIna athavA samAtAdhikaraNa e rU5 be vizeSaNomAMthI eka vizeSaNane vyartha mAnavAno prasaMga Ave. bhAvArthanaiyAyikonA mate prakRSTa duHkhadhvaMsa mukti che, te prakRSTa duHkhadhvaMsanuM vardhamAnAcArye kareluM lakSaNa - naiyAyiko mokSane duHkhanA abhAvarUpa svIkAre che, sukharUpa svIkAratA nathI, tethI teo kahe che - saMsArI jIvomAM je duHkhano dhvaMsa che te prakRSTa duHkhano dhvaMsa nathI, paraMtu koI duHkha jAya che topaNa AgAmImAM thanAra anya duHkha prAgabhAvarUpe vidyamAna che ane prakRSTa duHkhano dhvaMsa mukti che=bhAvimAM kyAreya duHkhanI prApti na thAya tevo duHkhadhvasa mukti che. te prakRSTa duHkhadhvaMsane batAvavA mATe taiyAyikanA koIka vidvAna vardhamAnAcArya thayA, temaNe potAnA graMthamAM prakRSTa duHkhadhvasa muktinuM lakSaNa karatAM kahyuM ke - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 prakRSTa duHkhadhvaMsamAM raheluM prakRSTatva e duHkhadhvasa samAnakAlInamAM ane duHkhadhvasanA samAnAdhikaraNamAM je bhaviSyamAM thanArA duHkhano prAgabhAva vidyamAna che, tevA duHkhadhvasavALA jIvothI bhinna evA muktinA jIvo che mATe teomAM sadA mATe duHkhano abhAva che te batAvavA mATe vardhamAnAcArya kahe che - paratve va samAnatInasamAnadharaLa6:3prAmAvAsamAnAm"=samAnakAlIna samAnAdhikaraNa evA duHkhaprAgabhAvanuM asamAnadezapaNuM paratva che. AnAthI e prApta thAya che ke saMsArI jIvomAM duHkhadhvasanA samAnakALamAM ane duHkhadhvasanA samAnAdhikaraNamAM bhAvinA duHkhano prAgabhAva vidyamAna che, tenI sAthe asamAnadezavALA mukta jIvo che, tethI mukta jIvomAM asamAnadezatva che mATe mukta jIvomAM rahelo duHkhadhvaMsa e prakRSTa duHkhadhvaMsa che. kema ke temanAmAM duHkhano prAgabhAva nathI, mAtra duHkhano dhvaMsa che, tethI have pachI kyAreya muktanA jIvone duHkha prApta thavAnuM nathI. A prakAranA vardhamAnAcAryanA paratvanA lakSaNamAM je spaSTatAnI AvazyakatA che te graMthakArazrI yazovijayajI mahArAjA batAve che - vardhamAnAcAryanA paratvanA lakSaNamAM graMthakArazrI dvArA karAyelI spaSTatA: "yad yat svsmaankaaliinsvsmaanaadhikrnnduHkhpraagbhaavsmaandeshmidaaniintnduHkhdhvaMsava tat tat evo nivezya:"=vartamAnamAM saMsArI jIvomAM je je duHkhadhvasanA samAnakAlIna, ane duHkhadhvasanA adhikaraNavALA jIvamAM duHkhanA prAgabhAvano samAnadeza che duHkhadhvasanA samAnadezamAM duHkhano prAgabhAva rahelo che ane evA hamaNAMnA saMsArI jIvonA duHkhadhvaMsAdi che te te sarva duHkhadhvaMsono bheda paratvanA lakSaNamAM niveza karavo paDe arthAt saMsArI jIvomAM vartatA te te duHkhadhvasAdinA bhedavALuM asamAnadezatva che=mukta AtmAomAM vartatuM asamAnadezatva che ema mAnavuM paDe, ane AvuM na mAnIe to "parama:vadhvaMsasamAnAnInasamAnadharapakuuprAmAvaprasiddha "=caramaduHkhadhvaMsanA samAnakALamAM ane samAnAdhikaraNamAM duHkhabhAvanI aprasiddhi hovAthI asamAnadezatvarUpa paratva prApta thAya nahIM. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-1-2-3 Azaya e che ke caramadu:khadhvaMsarUpa mukti naiyAyiko mAne che ane te caramaduHkhadhvaMsavALA mukta AtmArUpa adhikaraNamAM du:khano prAgabhAva nathI, tethI tevA du:khanA prAgabhAvanuM asamAnadezatva e paratva che ema kahI zakAya nahi; kema ke ca2maduHkhadhvaMsavALA adhikaraNamAM du:khano prAgabhAva ja prasiddha nathI tethI aprasiddhanuM asamAnadezatva che tema kahI zakAya nahIM. mATe saMsArI jIvomAM vartatA duHkhadhvaMsAdi duHkhanA prAgabhAvanA samAnakAlIna che temAM samAnadezatva che, tenAthI bhinna asamAnadezatva grahaNa karavAthI paratvanI prApti thAya che. ane te rIte lakSaNa svIkA2vAthI vardhamAnAcAryanA karelA paradu:khadhvaMsamAM rahelA paratvanA lakSaNanI saMgati thAya, paraMtu te lakSaNamAM 'vAnIntanavuM:vadhvaMsAvi tat tav meva'no niveza karyo tenAthI anaMta bhedanI upasthiti karavI paDe jemAM gauravadoSanI prApti che. mATe vardhamAnagraMthamAM karela muktinA lakSaNamAM graMthakArazrIe pariSkAra batAvyA pachI vastutaH tenAthI vardhamAnAcArye zuM svIkAravuM ucita che ? jethI gau2vadoSanuM vAraNa thAya te graMthakArazrI batAve che - 10 (1) "samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsamAnakAlInaduHkhadhvaMso muktirityekalakSaNam"= du:khadhvaMsanA samAna adhika2NamAM rahelo duHkhanA prAgabhAvanA asamAnakAlIna evo du:khadhvaMsa mukti che. e pramANe eka lakSaNa prApta thAya che. jema - saMsArI jIvomAM duHkhadhvaMsanA samAna adhikaraNamAM duHkhaprAgabhAva maLe che tethI du:khaprAgabhAvanA samAnakAlIna duHkhadhvaMsa maLe che ane duHkhaprAgabhAvanA asamAnakAlIna evo du:khadhvaMsa saMsArI jIvomAM maLato nathI, paraMtu jeomAM atyaMta du:khano abhAva che teomAM ja maLe che. mATe samAnAdhikaraNa duHkhaprAgabhAvanA asamAnakAlIna evo duHkhaUsa e caramaduHkhadhvaMsa che ane te caramaduHkhadhvaMsa che te mukti che, A prakAre muktinuM eka lakSaNa prApta thAya che. (2) "apara 2 samAnaganInadu:svaprA mAvAsamAMnadhiro du:NuSvasaH"=vaLI, bIjuM lakSaNa e prApta thAya che ke duHkhadhvaMsanA samAnakALamAM je duHkhano prAgabhAva che tenA asamAna adhikaraNamAM rahelo je duHkhadhvaMsa che te mukti che. jema saMsArI jIvomAM je kALe du:khadhvaMsa varte che, te kALe AgAmI duHkhano prAgabhAva vidyamAna che, tethI saMsArI jIvo te du:khanA prAgabhAvanA - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 11 samAnAdhikaraNa che, tethI saMsArI jIvomAM vartato duHkhano dhvaMsa duHkhaprAgabhAvasamAnAdhikaraNa che ane mukta AtmAmAM vartato duHkhano dhvaMsa duHkhaprAgabhAvaasamAnAdhikaraNa che. A rIte vardhamAnAcArye kareluM muktinuM lakSaNa lakSaNadvayanA=be lakSaNanA, tAtparyamAM vizrAMta karavAmAM Ave to saMgati thAya che. vizeSArtha - (1) ane (2) A baMne mokSanA lakSaNo svamatAnusAra paNa saMgata che; kema ke mokSamAM du:khano atyaMta abhAva che te jaino paNa svIkAre che. tethI A lakSaNane svIkAravAmAM koI doSa graMthakArazrIne abhimata nathI. vardhamAnAcArye karela muktinA lakSaNane lakSaNayanA tAtparyamAM vizrAMta karavAmAM na Ave to asamAnadezatvanuM vivecana karavAmAM anyatara vizeSaNanA vyarthapaNAnI prApti : vardhamAnAcArye karelA muktinA lakSaNane graMthakArazrIe uparamAM batAvyuM te pramANe be lakSaNanA tAtparyamAM grahaNa karavAmAM na Ave ane vardhamAnAcArya karelA lakSaNanA zabdonI maryAdAthI prApta muktinuM eka lakSaNa vardhamAnAcAryanA vacana anusAra svIkAravAmAM Ave to te lakSaNamAM rahela asamAnadezatvanuM vivecana karavuM paDe ane asamAnadezatvanuM vivecana karavAmAM Ave to du:khaprAgabhAvanA je be vizeSaNo che : (1) samAnakAlIna ane (2) samAnAdhikaraNa, te be vizeSaNamAMthI anyatara vizeSaNanA vyarthapaNAno prasaMga Ave. te A rIte - duHkhadhvasanA samAnakAlIna samAna kALe rahelA, je duHkhanA prAgabhAvo saMsArI jIvomAM prApta thAya che tenuM asamAnadezatva siddhanA jIvomAM prApta thAya che. mATe siddhanA jIvomAM vidyamAna je duHkhadhvaMsa che te prakRSTa duHkhadhvaMsa che, tema kahevAthI duHkhaprAgabhAvanA vizeSaNarUpa "samAnAdhikaraNa" vizeSaNa vyartha prApta thAya. ane "samAnAdhikaraNa' vizeSaNane svIkAravuM hoya to duHkhadhvasanA samAna adhikaraNa evA mukta AtmAo muktinI prApti pUrve saMsArI avasthAmAM hatA tyAre je duHkhano prAgabhAva hato tenuM asamAnakAlInatva Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 je du:khadhvaMsamAM che arthAt muktaavasthAmAM rahelA duHkhadhvaMsamAM che te prakRSTa duHkhadhvaMsa che tema kahI zakAya, tethI duHkhaprAgabhAvanA vizeSaNarUpe vardhamAnAcArye karela "samAnakAlIna' vizeSaNa vyartha prApta thAya. TIkA - mA=pramA, vAtra mujo, kuvaimiti pakSa:, mAtmAnAnya = mAtmakaalyaanyaakaashaadivRttiyoN dhvaMsaH zabdAdestatpratiyogini zabdAdAvavRttimadavartamAnaM / zabdAdivRttitvenArthAntaravAraNArthametat pakSavizeSaNaM, bAdhAsphUrtidazAyAM tasiddhiprasaGgAt, niyatabAdhasphoraNenaitatsAphalyAd / avRttiduHkhatvamityuktAvasiddhiH, duHkhatvasya duHkhavRttitvAd, dhvaMsetyAdhuktAvapi dhvaMsapratiyogini, kAlAnyavRttItyAdhuktAvapi kAlanyAtmavRttiduHkhadhvaMsapratiyogini, kAlAnyatvatyAge cAtmAnyakAlavRttiduHkhadhvaMsapratiyogini 'duHkhe vidyamAnatvAt' saiveti sampUrNam, AtmakAlapadena tadupAdhyorapi grahAcca na tsyaastaadvsthym||1|| TIkArya :mAnuM... vartamAna ahIMmuktimAM, mAna-anumAnapramANa, batAve che - duHhatva duHkhatva e pakSa che. AtmA ane kALathI avyagaAtmA ane kALathI avya evA AkAzAdimAM vRtti, je zabdAdino dhvaMsa tenA pratiyogI evA zabdAdimAM avRttimad evuM avartamAna arthAt nahi rahetuM evuM, duHkhatva e pakSa che. ahIM duHkhatvarUpa pakSanuM vizeSaNa "Atma-kALathI anya AkAzAdimAM rahelo je zabdAdino dhvaMsa te zabdAdidhvasanA pratiyogI evA zabdAdimAM avRttima avartamAna" evuM kema mUkyuM ? tethI kahe che - zakivRttiana ... pakSavizeSA, zabdAdimAM vRttipaNAthI zabdAdimAM duHkhavatA vRttipaNAthI, arthAttaranA vAraNa mATe A pakSanuM vizeSaNa che= dukhatvarUpa pakSanuM "mAtmAnI asapratiyonivRtti vizeSaNa che. ahIM prazna thAya ke zabdAdimAM duHkhatvanI vRtti nathI. tethI arthAtaranI prApti kema thAya ? temAM hetu kahe che - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 vAghApUrti . prasAtvi, bAdhanI askRddhidazAmAM=zabdAdimAM duHkhatvanA bApanI anupasthitidazAmAM, tenI siddhino prasaMga che=du:khatvanI zabdAdimAM vRttino prasaMga che. ahIM prazna thAya ke jemane zabdAdimAM duHkhatvanI vRtti nathI tevo nirNaya che temane AzrayIne "mAtmAnAnyaTdhvaMsatiya vRttima" e vizeSaNa vyartha thaze. tenA samAdhAna mATe hetu kahe che - niyatanAtha ... sApa, niyatabAdhanA zloraNathI AnuM pakSanA vizeSaNanuM. saphaLapaNuM che. duHkhatvarUpa pakSanA vizeSaNa 'mAtmAnA asapratiyovRttimanuM padakRtya batAve che - savRttivatvam tAvavaaim II mAtra "vRtti, vatvam' eTaluM ja pakSanuM vizeSaNa levAmAM Ave to asiddhidoSa Avaze, kema ke duHkhatvanuM dukhamAM vRttipaNuM che, avRttipaNuM nathI. "asa' ityAdi kahevAya chate paNa="asapratiyonivRttima" eTaluM kahevAye chate paNa, dhvaMsapratiyogI evA duHkhamAM dukhatvajAti vidyamAna hovAthI asiddhidoSa Avaze. tAnyavRtti ItyAdi kahevAmAM paNa=AnInyatmivRttiasapratiyoginyavRttima' ema kahevAmAM paNa kAlathI anya evA AtmAmAM vRtti je du:khadhvaMsa, tenA pratiyogI evA duHkhamAM duHkhatvajAti vidhamAna hovAthI asiddhidoSa Avaze. ane "vArtA -'no tyAga karavAmAM pakSanA vizeSaNamAM rahela yAtmavAtA -mAMthI 'mAtmA tva'ne rAkhIne "tAnyatva'no tyAga karavAmAM, AtmAthI anya evA kALamAM vRtti je duHkhadhvasa tenA pratiyogI evA duHkhamAM du:khatva vidyamAna hovAnA kAraNe te ja asiddhi doSa ja, Avaze. ethI saMpUrNa vizeSaNa grahaNa karavuM. ahIM prazna thAya ke, AtmA ane kAlathI bhinna padArthamAM rahenAra evA dhvaMsanA pratiyogImAM na rahe tevA duHkhatvane pakSa banAvavAmAM Ave topaNa asiddhidoSa to Ave ja che; kema ke AtmA ane kALathI bhinna AtmaupAdhi svarUpa zarIra tathA kAlaupAdhi svarUpa ghaTa-paTa vagere che, temAM kAlikavizeSaNatA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 saMbaMdhathI duHkhadhvasa rahe che. mATe duHkhatva Atma-kAlAnya dehAdi-ghaTAdigataduHkhaasapratiyogI evA duHkhamAM rahI javAthI asiddhidoSa to Ave ja che. tenuM nivAraNa karavA mATe kahe che - "mAtmAnapatra .. tAvaNyam ! ane Atma-kALapadathI AtmAnI zarIrAdi upAdhinuM ane kALanI ghaTa-paTAdi upAdhinuM grahaNa hovAthI tenuM asiddhinuM, tAdavathya nathI=asiddhidoSa Avato nathI. II1JI bhAvArtha - saMpUrNa duHkhanAza mahApralayamAM thAya che te siddha karavA taiyAcike svIkArela ' Dutva' rUpa pakSanA naiyAcika dvArA svIkArAyela vizeSaNano pariSkAra: AtmA nitya che tema AtmAmAM duHkhanI prApti paNa nitya che, tema svIkArIe to mukti siddha thAya nahIM. AtmAmAM vartatA duHkhano atyaMta nAza thaI zake che tema zAstravacanathI svIkArIe to atyaMta duHkhanA nAzarUpa mukti che tema siddha thaI zake; kema ke saMpUrNa duHkhano nAza thAya che ke nathI thato te arvAgudaSTi jIvano=chamastha jIvano, viSaya nathI. vaLI zAstravacanathI duHkhanA atyaMta nAzarUpa mukti svIkAryA pachI pote muktimAM javAne yogya che ke nahIM teno nirNaya karavA mATe mahApralayamAM sarvanI mukti thAya che te svIkAravuM Avazyaka che tema taiyAyika mAne che ane mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano atyaMta nAza thaI zake che te anumAnapramANa dvArA batAvavA arthe taiyAyiko anumAna karavA duHkhamAM rahelA duHkhatvane pakSa kare che ane te pakSanuM vizeSaNa Ape che ke "mAtmAnAasapratiyoginyavRttima"=AtmA ane kALathI anyamAM rahenAro je dhvasa te dhvasanA pratiyogI evA padArthamAM avRttivALuM, duHkhatva (pakSa) che. A prakAranuM pakSanuM vizeSaNa ApavAthI jema duHkhatva duHkhamAM rahe che ane te duHkha AtmAmAM rahe che ane kALamAM rahe che, tema te duHkha zabdAdimAM paNa rahe che tevo koIkane bhrama thAya to tenuM nivAraNa thAya che. arthAt naiyAyikone AtmAmAM duHkha rahe che ane kALamAM duHkha rahe che te abhimata che, paraMtu AtmA ane kALathI anya evA AkAzAdimAM rahenArA zabdAdimAM duHkhatvanI koIka Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 saMbaMdhathI vRtti svIkArIne tene pakSa banAvavAmAM Ave to arthAtaranI prApti thAya che. te A rIte - AtmA ane kALa e bemAM rahenArA duHkhane grahaNa karIne duHkhano atyaMta abhAva=nAza, thaI zake che, e pramANe taiyAyikone siddha karavuM che ane duHvRtvarUpa pakSanuM 'mAvatAcaTdhvaMsatiyovRttima' A vizeSaNa ApavAmAM na Ave to jema samavAya saMbaMdhathI duHkha AtmAmAM rahe che ane kAlikasaMbaMdhathI du:kha kALamAM rahe che tema koIka saMbaMdhavizeSathI zabdAdimAM duHkhane grahaNa karIne duHvRtva'ne pakSa karavAmAM Ave to mahApralayamAM duHkhano atyaMta nAza thAya che e prakAranA sAdhyanI siddhi mATe abhimata evA pakSathI arthAtaranI prApti thAya che. tenA vAraNa mATe ' dutva'rUpa pakSanuM mAtmAnA dhvaMsatiyovRttima A vizeSaNa ApavAmAM Avela che. ahIM koIne prazna thAya ke zabdAdimAM vRtti du:kha che tema svIkAravAmAM bAdha che; kema ke duHkha AtmA ane kALathI anyatra rahetuM nathI. mATe "duHvRtva'rUpa pakSanuM 'mAtmAnA dhvaMsapratiyocivRttima' evuM vizeSaNa ApavAnI jarUra nathI. tethI kahe che - jema kAlikasaMbaMdhathI duHkhane kALamAM grahaNa karAya che, tema koIka saMbaMdhathI duHkhatvajAtine zabdAdimAM svIkAravAno bhrama thAya tyAre "zabdAdimAM duHtvajAtino bAdha che e prakAranI bAdhanI askUrti dazAmAM arthAtaranI siddhino prasaMga che. tenA nivAraNa mATe mAtmAnAnyaTAsapratiyoginyavRttima' e 'du:ghad'rUpa pakSanuM vizeSaNa ApyuM che. ane te vizeSaNa dvArA zabdAdimAM duHkhatvajAti vRtti nathI. tevA niyata bAdhanA mhoraNathI pakSanA vizeSaNanuM saphaLapaNuM che. AnAthI e phalita thAya che ke jainadarzanakAro vaDe karAyelA "vapara vyavasAyi jJAnaM prama' e prakAranA lakSaNamAM vyavasAya jJAnuM pramA' eTaluM ja pramANanuM lakSaNa che. Ama chatAM "vapara' vizeSaNa svarUpauparaMjaka tarIke mUkela che; kema ke keTalAka darzanakAro jJAnane svavyavasAyi mAne che, to keTalAka darzanakAro jJAnane paravyavasAyi mAne che. temanA bhrama nivAraNa mATe "svara' vizeSaNa pramANanA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 lakSaNamAM mUkela che, paraMtu vyavasAyi jJAna pramANa nathI, svaparavyavasAyi jJAna pramANa che tevA arthamAM vyavasAyanuM svara' vizeSaNa mUkela nathI. tema prastutamAM paNa duHrvatvane pakSa tarIke grahaNa karela che ane te pakSanuM vizeSaNa 'kamAtmAtAasapratiyovRttima' ApeluM che te koIne zabdAdimAM duHkhanI vRttino bhrama thAya tenA nivAraNa mATe Apela che. suvatva' rUpa pakSanA vizeSaNa tarIke mAtmAnAcAasapratiyonivRttima' kahyuM tenuM padakRtya : 'mAtmAnAcArvAMsatiyoginyavRttima' ke 'du:hatva' rUpa pakSanuM vizeSaNa ApyuM tenA anya aMzone choDIne mAtra pravRttima' eTaluM ja pakSanuM vizeSaNa ApavAmAM Ave to 'navRtti:tvam' e prakArano pakSa bane ane 'navRttipuravatvam' eTaluM ja pakSanuM lakSaNa karIe to duHkhamAM duHkhatvamAM vRtti hovAthI pakSanI asiddhi thAya. asapratiyoginyavRttimat' eTaluM putva' rUpa pakSanuM vizeSaNa karIe topaNa duHkhanA dhvaMsanA pratiyogI evA du:khamAM duHkhacvRtti hovAthI pakSanI asiddhi thAya. "tArI dhvaMsatiyonivRttimat' eTaluM duHvatva' rUpa pakSanuM vizeSaNa karIe topaNa kALathI anya evA AtmAmAM vartatA duHkhanA dhvaMsanA pratiyogI evA duHkhamAM duHkhatvavRtti hovAthI pakSanI asiddhi thAya. vArtA'no tyAga karIe ane "mAtmAnyaTasapratiyoginyavRttima' eTaluM duHvatva' rUpa pakSanuM vizeSaNa karIe to AtmAthI anya evA kALamAM vRtti duHkhanA dhvaMsanA pratiyogI evA duHkhamAM duHkhatva vidyamAna hovAthI pakSanI asiddhi thAya. A rIte anya anya padanA tyAgamAM pakSanI asiddhi thavArUpa doSa Avato hovAthI mAtmAnA paasapratiyoginyavRttima' evuM saMpUrNa vizeSaNa duHrvatva' rUpa pakSanuM grahaNa karela che. ahIM prazna thAya ke AtmA ane kALathI bhinna padArthamAM rahenAra evA dhvasanA pratiyogImAM na rahenAra evA duHkhatvane pakSa banAvavAmAM Ave topaNa asiddhidoSa to Ave ja che; kema ke AtmA ane kALathI bhinna aMtmAnI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidaatrshikss| | do-1-2-3 upAdhirUpa zarIra ane dehAvayavAdi che tathA kALanI upAdhirUpa ghaTa-paTAdi vagere che, temAM kAlikavizeSaNatA saMbaMdhathI duHkhadhvasa rahe che, mATe duHkhatva Atma-kAlAnya dehAdigata ane ghaTAdigata duHkhadhvaMsanA pratiyogI evA duHkhamAM rahI javAthI asiddhidoSa Ave ja che. tenuM nivAraNa karavA mATe kahe che -- quii 'AtmakAla' 56thI mAtmAnI zarIra upAdhinu bhane ANanI gh2paTAdi upAdhinuM grahaNa che, tethI asiddhidoSa tAdavathya nathI=pakSanI asiddhirUpa doSanI prApti nathI. Azaya e che ke AtmA ane kALa A be zabdathI AtmAnI ane kALanI upAdhinuM paNa grahaNa karI levAnuM che. arthAt AtmA ane AtmAnI upAdhi tathA kALa ane kALanI upAdhi A cArathI bhinna padArthamAM rahenAra duHkhadhvasanA pratiyogI evA duHkhamAM na rahe tevA duHkhatvane pakSa tarIke grahaNa karela che tethI asiddhidoSa Avaze nahIM. IInA ttii|: saditi-asukhasya duHkhasya, yaH prAgabhAvastadanAdhAro mahApralayastatra gacchati yo dhvaMso duHkhIyastatpratiyogini duHkhe vRttimaditi sAdhyaM, vRttimadityukto siddhasAdhanaM, duHkhatvasya duHkhe vidyamAnatvAt, pratiyogivRttitvoktAvapi duHkhAtyantAbhAvapratiyogivRttitvena tad, dhvaMsetyAdhuktAvapi duHkhadhvaMsAMgIkArAttadeva, prAgabhAvAnAdhAravRttitvasya dhvaMsavizeSaNatve dRSTAntAsiddhiH, pradIpAvayavAnAM pradIpaprAgabhAvAdhAratvAttadarthaM duHkhetyAdi, pradIpAvayavAstu duHkhaprAgabhAvAnAdhArabhUtA iti dRSTAntasaGgatiH, duHkhAnadhikaraNetyAdikaraNe khaNDapralayenArthAntaratA syAditi duHkhpraagbhaavniveshH| satkAryamAtravRttitvAditi hetuH, vRttitvamAtmatve vyabhicAri kAryavRttitvamanantatve, dhvaMsApratiyogitvarUpasya tasyAkArye AtmAdau kArye dhvaMse ca sattvAt, kAryamAtravRttitvamapi dhvaMsatve vyabhicAravRttitve (vyabhicAri tadarthaM bhAvavRttitve) satIti vizeSaNe dIyamAne'pi na taduddhAraH, prAgabhAvadhvaMsasya pratiyogitaddhvaMsasvarUpatvena dhvaMsatvasyApi bhAvavRttitvAt, tataH saditi kAryavizeSaNam / / 2 / / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 muktidvAciMzikA | zloka-, 1-2-3 TIkArya : kasuravI. sAdhyam, "kasuvAvastha, : prAmAvatanAdhArI mahAprIsttr gacchati yo dhvaMso duHkhIyastatpratiyogini duHkhe vRttimaditi sAdhyam"= asukhano duHkhano, je prAgabhAva teno asAdhAra=duHkhanA prAgabhAvano anAdhAra mahApralaya, temAM mahApralayamAM, je duHkhIya dhvaMsa prApta thAya che tenA pratiyogI evA duHkhamAM duHkhIya dhvasanA pratiyogI evA du:khamAM, vRttima-du:khatyajAti vRttimat, e sAdhya che. asukhano je prAgabhAva tenA anAdhAramAM janAra dhvasanA pratiyogI evA duHkhamAM vRttimad rUpa sAdhyanuM padakRtya batAve che - vRttimavityu .. vidyamAnI, mAtra "vRttima' e pramANe sAdhya svIkAravAmAM siddhasAdhana che; kema ke duHkhamAM duHkhatvanuM vidyamAnapaNuM pratyakSathI siddha che. pratiyonivRttitva. taduM, 'pratiyonivRttitva' kahevAmAM paNa="pratiyobhivRttima' eTalo aMza sAdhyarUpe grahaNa karavAmAM Ave topaNa, duHkhanA atyaMtAbhAvanA pratiyogI evA duHkhamAM vRttipaNuM hovAne kAraNe te che siddhasAdhanadoSa che. akSetyAra ... taveva, dhvaMsa ItyAdi kahevAmAM paNa='asapratiyonivRttima e pramANe sAdhya grahaNa karavAmAM paNa, duHkhanA dhvaMsano aMgIkAra hovAthI dhvasa zabdathI duHkhanA dhvaMsano svIkAra thavAthI, te jarasiddhasAdhanadoSa ja, che. prabhAvanAthAra ... sati, prAgabhAvaanAdhAravRttitvanuM dhvaMsanA vizeSaNapaNAmAM dRSTAMtanI asiddhi che arthAt asukhano duHkhano, je prAgabhAva tema na kahetAM 'pramAvAnAthAraasapratiyonivRttima"=prAgabhAvanA asAdhAramAM rahenAra je dhvasa tenA pratiyogImAM vRtimatuM eTaluM sAdhya grahaNa karavAmAM Ave to daSTAMtanI asiddhi che; kema ke pradIpanA avayavomAM pradIpanA prAgabhAvanuM AdhArapaNuM che. tenA mATe daSTAMtanI siddhi mATe, duHkha ItyAdi grahaNa karela che. vaLI, pradIpanA avayavo du:khaprAgabhAvanA anAdhArabhUta che ethI dAMtanI saMgati che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-1-2-3 duHsthAnadhirotsAhi . nivezaH / duHkhanuM anadhikaraNa ityAdi karavAmAM= asukhanA=duHkhatA, prAgabhAvano je anAdhAra ityAdi grahaNa karavAne badale 'duHsvAnadhiraZsapratiyonivRttimat'=duHkhanA anadhikaraNamAM janAra je dhvaMsa tenA pratiyogImAM vRttimat sAdhya che tema svIkAravAmAM khaMDapralayanI sAthe arthAMtaratA thAya arthAt khaMDapralaya du:khavuM anadhikaraNa che, chatAM khaMDapralayamAM du:khano atyaMtAbhAva nathI, tethI duHkhano atyaMtAbhAva siddha karavA mATe karAyelA anumAnathI du:khanA atyaMtAbhAvathI anya kiMcit kALa du:khatA abhAvarUpa arthAtaranI prApti thAya. ethI du:khaprAgabhAvano niveza che=sAdhyanI kukSimAM asukhano je prAgabhAva e prakAre niveza che. satkAryamAtra ...... hetu:, 'sAryamAtravRttiAt'=satkAryamAtravRttipaNuM hovAthI e hetu che arthAt naiyAyike karela pUrvokta anumAnapramANamAM hetu che arthAt sAdhyane siddha karavA mATe anumApaka hetu che. 'satkAryamAtravRttittAt'rUpa hetuno pariSkAra kare che - 19 vRttitva ... vyabhicAri, 'satkAryamAtravRttittAt'ne badale 'vRttittAt' eTalo hetu karavAmAM Ave to te 'vRttitva' AtmatvamAM che, mATe vRttitvarUpa hetu AtmatvamAM vyabhicArI che. 'AryavRttittvam ... vizeSAm / / 'vRttitva'ne badale 'kAryavRttitva' hetu grahaNa karavAmAM Ave to 'anaMtatva'mAM vyabhicAra che=jeno aMta prApta na thAya tevA padArthamAM vRtti evA anaMtatvamAM vyabhicAra che, kema ke 'dhvaMsaapratiyogItva'rUpa evA tenuM=anaMtatvanuM, akArya evA AtmAdimAM ane kArya evA dhvaMsamAM sattva che. have 'kAryamAtravRttitva'rUpa hetu karavAthI anaMtatvamAM vyabhicAra doSa dUra thAya che, paraMtu dhvaMsatvamAM vyabhicAradoSanI prApti che. tenA mATe=te vyabhicAradoSanA nivAraNa mATe, 'mAvavRttitva sati' e pramANe vizeSaNa apAye chate paNa='bhAvavRttitte sati AryamAtravRttittAt'='bhAvavRttitva hote chate kAryamAtravRttitva'rUpa hetu karAye chate paNa, teno uddhAra nathI= vyabhicAradoSano uddhAra nathI; kema ke prAgabhAvanA dhvaMsanuM pratiyogIrUpapaNuM ane taEsasvarUpapaNuM hovAnA kAraNe= Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 muktidvAliMzikA | zloka-1-2-3 prAgabhAvanA dhvasanuM pratiyogIrUpa bhAvAtmakapaNuM ane prAgabhAvanA dhvaMsa svarUpapaNuM hovAnA kAraNe, dhvaMsatvanuM paNa=prAgabhAvanA dhvaMsatvanuM paNa, bhAvavRttipaNuM che=prAgabhAvanA dhvaMsanA pratiyogI evA bhAvAtmaka padArthamAM vRttipaNuM che. tethI *mAvavRttitve sati =bhAvavRttipaNuM hote chate e vizeSaNathI vyabhicAradoSano uddhAra nathI tethI, "tuM" e kAryanuM vizeSaNa che. rA bhAvArtha : naiyAyiko prakRSTa duHkhadhvaMsane mukti kahe che ane te prakRSTa duHkhadhvaMsa muktimAM che ane mahApralayamAM che tene siddha karavA anumAnaprayoga A rIte Ape che - "AtmAnAasapratiyogicavRtti du:' (pakSa) "du:gyTHvanAdhAravRttidhvaMsatiyovRttima' (sAdhya) 'AryamAtravRttitvot' (hetu) "rIparvavat' (daSTAMta)=Atma-kAlabhinnavRttidhvaMsapratiyogImAM avRtti evuM duHkhatva =pakSa), duHkhaprAgabhAvaanAdhAravRttidhvaMsanA pratiyogImAM rahe che. (sAdhya) kAraNa ke satkAryamAtravRttipaNuM che. (kahetu) dIpatranI jema. (kadaSTAMta). prathama zloka-bIjo zloka grahaNa karIne ane trIjA zlokamAMthI udAharaNa aMzane laIne mahApralayamAM atyaMta duHkhano abhAva che e prakAranA anumAnapramANano prayoga naiyAyikanA mate A rIte thAya che. naiyAyike mahApralayamAM sarva jIvonI mukti thAya che tene siddha karavA Apela anumAnamAM sAdhyanuM svarUpa A pramANe che - asukha eTale duHkha, tenA prAgabhAvano anAdhAra mahApralaya che. kAraNa ke mahApralaya pachI koIpaNa jIvane duHkha utpanna thavAnuM nathI, te mahApralayamAM du:khano atyaMta dhvasa rahe che, tenA pratiyogI evA duHkhamAM rahevApaNuM duHkhatvajAtinuM rahevApaNuM, prastutamAM sAdhya che. te sAdhyano pariSkAra karatAM kahe che - (1) phakta "vRttimattva'ne sAdhya kahevAmAM Ave ane sAdhyamAM batAvAyelA anya vizeSaNo na ApavAmAM Ave to siddhasAdhanadoSa Ave che; kema ke Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 duHkhatvanuM duHkhamAM vidyamAnapaNuM che e pratyakSasiddha che tene ja sAdhavAno yatna thAya. jo pratiyovRttimattvane sAdhya kahevAmAM Ave topaNa siddhasAdhanadoSa Ave che; kema ke duHkhanA atyaMtAbhAvanA pratiyogI evA duHkhamAM duHkhatvajAti vRtti=vidyamAna, che e pratyakSasiddha che tene ja sAdhavAno yatna thAya. vaLI, jo pratiyogIvRttimattvane badale dhvasapratiyogIvRttimattvane sAdhya karavAmAM Ave topaNa siddhasAdhanadoSa prApta thAya; kema ke du:khanA dhvaMsanA pratiyogI evA du:khamAM duHkhatvajAti vidyamAna che te pratyakSa siddha che. have jo "asapratiyonivRttittva'nuM pramAvAnadhAravRtti' evuM vizeSaNa ApavAmAM Ave arthAt prAgabhAvanA anAdhAramAM janAra evA dhvasanA pratiyogImAM rahevApaNuM e rUpa sAdhya svIkAravAmAM Ave to zloka-3mAM kahela "dIpatra" dRSTAMta asiddha thaI jaze; kema ke dIpatvanA AdhArabhUta evo dIpa che ane te dIpano dhvaMsa pradIpanA avayavomAM rahe che te pradIpanA avayavo pradIpanA prAgabhAvano AdhAra che; kema ke pradIpanA avayavone pharI sAmagrI maLe to temAMthI pradIpa pragaTI zake che tethI pradIpanA avayavo pradIpanA prAgabhAvanuM anadhikaraNa thavAnA badale prAgabhAvanuM adhikaraNa pradIpanA avayavo banI jAya che, tethI prAgabhAvaanAdhAravRttiasapratiyogivRttitvasvarUpa sAdhya dIpatvamAM nahIM rahe ane dRSTAMtamAM sAdhya na rahe to dRSTAMtaasiddhi nAmano doSa Ave. A doSanA nivAraNa mATe prAgabhAvanA vizeSaNarUpe duHkhanuM grahaNa karela che. AvuM vizeSaNa levAthI dRSTAMta tarIke dIpa- saMgata thaI jaze; kema ke pradIpanA avayavo duHkha prAgabhAvanA anAdhArabhUta che mATe dRSTAMtanI asiddhi nathI. ahIM prazna thAya che ke dIpatvane dRSTAMta tarIke saMgata karavA mATe prAgabhAvanA vizeSaNa tarIke duHkha zabdano ullekha karavo jarUrI hoya to duHkhaprAgabhAvaanadhikaraNa kahevAnA badale duHkhAnadhikaraNa ATaluM kahezo to paNa vAMdho nahIM Ave arthAt duHkhAnadhikaraNavRttidhvasapratiyogivRttitvane sAdhya banAvavuM joIe ane AvuM sAdhya karavAmAM dRSTAMtaasiddhidoSa Avato nathI; kema ke dIpakanA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-1-2-3 avayavo jema duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNa che tema duHkhanA paNa anadhikaraNa che. A rIte duHkhAnadhikaraNavRttidhvaMsapratiyogI evA dIpamAM dIpatvajAti vRtti hovAthI dRSTAMtamAM sAdhya rahI jAya che ane sAdhyakoTimAM prAgabhAvano praveza paNa karavo paDato nathI, tethI lakSaNamAM lAghavanI prApti che. teno uttara ApatAM kahe che . -- 22 'duHkhAnadhikaraNavRttidhvaMsapratiyogivRttitva'ne sAdhya tarIke laIzuM to khaMDapralaya dvArA arthAMtaradoSa Avaze. te A rIte - jema mahApralaya du:khanuM anadhikaraNa che tema khaMDapralaya paNa duHkhanuM anadhikaraNa ja che. khaMDapralaya vakhate koIpaNa du:kha vidyamAna hotuM nathI, tethI duHkhanA anadhikaraNa evA khaMDapralayamAM rahenAra duHkhadhvaMsanA pratiyogI evA duHkhamAM du:khatva raheze, tethI arthAMtaradoSa prApta thaze arthAt mahApralayamAM duHkhano atyaMta abhAva thAya che te prastuta anumAnathI naiyAyikane siddha karavuM che, tenA badale khaMDapralayamAM prastuta sAdhyanI siddhi thavArUpa arthAMtaranI prApti thaze. A arthAMtaradoSanA nivAraNa mATe sAdhyakoTimAM duHkhanA prAgabhAvano praveza karavo Avazyaka che. khaMDapralaya duHkhanuM anadhikaraNa hovA chatAM paNa duHkhanA prAgabhAvanuM adhikaraNa che, tethI du:khanA prAgabhAvano praveza sAdhyakoTimAM kahevAthI khaMDapralayanuM grahaNa thaze nahIM; kema ke naiyAyikanA mataanusAra khaMDapralaya pachI sRSTinuM nirmANa thavAnuM che. te vakhate saMsArI jIvomAM du:kha rahevAnuM che, mATe khaMDapralayamAM uttarakAlIna sRSTimAM utpanna thanArA duHkhono prAgabhAva che, mATe sAdhyakoTimAM prAgabhAvano praveza karavAthI khaMDapralayanuM grahaNa thaze nahIM. tethI mahApralayamAM ja prastuta sAdhyanI siddhi thaze. A rIte sAdhyakoTimAM praveza karelA pratyeka padonuM padakRtya karIne te padonI AvazyakatA batAvI. have mahApralayamAM atyaMta duHkhAbhAva che te siddha karavA pUrvokta anumAnaprayogamAM ApelA 'satkAryamAtravRttitvAt'rUpa hetuno pariSkAra naiyAyika kare che - jo mAtra 'vRttitva'ne hetu banAvavAmAM Ave to te 'vRttitva' AtmatvamAM vyabhicArI bane che; kema ke Atmatva AtmAmAM vRtti che, tethI nizcita sAdhyavAna Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-1-2-3 evA 'duHutpa' rUpa pakSamAM 'vRttitva' hetu rahelo che ane nizcita sAdhyAbhAvavAna evA AtmAtvarUpa vipakSamAM paNa 'vRttitva' hetu rahelo che, mATe 'vRttitva' rUpa hetu vyabhicArI bane che. jo vRttitvane badale kAryavRttitvane hetu tarIke mAnavAmAM Ave to AtmA kArya nathI tethI AtmAmAM rahela AtmatvamAM kAryavRttitvarUpa hetu nathI, mATe pUrvamAM batAvela vyabhicAradoSa dUra thAya che, paraMtu anaMtatvamAM te hetu rahevAthI=anaMtatvamAM kAryavRttitvarUpa hetu rahevAthI, hetu sAdhya sAthe vyabhicArI bane che; kema ke anaMtatva eTale dhvaMsaapratiyogitva=dhvaMsanirUpita pratiyogitAno abhAva. AvuM anaMtatva nitya evA AtmAdimAM ane kArya evA dhvaMsamAM rahe che; kema ke AtmAno dhvaMsa ke dhvaMsano dhvaMsa kyAreya thato nathI. tethI dhvaMsa, dhvaMsano apratiyogI che. mATe dhvaMsamAM dhvaMsanI apratiyogitArUpa anaMtatva che=dhvaMsano dhvaMsa aMta vagarano che tethI anaMtatva che. ane dhvaMsa utpanna thAya che mATe dhvaMsa kArya che, tethI kAryavRttitvarUpa hetu sAdhyAbhAvarUpa anaMtatvamAM raheto hovAthI vyabhicArI che. mATe kAryavRttitvane hetu banAvI zakAze nahi. 23 ahIM prazna thAya che ke kAryavRttitvane hetu banAvavAthI anaMtatvamAM vyabhicAradoSa Ave che paraMtu kAryamAtravRttitvane hetu banAvavAthI anaMtatvamAM vyabhicAradoSa nahi Ave; kema ke anaMtatva kArya evA dhvaMsamAM ane akArya evA AtmAmAM rahe che, tethI anaMtatva kAryamAtravRtti nathI, paraMtu kAryaakAryaubhayavRtti che. tethI prastuta anumAnanA sAdhya sAthe kAryamAtravRttitvanI vyApti che ane anaMtatvamAM vyabhicAra prApta thato hato te kAryamAtravRttitva kahevAthI dUra thAya che. tene graMthakArazrI kahe che - kAryamAtravRttitva kahevAthI anaMtatvamAM prApta thato vyabhicAra dUra thAya che, paraMtu dhvaMsatvamAM vyabhicAra prApta thAya che; kema ke kAryamAtravRttitva jema prastuta sAdhyanA adhikaraNa evA pakSamAM rahe che tema dhvaMsatvamAM paNa 2he che mATe kAryamAtravRttitvane hetu svIkArI zakAze nahi. Azaya e che ke dhvaMsa kArya che ane temAM dhvaMsatva rahe che tethI dhvaMsatva kAryamAtravRtti che ane kAryamAtravRtti evA dhvaMsatvamAM kAryamAtravRttitva hetu rahe che, tethI je hetu sAdhyanA adhikaraNa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 evA pakSamAM raheto hoya ane sAdhyanA abhAvavALA evA vipakSamAM raheto hoya te hetu vyabhicArI che. mATe kAryamAtravRttitvane hetu tarIke svIkArI zakAze nahi. kAryamAtravRttitvarUpa hetu sAdhyanA adhikaraNa rUpa pakSamAM prApta thAya che, tema sAdhyAbhAvanA adhikaraNa evA dhvasatvamAM paNa prApta thAya che. tenA nivAraNa mATe 'mAvavRtti saMta' vizeSaNa ApavAthI vyabhicAra doSa dUra thaze; kema ke asabhAvarUpa nathI, tethI dhvaMsatva bhAvamAtravRtti nathI, mATe 'mAvavRttitve kSata kAryamAtravRttitva hetu prastuta pakSamAM hetu tarIke svIkArI zakAze ane tyAM prastuta sAdhyanI prApti che ane dhvasatvamAM bhAvavRttitve ta AryamAtravRttitvarUpa hetanI prApti nathI, mATe dhvasatvanI sAthe vyabhicAra nathI. A prakArano hetuno pariSkAra karavA chatAM vyabhicAra doSano uddhAra nathI; kema ke taiyAyika mata anusAra cAra prakAranA abhAva che. temAMthI "prAgabhAva' eka prakAranA abhAva svarUpa che ane ghaTano prAgabhAva ghaTanI utpatti pUrve ghaTanA upAdAnakAraNamAM rahe che ane te prAgabhAvano dhvaMsa e prAgabhAvanA pratiyogI evA ghaTasvarUpa che. tema ja prAgabhAvano dhvaMsa prAgabhAvanA dhvaMsa svarUpa paNa che. tethI prAgabhAvano dhvaMsa e prAgabhAvanA dhvaMsa svarUpa evA ghaTamAM rahe che. tethI ghaTarUpabhAvAtmaka padArthamAM prAgabhAvano dhvaMsa prApta thAya che, mATe 'pAvavRttitve sati vAryAtravRttitva'ne hetu karavAmAM Ave topaNa prAgabhAvanA dhvaMsarUpa bhAvAtmaka kAryamAM hetunI prApti hovAthI vyabhicAra doSa dUra thato nathI. mATe graMthakArazrIe bhAvavRttitve sata #AryamAtravRttine hetu karavAne badale sAryamAtravRttitva'ne hetu karela che. tethI prAgabhAvanA dhvaMsamAM rahela dhvasatvamAM hetunI prApti nathI; kema ke ghaTanA prAgabhAvano dhvaMsa ghaTarUpa hovAthI bhAvAtmaka che, chatAM satkArya nathI. paraMtu ghaTanA prAgabhAvanA vaMsarUpa kArya hovAthI asatkArya che tethI dhvaMsatvamAM satkAryamAtravRttitvarUpa hetunI prApti nathI. ane A hetu prastuta evA duHkhatvarUpa pakSamAM rahe che, anyatra raheto nathI. ane tyAM prastuta sAdhyanI prApti che. tethI 'mAtmAnA dhvaMsatiyoginyavRttima' pakSamAM 'du:svapramAvAnIdhAravRttiasapratiyonivRttima" sAdhyanI siddhi thavAthI mahApralayamAM duHkhano parA dhvaMsa che tema siddha thAya che. zA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhutidvAtriMzikA | zloDa-1-2-3 TIDA : dIpatvavaditi - dIpatvavaditi dRSTAnta iti prAhustArkikA = naiyAyikAH, itthaM sarvamuktisiddhau caitraduHkhatvAdikaM pakSIkRtya tattanmuktisAdhanopapatteH, tattArkikamatamasaGgataM = nyAyApetaM, vRttivizeSasya = abhAvIyavizeSaNatayA duHkhaprAgabhAvAnAdhAravRttitvasya, iSTau sAdhyakoTinivezopagame bAdhAt, duHkhadhvaMsasya duHkhasamavAyinyeva tayA vRttitvasya tvayopagamAt anyathA sambandhamAtreNa tadiSTau arthAntarAvyayAd = arthantarAnuddhArAt, AkAzAdAvapi duHkhadhvaMsasya vyabhicAritAdisambandhena vRttitvAtprakRtAnyasiddheH, kAlikadaizikavizeSaNatAnyatarasambandhena vRttitvoktAvapi kAlopAdhivRttitvena tadanapAyAt kAlikena duHkhaprAgabhAvAnAdhAratvaniveze ca dRSTAntAsaGgateH, mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasambandhena tanniveze'pyAtmanastathAtvAt, uktAnyatarasambandhena tanniveze'pi tathAsambandhagarbhavyAptyagrahAditi bhAvaH / / 3 / / TIDArtha : dIpatvavaditi ... naiyAyikAH, 'dIpatvavat' se prAre dRSTAMta che hu tvane pakSa karIne du:khano atyaMta dhvaMsa mahApralayamAM thAya che, te du:khadhvaMsanA pratiyogI duHkhamAM vartatI du:khatvajAti che tema siddha karIne duHkhano atyaMta dhvaMsa siddhaya temAM "dIpatvavat' je dRSTAMta che, je prabhAeMge tArDo = naiyAyio, Ihe che. itthaM ... upapatteH, khA rIte sarvamuktinI siddhi thaye chate = naiyAyiDe khAyela prastuta anumAna dvArA mahApralayakALamAM sarva jIvonI muktinI siddhi thaye chate, caitranA duHkhatvAdine pakSa karIne tad tad muktinI sAdhanAnI upapatti hovAthI=te te vyaktinI muktinI sAdhanAnI saMgati hovAthI, mokSanA arthI jIvonI mokSa mATenI pravRtti saMgata che, ema anvaya che. tattArkikatam nyAyApetam, te tAmita = pUrvamAM anumAna jharIne mahApralayamAM 'paraduHkhadhvaMsa'nI siddhi karI ane caitraduHkhatvAdine pakSa karIne 25 ... Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 muktikAsiMzikA | zloka-1-2-3 mokSa mATenI sAdhanAnI saMgati taiyAyika karI te tArkikamata, asaMgata che nyAyathI rahita che. kema te tArkikamata nyAyathI rahita che ? temAM yukti batAve che - vRttivizeSaca ... vALa vRtivizeSanuM abhAvI vizeSaNapaNAthI dukhatA prAgabhAvanA anAdhAra evA vRttitvanuM, ISTapaNuM hote chata=sAdhyanI koTimAM nivezano svIkAra karAye chate, bApadoSa che. kema bAdhadoSa che ? temAM hetu kahe che - suvadhvaMsa thopAmA, duHkhadhvaMsanuM duHkhasamavAyImAM ja duHkhanA samavAyIkAraNa evA AtmAmAM ja, tenA vaDe=abhAvI vizeSaNapaNA vaDe, vRttipaNAno tArA vaDeetaiyAyika vaDe, svIkAra che. bAladoSane TALavA mATe abhAvI vizeSaNatAthI anya saMbaMdhane grahaNa karIne naiyAyiko mahApralayamAM atyaMta duHkhadhvaMsane siddha karavA yatna kare, to tene graMthakArazrI kahe che - anyathA . 3nuddhArA, anyathA=abhAvI vizeSaNatAthI vRtti na svIkAravAmAM Ave ane saMbaMdhamAtrathI game te saMbaMdhathI, te ISTa hote chate vRtti ISTa hote chate, arthAtarano avyaya che arthAtarano anuddhAra che=ISTa sAdhya karatAM anyanI siddhisvarUpa arthAtarano anuddhAra che arthAt taiyAyikane mahApralayamAM du:khano atyaMta dhvaMsa thAya che te rUpa ISTa sAdhya karatAM acanI siddhisvarUpa arthAtarano anuddhAra che. kaI rIte arthAtarano anuddhAra che ? temAM hetu kahe che - sAhiAva.. manasa, AkAzAdimAM paNa dukhadhvasanuM vyabhicAritAdi saMbaMdhathI vRttipaNuM hovAthI prakRta evA je mahApralayamAM duHkhato atyaMta dhvaMsa tenAthI atyanI siddhi che. pUrvamAM graMthakArazrIe vyabhicAritAdi saMbaMdhathI AkAzAdimAM duHkhadhvasa vRtti che tema kahyuM. te doSanuM nivAraNa karavA mATe ane AtmAmAM ane mahApralayamAM duHkhano atyaMta dhvaMsa thAya che ane AkAzAdimAM duHkhano atyaMta dhvaMsa nathI te Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-1-2-3 sthApana karavA mATe naiyAyiko kahe che ke, kAlika-daizikavizeSaNatA-anyatarasaMbaMdhathI vRtti amane iSTa che arthAt kAlikavizeSaNatAsaMbaMdhathI duHkhadhvaMsa mahApralayamAM rahe che ane daizikavizeSaNatAsaMbaMdhathI du:khadhvaMsa AtmAmAM rahe che tethI vyabhicAritAdi saMbaMdhathI AkAzAdimAM duHkhadhvaMsanuM grahaNa thaze nahIM. tene doSa ApatAM graMthakArazrI kahe che jJAtivaiziSTha ... tavanapAyAt, kAlika-daizikavizeSaNatAatyaMtarasaMbaMdhathI vRttitA kahevAye chate paNa kALanI upAdhimAM vRttipaNuM hovAne kAraNe=kALanI upAdhisvarUpa ghaTa-paTAdirUpa anitya padArthamAM kAlikasaMbaMdhathI du:khadhvaMsanuM vRttipaNuM hovAnA kAraNe, teno anapAya che=arthAtarano anapAya che. 27 ahIM arthAtaradoSanA anuddhAranA nivAraNa mATe naiyAyiko kahe ke, kAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhArapaNAno ame niveza karIzuM. tene doSa ApatAM graMthakArazrI kahe che Alina ... sRSTAntAsa te, ane kAlikasaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvatA anAdhArapaNAno niveza karAye chate dRSTAMtanI asaMgati che=pradIpanA avayavomAM kAlikasaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvatI AdhAratAnI prApti hovAthI pradIpanA avayavomAM du:khanA prAgabhAvanA anAdhAramAM rahenAra dhvaMsanA pratiyogImAM vRttimarUpa sAdhyanI aprApti hovAthI dRSTAMta saMgata thaze nahi. dRSTAMtanI saMgati karavA mATe naiyAyiko kahe ke mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasaMbaMdhathI du:khanA prAgabhAvanA anAdhAratvane ame grahaNa karIzuM, jethI dRSTAMtanI saMgati thaI zake che. tenA nivAraNa mATe graMthakArazrI hetu kahe che - mukhyakAla ... tathAtvAt, mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasaMbaMdhathI teno niveza karAye chate paNa=du:khaprAgabhAvanA anAdhAratvano niveza karAye chate paNa, AtmAnuM tathApaNuM che=saMsArI AtmAnuM tathApaNuM che. ahIM prastuta anumAna dvArA mahApralayamAM duHkhano dhvaMsa siddha thAya topaNa mukhyakAlavRttiviziSTakAlikasaMbaMdhathI asukhanA=du:khanA, prAgabhAvanA anAdhAra evA saMsArI jIvomAM rahenAro je du:khadhvaMsa tenA pratiyogI evA duHkhamAM duHkhatvanI vRtti siddha thAya, tethI saMsArI jIvomAM paNa parA koTino duHkhadhvaMsa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-1-2-3 svIkAravAnI Apatti Ave che. tenA nivAraNa mATe ukta anyatarasaMbaMdhathI= mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasaMbaMdha athavA daizikavizeSaNatA e baMnemAMthI anyatara saMbaMdhathI prAgabhAvanA anAdhAratvano niveza naiyAyiko kare to saMsArI jIvomAM parA koTinA du:khadhvaMsanI Apatti Ave che te Apatti dUra thAya topaNa anya zuM doSa Ave che te graMthakArazrI batAve che 28 uktAnyatarasambandhena . kRti bhAvaH / / ukta atyaMtarasaMbaMdhathI teno niveza karAye chate paNa=duHkhaprAgabhAvatA anAdhAratvano niveza karAye chate paNa, tathAsaMbaMdhagarbha vyAptino agraha che=mukhyakAlavRttityaviziSTakAlikasaMbaMdha athavA daizikavizeSaNatAsaMbaMdha te bemAMthI anyatara saMbaMdha che garbhamAM jene tevI hetu ane sAdhya vaccenI vyAptinI aprApti che, e pramANe bhAva che. 113 11 bhAvArtha : naiyAyike Apela "AtmAtAnya dhvaMsatiyoninyavRttimam 3:jItyuM" (pakSa) "amuhasya ya: prALamAvo tavAnAdhAra dhvaMsatiyoni vRttimat" (sAdhya) 'sAryamAtravRttittAt' (hetu) A anumAnamAM 'zaivatva'ne dRSTAMta tarIke grahaNa karela che. naiyAyike karela prastuta anumAna dvArA caitraduHkhatvAdine pakSa karIne prakRSTa duHkhadhvaMsanI sAdhanAnI upapatti karI te tArkika mata nyAyathI asaMgata : k -- tArkika evA naiyAyiko prastuta anumAna karIne mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano atyaMta dhvaMsa thAya che tema sthApana kare che te anumAna saMgata nathI. kema saMgata nathI ? temAM hetu kahe che - naiyAyike anumAnamAM Apela sAdhyamAM duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM vRtti evo je dhvaMsa, tene abhAvIya vizeSaNanA saMbaMdhathI grahaNa karavAmAM bAdhadoSanI prAptiH naiyAyike karela anumAnamAM "suhasya ya: pramAvo tavAnAdhAra dhvaMsatiyoiina vRttima=du:khanA prAgabhAvano je anAdhAra te anAdhAramAM janAro je dhvaMsa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 tenA pratiyogImAM rahenArI "svatvajAti che. e prakAranA sAdhyamAM je duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM vRtti evo je dhvasa che te kayA saMbaMdhathI che e prakAranA praznamAM naiyAyika matAnusAra duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM vRtti evo dhvaMsa abhAvIyavizeSaNatAsaMbaMdhathI grahaNa karavAmAM Ave to bAdhadoSanI prApti che; kema ke naiyAyika matAnusAra abhAvI vizeSaNatAsaMbaMdhathI duHkhano dhvasa duHkhanA samavAyIkAraNa evA AtmAmAM vRtti che, tethI taiyAyika je kahe che ke du:khanA prAgabhAvano anAdhAra je mahApralaya che temAM duHkhano dhvasa rahe che te abhAvayavizeSaNatA saMbaMdhathI rahI zake nahi, paraMtu AtmAmAM ja rahI zake che. tethI prastuta anumAna dvArA mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano dhvasa thAya che te siddha thaI zake nahi. mATe prastuta anumAnathI iSTa evA sAdhyano bAdha prApta thAya che. saMbaMdhamAsathI duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM dhvasane svIkAravAmAM arthAtaranI siddhi - A doSanA nivAraNa mATe taiyAyika kahe ke du:khanA prAgabhAvanA anAdhAramAM rahenAro evo dhvaMsa anya koI saMbaMdhathI grahaNa karI zakAze. tene graMthakArazrI kahe che - saMbaMdhamAtrathI duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM dhvasane svIkAravAmAM Ave to mahApralayanI siddhine badale arthAtaranI siddhi thAya. kaI rIte arthAtaranI siddhi thAya ? tethI kahe che - saMbaMdhamAtrathI duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM rahenAra dhvasane svIkAravAmAM Ave to AkAzAdimAM paNa vyabhicAritAdi saMbaMdhathI duHkhadhvaMsanI prApti thAya che. tethI naiyAyike svIkArela anumAnanA sAdhyathI AkAzAdimAM duHkhadhvasanI prApti thAya. mATe e siddha thAya che ke duHkhatvajAti duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAra evA AkAzAdimAM rahelA duHkhadhvasanA pratiyogI evA duHkhamAM vRtti che ane tema siddha thavAthI mahApralayamAM atyaMta duHkhanAza thAya che tenA badale AkAzAdimAM atyaMta du:khanAza che tenI siddhi thAya che te taiyAyikane aniSTa che. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-1-2-3 kAlika-daizikavizeSaNatAanyatarasaMbaMdhathI vRttitvane svIkAravAmAM kAlopAdhivRttitvasaMbaMdhathI arthAMtaradoSanI prApti : 30 A doSanA nivAraNa mATe naiyAyika kahe ke duHkhanA prAgabhAvano je anAdhAra temAM rahela dhvaMsane kAlika ane daizikavizeSaNatA anyatarasaMbaMdhathI grahaNa karIne ame sAdhyane svIkArIzuM ane tema karavAthI AkAzAdimAM je duHkhadhvaMsanI prApti thAya che te doSanuM nivAraNa thAya che; kema ke duHkhanA prAgabhAvano anAdhAra mahApralaya che temAM kAlikavizeSaNatAsaMbaMdhathI du:khano dhvaMsa 2he che. ane duHkhanA prAgabhAvano anAdhAra mukta AtmA che, temAM daizikavizeSaNatAsaMbaMdhathI duHkhano dhvaMsa rahe che. tethI te saMbaMdhathI duHkhano dhvaMsa mahApralayamAM athavA mukta AtmAmAM raheze ane tenA pratiyogI evA duHkhamAM duHkhatvajAti vRttivALI che. A prakAranA naiyAyikanA pariSkArane sAme rAkhIne graMthakArazrI kahe che - kAlika ane daizikavizeSaNatA anyatarasaMbaMdhathI vRttitvane svIkAravAmAM Ave topaNa kAlikasaMbaMdhathI kAlaupAdhi evA ghaTa-paTAdimAM duHkhadhvaMsanI vRtti hovAthI arthAtaranI doSanI prApti che; kema ke kAlanI upAdhi ghaTa-paTAdi anitya padArtho che. tethI e prApta thAya ke du:khanA prAgabhAvanA anAdhAra evA ghaTapaTAdimAM vartatA kAlikasaMbaMdhathI duHkhano dhvaMsa, teno pratiyogI duHkha, temAM duHkhatvajAti vRttimad che. tethI taiyAyikane je abhimata nathI evA ghaTapaTAdimAM duHkhaUsa rahe che, tenI siddhi thAya che, mATe naiyAyike karela prastuta anumAnathI aprastuta evA arthAMtaranI siddhi thAya che. kAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvAnAdhAratvano niveza karavAmAM dRSTAMtanI asaMgati H A doSanA nivAraNa mATe naiyAyika kahe ke kAlika-daizikavizeSaNatAsaMbaMdhathI duHkhadhvaMsane grahaNa karavAne badale kAlikasaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvanuM anAdhArapaNuM ame grahaNa karIzuM. tethI kAlopAdhivRttitvasaMbaMdhathI ghaTa-paTAdimAM duHkhasanI prApti thaze nahi. te A rIte -- Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 31 duHkhanA prAgabhAvano anAdhAra kAlikasaMbaMdhathI mahApralaya che; kema ke mahApralayamAM sarva vastuono nAza thAya che te pramANe jIvomAM vartatuM duHkha paNa sarvathA nAza pAme che. tethI sarva jIvo mahApralayamAM sadA mATe duHkhanA atyaMta abhAvavALA thaze e pramANe taiyAyika mAne che. vaLI, kAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAra ghaTa-paTAdi nathI paraMtu kAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA AdhAra ghaTa-paTAdi che; kema ke saMsArI jIvomAM rahela du:khano prAgabhAva kAlikasaMbaMdhathI anitya evA ghaTAdimAM rahe che ema naiyAyika mAne che. tethI kAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAramAM rahenAra evo duHkhano dhvasa mahApralayamAM che ane te duHkhadhvasano pratiyogI duHkha che temAM duHkhatvajAti vRttimad che mATe amanekanaiyAyikane, abhimata sAdhya pakSamAM prApta thaze. tene graMthakArazrI kahe che - A rIte kAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvAnAdhAratvano niveza karavAthI naiyAyikanuM prastuta sAdhya pakSamAM prApta thAya che, paraMtu rIpatvavat dRSTAMtanI saMgati thatI nathI. te A rIte - dIpavarUpa daSTAMtamAM sAdhya ane hetunI vyApti prApta thavI joIe to dRSTAMta saMgata thAya, paraMtu prastuta sAdhyano naiyAyike je rIte pariSkAra karyo te pariSkAra dvArA sAdhyanI dIpavarUpa daSTAMtamAM prApti thatI nathI, kema ke dIpatra dRSTAMta che temAM duHkhanA prAgabhAvano je anAdhAra temAM janAra je dhvasa tenA pratiyogImAM vRttimad dIpatva che tema svIkArI zakAya to dRSTAMtamAM sAdhyanI prApti thAya, paraMtu samavAyasaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvano anAdhAra dIpanA avayavo che, chatAM samavAyasaMbaMdhathI saMsArI jIvomAM rahelo duHkhano prAgabhAva kAlikasaMbaMdhathI jema ghaTAdimAM che tema dIpanA avayavomAM paNa che tethI kAlikasaMbaMdhathI dIvAnA avayavo duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAra nathI. mATe dIpavarUpa dRSTAMtamAM duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM rahenAra dhvaMsano pratiyogI evo dIpa vidyamAna nahi hovAthI temAM dIpatvajAti vRttimad che tema kahI zakAze nahi, mATe dRSTAMtamAM sAdhyanI aprApti che. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 muktidvAciMzikA | zloka-1-2-3 mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasaMbaMdhathI dukhaprAgabhAvaanAdhAratvano niveza karavAmAM saMsArI AtmAmAM parA koTino duHkhadhvaMsa svIkAravAnI Apatti : ahIM naiyAyika dRSTAMtanI asaMgati dUra karavA mATe pUrvamAM je duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAratvano kAlikasaMbaMdhathI niveza karelo tenA badale mukhyakAlavRttiviziSTa-kAlikasaMbaMdhano niveza karIne dRSTAMtanI saMgati kare che. te A rIte - kAlikasaMbaMdhathI pradIpanA avayavo du:khaprAgabhAvanA AdhAra thatA hatA. have mukhyakAlavRttitvaviziSTasaMbaMdhathI grahaNa karavAnA kAraNe duHkha prAgabhAvanA anAdhAra bane che; kema ke mukhyakAlavRtti kahevAthI upAdhikAlanI vyAvRtti thAya che tethI mukhyakAlavRttitvaviziSTa evA kAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAra evA pradIpanA avayavomAM pradIpanA dhvaMsanA pratiyogI evA pradIpamAM pradIpatvanI vRttitA che. mATe dRSTAMtanI saMgati che, paraMtu mukhyakAlavRttitvaviziSTa kAlikasaMbaMdhathI AtmAmAM prastuta sAdhyanI prApti che; kema ke abhAvIyavizeSaNatAsaMbaMdhathI saMsArI jIvo du:khaprAgabhAvanA AdhAra che, paraMtu mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAra che temAM vartato duHkhano dhvaMsa, tenA pratiyogI evA duHkhamAM duHkhatvajAti vRttimad che tethI saMsArI AtmAmAM prastuta sAdhyanI prApti che. ukta anyatarasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAratvano niveza karavAmAM tathAsaMbaMdhagarbhavyAptino agraha : A doSanA nivAraNa mATe taiyAyika kahe ke ukta anyatarasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAratvane ame grahaNa karIzuM arthAt mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasaMbaMdha ane daizikavizeSaNatAsaMbaMdha e bemAMthI anyatara saMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAratvane ame grahaNa karIzuM tethI saMsArI jIvomAM prastuta sAdhyanI ativyApti thatI hatI tenuM nivAraNa thAya che, kema ke saMsArI jIvomAM daizikavizeSaNatAsaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanI AdhAratA che, paraMtu anAdhAratA nathI. mATe duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM rahetA dhvaMsanA pratiyogImAM vRttimatuM evI duHkhatvajAti saMsArI AtmAmAM prApta thaze nahIM tene graMthakArazrI kahe che - ukta anyatarasaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAratvano niveza karavAmAM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktihAviMzikA | zloka-1-2-3 33 Ave to tevI ubhaya saMbaMdhagarbhavyAptino agraha che arthAt mahApralayamAM duHkhadhvaMsa thAya che. tenI haju siddhi thaI nathI ane tene siddha karavA mATe dRSTAMtamAM sAdhya ane hetunI vyApti batAvavA mATe ukta anyatarasaMbaMdhathI vyApti maLatI nathI, paraMtu dRSTAMtamAM mAtra mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasaMbaMdhathI vyApti che mATe ubhayasaMbaMdhagarbha evI vyApti jyAM sudhI prApta na thAya tyAM sudhI tevI vyAptine grahaNa karIne sAdhyanI siddhi karI zakAya nahi. mATe tArkika evA taiyAyikanuM prastuta anumAna nyAya rahita che. saMkSepa sAra sAdhya :- duHkhanA prAgabhAvano anAdhAra evo je mahApralaya temAM rahenAro dhvasa tenA pratiyogI evA duHkhamAM vRttimatu duHkhatvajAti vRttimatuM che. ahIM dhvaMsa kayA saMbaMdhathI rahe che tevo prazna karIne graMthakArazrI kahe che - (1) abhAvayavizeSaNatAsaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM dhvasa rahe che tema svIkAravAmAM bAdha Ave che; kema ke duHkhano dhvaMsa duHkhanA samavAyIkAraNa evA AtmAmAM rahe che. (2) vaLI, dhvasane game te saMbaMdhathI mahApralayamAM rAkhavAmAM Ave to vyabhicAritAsaMbaMdhathI duHkhano dhvaMsa AkAzAdimAM rahe che. (3) kAlika ane daizikavizeSaNatAmAMthI anyatara saMbaMdhathI dhvasane svIkArI duHkhano dhvaMsa AtmAmAM ane mahApralayamAM che, tema taiyAyika matAnusAra kahevAmAM Ave to kAlikaupAdhisaMbaMdhathI duHkhadhvaMsa ghaTa-paTAdimAM paNa prApta thAya. A traNane TALavA mATe dhvaMsanA saMbaMdhanI vicAraNA choDIne duHkhanA prAgabhAvanA anAdhArane kayA saMbaMdhathI grahaNa karavo te graMthakArazrI batAve che, jethI mahApralayamAM ja duHkhanA dhvaMsanI prApti thAya. sAdhyaH- duHkhanA prAgabhAvano anAdhAra evo je mahApralaya temAM rahenAro dhvasa tenA pratiyogI evA duHkhamAM vRttimatu-duHkhatvajAti vRttimat che. (1) kAlikasaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM duHkhadhvaMsa grahaNa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 muktitkAliMzikA | zloka-1-2-3, 4 karavAmAM Ave to dRSTAMtanI asaMgati thAya, tethI mahApralayamAM sarva jIvo mukta thAya che tevI siddhi thAya nahIM; kema ke kAlikasaMbaMdhathI pradIpanA avayavo du:khanA prAgabhAvanA AdhAra che arthAt duHkhano prAgabhAva abhAvIyavizeSaNatAsaMbaMdhathI AtmAmAM raheto hovA chatAM kAlikasaMbaMdhathI duHkhano prAgabhAva kAlanA upAdhibhUta ghaTa-paTAdimAM rahe che tema pradIpanA avayavomAM paNa rahe che. mATe pradIpanA avayavo kAlikasaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvanA AdhAra che. (2) A doSanA nivAraNa mATe kAlikasaMbaMdhanuM vizeSaNa mUkavAmAM Ave ke mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM je duHkhano dhvaMsa che tenA pratiyogImAM vRttimatuM evuM sAdhya che, to saMsArI AtmAmAM A lakSaNanI prApti thAya; kema ke saMsArI jIvomAM abhAvayavizeSaNatAsaMbaMdhathI duHkhano prAgabhAva hovA chatAM mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvano anAdhAra che, tethI prastuta anumAna dvArA mahApralayamAM sarva duHkhono dhvaMsa thAya che tenI siddhi thavAne badale arthAtaranI siddhi thAya che. (3) A doSanA nivAraNa mATe taiyAyika kahe ke, mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasaMbaMdha ane daizikavizeSaNatAanyatarasaMbaMdhathI duHkhanA prAgabhAvanA anAdhAramAM vRtti evA dhvasanA pratiyogImAM vRttimatuM evA sAdhyane ame grahaNa karIzuM. tene graMthakArazrI kahe che - ukta anyatarasaMbaMdhagarbha evA hetu ane sAdhyanI vyApti kyAMya grahaNa thatI nathI. III avataraNikA - tArkika evA taiyAyika zloka-1thI 3 sudhI anumAna dvArA prakRSTa duHkhadhvaMsanI siddhi karavA mahApralayamAM prakRSTa duHkhadhvaMsa thAya che tene sthApata karavA yatna karela. tene graMthakArazrIe zloka-3nA pAchaLanA bhAgamAM kahyuM ke, vaiyAyikoe prakRSTa duHkhadhvaMsanI siddhi mATe kareluM anumAna asaMgata che. kema asaMgata che ? temAM hetu Apyo ke, vRtivizeSa ISTa hote chate bAdhadoSa che, anyathA arthAtarano avyaya che. vaLI zloka-3nI TIkAnA aMte graMthakArazrIe kahyuM ke ukta anyatarasaMbaMdhathI asukhanA du:khanA, prAgabhAvanA anAdhAratvano niveza karAye chate paNa tevA saMbaMdhagarbha hetu ane sAdhyanI vyAptinuM grahaNa mahApralaya sivAya anyatra kyAMya thatuM nathI, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-4 tethI te prakAranI vyApti che tevo nirNaya thAya nahIM. have tevI vyAptino nirNaya karavA mATe vipakSanA bAdhakano abhAva hovAthI paNa taiyAyikanuM kathana asaMgata che. te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che zloka H - vipakSabAdhakAbhAvAdanabhipretasiddhitaH / antaraitadayogyatvAcchaGkA (tvAzaGkA) yogApaheti cet / / 4 / / 35 anvayArtha : vipakSavAdhAmAvAt-vipakSanA bAdhakano abhAva hovAthI taiyAyikanuM kathana asaMgata che (ane), amipretasiddhita:=anabhipretanI siddhi hovAthI taiyAyikanuM kathana asaMgata che. pUrvamAM saMpUrNa duHkhadhvaMsane mahApralayamAM siddha karavA mATe naiyAyike kareluM anumAna saMgata nathI ema graMthakArazrIe kahyuM tyAM naiyAyika kahe che tad antarA=AvA vagara=ukta sAdhya vagara=pUrvamAM taiyAyike karela anumAnathI mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano atyaMta abhAva thAya che e prakAranA sAdhyane svIkAryA vagara, ayo yatnAzA= ayogyatvanI AzaMkA, thonApA=yoganI pratibaMdhikA che, e ja vipakSabAdhaka tarka che. rUti ceta=e pramANe naiyAyika kahe to (vaM na=e pramANe nathI, ema zloka-5mAM saMbaMdha 8.) 11811 zlokArtha : vipakSanA bAdhakano abhAva hovAthI ane anabhipretanI siddhi hovAthI naiyAyikanuM kathana asaMgata che=pUrvamAM mahApralaya vakhate saMpUrNa duHkhadhvaMsa thAya che te siddha karavA neyAyike kareluM anumAna saMgata nathI, ema graMthakArazrIe kahyuM. tyAM naiyAyika kahe che ke, amArA karela anumAnathI mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano dhvaMsa thAya che e prakAranA sAdhyane svIkAryA vagara ayogyatvanI AzaMkA=huM mokSamAM javAne yogya chuM ke nahIM e prakAranI ayogyatvanI AzaMkA, yoganI pratibaMdhikA che e Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 muktidvAsiMzikA | zloka-4 ja vipakSabAdhaka tarka che, (tene graMthakArazrI kahe che te barAbara nathI ema zloka-5 sAthe saMbaMdha che.) ll4ll TIkA : vipakSeti-vipakSe hetusattve'pi sAdhyAsattve bAdhakasyAnukUlatarkasyAbhAvAt tathA cAnabhipretasiddhito aniSTasiddhiprasaGgAt, kAlAnyatvagarbhasAdhyaM pratyapi uktahetoravizeSAt, etaduktasAdhyamantarA sarvamuktyasiddhau ayogyatvAzaGkA="ya eva na kadApi mokSyate tadvadahaM yadi syAM, tadA mama viphalaM parivrAjakatvam" ityAkArA, yogApahA=yogapratibandhakA, ityada eva vipakSabAdhakamiti cet||4|| TIkArca - vipakSe . vizeSA, vipakSamAM hetunuM satva hovA chatAM paNa sAdhyanuM asatva hote chate anukULa takarUpa bAdhakano abhAva hovAthI taiyAyike pUrvamAM batAvela anumAna saMgata nathI, ane te rIte=vipakSamAM bAdhaka evA anukUla tarkano abhAva hovAthI taiyAyike pUrve batAvela anumAna asaMgata che te rIte, kAlAvya_garbharUpa sAdhya pratye paNa uktaetanuM avizeSa hovAnA kAraNe anabhipretanI siddhi hovAthI=aniSTanI siddhino prasaMga hovAthI, taiyAyike pUrvamAM batAvela anumAna saMgata nathI ema zloka-3 sAthe saMbaMdha che. patacsAdhya .... rUti vet ! ahIM taiyAyika kahe ke AnA vagara=pUrvamAM karAyelA anumAnanA sAtha vagara, sarva muktinI asiddhi hote chate= mahApralayakALamAM sarva jIvonI muktinI asiddhi hote chate, ayogyatvanI AzaMkA-"jeo kyAreya paNa mokSa pAmaze nahIM tenI jema huM houM to mAruM parivrAjakapaNuM viphaLa thAya" e prakAranA AkAravALI ayogyapaNAnI AzaMkA, yogapratibaMdhikA che=yogamArganI pravRttimAM bAdhaka che. e ja=ayogyatvanI AzaMkA yogamArganI pravRttimAM bAdhaka che e ja. vipakSabAdhaka tarka che. (tene graMthakArazrI zloka-pamAM uttara Ape che.) liaa vipakSe hetusarveDapi sAdhyAsarve vasya anukUnatAmAvA" - ahIM "pi'thI e kahevuM che ke vipakSamAM hetu na hoya ane sAdhyanA asattvamAM bAdhaka evA anukULa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-4 tarkano to abhAva che paraMtu vipakSamAM hetu hovA chatAM paNa sAdhyanA asattvamAM bAdhaka evA anukULa tarkano abhAva che. bhAvArtha : vipakSamAM bAdhakano abhAva hovAthI ane anabhipretanI siddhi hovAthI naiyAyikanuM kathana asaMgata : naiyAyike anumAna karIne mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano atyaMta abhAva thAya che tema sthApana karyuM. te anumAnamAM Apela hetu vipakSamAM rahe che ane tyAM sAdhya rahetuM nathI tema koI kahe to teno bAdhaka tarka naiyAyiko ApI zakatAM nathI; kema ke zloka-3mAM kahyA pramANe viziSTa vyAptithI yukta sAdhya ane hetunI vyApti batAvI zakAya tevA, dRSTAMtanI asiddhi che, tethI jema 'parvato nimAna dhUmAt'='parvata agnivALo che dhUmavALo hovAthI' A prakAranA anumAnamAM koI vipakSanI AzaMkA kare to te AzaMkAnA nivAraNa mATe tarka karavAmAM Ave che ke, jo vahni vagara paNa parvatamAM dhUma hoya to dhUma vahnijanya thaI zake nahIM, ane dhUma vahnijanya che mATe dhUma hovAthI parvatamAM vahni avazya che, tema sthApana karI zakAya che. paraMtu tenI jema prastuta anumAnamAM te pramANe 'satkAryamAtravRttitvAt'='satkAryamAtravRttitvarUpa hetu sAthe naiyAyika karela anumAna dvArA mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano dhvaMsa thAya che tema sthApana ka2vA satkAryamAtravRttitvarUpa hetu prastuta sAdhyavALA pakSane choDIne vipakSamAM nathI raheto tema sthApana karavA koI tarka nathI, mATe mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano dhvaMsa thAya che tema svIkArI zakAze nahIM. 37 vaLI, anabhipreta siddhi hovAne kAraNe paNa mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano dhvaMsa thAya che tema svIkArI zakAze nahIM; kema ke 'kAlAnyatva'garbha evA sAdhya pratye=mahApralayarUpa kAlathI anya evA siddhanA AtmAo te che sAdhya tarIke jenA garbhamAM evA sAdhya pratye, naiyAyike karelA anumAnamAM je hetu che te saMgata thAya che--te hetuthI siddhanA AtmAomAM duHkhano atyaMta abhAva che te siddha thaI zake che, tethI mahApralayathI anya evA mukta AtmAomAM duHkhano atyaMta abhAva rahe che, tenI siddhi thAya che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 muktidvAciMzikA | zloka-4-5 vastutaH naiyAyikane mukta AtmAomAM atyaMta duHkhano abhAva che te siddha karavuM nathI, paraMtu mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano dhvaMsanAza thAya che tema siddha karIne mokSArthaka mumukSu jIvonI pravRtti saMgata karavI che, mATe anabhipreta evA siddhanA AtmAmAM duHkhano atyaMta dhvasa siddha thato hovAthI naiyAyike karela anumAna asaMgata che. mahApralayamAM sarva jIvonA duHkhano dhvaMsa thAya che, e prakAranA sAdhyane svIkAryA vagara ayogyatvanI AzaMkA yoganI pratibaMdhikA che e ja vipakSabAdhaka tarka che e pramANe naiyAyika kahe to graMthakArazrI dvArA zloka-pamAM teno pratyuttara : pUrvamAM graMthakArazrIe kahyuM ke "kAlA -garbha sAdhya pratye naiyAyike Apela hetu avizeSa hovAnA kAraNe taiyAyikane je anabhipreta che tenI siddhi thAya che. mATe taiyAyikanuM anumAna saMgata nathI. tenI sAme naiyAyika kahe ke, mahApralayamAM sarva jIvonI mukti thAya che e rUpa sAdhya svIkAryA vagara "pote mokSane mATe ayogya che e prakAranI zaMkA thAya to "parivrAjakapaNAnuM grahaNa meM karyuM che te viphaLa thaze" e prakAranI ayogyatvanI zaMkA yogamArganI pravRttimAM pratibaMdhaka che ane te zaMkAnA nivAraNano upAya mahApralayamAM sarvanI mukti thAya che tema svIkAravuM Avazyaka che, mATe mahApralayamAM sarvanI mukti thAya che tenAthI anya evA vipakSane mukta AtmAmAM duHkhano dhvaMsa thAya che e rUpa anabhipreta sAdhyanA Azraya evA vipakSane svIkAravAmAM yoganI pravRttino vyAghAta thAya che te ja bAdhaka tarka che e pramANe taiyAyika kahe to tene graMthakArazrI je uttara Ape che te zloka-pamAM batAve che. III avataraNikA : pUrvamAM taiyAyike karelA anumAnathI mahApralayamAM sarva jIvonI mukti thAya che enI siddhi svIkAravAmAM Ave to je jIvo pravrayA grahaNa karIne sAdhanA kare che teone AzaMkA thAya che ke je jIvo kyAreya paNa mokSamAM javAnA nathI tenI jevo huM paNa houM to mArI A pravrayA mokSanuM kAraNa banaze nahIM mATe viphaLa che ane jo mahApralayamAM sarva Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 muktidvAciMzikA | zloka-pa jIvonI mukti thAya che tema svIkArIe to sarva saMsArI jIvo mahApralaya vakhate mukti pAmaze, paraMtu huM pravrajyAnuM samyapha pAlana karIne sAdhanA karIza to mArI mukti jaladI thaze ane mahApralayamAM sarva jIvonI mukti che tethI saMsArI jIvomAM muktimAM javAnI yogyatA che, tema mArAmAM paNa muktimAM javAnI yogyatA che ane huM pravrayA nahIM grahaNa karuM to mahApralayanI prApti pUrve mane muktinI prApti thaze nahIM ane mahApralayanI pUrve mane muktinI prApti nahi thAya to saMsAranI sarva viDaMbaNAo mane prApta thaze tethI utsAhita thaIne te sAdhaka pravrajayAmAM yatna karaze. vaLI mahApralayamAM sarvanI mukti na svIkAravAmAM Ave to vicAraka jIvane ayogyatvanI zaMkA thAya to yogamArganI pravRtti thAya nahIM, e ja vipakSano bAdhaka tarka che ema je taiyAyike zloka-4mAM kahyuM tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - zloka : naivaM zamAdisampattyA svyogytvvinishcyaat| na cAnyo'nyAzrayastasyAH sambhavAt puurvsevyaa||5|| anvayArtha : vaM na=e pramANe nathIetaiyAyike zloka-4mAM kahyuM te vipakSabAdhaka tarka che e pramANe nathI. zamahisapUjya svayo tvavinitsikema ke zamAdinI saMpattithI svayogyatvano vinizcaya che. nAnyonyAzraya =ane anyonyAzraya nathI; tA: pUrvasevA sanmavA-kema ke teno samAdinI prAptino, pUrvasevAthI saMbhava che. pA. zlokArca - naiyAyike zloka-4mAM kahyuM te vipakSabAdhaka tarka che e pramANe nathI, kema ke samAdinI saMpattithI svayogyatvano vinizcaya che ane anyonyAzraya nathI; kema ke samAdinI prAptino pUrvasevAthI saMbhava che. IpA . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. muktidvAciMzikA | zloka-pa TIkA : naivamiti-evaM na yathoktaM vipakSabAdhakaM bhavatA, zamAdInAM zamadamabhogAnabhiSvaGgAdInAM mumukSucihnAnAM, sampattyA svayogyatvasya vinizcayAt, teSAM tad vyApyatvAt, na cAnyonyAzrayo yogapravRttau satyAM zamAdisampattistatazcAdhikAravinizcayAt seti sambhAvanIyaM, tasyAH zamAdisampatteH pUrvasevayA yogapravRtteH prAgapi sambhavAt, yogapravRtteratizayitazamAdisampAdakatvenaiva phalavattvAt, sAmAnyatastu tatra karmavizeSakSayopazama eva heturiti na kinycidnuppnnm||5|| TIkArya : vaM ra... viniyati, tamArA vaDe arthAt taiyAyika vaDe, je pramANe vipakSa bAdhaka kahevAyuM e pramANe nathI; kema ke samAdinIzama, dama, bhoganA anabhivRMgAdi mumukSunA cihanonI, saMpattithI svayogyatvano vinizcaya che. ahIM prazna thAya ke zamAdinI saMpattithI svayogyatvano vinizcaya kema che ? temAM hetu kahe che - teSAM ... vyApyatvA, teonuM zamAdituM, tadravyApyapaNuM che svayogyatvanI sAthe vyApyapaNuM che. na rAjoDavAzrayo ... samavA, ane "yogapravRtti hote chate samAdinI saMpatti che ane tenAthI zamAdinI saMpattithI, adhikArano vinizcaya hovAne kAraNe te yoga pravRtti, che", e prakArano anyonyAzraya saMbhAvanIya nathI; kema ke teno=zamAdinI saMpattino, yoga pravRttithI pUrve paNa pUrvasevAthI saMbhava che. ahIM prazna thAya ke, samAdinI prApti arthe pravajyA che ane pravajyAnI prApti pUrve pUrvasevAthI samAdinI prApti thaI jatI hoya to pravrajyAnuM grahaNa niSphaLa jaze. tethI hetu kahe che - rogapravRtta .. pattavartI, yoga pravRttinuM pravrajyAnI pravRttinuM, atizayita samAdinA saMpAdakapaNAthI ja phaLavApaNuM che. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-5 pUrvamAM kahyuM ke, yoga pravRttinI pUrve paNa pUrvasevAthI zamAdinI prApti che. tyAM prazna thAya ke, ghaNA jIvo pUrvasevAnI pravRtti karyA vagara pravrajyAmAM pravRtti kare che ane teone pravrajyAnI prApti pUrve samAdinI prApti thaI te pUrvasevA vagara thaI, tethI samAdinI prApti pratye pUrvasevA kAraNa che tevo niyama bAMdhI zakAya nahIM. e prakAranI zaMkAnA nivAraNa mATe kahe che - sAmAnyatatu. anupapatram ! vaLI, sAmAnyathI tyAM=zamAdinI prAptimAM, karmavizeSano kSayopazama ja hetu che ethI kAMI anupapanna nathI pUrvasevAnA sevana vagara keTalAka jIvone samAdinI prApti thAya che tethI pravrayA grahaNa kare che tema svIkAravAmAM kAMI asaMgata nathI. pA bhAvArthanaiyAyiko vipakSabAdhaka batAvIne mahApralayamAM prakRSTa duHkhano dhvaMsa che tema siddha karavA mAMge che, tenuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa: zloka-4mAM taiyAyike kahyuM ke, mahApralayamAM sarvanI mukti che tema mAnavAmAM Ave to, "huM paNa avazya mokSamAM jaIza tevI mArI yogyatA che" tevo nirNaya thaI zake ane tethI pravrajyAnI pravRtti thaI zakaze, anyathA mumukSunI pravrajyAmAM pravRtti thaI zakaze nahIM, e prakArano vipakSabAdhaka che mATe mahApralayamAM prakRSTa duHkhano abhAva che tema svIkAravuM joIe. tene graMthakArazrI kahe che - mahApralayamAM sarva jIvonI mukita svIkAryA vagara pravrajyA niSphaLa javAnI naicAcikanI zaMkAnuM nirAkaraNa : naiyAyika kahe che e pramANe nathI; kema ke "zamano pariNAma, iMdriyonA damanano pariNAma ane bhoganA anabhinkaMgano pariNAma, e sarva mumukSunA cihno che ane tevA cihno potAnAmAM che tevuM dekhAvAthI huM mokSamAM javAne yogya chuM" tevo nizcaya thAya che. tethI te samAdipariNAmanA baLathI pravrajyAmAM pravRtti karanArane pravajyA niSphaLa jaze evI zaMkA thaI zake nahIM. Azaya e che ke, mahApralayakALamAM sarva jIvo mokSamAM jAya che mATe mArAmAM mokSanI yogyatA che tema svIkAravAmAM koI pramANa nathI, mAtra svakalpanA che. paraMtu je jIvomAM samAdi bhAvo varte che, te jIvomAM mokSamAM javAnI yogyatA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zlokache tevo nirNaya vicAraka puruSane thaI zake che. mATe saMsAranuM vAstavika svarUpa jovAne kAraNe je jIvo saMsArathI virakta thayA che te jIvone potAnAmAM vartatA samAdi bhAvonA baLathI mokSanI yogyatAno nirNaya thAya che tethI potAnI pravajyA niSphaLa thaze tevI zaMkA thAya nahIM. samAdi bhAvothI pravajyAnuM yogyatva svIkAravAmAM taiyAyika anyonyAzrayadoSa Ape che, tenuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa : ahIM naiyAyika kahe ke, zama-damAdi bhAvothI pravrajyAnuM yogyatva tame svIkArazo to anyonyAzrayadoSa Avaze. mATe zama-damAdi bhAvo dvArA pravrajyAnuM yogyatva svIkArI zakAze nahi, paraMtu mahApralayakALamAM sarva jIvo mokSamAM jAya che mATe huM mokSamAM javAne yogya chuM, evo nirNaya thavAthI pravrajyAmAM pravRtti che ema svIkAravuM joIe. zama-damAdi bhAvothI pravrajyAnuM yogyatva svIkAravAmAM anyonyAzrayadoSa Avaze ema pUrvapakSIe kahyuM te anyonyAzrayadoSa A pramANe che - pravrajyAnI pravRtti hote chate zama-damAdi bhAvonI prApti thAya ane samAdi bhAvonI prApti thavAthI potAne pravajyAno adhikAra che tevo nizcaya thavAne kAraNe pravajyAno svIkAra thAya. A prakArano anyonyAzrayadoSa ucita nathI tema batAvatAM graMthakArazrI kahe pravrajyAnI pravRttithI pUrvamAM paNa yogya jIvone pUrvasevAthI samAdinI prApti thAya che, tethI pUrvasevAnA sevanathI zamAdinI prApti thaze ane samAdinI prAptithI pravrajyA mATe pote yogya che tevo nirNaya thaze, tethI pravrajyAnI pravRtti thaze mATe taiyAyike batAvela anyonyAzrayadoSanI prApti nathI. pUrvasevAthI samAdinI prApti thayA pachI pravajyAgrahaNathI vizeSa prakAranA samAdi bhAvonI prApti - ahIM koIne zaMkA thAya ke, pUrvasevAthI samAdi bhAvonI prApti thAya che tema svIkArIe to pravrajyAgrahaNanuM prayojana zuM ? tethI kahe che - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-5 zamAdinI prApti thayA pachI pravrajyA grahaNa karIne pravrajyAnuM ucita rIte pAlana karavAthI vizeSa prakAranA zamAdi bhAvo thAya che, tethI pravrajyA phaLavALI che. vizeSArtha :-- AdyabhUmikAmAM jIvo saMsAranA svarUpanuM Alocana kare che, tenAthI kaSAyonuM zamana thAya che, indriyo zAMta thAya che ane bhoga pratye anicchA thAya che; Ama chatAM, viSayonA sAMnidhyanI prApti thAya to viSayothI sarvathA para citta thatuM nathI, paraMtu kalyANanA arthI evA te jIvo pravrajyA grahaNa karIne te viSayono tyAga kare ane viSayonA saMparkathI dUra rahe ane pravrajyAnA pAlanakALamAM zAstrathI bhAvita mativALA thAya, tethI pravrajyA pUrve thayelA zamAdi bhAvo vizeSa-vizeSata bane che. 43 sAmAnyathI zamAdi bhAvonI prAptimAM karmavizeSano kSayopazama ja kAraNa hovAthI yoganI pUrvasevA vagara paNa keTalAka jIvone zamAdi bhAvonI prAptiH ahIM prazna thAya che ke pUrvamAM graMthakArazrIe kahyuM te pramANe pUrvasevAnA baLathI zamAdi bhAvo thAya che, zamAdi bhAvonA baLathI pravrajyAnA adhikArano nizcaya thavAnA kAraNe pravrajyAnI pravRtti thAya che, tema svIkArIe to keTalAka jIvone pUrvamAM pUrvasevA sevI nathI chatAM koIka nimittane pAmIne zamAdi bhAvovALA thAya che. jema - cilAtIputra pUrvamAM lUMTaphATa-corI Adi karanArA che, chatAM saMsamAnuM khUna karyA pachI munine joI yogasAdhanA karavAne abhimukha bhAvavALA thAya che. e vakhate tattvanI pRcchA kare che ane muninA "upazamaviveka-saMvara" e zabdo sAMbhaLIne te kALamAM pravrajyAne yogya je cilAtIputramAM bhAvo thayA te yoganI pUrvasevA vagara thayA. tethI pUrvasevA vagara paNa koIka jIvone zamAdi bhAvo thatAM hovAthI pUrvasevAnA baLathI zamAdi bhAvo thAya ane zamAdi bhAvonA baLathI pravrajyAnA adhikArano nizcaya thavAthI pravrajyAnI pravRtti thAya che tenI saMgati thAya nahi. tethI kahe che vaLI, pravrajyAne yogya evA zamAdi bhAvomAM tevA prakArano karmavizeSano kSayopazama ja sAmAnyathI hetu che. AthI dhyAnamAM rahelA munine joIne cilAtIputrane tevA prakAranA karmano kSayopazama thayo=sarva prayatnathI mAre yoganI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-5-6 sAdhanA karIne Atmahita sAdhavuM che tevA prakAranI utkaTa icchA utpanna kare tevo karmano kSayopazama thayo. mATe pUrvasevA vagara paNa zamAdi bhAvo thaI zake tema svIkAravAmAM kAMI asaMgata nathI. Ama chatAM, bahulatAe yoganI pUrvasevAnA sevanathI zamAdi bhAvo thAya che. I[pA 44 avataraNikA - zloka-4mAM kahela ke, mahApralayamAM sarva jIvonI mukti svIkAravAmAM na Ave to pravrajyA grahaNa karanArane "huM mokSa mATe ayogya chuM" e prakAranI zaMkA thaI zake. tenuM nirAkaraNa karatAM zloka-5mAM kahyuM ke, taiyAyikanuM A kathana yukta nathI; kema ke zamAdinA pariNAmanA baLathI pote mokSamAM javAne yogya che tevo nirNaya thaI zake che. tyAM taiyAyike anyonyAzrayadoSa Apyo tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrIe kahyuM ke, pravrajyAnI pravRttithI pUrve pUrvasevAthI paNa zamAdinI prApti thaI zake che. tethI e prApta thAya che ke, zamAdinA pariNAmavALA paNa jIvo mokSamAM javAne yogya che ane zamAdinI prAptinA kAraNIbhUta pUrvasevAnA pariNAmavALA paNa jIvo mokSamAM javAne yogya che. Ama chatAM zloka-5mAM kahyuM ke zamAdinI prAptithI potAnI yogyatAno nirNaya thaI zake che, tethI koIne zaMkA thAya ke zamAdinA pariNAmavALA jIvo ja mokSamAM javAne yogya che, anya nahIM. tenA nivAraNa mATe kahe che zloka H - zamAdyupahitA hanta yogyataiva vibhidyate / tadavacchedakatvena saGkocastena tasya na / 6 // anvayArtha : maiMnta=kharekhara, zamAdhupattitA=zamAdithI upahita, yovataivayogyatA ja, vimighate=judI paDe che=pUrvasevAkAlIna mokSanI yogyatA karatAM judI paDe che. tena=te kAraNathI, tattva=teno=zamAdino, tavachevatvena=tenA avacchedakapaNAthI=yogyatAnA avacchedakapaNAthI, soco na=saMkoca nathI. ICII Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa muktidvAciMzikA | zloka-6 zlokArca - kharekhara zamAdithI upahita yogyatA ja pUrvasevAkAlIna mokSanI yogyatA karatAM judI paDe che. te kAraNathI samAdino yogyatAnA avacchedakapaNAthI saMkoca nathI. IIkA TIkA : zamAdIti-zamAdIbhirmumukSuliMgairupahitA hanta yogyataiva vibhidyate, sAmAnyayogyatAtaH samucitayogyatAyAH prAga bhedasamarthanAt, tena kAraNena tadavacchedakatvena= yogyatAvacchedakatvena tasya zamAdeH saGkoco na, yogyatAvacchedakatvalakSaNaH yogyatAvizeSasyaiva atizayitazamAdau taddvArA ca mokSe hetutvaat||6|| TIkArca - mahimA detutvArA zamAdi mumukSaliMgo vaDe upahita evI yogyatA ja vibhedane pAme che pUrvasevAkALamAM vartatA samAdibhAvIrUpa mumukSunA liMgothI yukta evI yogyatA ja zamAdibhAvothI rahita yogyatA karatAM judI paDe che kema ke sAmAnyayogyatAthI pUrvasevAkAlIna mokSamAM javAnI sAmAnyayogyatAthI, samucitayogyatAnA-caramAvarta-kALamAM vartatA samAdiliMgothI upahita evI samucitayogyatAnA, bhedanuM samarthana pUrvamAM karela che=zamAdi mumukSaliMgavALI evI mokSamAM javAnI samucitayogyatAno bheda che, ema batrIzI-10, zloka-17mAM samarthana karela che. te kAraNathI zamAdi mumukSaliMgathI upahita yogyatA mokSanI sAmAnya yogyatA karatAM judI che te kAraNathI, tenA avacchedakapaNAthI=mokSamAM javAnI yogyatAnA avacchedakapaNAthI teno zamAdino saMkoca nathI; kema ke yogyatAvizeSanuM jagapUrvasevAkALanA zamAdi mumukSaliMgothI jaNAtI evI yogyatAvizeSanuM ja, atizaya samAdimAM=pravrayAkALamAM vartatA atizaya zamAdimAM, ane tadddhArAatizayita zamAdi dvArA, mokSamAM hetupaNuM che. dA bhAvArtha samAdithI upahita yogyatA ja vibhedavALI che AthI keTalAka jIvo yogamArganI prAptinuM kAraNa bane tevI pUrvasevA karIne pravajyAnI yogyatAne prApta kare che Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 muktidvAciMzikA | zlokaema zlokamAM kahyuM. tethI e prApta thAya che ke, je bhavyajIvo che te sarva bhavyajIvomAM mokSamAM javAnI yogyatA che ane samAdivALA jIvomAM vizeSa prakAranI yogyatA che mATe mokSamAM javAnI sAmAnyayogyatA karatAM samAdivALA jIvomAM vizeSa prakAranI yogyatA che. ane te spaSTa karavA TIkAmAM kahyuM ke 10mI yogalakSaNabatrIzI, zloka-17mAM "sAmAnyayogyatAthI samucitayogyatAnA bhedanuM samarthana karela che." AnAthI e prApta thAya che ke, caramAvarta bahAranA bhavyajIvomAM mokSamAM javAnI sAmAnyayogyatA che ane zaramAvartamAM AvelA jIvomAM samucitayogyatA che. samucitayogyatAvALA jIvo pravrajyAmAM pravRtti kare to pravrajyA dvArA vizeSa-vizeSatara samAdinI prApti kare ane aMte mokSane prApta kare che ane A rIte mokSamAM javAnI yogyatAno bheda svIkAryo tene kAraNe samAdino yogyatAvacchedakarUpe saMkoca thato nathI=mokSamAM javAnI yogyatA samAdiavacchinna che tema kahIne samAdi vagaranA jIvo mokSamAM javA mATe ayogya sthApana thatAM nathI, paraMtu je mokSamAM javAne yogya jIvo che, temAMthI je jIvone samAdi bhAvo prApta thayA che te jIvo samucitayogyatAvALA che ane je jIvo samucitayogyatAvALA nathI tevA bhavyajIvo paNa sAmAnyayogyatAvALA che, tethI taiyAyika kahe che tema mahApralayamAM sarvano mokSa thAya che tema svIkAravAthI huM mokSane yogya chuM evo nirNaya thAya che ane tenA baLathI mokSArthI jIvonI pravrajyAmAM pravRtti thAya che tema svIkAravAnI jarUra nathI, paraMtu mokSamAM javAne yogya je jIvo che te jIvo ja potAnAmAM vartatA samAdi bhAvo dvArA samucitayogyatAno nirNaya karIne pravrajyAmAM pravarte che, tema svIkAravuM ucita che. vizeSArtha :samucitayogyatAvALA jIvo kArya mATe prayatna kare to phaLaprAptinuM vidhAna - samucitayogyatAnI taratamatAvALI bhUmikAo : jema ghAsamAM ghInI sAmAnyayogyatA che tema caramAvarta bahAranA jIvomAM mokSamAM javAnI sAmAnyayogyatA che. vaLI jema dUdha AdimAM ghInI samucitayogyatA che tema caramAvartavartI jIvomAM mokSamAM javAnI samucitayogyatA che ane te Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 muktihAviMzikA | zloka-6-7 samucitayogyatA taratamatAthI aneka bhedavALI che. jema - dUdha, dahIM, mAkhaNa AdimAM ghInI samucitayogyatA che, temAM dUdhamAM ghInI samucitayogyatA dUravartI che ane mAkhaNamAM ghInI samuciyogyatA AsannavartI che. vaLI, samucitayogyatA hoya teTalAmAtrathI kArya thatuM nathI, paraMtu samuciyogyatA hoya ane kArya mATe prayatna karAya to phaLa niSpanna thAya che. AthI ja dUdhamAMthI ke mAkhaNamAMthI ghIrUpa phaLa niSpanna karavuM hoya to puruSa tenI prakriyA dvArA te phaLa prApta karI zake che. paraMtu samucitayogyatA hovA chatAM koI prayatna karavAmAM na Ave to phaLa niSpanna thAya nahIM. tema - bhAvamala alpa thavAne kAraNe caramAvartamAM AvelA jIvo samucitayogyatAvALA che ane zaramAvartamAM AvelA samucitayogyatAvALA jIvo yoganI pUrvasevA kare to vizeSa prakAranI samucitayogyatA pragaTe che. jema - dUdhamAM ghInI samucitayogyatA che, tethI tene dahIMrUpe karIne tenuM valoNuM karI mAkhaNa karavAmAM Ave to temAM vizeSa prakAre samucitayogyatA prApta thAya che. tema - caramAvartavALA jIvo yoganI pUrvasevA karIne samadamAdi pariNAmavALI samucitayogyatAne prApta kare che ane zama-damAdi pariNAmonI bhUmikAne pAmyA pachI te jIvo pravrajyA grahaNa karIne ucita kriyAo kare to vizeSa-vizeSatara zAma-damAdi pariNAmone prApta karIne aMte mokSarUpa phaLanI prApti kare che. IkA avataraNikA - nanu zamAdAvapi saMsAritvenaiva hetuteti sarvamuktyAkSepa ityata Aha - avataraNitArtha - nanu'thI taiyAyika zaMkA karatAM kahe che ke, zamAdimAM paNa "saMsAritvena'= saMsArIpaNAthI ja saMsArI jIvonI hetatA che, ethI sarvanI muktino AkSepa che. ethI graMthakArazrI kahe che - ja "zavAja' - ahIM nathI e kahevuM che ke, mahApralayamAM to sarvanI muktino AkSepa che, paraMtu samAdimAM paNa saMsAripaNAthI ja saMsArI jIvonI hetutA che, ethI sarvanI muktino AkSepa che. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktiAsiMzikA | zloka-7 bhAvArtha : zloka-4mAM taiyAyike kahela ke mahApralayamAM sarva jIvonI mukti thAya che tema svIkArIe to pravrajyA grahaNa karanArane "huM mokSa mATe ayogya chuM', evI AzaMkA thAya nahIM tene graMthakArazrIe kahyuM ke jo mahApralayamAM sarvanI mukti thAya che tema na svIkArIe topaNa potAnAmAM vartatA zamAdi bhAvothI huM mokSamAM javAne yogya chuM" tevo nizcaya thavAthI mumukSunI pravrajyAmAM pravRtti thaI zake che. tyAM taiyAyika zaMkA karatAM kahe che ke - samAdi pratye paNa saMsArI jIva hetu che, kema ke saMsArI jIvone ja zamAdi bhAvo thAya che ane samAdi bhAvo pratye saMsArI jIvonI "saMsAritvena'= saMsArIpaNAthI hetutA che tema svIkArIe to sarva saMsArI jIvo zamAdine prApta karIne mukti prApta karaze, ethI sarvanI muktino AkSepa thaze. e prakAranI naiyAyikanI zaMkAmAM graMthakArazrI kahe che - zloka : saMsAritvena guruNA zamAdau ca na hetutaa| bhavyatvenaiva kiM tveSetyetadanyatra drshitm||7|| anvayArtha : ra=ane, zamAvo zamAdimAM, guru guru evA, saMsAritvena=saMsArIpaNAthI, detatA na hetutA nathI, zistu=paraMtu, pakSA-AkazamAdimAM hetutA, bhavyatvernava bhavyapaNAthI ja che. kRttikae pramANe, A zlokamAM kahyuM e, mAtra= vyAyAlokAdi graMthomAM, tibatAvyuM che. . zlokArca - samAdimAM guru evA saMsArIpaNAthI hetutA nathI, paraMtu samAdimAM hetutA bhavyapaNAthI ja che, e pramANe zlokamAM kahyuM e nyAyAlokAdi graMthomAM batAvyuM che. I Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-7 49 TIkA : saMsAritveneti-saMsAritvena=nityajJAnAdimadbhinnatvarUpeNa guruNA nAnApadArthaghaTitena, zamAdau ca hetutA na tava kalpayitumuciteti zeSaH, kintu bhavyatvenaiva, eSA hetutA, zamAdyanugatakAryajanakatAvacchedakatayA''tmatvavyApyajAtivizeSasya kalpayitumucitatvAt, dravyatvAdAvapyanugatakAryasyaiva mAnatvAt, Atmatvenaiva zamAdihetutve vizeSasAmagryabhAvenezvare'tiprasaGgAbhAve samarthanIye'nyatrApi tena tasya suvacatvAd, bhavyatvAbhavyatvazaGkayaiva bhavyatvanizcayena pravRttyapratibandhAditi etadanyatra nyAyAlokAdau drshitm||7|| TIkArya : saMsAritvena .. vitatvA, guru evA saMsAritvena=saMsArIpaNAthI nityajJAnAdivALA puruSathI bhinnatyasvarUpa aneka padArthothI ghaTita saMsArIpaNAthI, saMsArI jIvonI zamAdimAM hetutA tAre taiyAyike, kalpanA karavA mATe ucita nathI. 'tava vatvayitu jatA' e pramANe pada zlokamAM adhyAhAra che te batAvavA TIkAmAM "ti zeSa:' ema kahela che, paraMtu bhavyatvathI ja AkazamAdimAM saMsArI jIvonI hetatA, kalpanA karavA mATe taiyAyikane ucita che; kema ke samAdiatugata kAryajanakatAvacchedakapaNAthI AtmatvavyApya evI jAtivizeSarUpa bhavyatvanuM kalpanA karavA mATe ucitapaNuM che. ahIM prazna thAya ke samAdianugatakAryajanakatAavacchedakapaNAthI AtmatyApyajAtivizeSarUpe bhavyatvane svIkAravAmAM pramANa zuM che ? tethI jema taiyAyika dravyatvajAtine svIkAre che te ja bhavyatvajAti svIkAravAmAM pramANa che. te batAvavA arthe hetu kahe che - dravyatvAvo... mAnA, dravyatvAdimAM paNa dravyatyAdi jAti svIkAravAmAM paNa, anugatakAryanuM ja mAnapaNuM cheeteyAyika anugatakAryanuM pramANapaNuM saMmata che. ahIM naiyAyika kahe ke, AtmavyApya evI jAtivizeSarUpe bhavyatvane svIkAravAne badale Atmatvena AtmAne zamAdi pratye hetu svIkAravAthI navI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 muktidvAciMzikA | zloka-7 jAtinI kalpanAkRta gaurava prApta thaze nahIM. te batAvIne tenuM nirAkaraNa karavA graMthakArazrI hetu batAve che - mAtmaanaiva ... suvaratvI, AtmatvadharmathI AtmAne ja zamAditA hetupaNArUpe svIkAra karAye chate vizeSa sAmagrInA abhAvane kAraNe=Izvarane cAragatimAM paribhramaNanA bhayarUpa vizeSa sAmagrInA abhAvane kAraNe, IzvaramAM atiprasaMganA abhAvanuM samarthana thaI zakatuM hovA chatAM anyatra paNa je jIvomAM kyAreya samAdi bhAvo thatAM nathI te jIvomAM paNa, tenAthI-vizeSa sAmagrInA abhAvathI, tenuM=zamAdinA abhAvanI prAptinuM, suvacapaNuM che. ahIM prazna thAya ke A rIte saMsArIjIvomAM paNa keTalAka bhavya che ane keTalAka abhavya che ema svIkAra thaze ane tema svIkAravAthI pote bhavya che mATe mokSamAM jaze tevo nirNaya na thaI zake to mokSArthe pravRtti thaI zake nahIM. tethI kahe che - bhavyatva ... zitam II bhavyatva ane abhavyatvanI zaMkAthI ja bhavyatvano nizcaya thavAne kAraNe zamAdinI prAptinA arthInI pUrvasevAmAM pravRttino apratibaMdha che, e pramANe A zlokamAM kahyuM e, anyatra vyAyAlokAdimAM batAvyuM che. zA 'dravyatvIvAvaSyanu tArcaceva mAnatvat' ahIM 'pa'thI e kahevuM che ke mokSamAM javAnI yogyatAmAM to anugata kAryanuM mAnapaNuM che, paNa dravyavAdikamAM paNa anugata kAryanuM mAnapaNuM che. dravyatvAdimAM Adi padathI ghaTavAdinuM grahaNa che. bhAvArtha - samAdimAM saMsAritve saMsArI jIvonI hetutA hovAthI sarva jIvonI muktino AkSepa che e pramANe naiyAcikanI zaMkAnuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa: pUrvamAM naiyAyike sthApana karela ke, mahApralayamAM sarva jIvonI mukti thAya che, tethI pravrajyAmAM pravRtti karanArane huM mokSamAM jaIza ke nahIM ? te prakAranI zaMkA thatI nathI. tenuM nirAkaraNa karIne graMthakArazrIe sthApana karyuM ke potAnAmAM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-7 51 vartatA zamAdi bhAvo dvArA pote avazya mokSamAM jaze tevo nirNaya pravrajyA grahaNa karanArane thaI zake che. tyAM naiyAyika kahe che - jIvane zamAdinI prApti pratye saMsArIpaNArUpe saMsArI jIva hetu che, tethI sarva saMsArI jIvo avazya zamAdinI prApti karIne mokSamAM jaze ema siddha thAya che. tethI saMsArI sarva jIvo zamAdi dvArA siddha thaI zake che tema mahApralayamAM sarvanI mukti thAya che tema svIkArIe to mokSanA arthInI potAnAmAM mokSamAM javAnI yogyatA che tevo nirNaya thaze to mokSArtha pravRtti ghaTaze tema svIkAravuM ucita che. tene graMthakArazrI kahe che gurubhUta evA saMsAritvadharmane hetutAno avacchedaka svIkAravAnI kalpanA karavA karatAM matva dharmane hetutAno avacchedaka svIkAravAmAM lAghavanI prApti H saMsArI jIvamAM rahela saMsAritvadharma guru che ane bhavyatvadharma laghu che, tethI zamAdi pratye gurubhUta evA saMsAtvidharmathI saMsArI jIvanI heturUpe kalpanA karavI ucita nathI; kema ke naiyAyika lAdhavapriya che ane saMsAratvadharmane hetutAno avacchedaka svIkAravAmAM gaurava che ane bhavyatvane hetutAno avacchedaka svIkAravAmAM lAghava che. tethI taiyAyike bhavyatvarUpe bhavyajIvane zamAdi pratye hetu svIkAravo joIe. saMsAratvadharma guru kaI rIte che, te batAve che jIvasAmAnyane grahaNa karIe to saMsArI jIvo ane Izvara e baMne prakAranA jIvonI prApti thAya che, tethI IzvaranA AtmAthI bhinna je jIvo che te saMsArI jIvo che tema mAnavuM paDe ane naiyAyikanA mate Izvara nityajJAnAdi dharmavALA che, tethI nityajJAnAdinI upasthitipUrvaka tenA bhedanI upasthiti karavI paDe. A rIte aneka padArthonI kalpanAthI ghaTita 'saMsAritva'dharma prApta thAya ane tema svIkAravAmAM aneka padArthonI upasthitikRta gauravadoSanI prApti thAya. tenA badale 'bhavyatva'dharmane hetutAvacchedaka svIkAravAmAM lAghavanI prApti thAya, mATe naiyAyike bhavyatvarUpe bhavyajIvo zamAdi pratye hetu che, tema svIkAravuM joIe. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-7 bhavyatvajAtine kAryatAvacchedaka svIkAravAmAM taiyAyikanI mAnyatAnuM yuktithI samarthana : ahIM naiyAyika kahe ke bhavyatva ne jAtirUpe svIkAravAmAM koI pramANa nathI. tene graMthakArazrI kahe che - samAdi bhAvo anugata je kAryatA che, te kAryanI janatA bhavyajIvamAM che. te janakatAnA avacchedakapaNArUpe kAtmatva nI vyApya evI jAtivizeSanI kalpanA karavI ucita che. ane emAM taiyAyikanI mAnyatAnI yukti batAve che - jema dravyamAM thatAM sarva kAryo pratye naiyAyika dravyatvane kAryatAvacchedaka svIkArIne dravyatvajAtinI siddhi kare che. tema AtmAmAM thatAM sarva muktirUpa kArya pratye ke muktinA kAraNabhUta evA samAdi bhAvIrUpa kArya pratye AtmatvavyApya evI bhavyatvajAtine kAryatAvacchedaka svIkAravI ucita che. Azaya e che ke, "mATIrUpa dravyamAM ghaTarUpa kArya thAya che. vaLI, mATIrUpa dravyamAM guNarUpa ane kriyArUpa kArya thAya che, tethI dravyamAM dravyarUpa kArya, guNarUpa kArya ane karmarUpa kArya thAya che, te anugata sarva kAryanI janakatAno avacchedaka dharma dravyatva che', ema svIkArIne taiyAyika dravyatvajAtinI siddhi kare che. tema - AtmAmAM mokSane anukULa evA samAdi bhAvarUpa je sarva kAryo thAya che te sarva kAryo anugata kAryanI janatAno avacchedakadharma bhavyatva che, ema svIkArIne taiyAyike bhavyatvajAti svIkAravI joIe. AtmatvavyApyajAtivizeSa bhavyatvajAti: A bhavyatvajAti AtmAmAM AtmatvajAti che tenI vyApyajAti che ane AtmAmAM AtmatvanI vyApya anya jAtio che, jema manuSyatva, tiryakta; tema bhavyatva paNa jAtivizeSa che. AnAthI e phalita thAya che ke, saMsArI jIvomAM AtmatvanI vyApya (1) bhavyatvajAti, (2) abhavyatvajAti che. je jIvomAM bhavyatvajAti che te jIvo mokSamAM javAne yogya che ane tevA jIvomAM samAdi kArya thAya che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-7 AtmatvavyApamanyatva jAtinI kalpanA karavAmAM navI jAtinI kalpanA karavArUpa gauravanI prApti thatI hovAthI AtmatvajAtithI AtmAne zamAdi pratye hetu svIkAravAthI sarva saMsArI jIvone zamAdinI prApti thavAthI muktinI siddhi thaze ane IzvaramAM vizeSa sAmagrIno abhAva hovAthI atiprasaMgano abhAva thaze, A rIte taiyAyike Apela yuktinuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa : ahIM naiyAyika kahe che ke AtmatvavyAyamanyatvajAtinI kalpanA ka2vAmAM na Ave ane AtmatvajAtithI AtmA zamAdi pratye hetu che, ema svIkAravAmAM Ave to, madhyatvajAtinI kalpanA karavArUpa gauravanI prApti thAya nahIM. 53 vaLI, AtmatvajAtithI AtmAne zamAdi pratye hetu svIkAravAmAM Ave to IzvaramAM paNa AtmatvajAti hovAthI zamAdi mAnavAmAM atiprasaMga Ave. tenuM nirAkaraNa karavA mATe kahI zakAya ke, IzvaramAM vizeSa sAmagrIno abhAva che, mATe IzvaramAM zamAdi thatAM nathI. ane tema svIkAravAthI navI jAtinI kalpanAkRta gauravanI prApti thAya nahIM. naiyAyikano Azaya e che ke, saMsArI jIvone paravazapaNAthI cAragatimAM paribhramaNa karavuM paDe che, tethI saMsAranuM vAstavika svarUpa vicAravAthI teone saMsAra pratye bhaya thAya che ane saMsAranI A kadarthanAthI bacavAno upAya rAgAdino uccheda che, tevo bodha thavAthI saMsArI jIvo vairAgyabhAvamAM yatna kare che, tethI teomAM zamAdi bhAvo thAya che ane Izvara karmane parataMtra nathI ane Izvarane cAra gatinA paribhramaNano bhaya nathI, tethI tevI bhayasAmagrInA abhAvane kAraNe IzvaramAM AtmatvajAti hovA chatAM zamAdi bhAvonI prAptino prasaMga IzvaramAM Avato nathI. A rIte AtmatvajAtithI AtmAne zamAdi bhAvo pratye hetu svIkAravAthI sarva saMsArI jIvone zamAdi bhAvo prApta thaze ane sarvanI mukti thaze ema svIkAravAmAM koI bAdha nathI, A prakAre naiyAyika kahe to tene graMthakArazrI kahe che -- Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 muktidvAciMzikA | zloka-7 vizeSa sAmagrInA abhAvane kAraNe IzvaramAM samAdinA atiprasaMganA abhAvanI jema vizeSa sAmagrInA abhAvane kAraNe je jIvo kyAreya mokSamAM javAnA nathI te jIvomAM samAdinI prAptino abhAva : je jIvo kyAreya mokSamAM javAnAM nathI, tevA jIvomAM paNa vizeSa sAmagrInA abhAvane kAraNe IzvaranI jema zamAdi thatAM nathI ema svIkAravuM ucita che. graMthakArano Azaya e che ke, mAtmatte AtmA samAdi pratye hetu svIkArIe ane bhavyatvane svataMtra jAti na svIkArIe to badhA jIvo mokSamAM jAya che tema mAnavuM paDe ane jIvadravya zAzvata che tethI atyAra sudhI anaMta kALamAM badhA jIvo mokSamAM gayA nathI ane have badhA jIvo mokSamAM jaze ema mAnavAmAM koI pramANa nathI. paraMtu je je jIvomAM samAdinI yogyatA che ane jyAre jyAre te yogyatAne kAraNe teomAM samAdi pragaTe che tyAre tyAre saMsArathI bhaya pAmIne te jIvo sAdhanA kare che ane sAdhanAnA phaLarUpe mokSane prApta kare che tema mAnavuM ucita che. vaLI, vizeSa sAmagrInA abhAvane kAraNe jema IzvaramAM samAdi bhAvo thatAM nathI tema saMsArI jIvomAMthI paNa keTalAka jIvomAM karmanI laghutArUpa vizeSa sAmagrInA abhAvane kAraNe cAra gatirUpa saMsAramAM paribhramaNanI viDaMbaNA joIne bhavathI virakta bhAva thato nathI ane je jIvone karmanI laghutArUpa vizeSa sAmagrI maLe che te jIvone saMsAranA paribhramaNanI viDaMbaNA joIne samAdi bhAvo thAya che ane samAdi bhAvavALA te jIvo pote mokSamAM javAne yogya che tevo nirNaya karIne mokSane zIdhra prApta karavA arthe pravrajyAmAM yatna kare che tema svIkAravuM ucita che. A prakAre svIkAravAthI arthathI e prApta thAya che ke, sarva jIvonI mukti thatI nathI, paraMtu je jIvone karmanI laghutArUpa samAdinI sAmagrI prApta thAya che teo samAdine pAmIne mokSamAM jAya che ane je jIvone karmanI laghutArUpa samAdinI vizeSa sAmagrI prApta thatI nathI te jIvo kyAreya mokSamAM jatAM nathI. tethI arthathI be prakAranA jIvono svIkAra thAya che: (1) mokSamAM javAne yogya keTalAka jIvo ane (2) mokSamAM javAne ayogya keTalAka jIvo. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtrizikA | zloka-7-8 bhavyatva-abhavyatvanI zaMkAthI ja bhavyatvano nizcaya thavAne kAraNe samAdinA prAptinA arthInI pUrvasevAmAM pravRttino apratibaMdha : ahIM prazna thAya ke, je jIvone samAdi prApta thayA nathI, Ama chatAM saMsAranI viDaMbaNA joIne mokSamAM javAnI icchA thaI che topaNa pote mokSamAM jaze ke nahIM ? teno nirNaya na thAya tevA jIvo mokSanA arthe samAdinA kAraNabhUta evI yoganI pUrvasevAmAM paNa pravRtti karaze nahIM, kema ke temane zaMkA thAya ke huM mokSamAM javAne ayogya hoIza to mArI pUrvasevAthI paNa samAdi pragaTa thaze nahIM. tenA nirAkaraNa mATe kahe che - je jIvone mokSanuM varNana sAMbhaLIne mokSa jIvanI suMdara avasthA che ane saMsAra jIvanI viDaMbaNAnuM sthAna che, tevo nirNaya thAya che ane pravajyAne yogya samAdi bhAvo thayAM nathI paraMtu haju bhoganI icchA satAve che tevA jIvone paNa, mokSanuM varNana sAMbhaLIne zaMkA thAya ke, "huM bhavya chuM ke abhavya chuM ?" te zaMkAthI ja nakkI thAya che ke te jIvo bhavya che; kema ke mokSamAM javAnI icchAthI bhavyatva-abhavyatvanI thatI zaMkA ja batAve che ke A jIva mokSamAM javAne yogya che, eTaluM ja nahIM, paraMtu te jIvo mokSamAM javAnI samucitayogyatAvALA hovAthI nakkI caramAvartamAM che. tethI mokSanA arthI evA te jIvonI pravrayAne anukULa samAdi prAptinA upAyabhUta pUrvasevAmAM pravRttino bAdha thaze nahIM arthAt teo pUrvasevAmAM pravRtti karIne samAdinI zaktino saMcaya karI zakaze. prastuta zlokamAM kahela sarva kathana nyAyAlokAdi graMthomAM graMthakArazrIe vistArathI batAvela che. gA avataraNikA :tridaMDImAnya muktinuM svarUpa batAve che - zloka : paramAtmani jIvAtmalayaH seti tridnnddinH| layo liGgavyayo'treSTo jIvanAzazca nessyte||8|| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 muktidvAciMzikA | zloka-8 anvayArtha : paramAtmani=paramAtmAmAM, nIvAtmatA =jIvAtmAno laya, sakate mukti che, ti=e pramANe, trihina =tridaMDIo (tti kahe che). tra=ahIM tridaMDInA matamAM, tivya naya =liMgavyayarUpa laya, rUda =ISTa che=amane paNa abhimata che, navanAza paraMtu jIvanAzarUpa laya, neNa IcchAto nathI. IITa. zlokArtha : paramAtmAmAM jIvAtmAno laya mukti che e pramANe tridaMDIo kahe che, tridaMDInA matamAM liMgavyayarUpa laya ISTa che, paraMtu jIvanAzarUpa laya IcchAto nathI. III TIkA - __ paramAtmanIti-paramAtmani jIvAtmalayaH sA muktiriti tridaNDino vadanti, atra-etanmate, layo liGgavyayaH, iSTa:-asmAkamapyabhimataH, ekAdazendriyANi paJcamahAbhUtAni ca sUkSmamAtrayA sambhUyAvasthitAni jIvAtmani sukhaduHkhAvacchedakAni liGgazabdenocyante, tadvyayazca paramArthato nAmakarmakSaya eveti| jIvanAzastu neSyate, upAdhizarIranAze aupaadhikjiivnaashsyaapykaamytvaat||8|| TIkArya : paramAtmani ... mamatA, paramAtmAmAM jIvAtmAno laya te mukti che, e pramANe tridaMDIo kahe che. ahIMemanA matamAM tridaMDInA matamAM, liMgano vyaya svarUpalaya ISTa che-amane paNa abhimata che. kaI rIte liMganA vyayarUpa laya jainadarzanakArone iSTa che te spaSTa karavA mATe kahe che - pAliza - gAyatvIt | jIvAtmAmAM sUkSmamAtrAthI sukha-du:khanA avacchedakarUpe ekaThA thaIne rahelI agiyAra Idriyo ane pAMca mahAbhUto liMga zabdathI kahevAya che, ane teno vyaya liMgano vyaya-agiyAra indriyo Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa7 mukitadvAciMzikA | zloka-8 ane pAMca mahAbhUtarUpa saMsArI jIvanA liMgano vyaya, paramArthathI nAmakarmano kSaya ja che, ethI liMgavyayarUpa laya amane ISTa che, ema avaya che. vaLI, jIvatAza IcchAto nathI; kema ke upAdhirUpa zarIranA tAzamAM aupAdhika evA jIvanAzanuM paNa akAmyapaNuM che. ICIL , "advaitanmate trayo uttavyaya rUToDasmAtamamamataH' - ahIM 'pa'thI e kahevuM che ke liMgavyaya tridaMDIne to iSTa che, paraMtu amane paNa iSTa che. upAdhizarIranA gopadhinIvanAza sthApyAkhyatva' - ahIM 'mapi'thI e kahevuM che ke upAdhirUpa zarIrano nAza mokSamAM kAmya che, paraMtu pAdhikarUpa jIvanAzanuM paNa kAmyapaNuM nathI. bhAvArtha : tridaMDInA mate muktinuM svarUpa paramAtmAmAM jIvAtmAno laya mukti : sAdhanA karIne jIvAtmA paramAtmAmAM laya pAme che ane te laya mukti che. e pramANe tridaMDImatavALA kahe che - tridaMDInA mate liMgano vyaya te layarUpa abhimata hoya to liMgavyayarUpa mokSa jainadarzanakArane paNa abhimata :tridaMDImatavALA layano artha liMgano vyaya kare to tene graMthakArazrI kahe che - mAtra liMgano vyaya te laya e pramANe tridaMDImatavALA svIkAratAM hoya to amane paNa liMganA vyayarUpa layasvarUpa mokSa iSTa che; kema ke tridaMDImatavALAnA vacana anusAra saMsArI jIvonuM liMga paraspara ekameka pariNAma pAme evA sUkSmamAtrAthI ekaThA thaIne jIvAtmAmAM rahelA agiyAra iMdriyo ane pAMca mahAbhUta che ane tenA dvArA saMsArI jIvone sAtA-asAtArUpa sukha-duHkhano bodha thAya che ane tene tridaMDIo liMga zabdathI grahaNa karIne teno nAza mokSa che tema kahe to paramArthathI jainamatAnusAra nAmakarmanA kSayarUpa ja mokSa siddha thAya che; kema ke pAMcamahAbhUtasvarUpa zarIra ane agiyAra iMdriyo e nAmakarmajanya zarIrano pariNAma che ane jIva mokSamAM jAya che tyAre nAmakarmano kSaya thAya che. mATe nAmakarmanA kSayarUpa mokSa amane paNa abhimata che. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa8 muktivAciMzikA | zloka-8-9 tridaMDIne mAnya laya jIvanAzarUpa je abhimata hoya to te jIvanAzarUpa laya jainadarzanakArane anabhimata : paramAtmAmAM jIvAtmAno laya svIkAranAra tridaMDIo jo kahe ke, saMsArI jIvonA zarIrano nAza thAya che ane saMsArI jIvo paramAtmAmAM laya pAme che arthAt paramAtmasvarUpa banI jAya che tevo jIvanAzarUpa laya amane iSTa nathI; kema ke saMsAraavasthAmAM jIva zarIranI upAdhivALo che te upAdhirUpa zarIra nAmakarmanA kSayathI nAza pAme che, topaNa te upAdhiviziSTa jIva nAza pAme tevI kAmanAthI mokSArthInI pravRtti nathI paraMtu saMsAranI viDaMbaNAthI mukta thavAnI kAmanAthI mokSArthInI pravRtti che. tethI mukta thayelA jIvo siddhaavasthAmAM paramAtmA karatAM potAnuM svataMtra astitva dharAve che ane zarIrAdi karmono nAza thayelo hovAthI paramAtmAtulya svarUpavALA che tema svIkAravuM ucita che. II8II avataraNikA : boddhamAnya muktinuM svarUpa batAve che - zloka : bauddhAstvAlayavijJAnasantatiH setykiirtyn| vinAnvayinamAdhAraM teSAmeSA kdrthnaa||9|| anvayArtha: tu vaLI, vAda=bauddhadarzanavALAe, sAvijJAnasattati =AlayavijJAnanI saMtati, sa==mukti che, rUti e pramANe, vIrtaya--kahyuM che, anvayanamAyA vinA anvayI evA AdhAra vagara, teSAM teonI boddhadarzanavALAnI, =A=mukti, pharthana=kadarthanA che. III zlokArca - vaLI, bauddhadarzanavALAe AlayavijJAnanI saMtati mukti che e pramANe kahyuM che. anvayI AdhAra vagara bauddhadarzanavALAnI mukti kadarthanA che. II9II Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa9 muktidvAciMzikA | zloka-9 TIkA - bauddhAstviti-bauddhAstu AlayavijJAnasantatiH pravRttivijJAnopaplavarahitA saMhatajJeyAkArA jJAnakSaNaparamparA, saa=muktiritykiirtyn| yathoktaM-"cittameva hi saMsAro raagaadikleshvaasitm| tadeva tairvinirmuktaM bhavAnta iti kthyte"||1|| na ca zarIrAdinimittAbhAve tadanupapattiH pUrvapUrvaviziSTakSaNAnAmeva taddhetutvAt, viziSTabhAvanAta eva, teSAM visabhAgaparikSaye pravRtteH, teSAmanvayinaM-trikAlAnugatAtmalakSaNamAdhAraM, vinA eSA=muktiH, kadarthanA, santAnasyAvAstavatvena baddhamuktavyavasthAnupapatteH, sarvathA'bhAvIbhUtasya kssnnsyottrsdRshkssnnjnnaasaamrthyaaviti zA TIkArca - vauddhAtu... gIrtana, vaLI, AlayavijJAnanI saMtati=pravRtivijJAnanA upaplavathI rahita samyam rIte haNAyela evA zeyanA AkAravALI jJAnakSaNanI paraMparA, te che=mukti che, e pramANe bauddhoe kahyuM che. tho - je pramANe kahevAyuM che - "vittameva .. vadhyate" ! "rAgAdi klezavAsita citta ja saMsAra che. tenAthI rahita=rAgAdithI rahita te javaMcita ja, bhavano aMta che e pramANe kahevAya che". tatatva, ane zarIrAdi nimittanA abhAvamAM tenI anupapatti che=jJAnakSaNanI anupapatti che, ema na kahevuM; kema ke pUrva-pUrvathI viziSTa evI kSaNonuM ja tenuM hetupaNuM che=jJAnakSaNonuM hetupaNuM che. ahIM prazna thAya ke saMsArI jIvone to zarIra, mana Adi nimitte jJAna thatuM dekhAya che, paraMtu mukta thayelA jIvone zarIrAdi nimittono abhAva che, tethI dehAdino abhAva thAya tyAre pUrva-pUrvathI viziSTa evI kSaNothI uttaramAM jJAnakSaNanI paraMparA kaI rIte prApta thAya che ? temAM hetu kahe che - viziSTamAvanAta pravRttei, viziSTa bhAvanAthI ja=saMsAranA sarva padArtho kSaNika che te prakArano zAstrothI bodha karyA pachI te bodhane dRDha karavA arthe te padArthonA kSaNikatva vize viziSTa bhAvanA karavAthI ja, teonA=rAgAdithI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-9 Akula jJAnakSaNonA, vibhAgano kSaya thaye chate pravRtti hovAthI=zuddhajJAnakSaNanI pravRtti hovAthI, pUrva-pUrvathI viziSTa evI jJAnakSaNo ja zuddhajJAnakSaNanI hetu che ema pUrva sAthe saMbaMdha che. teSA ... manurUpa, teonI bauddhonI, anvayI evA AdhAra vagara= traNe kALamAM anugata evA AtmArUpa avayI evA AdhAra vagara, A=mukti, kadarthanA che arthAt asaMgata che; kema ke saMtAnanuM avAstavapaNuM hovAnA kAraNe=bauddhanA matamAM saMtAna kAlpanika hovAnA kAraNe, baddhamukta vyavasthAnI anupapatti che. pUrvamAM graMthakArazrIe bauddhane Apatti ApatAM kahyuM ke, bauddhamatAnusAra saMtAna kAlpanika hovAnA kAraNe baddha-mukta vyavasthAnI anupatti che. tenA samAdhAnarUpe bauddhadarzanavALA kahe ke, rAgAdi vAsita jJAnakSaNonI saMtati hatI te baddhaavasthA che ane rAgAdi klezathI avAsita evI jJAnakSaNonI saMtati che te muktaavasthA che, tema svIkAravAthI anvayI evo AdhAra mAnyA vagara paNa baddha ane muktanI vyavasthA saMgata thaI zakaze. tenuM nirAkaraNa karavA arthe graMthakArazrI hetu kahe che - sarvathA .. sAmati sarvathA abhAvIbhUta evI kSaNanuM AtmadravyarUpa sthAyI AdhAra svIkAryA vagara vartamAnanI jJAnanI kSaNa bIjI kSaNamAM sarvathA abhAvIbhUta thAya che ane sarvathA abhAvIbhUta evI te kSaNanuM, uttaramAM sadeza kSaNa jatananuM asAmarthya che, mATe baddha-muktanI vyavasthA saMgata thaze nahIM, e pramANe aya che. 9. bhAvArthabauddhanA mate muktinuM svarUpa - AlayavijJAnanI saMtati te mukti - bauddhadarzanakAra AlayavijJAna ane pravRttivijJAna ema be prakAranA vijJAno mAne che. AlayavijJAna:- AtmA potAnA AtmAmAM laya pAmela hoya tevI "ahaahaM"nI pratIti karAvanAra jJAnanI dhArA. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-9 61 pravRttivijJAna :- huM A karuM, huM A bhogavuM, ityAdi pravRttinI niyAmaka evI jJAnanI dhArA. pravRttivijJAnanA upaplavathI rahita AlayavijJAnanI saMtati mukti muktinuM svarUpa batAvatAM bauddhadarzanakAro kahe che - saMsArI jIvo pravRttivijJAnavALA che ane pravRttivijJAnanA upaplavathI rahita evI AlayavijJAnanI saMtati mokSa che. saMhatajJeyAkAravALI jJAnakSaNanI saMtati mukti : vaLI, A jJAnakSaNanI paraMparA saMhatajJeyAkA2vALI che arthAta jJeyapadArthano AkAra jemAMthI samyag haNAI gayo che, tethI bAhya evA zeyapadArthanuM jJAna jemAM nathI tevA AkAravALI jJAnakSaNanI paraMparA mukti che. -: A pramANe pravRttivijJAnanA upaplavathI rahita ane saMhatajJeyAkA2vALI jJAnakSaNanI saMtati mokSa che, ema bauddho kahe che. temAM sAkSI ApatAM kahe che rAgAdi klezavAsita citta ja saMsAra ane rAgAdi klezathI rahita evuM citta ja bhavAMta che. pravRttivijJAnasvarUpa rAgAdi klezavAsita citta saMsAra : rAgAdi klezavAsita evuM je citta che te pravRttivijJAnasvarUpa che ane temAM zeya evA bAhya padArthonA AkAro pratibhAsamAna thAya che, ane te zeya padArthone jANIne tenA pratye jIvane rAgAdino pariNAma thAya che ane te rAgAdinA pariNAmarUpa jJAnakSaNa che te saMsAra che. AlayavijJAnasvarUpa rAgAdi klezarahita citta mokSa : sAdhanA karIne jIvane mukti prApta thAya che tyAre zeyanA AkAro haNAI jAya che, tethI koI zeyanuM jJAna vartatuM nathI ane citta rAgAdi rahita hovAthI 'huM A pravRtti karuM' ityAdi pravRttivijJAnanA upaplavathI rahita AlayavijJAnanI saMtati varte che ane tatsvarUpa je jJAnakSaNanI paraMparA che te bhavano aMta che=mokSa che. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-9 bauddhadarzanakAro AlayavijJAnanI saMtatirUpa mukti svIkAre che, tyAM koI zaMkA kare che ke, muktaavasthAmAM zarIrAdi nimittano abhAva hovAne kAraNe jJAnanI anupapatti che; kema ke jJAna indriyo ane zarIrAdinA nimittathI thAya che. tenA nirAkaraNa arthe bauddha kahe che - 62 pUrva-pUrvanA jJAnathI viziSTa evI kSaNa ja uttaranA jJAnakSaNa pratye hetu hovAthI zarIrAdi nimittanA abhAvamAM AlayavijJAnanI saMtatinI upapatti H muktaavasthAmAM AlayavijJAnanI saMtatinI anupapatti che tema na kahevuM; kema ke pUrvapUrvaviziSTakSaNonuM tenuM hetupaNuM che=pUrva-pUrvanA jJAnathI viziSTa evI kSaNa ja uttaranA jJAnakSaNa pratye hetu che. tethI saMsAraavasthAmAM je caramajJAnakSaNa che, te jJAnakSaNathI viziSTa evI caramakSaNa ja muktaavasthAnI prathama AlayavijJAnarUpa jJAnakSaNa pratye hetu che ane AlayavijJAnanI prathamAdi jJAnakSaNo dvitIyAdi jJAnakSaNo pratye hetu che. mATe zarIrAdinA nimittanA abhAvamAM paNa AlayavijJAnanI saMtatinI upapatti che. viziSTa bhAvanAthI ja rAgAdithI Akula jJAnakSaNonA visabhAgano kSaya thavAthI AlayavijJAnarUpa jJAnanI saMtatinI pravRtti hovAne kAraNe muktaavasthAmAM zarIrAdinA abhAvamAM paNa jJAnanI saMtatino svIkAra : ahIM prazna thAya ke, saMsAramAM indriyo, zarIra, mana AdithI jJAnanI pravRtti thatI dekhAya che, ane mukta AtmAone zarIrAdi nathI, chatAM tyAM AlayavijJAnanI saMtati che. te kema svIkArI zakAya ? temAM bauddhadarzanavALA hetu kahe che -- saMsAranA nAzanA artha yogIpuruSo zAstrathI ke upadezathI padArthanA kSaNikapaNAno bodha karyA pachI viziSTa bhAvanA kare che ane viziSTa bhAvanAne kAraNe saMsA2avasthAmAM je nityapaNAnI buddhine kAraNe rAgAdi bhAvo yukta visardeza pariNAmavALI jJAnanI saMtati cAlatI hatI te rAgAdi bhAvo yukta visardeza jJAnanI pariNatino parikSaya thAya che ane te rAgAdi bhAvo yukta visadeza jJAnanI pariNatino kSaya thavAnA kAraNe rAgAdianAkuLasadaza evI AlayavijJAnarUpa jJAnanI saMtatinI pravRtti thAya che mATe muktaavasthAmAM zarIrAdi nahi hovA chatAM jJAnanI saMtati svIkAravAmAM koI virodha nathI. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 muktidvAciMzikA | zloka-9 jJAnakSaNonA AdhArarUpa trikALa anugata AtmArUpa anvayIdravya mAnyA vagara bauddhadarzanakAre svIkArela muktinuM svarUpa kAlpanika : A rIte bauddhamatAnusAra muktinuM svarUpa batAvyA pachI tene graMthakArazrI kahe che - te jJAnakSaNonA AdhArarUpa trikALa anugata AtmA svarUpa anvayIdravya bauddhadarzanavALA svIkAratA nathI, tethI teonI mukti kadarzanArUpa che arthAt kAlpanika che, paraMtu vAstavika nathI. kema vAstavika nathI ? temAM yukti Ape che - saMtAnanuM avAstavikapaNuM hovAthI bauddhadarzanamAM baddha-mukta vyavasthAnI asaMgatiH bauddhamatAnusAra jJAnakSaNothI atirikta jJAnakSaNanuM saMtAna kAlpanika che; kema ke saMtAnane teo vAstavika svIkAre to dhruvapadArthanI siddhi thAya ane bauddhadarzanakAra sarva padArthone ekAMte kSaNika mAne che. tethI AtmA pUrvamAM baddha hato ane sAdhanA karIne mukta thayo te vyavasthA saMgata thAya nahIM, paraMtu pUrvanI kSaNamAM rahela jJAnakSaNe sAdhanA karI ane te pUrvanI jJAnakSaNa nAza pAmI ane uttaranI jJAnakSaNa utpanna thaI te mukta che tema mAnavuM paDe. tethI sAdhanA karanAra pUrvamAM baddha hato pachI mukta thayo tema svIkAravuM hoya to jJAnakSaNonA AdhArarUpa anvayI evA Atmadravyane svIkAravuM joIe, to ja sAdhanAthI muktinI prApti thAya che tema sthApana thaI zake. e prakAre graMthakArazrI bauddhadarzanavALAne kahe che. bauddhadarzanamAM sarvathA abhAvIbhUta evI jJAnakSaNanuM uttaramAM sadaza kSaNane pedA karavAnuM sAmarthya hovAthI baddha-mukta vyavasthAnI asaMgatiH vaLI, AdhAradravya nahi mAnavAnA kAraNe pUrvanI kSaNa uttaranI kSaNane utpanna kare che tema paNa kahI zakAya nahIM. mATe paNa bauddhadarzanavALAe mAnela mukti saMgata nathI, te batAvavA arthe kahe che - bauddhadarzanakAro mAne che ke viziSTa bhAvanAthI visadaza jJAnakSaNono parikSaya thavAnA kAraNe sadaza jJAnakSaNa utpanna thAya che ane te mukti che. tene graMthakArazrI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 muktidvAciMzikA | zloka-9-10 kahe che ke, dareka jJAnakSaNono bIjI kSaNamAM sarvathA abhAva hoya che. tethI saMsAranI caramajJAnakSaNanI uttarabhAvI muktakSaNamAM saMsAranI carama jJAnakSaNano sarvathA abhAva che ane sarvathA abhAvabhUta evI saMsAranI carama jJAnakSaNa AlayavijJAnarU5 uttaranI jJAnakSaNane niSpanna karavAnA sAmarthyavALI nathI; kema ke AyavijJAnarUpa jJAnakSaNa utpanna thAya che tyAre pUrvanI jJAnakSaNa nahIM hovAthI ane te kSaNo vacce anugata koI sthira dravya nahIM hovAthI uttaranI kSaNane pUrvanI kSaNa niSpanna kare che tema svIkArI zakAya nahIM. tethI pravRttivijJAnanI carama kSaNathI AlayavijJAnanI prathama kSaNa utpanna thAya che, tema kahI zakAya nahIM. mATe bauddhamate mukti e kadarthanA che. II avataraNikA - bauddhamatAnusAra mukti zuM che te batAvIne avayI evA AdhArane nahi svIkAranAra bauddhamata pramANe mukti siddha thAya nahIM, ema zloka9mAM kahyuM. have jainamatAnusAra paryAyArthikAyathI bauddha je prakAre mukti mAne che te prakAranI mukti kaI rIte svIkAravAthI saMgata thaI zake che. te batAvavA arthe kahe che - zloka : vivartamAnajJeyArthApekSAyAM sati caashrye| asyAM vijayate'smAkaM pryaaynydeshnaa||10|| anvayArtha : vivartamAnAthapekSAyAM vivartamAna evA joya athanI apekSAmAM, vALe tti ane Azraya hote chate=jJAnakSaNono Azraya avayIdravya hote chate, ca=AmAM kahevAyelI muktimAM zloka-9mAM bauddhamatAnusAra kahevAyelI muktimAM, amI=amArI=jainadarzanakAronI, pavana dezanA= paryAyanayanI dezanA, vinaya vijaya pAme che. 10 || zlokArca - vivartamAna evA oya arthonI apekSAmAM ane jJAnakSaNono Azraya Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 muktidvAciMzikA | zloka-10 anvayIdravya hote chate zloka-9mAM boddhamatAnusAra kahevAyelI muktimAM jenadarzanakAronI paryAyanayanI dezanA vijaya pAme che. ||10|| TIkA - vivartamAneti-vivartamAnAH pratikSaNamanyAnyaparyAyabhAjo ye jJeyArthAH, tadapekSAyAmAzraye cAnvayidravyalakSaNe sati asyAm uktamuktau, asmAkaM paryAyanayadezanA vijayate, pratikSiptadravyasya bauddhasiddhAntasya paramArthataH paryAyArthikanayAntaHpAtitvAt, taduktaM sammatau-"suddhoaNataNayassa u parisuddho pjjvvigappopArA TIkArca - vivartamAnA ... patitva, vivartamAna-pratikSaNa anya anya paryAyane pAmanArA je zeya artho, tenI apekSAmAMetevI apekSAe jJAna svIkAravAmAM, ane Azraya hote chate jJAnakSaNono avayI dravyabhUta AtmArUpa Azraya hote chate, AmAMsukta muktimAM arthAt zloka-9mAM batAvela bauddhamatAnusAra kahevAyelI muktimAM, amArI=jainadarzanakAronI, paryAyanayanI dezanA vijaya pAme che; kema ke pratikSipta dravyavALA bauddhasiddhAMtanuM paryAyAyiMkAya aMtaHpAtIpaNuM che. tadutta samato te=bauddhasiddhAMta paryAyArthikanayaaMta:pAtI che te, saMmatigraMthamAM kahevAyuM che - suddho.. pannavaDepo" "zuddhodananA putra evA bauddhane parizuddha paryAyavikalpa che". In10 || bhAvArtha :zeya arthonI apekSAmAM ane jJAnanA AzrayarUpa anvayIdravya svIkAravAmAM bauddhamatAnusAra AlayavijJAna saMtatirUpa kahevAyelI muktinI saMgatatA ane tema svIkAravAthI jainasiddhAMtanI paryAyArthikanayanI dezanAno vijayaH bauddhamatAnusAra muktaavasthAmAM jJAnakSaNanI paraMparA che temAM zeyano AkAra haNAyelo che, tethI zeyanA AkAra vagaranI jJAnakSaNanI paraMparArUpa AlayavijJAnanI saMtati mokSa che, tenuM nirAkaraNa karavA arthe graMthakArazrI kahe che - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAbiMzikA | zloka-10 jJAna Neya arthone sparzIne varte che. jemAM zeya artho pratibhAsamAna na hoya tevuM jJAna jagatamAM saMbhavatuM nathI. tethI pratikSaNa anya anya paryAyane bhajanAra pAmanAra, evA Seya arthonI jJAnamAM apekSA hoya ane te jJAnanA Azraya evA anvayIdravyarUpa AtmA svIkAravAmAM Ave to bauddha je rAgAdi rahita evI jJAnanI saMtatirUpa AlayavijJAnane mukti kahe che, te mukti saMgata thAya che ane tema svIkAravAmAM amArI=jainasiddhAMtanI, paryAyArthikanayanI dezanA vijaya pAme che. arpitanathI anarpitanayanI siddhi - Azaya e che ke, paryAyAstikanayanI apekSAe paryAyothI atirikta koI dravya jagatamAM nathI, tethI anvayIdravyano svIkAra paryAyArthikanayathI thAya nahIM. Ama chatAM syAdvAdIo paryAyAstikanayano svIkAra kare che temAM gauNarUpe dravyAstikanayano svIkAra thAya che; kema ke "arpitanayathI anarpitanI siddhi che"=arpita evA paryAyAstikanayathI anarpita evA dravyAstikanayanI siddhi che. e prakAranA tattvArthasUtranA vacanathI paryAyArthikanayanA vacanamAM paNa anarpitarUpekagauNabhAvathI dravyano svIkAra che, tethI jJAnakSaNanA AdhArarUpa anvayI evuM Atmadravya siddha thAya che. nirAvaraNa jJAnamAM sarva jJeyano pratibhAsa : vaLI, jJAna zeyaviSayaka thAya che, tethI AtmAne "ahaM ahaM'nI pratItirUpa AlayavijJAnasvarUpa svIkArIe topaNa zeya evA AtmAnA pratikSaNa anya anya paryAyonuM jJAna varte che ane svasiddhAMta anusAra=jainasiddhAMta anusAra, jJAna jIvano svabhAva che ane AvaraNano apagama thAya tyAre jJAna nirAvaraNa bane che, tethI nirAvaraNa jJAnamAM sarva jJeyano pratibhAsa thAya che. bauddhadarzanane mAnya AlayavijJAnasaMtatirUpa mukti syAdvAdIone saMmata: vaLI, bauddhadarzanakAro pravRttivijJAnanA upaplava rahita AlayavijJAnanI saMtatirUpa mokSa mAne che, te syAdvAdIone abhimata che. phakta mohanA upaplava rahita paNa jJAna zeyane jANanAra che ane te jJAnano Azraya AtmA che te rIte syAdvAdI mAne che; kema ke siddhaavasthAmAM AtmA jJAnabhAvamAM sthira che, tethI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-10-11 koI prakAranI pravRtti karato nathI. paraMtu sadA niSkapa sthira avasthAmAM siddhanA AtmAo rahe che. bauddhamAnya siddhAMtano jainadarzanAnusAra paryAyArthikanayamAM aMtarbhAva - . vaLI, ukta kathanathI paryAyArthikanayanI dezanA vijaya pAme che temAM hetu Apyo ke, pratikSepa karyo che dravyano jeNe evA bauddhasiddhAMtanuM paramArthathI paryAyArthikanayamAM aMtaHpAtIpaNuM che. AnAthI e prApta thAya che ke, paryAyArthikanaya dravyano pratikSepa kare che ane mAtra paryAyane svIkAre che ane bauddhasiddhAMta paNa dravyano pratikSepa kare che ane mAtra paryAyArthikanayanI dRSTithI cAle che. tethI bauddho pratikSaNa padArthane kSaNika mAne che mATe bauddhasiddhAMta syAdvAdIonA sAta nayomAMthI paryAyArthikanayomAM aMtarbhAva pAme che. phakta bauddhasiddhAMta ekAMtavAdanuM samarthana karato hovAthI temanA matAnusAra paryAyAstikanayanI arpaNAthI anarpita evA dravyAstikanayano svIkAra thato nathI. jyAre syAdvAdIo paryAyAstikanayathI kathana kare che tyAre paNa anarpita evA dravyAstikanayano svIkAra hovAthI anvayI evA Atmadravyano svIkAra thAya che mATe bauddhone saMmata evI muktinI saMgati thAya che. phakta yAkArathI rahita evA jJAnane bauddho svIkAre che te vacana temanuM saMgata nathI; kema ke jJAna, icchA ane pravRtti haMmezAM saviSayaka ja hoya che. tethI jJAna zeya viSayaka ja saMbhave, kSeya arthonI apekSA vagaranuM jJAna saMbhave nahIM. ll1nA avataraNikA : anya vidvAnone mAtra muktinuM svarUpa batAve che - zloka : svAtantryaM muktirityanye prabhutA tanmadaH kssyii| atha karmanivRttizcet siddhAnto'smAkameva sH||11|| anvayArtha svAtacaM=svAtaMtra=svataMtrapaNuM, muri=mukti che, ti=e pramANe, anyatra anya vidvAno, (vatti kahe che). ta== svAtaMtra ( jo) amuka Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 muktidvAciMzikA | zloka-11 prabhutA che, (tA-to) ma =mada che, ( 2) kSathI (ane te mada) kSaya pAmanAra che, atha ve nivRtti =have jo te svAtaMtrya-svataMtrapaNuM, karmanivRtti che, (tava=to), sa=e=svAtaMtrarUpa mukti, smA meva-amAro ja jainadarzanano . ja, siddhAnta =siddhAMta che. ll11TI. zlokArca - svAtaMtrya mukti che e pramANe anya vidvAno kahe che, te svAtaMtrya je prabhutA che to mada che ane te mada kSaya pAmanAra che. have jo te svAtaMtrya svataMtrapaNuM, karmanivRti che to te svAtaMtryarUpa mukti, amAro ja siddhAMta che. II11II TIkA - svAtantryamiti-svAtantryaM muktirityanye vdnti| tat svAtantryaM yadi prabhutA tadA madaH, sa ca kSayI, atha cet, karmanivRttistadA'smAkameva sa siddhaantH||11|| TIkArca - svAtacaM. siddhAntaH | svAtaMtra=svataMtrapaNuM, e mukti che ema atya vidvAno kahe che te svAtaMtrya, jo prabhutA che to mada che arthAt mukti madasvarUpa che, ane te=mada, kSaya pAmanAra che. tethI mukti sadA ekasvarUpavALI prApta thAya nahIM mATe saMgata nathI.) have jo karmanivRtti svAtaMtrya svataMtrapaNuM, che, to te amAro ja=jainadarzanano ja, siddhAMta che. 115 bhAvArtha :anya vidvAnone mAnya muktinuM svarUpa - IzvaranuM svataMtrapaNuM mukti - keTalAka vidvAno jagatanA sarva kAryo karavAmAM Izvarane svataMtra mAne che ane saMsArI jIvo karmane parataMtra che tema mAne che ane te vidvAno kahe che ke IzvaranuM je svataMtrapaNuM che te mukti che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-11-12 anya vidvAno IzvaranuM svataMtrapaNuM mukti svIkAre to te prabhutA madasvarUpa che ane te mada kSaya pAmanAra hovAthI muktaavasthAmAM ekasvarUpavALI muktinI asaMgati : tene graMthakArazrI kahe che ke, potAnI icchA pramANe jagatanA kAryo karavAmAM Izvara svataMtra che ane e svataMtrapaNuM jo mukti che to IzvaranI prabhutA madasvarUpa che arthAt 'huM dhAruM tema kArya karI zakuM chuM' evI buddhinA baLathI e potAnuM aizvarya bhogave che, mATe potAnA aizvaryano tene mada che ane A mada kSaya pAmanAra che; kema ke jyAre Izvara madagrasta bane che tyAre potAnI svataMtratAnA baLathI Izvara te kArya kare che ane jyAre tevo koI mada Izvarane vartato nathI tyAre te pravRtti karato nathI. tethI muktaavasthAmAM sadA ekapariNAmarUpa mukti nathI, paraMtu kyAreka madano pariNAma varte che to kyAreka madano pariNAma vartato nathI. AvA svarUpavALI svataMtratArUpa mukti che. AvA prakAranI mukti vicArakone abhimata nathI. anya vidvAno karmanivRttirUpa mukti svIkAre to jainasiddhAMta abhimata sthira ekasvarUpavALI muktinI prApti : svataMtratArUpa muktine svIkAranArA vidvAno ema kahe ke, karmanI parataMtratAnI nivRttirUpa svataMtratA e mukti che, to te amAro ja=jainasiddhAMtano ja, mata che; kema ke muktaavasthAmAM karmakRta thanArA bhAvo nathI ane karmathI mukta evo ke AtmA sadA potAnA ekasvarUpamAM avasthita rahe che, tethI zAzvata kALa sudhI AtmA sthira ekasvarUpavALo che. 11] avataraNikA : sAMkhyadarzanamAnya muktinuM svarUpa batAve che zloka H puMsaH svarUpAvasthAnaM seti sAGkhyAH pracakSate / teSAmetadasAdhyatvaM vajralepo'sti dUSaNam / / 12 / / 69 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 muktidvAsiMzikA | zloka-12 anvayArtha : puna: puruSanuM, svarUpAvasthAnaM svarUpamAM avasthAna, sa=e=mukti che, rUti e pramANe, sIkyA =sAMkhyadarzanakAro, pravakSate kahe che, tevA--teoe= sAMkhyadarzanakAro, tasadhyavaMtUSai=AnuM asAdhyapaNArUpa dUSaNa=muktinuM asAdhyapaNArUpa dUSaNa, vejhanneposti vajalepa che. 1thA zlokArtha : puruSanuM svarUpamAM avasthAna mukti che e pramANe sAMkhyadarzanakAro kahe che. teone sAMkhyadarzanakArone, muktinA asAdhyapaNArUpa dUSaNa vajalepa che. II1cA TIkA - __puMsa iti-puMsaH puruSasya, svarUpAvasthAnaM prakRtitadvikAropadhAnavilaye cinmAtrapratiSThAnaM, sA muktiriti sAGkhyAH pracakSate, teSAmetasyA mukterasAdhyatvaM dUSaNaM vajralepo'sti, ekAntanityAtmarUpAyAstasyA nityatvAd, upcritsaadhytvsyaapryojktvaat||12|| TIkArya : punaH nitvA, puruSanuM svarUpamAM avasthAna=prakRti ane tenA vikAranA upadhAnano vilaya thaye chate arthAt prakRti ane prakRtinA vikArono AtmAmAM thatA AdhAnano vilaya thaye chate, citmAtrapratiSThAna arthAt jJAnamAtramAM jIvanuM pratiSThAna, te mukti che e prakAre sAMkhyadarzanakAro kahe che. teone AnuM muktinuM, asAdhyapaNArUpa dUSaNa vajalepa che; kema ke ekAMtanitya AtmasvarUpa tenuM muktinuM, nityapaNuM che. ahIM sAMkhyadarzanakAra kahe ke, AtmA ekAMtanitya hovA chatAM AtmAnuM pratibiMba buddhimAM paDe che, tethI prakRti je kAMI kare che te AtmA kare che te prakArano upacAra thAya che ane jyAre sAdhanA dvArA vivekakhyAti pragaTe che tyAre prakRtimAMthI utpanna thayela buddhi Adi bhAvo prakRtimAM vilaya pAme che Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-12 tyAre AtmA mukta thayo e prakArano upacAra karAya che. mATe sAMkhyadarzananA mata pramANe upacarita evI muktinuM sAdhyapaNuM saMgata che. tenuM nirAkaraNa ka2vA arthe hetu kahe che 35rita ... aprayonadghAt / / upacarita sAghyapaNAnuM aprayojakapaNuM che=kaSTasAdhya evA yogamArganI pravRtti pratye upacarita evI muktinuM sAdhyapaNuM aprayojaka che. / / 12 / / bhAvArtha: sAMkhyadarzanamAnya muktinuM svarUpa H puruSanuM svarUpamAM avasthAna=cinmAtramAM pratiSThAna, mukti puruSanuM potAnA svarUpamAM avasthAna che tene sAMkhyadarzanakAro mukti kahe che. vaLI prakRti ane prakRtinA vikAronuM upadhAna, arthAt puruSa pratye saMgavALI prakRti hoya ane prakRtinA kAryo vidyamAna hoya te rUpe prakRti ane tenA vikAronuM upadhAna, te baMneno vilaya thaye chate puruSa potAnA caitanyamAtrasvarUpa rahe che te puruSanuM svarUpamAM avasthAna che ane te mukti che, tethI sAmAnya rIte jainadarzanakAro jevI mukti mAne che tevI muktinI prApti sAMkhyadarzanakAronA mata pramANe prApta thAya che; kema ke jainadarzana pramANe karmaprakRti ane karmaprakRtinA vikAro nAza pAme che tyAre saMsArI evo AtmA karmathI mukta thAya che ane karmathI mukta thayelI avasthAmAM AtmA cinmAtramAM pratiSThAna pAme che. Ama chatAM jainadarzanakAro AtmAne pariNAmI svIkAre che tethI saMsArI avasthAmAM AtmA karmathI yukta hato ane karmanA vikArothI yukta hato ane sAdhanA karIne te AtmA karmathI mukta thAya che ane karmanA vikArothI mukta thAya che. tethI jainadarzana pramANe mukti puruSakArathI sAdhya che tema siddha thAya che. 71 = ekAMtanityaAtmasvarUpa muktinuM nityapaNuM hovAthI sAMkhyadarzanakAranA mate muktinA asAdhyapaNArUpa dUSaNa vajralepa H sAMkhyadarzanakAro AtmAne phUTasthanitya mAne che, tethI phUTasthanitya evA AtmAmAM koI pariNAmAMtara thatuM nathI, paraMtu AtmA sadA ekasvarUpe rahe che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hara muktidvAtriMzikA | zloka-12 tethI sAMkhyadarzananA mata pramANe saMsA2avasthAmAM paNa puruSa cinmAtramAM pratiSThAna che ane muktaavasthAmAM paNa puruSa citmAtramAM pratiSThAna che. mATe sAMkhyadarzanakAro puruSanA svarUpaavasthAnarUpa mukti svIkArIne AtmAne phUTasthanitya kahe che. tethI temanA mate mukti asAdhya che e prakAranuM dUSaNa nivartana pAmatuM nathI; kema ke temanA matAnusAra ekAMtanitya AtmasvarUpa ja mukti che ane tevI mukti nitya che mATe prayatnathI sAdhya che, tema kahI zakAya nahi. AtmA phUTasthanitya hovA chatAM upacArathI mukti sAdhya che, e prakAranA sAMkhyadarzanakAranA kathananuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa : ahIM sAMkhyadarzanakAro kahe ke, paramArthathI AtmA sadA cinmAtramAM pratiSThAna che, topaNa jyAre prakRtimAMthI buddhi Adi tattvo pragaTa thAya che ane te buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che tyAre puruSane prakRtithI pote baMdhAyelo che ane prakRtinA vikAro potAne thAya che tevo bhrama varte che. ane sAdhanA karIne jyAre vivekakhyAti pragaTe che tyAre prakRti pratilomathI potAnA bhAvamAM vizrAMta thAya che tyAre prakRtimAM buddhino vilaya thavAthI buddhimAM AtmAnuM pratibiMba paDatuM nathI. tethI sAdhanA karavAthI te AtmA mukta thayo tema upacArathI kahevAya che arthAt prakRti potAnA bhAvomAM vilaya pAme che, tethI prakRtimAM puruSanA pratibiMbano abhAva prApta thayo, tenA kAraNe puruSa prakRtithI mukta thayo tevo upacAra thAya che. mATe AtmA nitya hovA chatAM upacArathI mukti sAdhya che tema svIkArI zakAze. tene graMthakArazrI kahe che mukti arthe pravRttimAM upacarita evI muktinuM sAdhyapaNuM aprayojaka : upacarita evI muktinA sAdhyapaNAnuM mukti arthe pravRttimAM aprayojakapaNuM che arthAt jo AtmA kUTasthanitya hovAne kAraNe mukti nitya hoya paraMtu prayatnathI sAdhya na hoya to muktinA arthI jIvonI ati kaSTasAdhya evA yogamArgamAM pravRtti thAya nahIM; kema ke zAstravacanathI je puruSane jJAna thAya ke 5ramArthathI pote mukta che tevo vicAraka puruSa muktinA upAyabhUta kaSTasAdhya evA yogamArgamAM pravRtti kare nahIM. 12 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 muktidvAciMzikA | zloka-13 avataraNikA : keTalAka bauddhadarzanakAra AlayavijJAnarUpa mukti mAne che to keTalAka bauddhadarzanakAra bujhAyelA dIpaka jevI mukti mAne che arthAt AtmAnA abhAvarUpa mukti mAne che. AlayavijJAnarUpa mukti saMgata nathI ema pUrve zloka-9mAM sthApana karyuM. have AtmAnA abhAvarUpa paNa mukti saMgata nathI te batAvavA mATe kahe che - zloka : pUrvacittanivRttiH saagrimaanutpaadsnggtaa| ityanye zrayate teSAmanutpAdo na saadhytaam||13|| anvayArtha - garimAnubhAvasAtA=agrimacitanA anutpAdathI saMgata arthAt yukta, pUrva nivRtti =pUrvacittanI nivRtti, sate mukti che, kRti e pramANe, ane anya vidvAno (kahe che), teSARteone arthAt teonA mate, nutyA = anutpAda, sAdhyatA--sAdhyatAno, na te=Azraya karato nathI. 13 zlokArca - agrimacittanA anutpAdathI saMgata evI pUrvacittanI nivRtti mukti che e pramANe anya vidvAno kahe che, teonA mate anutpAda sAdhyatAno Azraya karato nathI. II13. TIkA - pUrveti-agrimAnutpAdasaGgatA=agrimacittAnutpAdaviziSTA, pUrvacittanivRttiH sA muktirityanye, teSAmanutpAdaH sAdhyatAM na zrayata iti mukterapuruSArthatvApattireva toSa mArU TIkArya : gaNimAnu i.. to agrimacittanA anutpAdathI saMgata agrimacittanA anutpAdathI viziSTa, evI pUrvanA cittanI nivRtti te mukti che. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 muktidvAciMzikA | zloka-13 e pramANe anya vidvAno kahe che. teonA matamAM anutpAda sAdhyatAno Azraya karato nathI ethI muktinA apuruSArthapaNAnI Apatti ja doSa che. 13 bhAvArtha - bauddhadarzananA anya vidvAnone mAnya muktinuM svarUpa - agrimacittanA anutpAdathI viziSTa evI pUrvanA cittanI nivRtti mukti - keTalAka bauddhadarzanakAra mAne che ke, saMsAraavasthAmAM rAgAdi vAsita cittanuM saMtAna cAle che, tethI pUrva-pUrvanuM citta nivartana pAme che ane tenAthI uttarauttaranuM citta niSpanna thAya che te saMsAraavasthA che ane te saMsAraavasthA jIvanI viDaMbanArUpa che, mATe saMsAranA anarthothI potAnA rakSaNa mATe yogI sAdhanA kare che ane jyAre pUrvanA cittanI nivRtti AgaLanA cittanA anutpAdathI yukta bane tyAre cittanA saMtAnano uccheda thAya che te mukti che. tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - bauddhadarzananA anya vidvAnone mAnya muktinA svarUpamAM anutpAda sAdhyapaNAno Azraya thato na hovAthI muktinA apuruSArthapaNAnI prApti - agrimacittano anutpAda te sAdhya banI zakatuM nathI; kema ke je vastu utpanna thaI nathI tenI utpattine aTakAvavAno prayatna vartamAnamAM thaI zake nahi. mATe agrimacittano anutpAda prayatnano viSaya bane nahIM, tethI muktine apuruSArtharUpa svIkAravAnI Apatti prApta thAya. vizeSArtha : jainamatAnusAra karmabaMdhanuM kAraNa mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane yoga che. saMsAranA ucchedanA arthI mahAtmAo saMsAranA kAraNabhUta A pAMce prakAranA bhAvamalano kramasara nAza kare che ane jyAre yoganirodha kare che tyAre sarvathA bhAvamaLano abhAva hovAthI navo karmabaMdha thato aTake che, ane AtmAmAM pUrvamAM lAgelA karmo kramasara vipAkamAM AvIne nAza pAme che. tethI saMsAraavasthAno muktaavasthAmAM anutpAda che. Ama chatAM saMsAranA kAraNabhUta karmanA uccheda I1 - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 muktidvAtriMzikA | zloka-13-14 arthe karmabaMdhanA kAraNIbhUta bhAvamaLanA uccheda mATe prayatna thAya che. tethI bhAvamaLano uccheda prayatnano viSaya bane che ane tenA phaLarUpe karmabaMdha aTake che ane karmabaMdha aTakavAne kAraNe pUrvanI karmayukta avasthAthI uttaramAM karmayukta avasthA saMsAramAM je utpanna thatI hatI te avasthAno muktaavasthAmAM anutpAda thAya che. topaNa karmayukta avasthAthI karmarahita avasthAvALA AtmAnI utpatti thAya che. jyAre bauddhamatAnusAra to pUrvanA cittanI nivRtti agnimacittanA anutpAdathI viziSTa che tema teo svIkAre che ane te anutpAda prayatnano viSaya banato nathI; kema ke vartamAnamAM je karmabaMdhanI yogyatA che tenA nivartanamAM yatna thaI zake paraMtu bhAvi anutpAda mATe vartamAnamAM kaI rIte prayatna thaI zake ? arthAt thaI zake nahIM. mATe bauddhadarzanane abhimata evI muktine apuruSArtharUpe svIkA2vAnI Apatti Ave. I13|| avataraNikA : cArvAkadarzanane mAnya muktinuM svarUpa batAve che - - zloka H sAtmahAnamiti prAha cArvAkastattu pApmane / tasya hAtumazakyatvAttadanuddezatastathA / / 14 / / anvayArtha : AtmajJAna=AtmahAtarUpa, sA=te=mukti che, kRti=e pramANe, cArvAda:= cArvAka, prAda=kahe che, tu tat=vaLI te=cArvAkanuM vacana, pAkhane=pApa mATe che, tasva jJAtumazayA kema ke teno-AtmAno, tyAga karavA mATe azakyapaNuM che, tathA=ane, tavanughezataH-tenuM anudezapaNuM che=AtmAnA hAnano anabhilASa che. / / 14 / / zlokArtha H AtmahAnarUpa mukti che e pramANe cArvAka kahe che te pApa mATe che; kema ke AtmAno tyAga karavA mATe azakyapaNuM che ane AtmAnA hAnano anabhilASa che. / / 14 / / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-14 TIkA - seti-AtmahAnaM sA muktiriti cArvAkaH prAha tattu vacanaM zrUyamANamapi pApmane bhavati, tasyAtmano hAtumazakyatvAd, asato nityanivRttatvAt satazca vItarAgajanmAdarzananyAyena nityatvAt sarvathA hAnAsiddheH, tathA paryAyArthatayA taddhAnAvapi tadanuddezata AtmahAnAnabhilASAt, muktipadArthasya ca nirupadhI chAviSayatvAnAA24 TIkArya : mAtmAnuM .. mavatti, AtmahAnarUpa te mukti, che e pramANe cArvAka kahe che. vaLI saMbhaLAtuM paNa te=cArvAkanuM vacana, pApa mATe thAya che. kema saMbhaLAtuM paNa cArvAkanuM vacana pApa mATe thAya che? temAM hetu kahe che - tasya .... kAzavayatvati, teno AtmAto, tyAga karavA mATe azakyapaNuM che. kema AtmAno tyAga karavA mATe azakyapaNuM che ? temAM hetu kahe che - vasato . dAnasiddha, asat evA AtmAnuM nityanivRttapaNuM hovAthI AtmAno tyAga karavA mATe azakyapaNuM che ane sat evA AtmAnuM vItarAgajanmaadarzanavyAyathI nityapaNuM hovAne kAraNe sarvathA hAlanI asiddhi hovAthI AtmAno tyAga karavA mATe azakyapaNuM che, ema atraya che. tathA ... amitAkSAt, ane paryAyArthikapaNAthI teno hAna hote jIte paNa teno anudeza hovAthI=AtmAnA pAnano abhilASa hovAthI, AtmahAnarUpa mukti che e prakAranuM cArvAkanuM vacana pApa mATe che, ema avaya che. AtmAnA pAnano anuddeza=anabhilASa kema che? tethI kahe che - mupivArthastha ... viSayatvAn ! ane muktipadArthanuM tirupadhi arthAt nirupAdhika, IcchAviSayapaNuM hovAthIavya IcchAdhIna icchAviSayapaNuM hovAthI, mukti AtmahAnarUpa abhilASano viSaya nathI, ema avaya che. II14. tag vana zyAma mane bhavati - ahIM 'mathI e kahevuM che ke cArvAkanuM vacana kahevAtuM to pApa mATe che, paraMtu saMbhaLAtuM paNa pApa mATe che. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 muktidvAciMzikA | zloka-14 bhAvArtha - cArvAkadarzanakArane mAnya muktinuM svarUpa - AtmahAnarUpa mukti - cArvAkamatAnusAra zarIrathI atirikta koI AtmA nathI. zarIrarUpa AtmA mRtyu pAme che tyAre tenI mukti thAya che, tethI temanA matamAM AtmAno nAza e mukti che. tene graMthakArazrI kahe che - AtmahAnarUpa mukti che e pramANe saMbhaLAtuM evuM paNa cArvAkanuM vacana pApasvarUpa : AtmahAnarUpa mukti che e pramANe saMbhaLAtuM evuM paNa cArvAkanuM vacana pApa mATe che; kema ke anyadarzanavALA mokSane puruSArtharUpe svIkArIne tene sAdhavAnuM kathana kare che, jyAre cArvAkadarzanavALA mokSane arthe thatI pravRttinuM vighaTana kare che, mATe cArvAkanuM te vacana pApasvarUpa che. AtmAnA hAnarUpa mukti nathI tenI spaSTatA :asat evA AtmAnuM nityanivRttapaNuM hovAthI ane sat evA AtmAnuM vItarAgajamaadarzanavyAyathI nityapaNuM hovAthI AtmAno tyAga karavA mATe azakyapaNuM hovAne kAraNe AtmahAnarUpa mukti asaMgata - AtmAnA hAnarUpa mukti kema nathI ? te spaSTa karavA arthe kahe che - jo AtmA hoya to teno nAza karavo zakya nathI, tethI kahe che ke, jo AtmA zarIrathI atirikta na hoya to te nityanivRtta che, tethI teno nAza thAya nahi ane jo AtmA hoya to vItarAgajanmanA adarzananA dRSTAMtathI AtmAnuM nityapaNuM hovAne kAraNe AtmAnA sarvathA hAnanI asiddhi che. Azaya e che ke, je jIvo janme che temAMthI koIpaNa jIva vItarAgarUpe janma pAmato nathI, paraMtu rAgAdi sahita janme che tevuM spaSTa dekhAya che ane vartamAna bhavamAM je je pravRtti karavAthI rAgAdi bhAvo thAya che tenAM saMskAro AtmA upara paDe che tema dekhAya che. AthI pharI pharI tevA prakAranAM rAgAdi bhAvo thatAM dekhAya che. ane janma vakhate je rAgAdi bhAvo che te rAgAdinA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAaizikA | zloka-14 saMskAro pUrvabhavathI AvelA che tema nakkI thAya che, kema ke jo pUrvabhavanA rAgAdinA saMskAro AtmAmAM na hoya to rAgAdi sahita AtmAno janma thAya nahi ane rAgAdi bhAvavALo janme che mATe AtmA A janmathI pUrvajanmamAM hato tema svIkAravuM paDe ane vartamAnanA janma pUrve AtmA hovAthI AtmA nitya siddha thAya ane pUrvabhavano AtmA A bhavamAM Ave che, tethI bhavakRta parivartana hovA chatAM sarvathA teno nAza thayo nathI, ane jema anya bhavamAMthI A bhavamAM AtmA Ave che tema A bhavamAMthI anya bhavamAM paNa AtmA jAya che tema mAnavuM paDe ane nityaAtmAno sarvathA nAza thaI zake nahi, mATe koI sAdhanA kare to rAgAdi sahita janmelo AtmA paNa rAgAdi rahita thAya ane mRtyu pachI janmanA kAraNabhUta rAgAdi nahi hovAthI pharI janma pAmato nathI tema yuktithI siddha thAya ane tevo AtmA rAgAdi rahita zuddha AtmA che ema mAnavuM paDe, paraMtu sarvathA tenI hAni svIkArI zakAya nahi. paryAyArthikanayathI AtmAnA nAzanI prApti hovA chatAM paNa AtmAnA nAzano anabhilASa : ahIM prazna thAya ke, pUrvabhavamAMthI AtmA A bhavamAM Ave che tyAre pUrvanA bhavanA paryAyano nAza thAya che, tethI paryAyArthikanayanI dRSTithI vicArIe to AtmAnA hAnanI prApti thaI zake che. tethI graMthakArazrI kahe che - paryAyArthikanayathI AtmAnA nAzanI prApti hovA chatAM paNa AtmAnA nAzano abhilASa koIne thato nathI. Azaya e che ke, mokSanA arthI jIvo mokSa mATe prayatna kare che te mokSanI nirupadhi icchA che arthAt anya icchAne AdhIna icchA nathI, paraMtu svataMtra icchA che. jema - sukhanI icchA ke du:khanAzanI icchA e svataMtra icchA che, paraMtu bhogasAmagrInI icchA sukhanI icchAne AdhIna che ane duHkha ApAdaka sAmagrInA nAzanI icchA du:khanAzanI icchAne AdhIna che tema sukhanI icchA ane duHkhanI icchA anya icchAne AdhIna icchA nathI. vaLI, jeo mokSane sukharUpa mAne che teo sukhanI icchAthI mokSa mATe prayatna kare che. jeo saMsAranA janma, jarA ane maraNanA duHkhothI rahita Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-14-15 mukti mAne che teo duHkhanA nAza arthe prayatna kare che, paraMtu AtmanAzanA abhilASathI koI pravRtti karatuM nathI. mATe cArvAkamAnya AtmahAnarUpa mukti che tema mAnavuM ucita nathI. vizeSArtha : narakanA jIvone atyaMta duHkha hoya che, tema koI manuSyane paNa koIka prakAranuM atyaMta zArIrikAdi duHkha hoya ane te duHkhathI chUTavAno anya koI upAya jaNAya nahi tyAre tene potAnA nAzano abhilASa thAya che arthAt potAnA mRtyuno abhilASa thAya che, paraMtu je jIvone tevI koI pIDA nathI tevA jIvo to jIvavAnI ja icchAvALA hoya che. Ama chatAM saMsAramAM paribhramaNanA svarUpano vicAra karIne saMsAranA paribhramaNanI viDaMbaNA rahita evA mokSa arthe je jIvo prayatna kare che, te jIvo AtmahAnanA abhilASathI karatA nathI, paraMtu saMsAranA duHkhathI mukta thavA mATe sAdhanA kare che athavA mokSa pUrNa sukhamaya che, tevo bodha thavAthI mokSa arthe pravRtti kare che. mATe AtmahAnano abhilASa mokSano uddeza nathI ane mokSa arthe thatI pravRttino vighaTaka evo cArvAkamatano upadeza che, mATe temanuM vacana sAMbhaLavuM te paNa pAparUpa che. 14 avataraNikA : tautAtitamatamAca muktinuM svarUpa batAve che - zloka - nityotkRSTasukhavyaktiriti tautAtitA jaguH / nityatvaM cedanantatvamatra tatsaMmataM hi nH||15|| anvayArtha: nityaEsuva i=nitya ane utkRSTa sukhanI vyakti arthAt abhivyakti, (muri=mukti che). ti e pramANe, totAtitA =tItAtitamatavALA, na=kahe che, tra=ahIM=tItAtitamatamAM, nityatvam sanattatva ve tajo nityapaNuM anaMtapaNuM che to, nA=amane jainadarzanakArave, dikanizcita=nakkI, saMmata=saMmata che. 15 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. muktidvAtriMzikA | zloka-15 zlokArtha : nitya ane utkRSTa sukhanI abhivyakti mukti che e pramANe tautAtitamatavALA kahe che. ahIM=tautAtitamatamAM, jo nityapaNuM anaMtapaNuM che to amane nakkI saMmata che. 15 TIkA H nityeti nityamutkRSTaM ca niratizayaM yatsukhaM tadvyaktirmuktiriti tautAtitA nadu:, atra mate nityatvamanantatva cettattavA naH=JasmA, dvi=nizcita, saMmata, siddhasukhasya sAdyaparyavasitatvAbhidhAnAt tasya ca muktAvabhivyakteH / / 15 / / TIkArya H nityamutkRSTa .... amiH / / nitya ane utkRSTa=niratizaya, evuM je sukha, tenI vyakti=teno AvirbhAva, mukti che, e pramANe tautAtitamatavALA kahe che. A matamAM-tautAtitamatamAM, jo nityapaNuM anaMtapaNuM che=aMta vagaranuM nityapaNuM che, to amane=jainadarzanakArane nakkI saMmata che; kema ke siddhasukhanuM sAdiaparyavasitapaNAnuM=sAdianaMtapaNAnuM, abhidhAna che ane tenI=nityasukhanI, muktimAM abhivyakti che. / / 15 / / bhAvArtha:tautAtitamatavALAne mAnya muktinuM svarUpa : nitya ane niratizaya sukhano AvirbhAva mukti : tautAtitamatavALA muktimAM nitya ane utkRSTa sukha mAne che ane muktimAM utkRSTa=niratizaya, sukha che te jainadarzana abhimata che. phakta nityano artha anaMtatva teone abhimata hoya to graMthakArazrI kahe che ke te amane paNa abhimata che; kema ke mokSanA sukhane jainasiddhAMta sAdiaparyavasita=sAdianaMta, svIkAre che ane tevuM sukha mokSaavasthAmAM abhivyakta thAya che. vizeSArtha: AtmA jJAnasvarUpa che ane jJAna sukhanuM vedana karAve che, tethI nirAkula Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-15-16 cetanA sukharUpa che. Ama chatAM saMsArI jIvono AtmA anAdikALathI bhAvamaLavALo che ane tenA kAraNe karmanA saMyogarUpa dravyamALavALo paNa che. ane te avasthAmAM tenuM jJAna sukhanA vedanane badale mohanI AkuLatAkRta ke parapadArthanA saMganA upadravakRta vyAkuLatAnuM vedana karAve che, jyAre jIva sAdhanA karIne bhAvamaLane dUra kare che tyAre Atmadravya sAthe saMlagna karmapudgalo AtmAthI pRthak thAya che, tethI mukta thayelA AtmAo kevaLa=phakta, jJAnanA pariNAmavALA che, tethI potAnuM nirAkuLa evuM jJAna karmavALI avasthAmAM abhivyakta na hatuM, te karmanA vigamanane kAraNe abhivyakta thAya che. ApaNA zloka : athAnAditvametaccettathApyeSa nayo'stu nH| sarvathopagame ca syAt sarvadA tdupsthitiH||16|| anvayArtha: tha=have, ta=A=muktisukhamAM nityapaNuM, nAvindra veanAdipaNuM che, e pramANe tautAtito kahe, tathApi topaNa, ra=amAro jaitasiddhAMtakArano, paNa notuM A naya che (e pramANe graMthakArazrI kahe che.) =ane, sarvatho sarvathA upagamamAM arthAt koI nayadaSTithI nahi paraMtu ekAMte anAdipaNuM svIkAra karavAmAM, sarvA-muktaavasthA ane saMsAraavasthAmAM paNa, tadupasthiti tenI upasthiti muktisukhanI abhivyakti, --i thAya. II16aaaaN zlokArca - have muktisukhamAM nityapaNuM anAdipaNuM che, e pramANe totAtito kahe topaNa amAro A naya che ane sarvathA upagamamAM mukta avasthA ane saMsAraavasthAmAM (paNa) muktisukhanI abhivyakti thAya. I16ll. TIkA : atheti-arthatanmuktisukhe nityatvamanAditvaM cettathApi na eSa nayo'stu saMsAradazAyAM karmAcchannasyApi sukhasya dravyArthatayA zAzvatAtmasvabhAvatvAt, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-16 sarvathopagame ca-ekAntato'nAditvAzrayaNe ca, sarvadA saMsAradazAyAmapi, tadupasthiti:-muktisukhAbhivyaktiH, syAt, abhivyaJjakAbhAvena tadA tadabhivyaktyabhAvasamarthane ca ghaTAderapi daNDAdyabhivyaGgyatvasya suvacatve saangkhymatapravezapAtAAAddA TIkArya : sAtha ... satmisvamAvavI, have AmuktisukhamAM nityapaNuM, anAdipaNuM che, e pramANe jo totAhikamatavALA kahe topaNa, A tama=muktisukhane anAdi svIkAre evo A naya, amane jainadarzanane, saMmata ho ! kema ke saMsAradazAmAM karmathI Acchanna paNa sukhanuM karmathI AvarAyelA paNa sukhanuM, dravyArthapaNAthI zAzvata AtmasvabhAvapaNuM che. sarvathApA ... mAtAti che ane sarvathA upagamamAM-ekAMtathI atAdipaNAnA AzrayaNamAM arthAt badhA vayonI daSTithI sarvakALamAM muktinuM sukha che e prakAranA AzrayaNamAM, sarvatA=saMsAradazAmAM paNa tenI upasthiti=muktisukhanI abhivyakti thAya; kema ke abhivyaMjakanA abhAvane kAraNe tyAre=saMsAradazAmAM, tenI abhivyaktinA abhAvanA samarthanamAM= muktisukhanI abhivyaktinA abhAvanA samarthanamAM, ghaTAdinuM paNa daMDAdithI abhivyaMgyapaNAnuM suvacapaNuM hote chate sAMkhyamatamAM pravezano ApAta cheetautAtitamatavALAne sAMkhyamatamAM pravezanI Apatti che. 16 saMsAra-zAyAM chatrapa suvarya - ahIM thiI e kahevuM che ke karmathI AvRta na hoya to te sukha dravyArthapaNAthI nitya che paraMtu karmathI AvRta paNa te sukha dravyArthapaNAthI nitya che. bhAvArthatautAtitamatavALA "muktinuM sukha nitya che te anAditva arthamAM che' e pramANe kahe topaNa jainasiddhAMtane mAnya nayadaSTithI svIkAra : zloka-15mAM tautAtitamatAnusAra muktinuM sukha nitya ane utkRSTa che ema batAvyuM ane te muktinuM sukha anaMta hoya to jainamatAnusAra amane paNa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA, zloka-16 abhimata che tema graMthakArazrIe pUrvanA zlokamAM sthApana karyuM. have jo tautAtitamatavALA kahe ke, muktimAM raheluM sukha nitya che te "anaMtatva' arthamAM nathI, paraMtu "anAdiva" arthamAM che. tethI sarva jIvomAM muktinuM sukha anAdinuM che ane anaMtakALa rahenAruM che. tene graMthakArazrI kahe che - saMsAraavasthAmAM karmathI AcchAdita evA sukhanuM dravyArthikanayanI daSTithI zAzvata AtmasvabhAvapaNuM : tautAtitamatavALA A pramANe muktinuM sukha nitya che te "anAditva' arthamAM che ema kahe topaNa te jainasiddhAMtano naya che; kema ke saMsAradazAmAM karmathI Acchanna evuM=karmathI AvarAyeluM evuM, sukha che tethI te nirvikArI evuM muktinuM sukha saMsAraavasthAmAM pratIta thatuM nathI. Ama chatAM, dravyArthikanayanI dRSTithI=zuddha dravyane jonArI dRSTithI, dareka AtmA potAnA svabhAvasvarUpa ja che. tethI muktaavasthAmAM AtmAno je svabhAva che te svabhAva paryAyarUpe saMsAraavasthAmAM pragaTa nahIM hovA chatAM dravyarUpe te svabhAva che. tethI mohathI anAkula ane karmanA upadravathI anAkula evA jJAnanA pariNAmarUpa evo jIvano svabhAva saMsAraavasthAmAM zuddhadravyArthikanayanI dRSTithI svIkAravAmAM amane koI virodha nathI. sarva nayonI daSTithI ekAMte muktinuM sukha anAdi che ema svIkAravAmAM tautAtitamatavALAne saMsAradazAmAM paNa muktinA sukhanI abhivyaktinI Apatti : have tautAtitamatavALA kahe ke, muktinuM sukha sarva nayonI dRSTithI AtmAmAM anAdinuM che. jyAre tame to=jainasiddhAMtakAre to, eka nayanI dRSTithI=dravyArthikanayanI dRSTithI muktinuM sukha sarvadA svIkAro cho. mATe tamAruM vacana amane saMmata nathI. tene graMthakArazrI kahe che - jo sarvanayonI dRSTithI muktinuM sukha AtmAmAM anAdinuM che ema svIkAravAmAM Ave to saMsAradazAmAM paNa muktinA sukhanI abhivyakti thavI joIe arthAt saMsAraavasthAmAM sarva jIvone muktinA sukhanI pratIti thavI joIe. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 muktidvAtriMzikA | zloka-16 tenA samAdhAnarUpe - saMsAradazAmAM muktinuM sukha vidhamAna hovA chatAM abhivyaMjakanA abhAvane kAraNe abhivyaktinA abhAvanuM samarthana tautAtitamatavALA kare to ghaTAdithI daMDAdi abhivyaMgya thAya che ema svIkAranAra sAMkhyamatamAM pravezanI Apatti H jema - zarAvamAM gaMdha vidyamAna hovA chatAM pANI nAMkhyA vagara te gaMdhanI abhivyakti thatI nathI. tema - saMsAradazAmAM raheluM muktinuM sukha yogamArganI pravRtti vagara abhivyakta thatuM nathI. ema totAtitamatavALA kahe to tene graMthakArazrI kahe che saMsAradazAmAM muktinuM sukha hovA chatAM paNa abhivyaMjakanA abhAvane kAraNe abhivyakta thatuM nathI ema samarthana karavAmAM Ave to mATImAM ghaTAdi vidyamAna hovA chatAM daMDAdithI ghaTanI abhivyakti thAya che tema svIkAranAra sAMkhyamatamAM tautAtitamatavALAne pravezanI Apatti Avaze. Azaya e che ke, sAMkhyadarzanavALA satkAryavAdI che, tethI jagatamAM 'sat ja utpanna thAya che' tema kahe che ane sAMkhyamatAnusAra 'mATImAM ghaDo sat che ane daMDAdi sAmagrIthI mATImAMthI sat evo ghaDo abhivyakta thAya che' ema kahe che. satkAryavAdI sAMkhyadarzananI nayadaSTithI vicAravAmAM Ave to jema mATImAM ghaDo sat che ane daMDAdithI abhivyakta thAya che tema AtmAmAM sukha sadA sat che ane yogamArganI pravRttithI abhivyakta thAya che, ema svIkAravuM paDe, have jo tautAtitamatavALA sarva nayonI dRSTithI muktinuM sukha saMsAraavasthAmAM vidyamAna che tema svIkAre to jema sAMkhyadarzanavALA sarvathA sat evo ghaTa daMDAdithI abhivyakta thAya che tema svIkArIne jagatanA sarva kAryo sat che, phakta sAmagrIthI tenI abhivyakti thAya che tema svIkAre che, te prakAre tautAtitamatavALAne paNa svIkAravAnI Apatti Ave. tethI sAMkhyamatamAM temano praveza thAya. // 16 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-17 avataraNikA : vedAMtImAnya muktinuM svarUpa batAve che zloka H vedAntinastvavidyAyAM nivRttAyAM viviktatA / setyAhuH sApi no teSAmasAdhyatvAdavasthiteH / / 17 / / anvayArtha : - g=quil, acifan:=deidl@il, enfaenai faqai=ulaual laqlaui, vivitA=viviktatA, sA=te=mukti che, tyAdu:=e pramANe kahe che, sAvi=te paNa, teSAm--teone, no (yuddA)=yukta nathI, asthiteH kema ke avasthiti hovAne kAraNe=avidyAnI nivRtti pUrve paNa muktinI avasthiti hovAne kAraNe, asAghyatvA (muktinuM) asAghyapaNuM che. / / 17 / / zlokArtha : 5 vaLI vedAMtIo avidhAnI nivRttimAM viviktatA mukti che e pramANe kahe che te paNa teone yukta nathI; kema ke avidyAnI nivRtti pUrve paNa muktinI avasthiti hovAne kAraNe muktinuM asAghyapaNuM che. [17]] TIkA H vedAntinastviti-vedAntinastu avidyAyAM nivRttAyAM viviktatA - kevalAtmAvasthAnaM, sA muktirityAhuH, sApi no teSAM yukteti zeSaH, avasthitervijJAnasukhAtmakasya brahmaNaH prAgapyavasthAnAdasAdhyatvAt kaNThagatacAmIkaranyAyena bhramAdeva tatra pravRttiriti tu bhrAntaparSadi vaktuM zobhata iti bhAvaH / / 17 / / TIkArtha H vevAntinastu ... kRti zeSaH, vedAMtIo avidyAnI nivRttimAM=avidyAnI nivRttikALamAM, vartatI viviktatA=kevala AtmAnuM avasthAta, te=mukti, che e pramANe kahe che te paNa teone yukta nathI. ahIM=zlokamAM, yuktA e pramANe kriyApada zeSa che=adhyAhAra che. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 muktidvAciMzikA | zloka-17 kema yukta nathI ? temAM hetu kahe che - vasthitaiH ... sadhyatvA, avasthiti hovAne kAraNe=vijJAnasukhAtmaka brahmanuM pUrvamAM paNa avasthAna hovAne kAraNe, asAdhyapaNuM che. ahIM vedAMtI kahe ke, avidyAnI nivRttikALapUrvamAM vijJAnasukhAtmaka brahma vidyamAna hovA chatAM avidyAne kAraNe=ajJAnane kAraNe, pUrvamAM pote vivikta nathI tevo bhrama che, mATe tevA brahmane niSpanna karavA mATe prayatna thAya che, tethI vijJAnasukhAtmaka brahmanuM asAdhyapaNuM che tema kahI zakAya nahIM. tenA nivAraNa mATe kahe che - dhta ... ti mAvaH kaMThagatacAmIkaracAyathI=kaMThamAM rahelI suvarNanI mALAnA vyAyathI, bhrama vaDe ja tyAM muktimAM, pravRtti che e pramANe bhrAMta parSadAmAM kaheluM zobhe che, e prakArano bhAva che. II17nA bhAvArtha :vedAMtIone mAnya muktinuM svarUpa :avidhAnI nivRttikALamAM vartatI viviktatA kevaLa AtmAnuM avasthAna, e mukita - vedAMtadarzanavAdI AtmAne kUTanitya mAne che ane kahe che ke, saMsAraavasthAmAM paNa kevaLa AtmA che ane mukta avasthAmAM paNa kevaLa AtmA che, Ama chatAM ajJAnarUpa avidyAnI nivRttikALamAM viviktatA che=kevaLa AtmAnuM avasthAna che, te mukti che ane ajJAnanI nivRtti pUrve kevaLa AtmAnuM avasthAna che te saMsAra che. tene graMthakArazrI kahe che - vijJAnasukhAtmaka brahmanuM pUrvamAM paNa avasthAna hovAnA kAraNe asAdhyapaNuM - vedAMtIoe uparamAM je kahyuM ke temano mata yukta nathI; kema ke ajJAnanI nivRttinA kALa pUrve paNa vijJAnasukhAtmaka brahma vidyamAna che. phakta vidyamAna evA paNa te vijJAnasukhAtmaka brahmanuM ajJAna hovAnA kAraNe pUrvamAM mukti nathI tema kahevAmAM Ave to mukti prayatnathI sAdhya che tema kahevAya nahIM; kema Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-17-18 ke jo mukti avidyamAna hoya to te prayatnathI sAdhya che tema kahI zakAya. ahIM vedAMtI kahe ke, avidyAnI nivRtti pahelAM paNa AtmAnI viviktatA vidyamAna che to paNa koInA kaMThamAM suvarNanI mALA hoya chatAM tene bhrama thAya ke, mArA kaMThamAM suvarNanI mALA nathI, tethI suvarNanI mALAnI prApti mATe te jIvanI pravRtti thAya che, tema AtmAmAM avidyAnI nivRtti pUrve paNa vijJAnasukhAtmaka mukti vidyamAna hovA chatAM paNa muktinI prApti mATe pravRtti thAya che, tene graMthakArazrI kahe che - kaMThagatacAmIkara'nyAyathI bhrama vaDe ja tyAM pravRtti che e pramANe bhrAMtaparSadAmAM kaheluM saMgata: vedAMtIe kaheluM uparanuM kathana brAMtaparSadAmAM zobhe che. Azaya e che ke, jeo vicAraka nathI ane dRSTAMtamAtrathI koI tene samajAve, jema kaMThagata suvarNamALA hovA chatAM potAne bhrama thAya ke suvarNanI mALA mArA kaMThamAM nathI. tethI te mALAnI prApti mATe te puruSanI pravRtti thAya che tema pote nityamukta che chatAM avidyArUpa ajJAnane kAraNe mokSaprApti artha bhramathI yogamArganI pravRtti thAya che A dRSTAMtanA baLathI vedAMtIonA vacanane sAMbhaLIne bhramita thayelA jIvone te vastu saMgata lAge. vastutaH yogIo saMsAranuM vAstavika svarUpa jonArA che ane saMsAranI viDaMbaNA pratyakSamAM joIne saMsArathI udvigna thayelA che ane saMsArathI para avasthA jIvanI suMdara avasthA che tevo bodha temane thayelo che, tethI AtmAnI asuMdara avasthAnI nivRtti karIne suMdara avasthAnI prAptinA arthI evA yogIpuruSo bhramathI mukti mATe prayatna kare che tema kahevuM atyaMta asaMbaddha pralApa che. I17nA avataraNikA : jainadarzanamAtya muktinuM svarUpa batAve che - zloka : kRtsnakarmakSayo muktirityeSa tu vipshcitaam| syAdvAdAmRtapAnasyodgAraH sphaarnyaashryH||18|| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 anvayArtha: tu=vaLI, olrmakSayaH=kRtsya arthAt saMpUrNa karmakSaya e, mu=mukti che, rUti=e pramANe, vizciMtA=vidvAnono, AranayAzrayaH=sphAra-nayonA arthAt te te darzanamAM prasiddha evA arthonA, AzrayavALo, svAdAvAmRtapAnasva= syAdvAdarUpI amRtanA pAnano, 5:=A, kAra:=udgAra che. 185 zlokArtha : muktidvAtriMzikA | zloka-18 vaLI, saMpUrNa karmakSaya e mukti e pramANe vidvAnono te te darzanamAM prasiddha evA arthonA AzrayavALo syAdvAdarUpa amRtanA pAnano A udgAra che. II18aa TIkA H kRtsneti kRtsnAnAM karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM kSayo muktirityeSa tu vipazcitAmekAntapaNDitAnAM syAdvAdAmRtapAnasyodgAraH sphArA ye nayAstattattaMtraprasiddhArthAH tadAzrayaH, SaDdarzanasamUhamayatvasya jainadarzane saMmatatvAt / / 18 / / TIkArya H nAnAM ... saMmatatvat / / vaLI kRtsna=saMpUrNa, jJAnAvaraNAdi karmono kSaya mukti che, e pramANe A buddhimAnono=ekAMtapaMDita puruSono, syAdvAdarUpa amRtapAnano udgAra sphAranayanA AzrayavALo che=smAra evA je nayo=te te darzananA prasiddha evA artho, tenA AzrayavALo che; kema ke SaDdarzanasamUhamayatvanuM jainadarzanamAM saMmatapaNuM che. / / 18 / bhAvArtha : jainadarzanamAnya muktinuM svarUpa : : saMpUrNa karmakSaya e mukti : jainadarzana koIpaNa padArthane judA judA nayothI batAve che, tethI te padArthano pUrNa bodha thaI zake che, tema muktine paNa judA judA nayothI batAve che ane temAM vyavahAranayathI mukti 'kRtsnakarmonA kSaya'rUpa che; kema ke vyavahAranaya karma Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 muktiAsiMzikA | zloka-18 ane AtmA e be padArthono paraspara saMzleSa thavAthI jIva saMsArI bane che tema kahe che ane saMzleSaNanA kAraNano uccheda thavAthI ane vidyamAna karmono nAza thavAthI AtmA karmathI mukta thAya che tema svIkAre che, e kathana vyavahAranayanuM che, sarva nayonuM nathI. jeo ekAMtapaMDita che arthAt tattvane jovAmAM jemanI ekAMte mArgAnusArIbuddhi che teo syAdvAdarUpI amRtanA pAnane karanArA che ane tevA mahAtmAo vyavahAranayathI je kathana kare che te paNa ekAMtathI karatAM nathI, paraMtu vistArane pAmatA evA je sarva nAyo che tenA AzrayathI yukta kathana kare che. phakta vyavahAranayathI muktinuM svarUpa batAve che tyAM paNa arpitathI anarpitanI siddhi hovAthI anya nayonuM gauNarUpe kathana che. kema sarva nayanA AzrayavALI dRSTithI muktinuM teo kathana kare che ? temAM yukti batAve che - te te nayo upara cAlanAra je cha darzano che tenA samUharUpa jainadarzana che, e pramANe saMmatigraMthamAM svIkArela che, tethI e phalita thAya che ke, jeo ekAMte paMDita che teo jainadarzana pratye ke anya koI darzana pratye pakSapAtavALA nathI, paraMtu atyaMta madhyasthatApUrvaka tattvanA pakSapAtI che tevA mahAtmAo e darzanamAM rahela te te nayanI vistAravALI dRSTine te te rIte grahaNa karIne te sarva nayanI dRSTionuM ucita rIte paraspara yojana kare che. tethI dareka padArthono bodha sarva nayonI dRSTithI thAya che ane A rIte sarva nayonI dRSTithI muktinA svarUpano bodha karyA pachI teo vyavahAranayathI muktinuM lakSaNa karyA pachI sarva nayonI dRSTithI muktinuM sthApana kare che. vizeSArtha : sarva karmono kSaya' e mukti che e vyavahAranayanuM kathana che tevuM svayaM graMthakArazrI AgaLa kahevAnA che. paraMtu "kRmnakarmakSaya' mukti che, e vacana vyavahAranayane mukhya karIne ane anya nayone gauNarUpe svIkArIne sarva nayono Azraya karanAra che tethI kRtnakarmakSayakALamAM jJAnamaya avasthA, sukhamaya avasthA ane duHkhanA abhAvavALI avasthA te te nayo svIkAre che, te sarva avasthAnuM gauNarUpe grahaNa che. I18 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 avataraNikA :nayAnevAtrAbhivyanakti - avataraNikArya : ahIM=muktinA viSayamAM, nayone abhivyakta kare che - muktidvAtriMzikA | zloka-19 bhAvArtha: zloka-18mAM kahyuM ke, vistAravALA je sarva nayo tenA AzrayavALo evo vyavahAranayano "kRtsnakarmakSaya mukti" e udgAra che. AnAthI e phalita thayuM ke, vyavahAranayanI pradhAnatAthI sarva karmanA kSayathI mukti che ane syAdvAdI vyavahAranayathI muktinuM kathana kare che tyAre gauNarUpe anya nayono svIkAra thAya che. tethI vyavahAranayathI muktinuM svarUpa batAvyA pachI anya nayothI mukti zuM che ? e prakAranI jijJAsA thAya, tethI muktinA viSayamAM nayone vyakta kare che. zloka H anvayArtha: RjusUtrAdibhirjJAnasukhAdikaparamparA / vyaGgyamAvaraNocchittyA saGgraheNeSyate sukham / / 19 / / sUtrAlimi:=RjusUtrAdi tayo vaDe, jJAnasudhAvi paramparA=jJAna-sukhAdinI paraMparA, (muktti:=mukti, phate=icchAya che,) saprazneLa=saMgrahanayathI, gavarocchittvA=AvaraNanI ucchiti dvArA, vyaya-vyaMgya, sulabh=sukha, (mu=i mukti), te=icchAya che. 19 zlokArtha : RjusUtrAdi nayo vaDe jJAna-sukhAdinI paraMparA mukti icchAya che. saMgrahanayathI AvaraNanI ucchiti dvArA vyaMgya sukha mukti IcchAya che. 19 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-19 TI :__ RjusUtrAdibhiriti-RjusUtrAdibhirnayairjJAnasukhAdikaparamparA muktiriSyate, zuddhanayastairuttarottaravizuddhaparyAyamAtrAbhyupagamAt, jJAnAdInAM kSaNarUpatAyAH kSaNasattayApi siddheH, tasyAH kSaNatAdAtmyaniyatatvAt, kSaNasvarUpe tthaadrshnaat| saGgraheNa saGgrahanayenAvaraNocchittyA vyaGgyaM sukhaM muktiriSyate, taddhi jIvasya svabhAvaH sendriyadehAdyapekSAkAraNasvarUpAvaraNenAcchAdyate, pradIpasyApavarakAvasthitapadArthaprakAzakatvasvabhAva iva tadAvArakazarAvAdinA, tadapagame tu pradIpasyeva jIvasyApi viziSTaprakAzasvabhAvo'yatnasiddha eveti, zarIrAbhAve jJAnasukhAdyabhAvo'prerya eva, anyathA zarAvAdyabhAve pradIpAderabhAvaprasaGgAt, zarAvAdeH pradIpAdyajanakatvAnoktaprasaGga iti cet, na, tathAbhUtapradIpapariNatyajanakatve shraavaadestdnaavaarktvprsnggaaditi||19|| ToDArtha : RjusUtrAdibhiH ... iSyate, *sUtrAdi yo 43 zAna-supAnI paraMparA mukti IcchAya che. ahIM prazna thAya ke, RjusUtrAdi cAreya nayonA mate jJAna-sukhAdinI paraMparArUpa mukti ekasvarUpavALI kema che? cAreya nayonI dRSTithI bhinna-bhinna prakAranI muktinI prApti kema nathI ? temAM hetu kahe che - zuddhanayaiH ... abhyupagamAt, te zuddhajayo 43=*sUtra zuddhajayo 43, uttarottara vizuddha paryAyamAtrano abhyapagama hovAthI prastutamAM te cAreya natho vaDe muktinuM jJAna-sukhAdi paraMparArUpa ekasvarUpa svIkArAya che. ahIM prazna thAya ke, jJAna-sukhAdinI paraMparArUpa mukti icchAya che ema kahevAthI jJAna ane sukhAdi kSaNasthAyI che tevo artha prApta thAya ane jJAnasukhAdi kSaNika kema che ? e prakAranI zaMkAmAM kahe che - jJAnAdInAM ... niyatatvAt, zAnanI ksse|35taanii aginI satAthI / siddhi che; kema ke tenuM kSaNanI sattAnuM, kSaNanA tAdAsya sAthe niyatapaNuM che. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 muktidvAciMzikA | zloka-19 ahIM prazna thAya ke, kSaNanI sattAnuM kSaNanA tAdAbhya sAthe niyatapaNuM kema che ? temAM hetu kahe che - kSa/svarUpe .. taLAvanA, kSaNasvarUpamAM eka kSaNa rahenAra evI dIpakalikAnA svarUpamAM, te prakAre darzana che dIpakalikAnI satAkSaNanA tAdAbhya sAthe niyata che te prakAre darzana che. saT ... pati saMgrahAyathI AvaraNanA ucchedathI vyaMgya evuM sukha mukti icchAya che. hiM=je kAraNathI, jIvato te svabhAva sukhasvabhAva, iMdriyothI sahita dehAdi apekSAkAraNasvarUpa AvaraNathI AcchAdana thAya che. jema pradIpano apavaraka avasthita padArthanA prakAzano svabhAva tenA AvAraka zarAvAdithI AcchAdana thAya che. vaLI tenA apagamamAM prakAzanA AvAraka zarAvAdinA apagamamAM, pradIpanI jema jIvano paNa arthAt zarIrAdinA apagamamAM jIvano paNa viziSTa prakAzasvabhAva ayatnasiddha ja che. ahIM koI kahe ke, mokSamAM zarIrano abhAva hoya to jJAna-sukhAdino abhAva paNa prApta thavo joIe; kema ke zarIrathI ja jJAna-sukhAdi thatAM dekhAya che. tethI kahe che - zarIramAve ... mAvaprasAtmuktimAM zarIranA abhAvamAM jJAnasukhAdino abhAva aDrya ja che. arthAt kema che?' e prakArano prazna ja na thaI zake. anyathA zarIranA abhAvamAM jJAna-sukhAdino abhAva aprerya ta svIkAravAmAM Ave to, zarAvAdinA abhAvamAM pradIpAdinA abhAvano prasaMga prApta thAya. zarAvA ...ti re, , zarAvAdinuM pradIpAdinuM ajanakapaNuM hovAthI ukta prasaMga nathI zarAvAdinA abhAvamAM pradIpAdinA abhAvano prasaMga nathI, e pramANe pUrvapakSI kahe to, tene graMthakArazrI kahe che ke, ema na kahevuM. tathAbhUta ..prasAhiti aa tevA prakAranI pradIpanI pariNatinuM ajanakapaNuM hote chate pradIpa upara zarAva mUkavAthI je prakAranI pradIpanI pariNati Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 muktidvAtriMzikA | zloka-19 thAya che tevA prakAranI pariNatinuM zarAvAdinuM ajanakapaNuM hote chate, zarAvAdinuM pradIpanA prakAzanA anAvArakatvano=AvaraNa nahi karavAno, prasaMga che. / / 19 / / * jJAnAdInAM kSaNarUpatAyA: kSaNasattayApi siddheH ahIM 'pi'thI e kahevuM che ke anubhavathI to jJAnAdinI kSaNarUpatAnI siddhi che, paraMtu kSaNanI sattAthI paNa jJAnAdinI kSaNarUpatAnI siddhi che. * tavavAme tu pravIpatyeva nIvApi viziSTaprAzasvamAvoyasiddha ti - ahIM 'pi'thI e kahevuM che ke za2AvanA apagamamAM pradIpano to viziSTa prakAzasvabhAva ayattasiddha che, paraMtu AvaraNanA apagamamAM jIvano paNa viziSTa prakAzasvabhAva ayattasiddha che. bhAvArtha: muktinA viSayamAM nayonI abhivyakti :RjusUtrAdi nayo vaDe jJAna-sukhAdinI paraMparA mukti : vyavahAranaya AtmAne karma sAthe baddhaavasthAvALo mAne che, jyAre RjusUtrAdi nayo to be dravyono paraspara sarvathA bheda mAne che, tethI saMsAraavasthAmAM paNa jIva ane karma be bhinna dravyo che, te beno ekatvabhAva thAya nahIM tema RjusUtrAdi nayo svIkAre che. Ama chatAM saMsAraavasthAmAM AtmA jJAnanA pariNAmavALo paNa che, ajJAnanA pariNAmavALo paNa che ane sukha-duHkhAdinA pariNAmavALo paNa che, paraMtu jyAre sAdhanA karIne mukta thAya che tyAre muktaavasthAmAM anaMta jJAna varte che, anaMta sukha varte che ane duHkhano atyaMta abhAva varte che; kema ke AvaraNa nathI tethI pUrNa jJAna che, duHkha ApAdaka karma nathI tethI duHkhano abhAva che ane upadrava vaga2nI cetanA che mATe pUrNa sukha che. vaLI, RjusUtrAdi nayo paryAyAstika nayo che, tethI pratikSaNa paryAyonuM parivartana svIkAre che. te batAvavA mATe kahyuM ke RjusUtrAdi nayo vaDe jJAna, sukhAdinI 5252aa mukti che. mATe pratikSaNa jJAnanuM, sukhanuM ane duHkhAbhAvanuM vedana anya anya thAya che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-19 RjusUtrAdi zuddhanayo vaDe uttarottara vizuddha paryAyamAtrano svIkAra hovAthI jJAna, sukhAdinI paraMparArUpa muktino ekasvarUpe svIkAra : ahIM prazna thAya ke, RjusUtrAdi cAreya nayo vaDe muktinuM svarUpa eka kema che ? tethI kahe che 94 zuddha evA te cAreya nayo uttarottara vizuddha paryAyamAtrane svIkAre che, tethI anya padArthonI vicAraNAnA sthaLamAM te cAreya nayono bheda prApta thato hovA chatAM muktaavasthAnA svarUpamAM te cAreya nayonI dRSTithI mukti jJAna, sukhAdinI paraMparArUpa che. jJAnAdi bhAvo kSaNasvarUpa hovAthI kSaNanI sattAthI paNa tenI siddhi : RjusUtrAdi nayothI jJAna, sukhAdinI paraMparArUpa mukti kahI tethI e phalita thayuM ke, RjusUtrAdi nayonA mate jJAna-sukhAdi bhAvo pratikSaNa parivartana pAme che. tethI koIne zaMkA thAya ke, muktaavasthAmAM jJAna-sukhAdi bhAvo to sadA avasthita che, Ama chatAM te bhAvone RjusUtrAdi nayo kSaNika kema mAne che ? te spaSTa karavA arthe kahe che jJAnAdi bhAvo kSaNarUpa che tenI siddhi kSaNanI sattAthI paNa thAya che. kSaNasattAnuM kSaNanA tAdAtmya sAthe niyatapaNuM - ahIM prazna thAya ke, kSaNanI sattA che te kevI rIte nakkI thAya ? tethI kahe -- kSaNasattAnuM kSaNanA tAdAtmyanI sAthe niyatapaNuM che arthAt dareka padArthanI sattA te te kSaNa sAthe tAdAtmyabhAvavALI che. kSaNasvarUpa padArthamAM te prakAre darzana : ahIM prazna thAya ke kSaNanI sattAnuM kSaNanA tAdAtmya sAthe niyatapaNuM che te kevI rIte nakkI thAya ? tethI kahe che - dIpakalikA pratikSaNa nAza pAme che ane tatsadaza navI dIpakalikA prApta thAya che tethI dIpakalikAnI sattA eka kSaNabhara che ane te dIpakalikAnI sattAno te kSaNa sAthe tAdAtmyabhAva dekhAya che, tethI nakkI thAya che ke, dareka Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-19 5 kSaNo sAthe sattAno tAdAsyabhAva che. mATe siddhaavasthAmAM jJAna-sukhAdi bhAvo sadA varte che topaNa te jJAna-sukhAdinI sattA dareka kSaNo sAthe tAdAsyabhAvarUpa hovAthI jJAna-sukhAdi paNa kSaNarUpa rahenArA dharmo che ane jema dIpakalikA pratikSaNa tatsadRza navI dIpakalikAne utpanna kare che ane pUrvanI dIpakalikA nAza pAme che, tema siddhaavasthAmAM paNa jJAna-sukhAdi bhAvo pratikSaNa tatsadRza jJAna-sukhAdi bhAvone niSpanna karIne nAza pAme che. mATe muktaavasthAmAM jJAna-sukhAdinI paraMparA sadA varte che. vastutaH pratikSaNanA jJAnano anubhava potAne thAya che ane te anubhava kvacit sadaza hoya to kadAcit visadaza paNa hoya, paraMtu vartamAna kSaNamAM vedana thatuM jJAna che tenA karatAM anya kSaNanuM jJAnanuM vedana juduM ja che. te rIte sukha paNa pratikSaNa anya anya ja che. phakta siddhanA jIvone vartamAna kSaNamAM je sukhano anubhava che tatsadaza ja bIjI kSaNamAM paNa anubhava che, chatAM te baMne anubhavo eka nathI, pRthaka che. AthI ja saMsArI jIvane paNa anubhavathI jaNAya che ke A prakAranuM sukha ane alpa samaya sudhI thayela athavA ghaNA samaya sudhI thayela. tethI jJAna, sukha ane duHkhAbhAvanA vedanathI kSaNaparaMparA siddhamAM sadA varte che. A pramANe RjusUtrAdi nayo kahe che. saMgrahanaca vaDe AvaraNanA ucchedathI vyaMgya evuM sukha mukti : RjusUtrAdi cAra navothI muktinuM svarUpa batAvyA pachI saMgrahAyathI muktinuM svarUpa batAve che - sukhanA AvaraNanA ucchedathI vyaMgya evuM sukha mukti che ema saMgrahanaya kahe che. saMgraha saMgraha karanAra hovAthI jJAna, sukha-duHkhanA abhAvarUpa mukti na kahetAM te sarvano sukharUpe saMgraha karIne sukharUpa mukti kahe che. vaLI, saMgrahanaya dravyAstikanayano bheda hovAthI RjusUtrAdi nayonI jema padArthane kSaNika svIkArato nathI, tethI sukhanI paraMparA mukti che tema kaheto nathI paraMtu sukha ja mukti che tema kahe che ane saMsAraavasthAmAM te sukha AvRtta hatuM ane te sukhane AvaraNa karanAra apekSA kAraNarUpa indriyothI sahita deha ane karma che ane te AvaraNa dvArA jIvano sukhasvabhAva AvRtta thAya che, tethI saMsAraavasthAmAM jIvano Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 muktivAviMzikA | zloka-19 sukhasvabhAva vidyamAna hovA chatAM vyakta thato na hato ane je mahAtmAo sAdhanA karIne karmanI niSpattinA kAraNabhUta bhAvamaLano nAza kare che ane bhAvamaLa nAza thavAnA kAraNe temano karmarUpa dravyamaLa nAza pAme che ane karmamaLano nAza thavAthI iMdriyo sahita deha ane karmono abhAva thavAthI AvRtta evo jIvana sukhasvabhAva abhivyakta thAya che. jema - oraDAmAM rahelo dIpaka oraDAmAM rahetA padArthone prakAza karavAnA svabhAvavALo che ane te dIpaka upara zarAvAdi DhAMkavAmAM Ave to te dIpakano oraDAmAM rahelA padArthone prakAza karavAno svabhAva AvRtta thAya che ane te zarAvAdine dUra karavAmAM Ave to te dIpakano oraDAmAM rahelA padArthane prakAza karavAno svabhAva ayatnasiddha abhivyakta thAya che tema AtmAnA sukhanA Avaraka indriyo sahita dehAdino abhAva thAya to AtmAmAM rahelo sukhasvabhAva ayatnasiddha abhivyakta thAya che. tethI e phalita thAya che ke, AvaraNanA apagamathI pradIpano prakAzatvasvabhAva jema ayatnasiddha che tema jIvano paNa viziSTaprakAzasvabhAvasukhanuM vadana thAya tevA prakArano viziSTa prakAzasvabhAva, ayatnasiddha ja che. zarIranA abhAvamAM jJAna-sukhAdino abhAva thAya nahIM tenuM yukti dvArA samarthana : ahIM koI kahe ke, zarIrathI jJAna ane sukhano anubhava thAya che ane mukta avasthAmAM zarIra nathI tethI jJAna-sukhAdi muktaavasthAmAM nathI tema svIkAravuM paDe. tenA nirAkaraNa mATe kahe che - zarIranA abhAvamAM jJAna-sukhAdino abhAva che e prakAre kahI zakAya nahIM. kema kahI zakAya nahIM ? te batAvatAM kahe che - jema oraDAmAM rahela pradIpa upara zarAvAdi mUkavAmAM Ave ane te zarAvane kAraNe te pradIpanI prakAzakatvazakti AvRtta thAya che arthAt DhaMkAI jAya che. Ama chatAM, zarAvAdine dUra karavAthI pradIpanI prakAzakatvazakti pragaTa thAya che tema siddhaavasthAmAM rahelA AtmAmAM jJAna-sukhAdinA AvAraka evA zarIrano abhAva thAya to te jJAna-sukhano abhAva thato nathI. paraMtu AtmAnA mULabhUta Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-19-20 anaMtajJAna ane anaMtasukha abhivyakta thAya che ane zarIranA abhAvamAM jJAna-sukhAdino abhAva svIkAravAmAM Ave to zarAvAdinA abhAvamAM pradIpAdinA abhAvano prasaMga Ave. ahIM pUrvapakSI kahe ke zarAvAdi pradIpAdinA janaka nathI mATe zarAvAdinA abhAvamAM pradIpAdino abhAva prApta thAya nahIM ane zarIra jJAna-sukhAdinuM janaka che mATe za2I2nA abhAvamAM jJAna-sukhAdino abhAva prApta thaze. tene graMthakArazrI kahe che ---- 97 pUrvapakSInI vAta barAbara nathI; kema ke tevA prakAranA pradIpanI pariNatinA janaka zarAvAdi na hoya to zarAvAdi pradIpanA AvAraka paNa kahI zakAya nahIM. Azaya e che ke, pradIpa upara zarAvAdi mUkavAthI AkhA gharamAM prakAza karavAnI zaktino avarodha thAya che ane parimita sthaLamAM pradIpa prakAzane kare tevI pariNatinA janaka zarAvAdi che tema mAnavuM paDe ane tema na svIkArIe to zarAvAdine pradIpanuM AvA2ka kahI zakAya nahIM. AnAthI e phalita thAya che ke, AtmA sarva jJeyabhAvone jANI zake tevI jJAnazaktivALo che ane jema - zarAvAdi pradIpanI prakAzazaktino avarodha karIne parimita prakAzazaktinA janaka che. tema - zarIra, iMdriyAdi AtmAnI te jJAnazaktinA AvAraka banIne parimita zeyanuM prakAzana karI zake tevI jJAnazaktinA janaka che. saMgrahanayathI sukharUpa mukti che ane te sukha e jJAnasvarUpa ane duHkhAbhAva svarUpa ja che. ethI ahIM kahyuM ke zarAvanA apagamamAM pradIpanI jema jIvano paNa viziSTaprakAza-svabhAva=viziSTa evA jJAnasvarUpa sukhasvabhAva, ayatnasiddha che. // 19 // avataraNikA : syAdvAdanI dRSTivALA sarva tayone sAme rAkhIne vyavahAranayanI mukhyatAthI mokSanuM svarUpa kevuM che te zloka-18mAM batAvyuM. tyArapachI pRthak pRthak nayothI mokSanA svarUpanI abhivyakti batAvatAM prathama RjusUtrAdi nayo Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-20 ane saMgrahAyathI mokSanuM svarUpa zloka-19mAM batAvyuM. have vyavahAranayathI mokSanuM svarUpa batAvatAM kahe che - zloka : kSayaH prayatnasAdhyastu vyavahAreNa krmnnaam| na caivamapumarthatvaM dvessyoniprvRttitH||20|| anvayArtha: (=vaLI, vyavahAra=vyavahAranayathI, prayatnasAdhya =prayatnathI sAdhya, varmanAM kSaya =karmono kSaya, (mukTiriSyate mukti icchAya che), veva=ane A rIte prayatnathI sAdhya karmono kSaya mukti che ema kahyuM e rIte, pumarthataM na apuruSArthapaNuM nathI; jayonipravRtti =kema ke dveSayonithI pravRtti che. ramA zlokArca - vaLI, vyavahAranayathI prayatnathI sAdhya karmono kSaya mukti IcchAya che ane e rIte apuruSArthapaNuM nathI; kema ke dveSayonithI pravRtti che. IlRoll TIkA - kSaya iti-vyavahAreNa tu prayatnasAdhyaH karmaNAM kSayo muktiriSyate, anvayavyatirekAnuvidhAnena tatpravRtteH, jJAnAdInAM karmakSaye tadanuvidhAnAt, na caivaM karmakSayasya muktitvAbhyupagame'pumarthatvaM mukteH, dveSayonipravRttitaH, sAkSAd duHkhahetunAzopAyecchAviSayatvena prmpurussaarthtvaavirodhaat||20|| TIkArca - vyavahAra ... rUSyate, vaLI, vyavahAranayathI prayatnathI sAdhya karmono kSaya mukti IcchAya che. ahIM prazna thAya che ke, karmono kSaya prayatnasAdhya che tema kema kahI zakAya ? temAM hetu kahe che - manvaya ... tavRtto, anvaya-vyatirekanA anuvidhAnathIHkarmakSayane anukULa prayatna karavAmAM Ave to karmono kSaya thAya che ane karmakSayane anukULa Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-20 prayatna na karavAmAM Ave to karmano kSaya thato nathI. e prakAranA avayavyatirekanA anusaraNathI, tenI pravRtti cheHkarmakSayanI pravRtti che. je rIte vastranA parivAramAM prayatna thAya che te rIte karmakSayane anukULa sAkSAt prayatna thaI zake tema dekhAtuM nathI, tethI sAkSAt zemAM prayatna karavAthI paraMparAe karmakSayamAM prayatna thAya che ? te spaSTa karavA arthe hetu kahe che - jJAnAvInAM.. sapravRtti, jJAnAdinA karmakSayamAM tenA=jJAnAdinA, avayavyatirekanuM anuvidhAna che-avaya-vyatirekanuM anusaraNa che, ane A rIte pUrvamAM kahyuM ke, jJAnAdimAM prayatna karavAthI karmono kSaya thAya che e rIte, karmakSayanuM muktipaNuM svIkAra karAye chate muktinuM apuruSArthapaNuM thaze ema na kahevuM; kema ke dveSayonithI pravRtti che dveSa che kAraNa jene evI karmanAzanI pravRtti che. ahIM prazna thAya ke dveSane kAraNe mokSamAM pravRtti che ema svIkAravAne kAraNe mokSa puruSArtharUpa che te kema siddha thAya ? tethI kahe che - sAkSAt ... virothAt | sAkSAt duHkhanA hetunA nAzanA upAyanI IcchAtA viSayapaNAne kAraNe paramapuruSArthapaNAno avirodha cheHkarmo jIvane sAkSAt cAra gatinA bhramaNarUpa duHkhanA hetu che tenA nAzanA upAyabhUta evA AtmAnA asaMgabhAvamAM yogInI IcchA varte che te icchAno viSaya karmanAza che tethI karmakAzamAM paramapuruSArthapaNAno avirodha che. 20| bhAvArthavyavahAranayathI prayatnasAdhya karmono kSaya muktiH vyavahAranayathI karmono kSaya mukti che tema kahyuM tyAM arthathI saMpUrNa karmakSaya mukti che evo artha jANavo; kema ke sarva karmonA kSayathI mokSanI prApti che. ahIM karmonA kSayanuM vizeSaNa 'prayatnasAdhya" che ema kahyuM e vizeSaNa vyAvartakavizeSaNa nathI paraMtu svarUpauparajakavizeSaNa che; kema ke vyAvartakavizeSaNa svIkArIe to karmono kSaya prayatnasAdhya che ane aprayatnasAdhya paNa che tema - Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-20 mAnavuM paDe. vastutaH saMpUrNa karmono kSaya mukti che ane te karmono kSaya prayatna vagara thato nathI te batAvavA mATe 'prayatnasAdhya' vizeSaNa ApyuM che. athavA mahApralayakALamAM sarva jIvonI mukti thAya che ema je naiyAyiko mAne che tenA nivAraNa mATe karmono kSaya prayatnasAdhya che tema batAvela che. anvaya-vyatirekanA anusaraNathI karmakSayanI pravRtti hovAthI prayatnasAdhya karmakSaya - 100 ahIM prazna thAya ke karmono kSaya prayatnasAdhya che, tema kema kahI zakAya ? Azaya e che ke baMdhAyeluM karma udayamAM AvIne kSaya pAme che tema kRtsnakarmakSaya paNa=saMpUrNa karmakSaya paNa, udayamAM AvIne kSaya thAya che tema na svIkAratAM karmono kSaya prayatnasAdhya che tema kema kahyuM ? tethI kahe che prayatna ane karma vacce anvaya-vyatirekanuM anuvidhAna hovAthI karmakSayanI pravRtti che arthAt jyAM jyAM karmakSayane anukULa prayatna thAya che tyAM tyAM karmakSaya thAya che ane jyAM jyAM karmakSayane anukULa prayatna thato nathI tyAM tyAM karmakSaya thato nathI e prakAranA anvaya-vyatirekanA anusaraNathI karmakSayanI pravRtti che mATe karmakSaya prayatnathI sAdhya che. - karmonA kSayamAM jJAnAdinA anvaya-vyatirekanuM anusaraNa hovAthI prayatnasAdhya karmakSaya - ahIM prazna thAya ke vastrane dUra karavA mATe jema prayatna thato dekhAya che tema karmanAza mATeno prayatna thato dekhAto nathI, tethI prayatnathI karmanAza thAya che tema kema kahI zakAya ? tethI kahe che - jJAnAdinA AvAraka evA karmonA kSayamAM jJAnAdinA anvaya-vyatirekanuM anusaraNa che=jema jema jIva samyajJAna, samyagdarzana ane samyakcAritramAM udyama kare che tema tema jJAnAdinA AvA2ka evA karmono nAza thAya che. tethI te te jJAnAdi guNo potAnAmAM pragaTa thatA pratyakSathI dekhAya che. mATe nakkI thAya che ke, jJAnAdimAM karAyelo yatna te te guNanA bAdhaka evA te te karmanAzarUpa phaLavALo che, tethI karmono nAza prayatnasAdhya che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-20 karmakSayane muktirUpe svIkAravAmAM apuruSArthapaNAnI prApti : pUrvamAM sthApana karyuM ke karmonA nAzamAM sAkSAt prayatna thaI zakato nathI, topaNa karmanAzanA upAyabhUta evA jJAnAdimAM yatna karavAthI karmono kSaya thaI zake che, mATe prayatnasAdhya karmono kSaya che. tyAM koI zaMkA karatAM kahe che ke, jJAnAdimAM yatnathI karmono nAza thAya che e rIte karmakSayane muktirUpe svIkAravAthI muktine apuruSArtharUpe svIkAravI paDaze. Azaya e che ke, prayatna karanAra puruSa jJAnAdimAM yatna kare che. sAkSAt karmanAzamAM yatna karI zakato nathI, tethI karmakSaya puruSArtharUpa nathI tema prazna thAya ane mukti karmakSayarUpa che tema mAnavAmAM Ave to muktine paNa apuruSArtharUpa mAnavI paDe tenA nirAkaraNa mATe kahe che 101 dveSayonithI mokSamAM pravRtti hovAthI mokSano parama puruSArtharUpe svIkAra :dveSarUpa yonithI=dveSarUpa kAraNathI, mokSamAM pravRtti che mATe mokSane puruSArtharUpa svIkAravAmAM koI virodha nathI. Azaya e che ke, saMsAra cAra gatinA paribhramaNarUpa che, tethI vivekIne saMsAra pratye dveSa thAya che ane te saMsAranuM kAraNa karma che, tethI jene saMsAra pratye dveSa thAya tene saMsAranA kA2NasvarUpa karma pratye dveSa thavAnA kAraNe karmanAzamAM pravRtti thAya che, tethI pravRttino viSaya karmanAza bane che. mATe muktine parama puruSArtharUpe svIkAravAmAM virodha nathI. ahIM TIkAmAM dveSarUpa yonithI pravRtti hovAnA kAraNe mokSa puruSArtha che, tema sthApana karyA pachI teno phalitArtha kahyo ke, mokSa sAkSAt du:khahetunA nAzanA upAyanI icchAno viSaya hovAne kAraNe parama puruSArtharUpa che. tethI e prApta thAya che ke, saMsAra duHkharUpa che ane tenA hetu karmo che tethI karmonA nAzanA upAyanI icchA jIvane thAya che. mATe duHkhanA hetu evA karmanA nAzanA upAyanI icchAnA viSayapaNAthI sAkSAt karmanAzarUpa mokSa parama puruSArtharUpa che. II20nA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 muktidvAciMzikA | zloka-21 avataraNikA : zloka-20 kahyuM ke, dveSarUpa yonithI pravRtti hovAne kAraNe mokSa puruSArtharUpa che. tethI have mokSa arthe dveSarUpa yonithI pravRtti kaI rIte thAya che ? te spaSTa karatAM kahe che - zloka : duHkhadveSe hi taddhetUn dveSTi prANI niyogtH| jAyate'sya pravRttizca ttsttraashhetussu||21|| anvayArtha : di kharekhara, 33Se duHkhamAM dveSa hote chate, prI jIva, talaeNTU-tenA hetuono duHkhanA hetuono, niyoti =nakkI, digadveSa kare che. caane tati =tethI duHkhanA hetuomAM dveSa thavAthI, sthaAnI duHkhanA hetuomAM dveSa karatAranI, tannAzApu tenA nAzanA hetuomAM duHkhanA upAyanA nAzanA hetuomAM, pravRtti =pravRtti, gAyatte=thAya che. garavA zlokArtha : kharekhara duHkhamAM dveSa hote chate jIva duHkhanA hetuono nakkI dveSa kare che ane duHkhanA hetuomAM dveSa thavAthI duHkhanA hetuomAM dveSa karanAranI duHkhanA upAyanA nAzanA hetuomAM pravRtti thAya che. rilA TIkA : duHkhadveSe hIti-duHkhadveSe hi sati prANI taddhetUna duHkhahetUna, niyogato nizcayato, dveSTi, asya-duHkhahetudviSazca, tatastannAzahetuSu duHkhopAyanAzahetuSu jJAnAdiSu, pravRttirjAyate, duHkhadveSasya duHkhahetunAzopAyecchA-duHkhahetudveSayostayozca duHkhahetunAzahetupravRttau svabhAvato hetutvAt, anusyUtaikopayogarUpatve'pi kramAnuvedhena hetuhetumadbhAvAvirodhAt, kramikAkramikobhayasvabhAvopayogasya tatra tatra vyvsthaapittvaat||21|| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 muktiAsiMzikA | zloka-21 TIkArca - g: ..detutva, duHkhano dveSa hote chate jIva niyogathI nakkI, tenA hetuono=du:khanA hetuono, dveSa kare che. tethI=duHkhanA hetuomAM dveSa thavAthI, AkhI du:khanA hetuomAM dveSa karanAranI, tenA nAzanA hetuomAMs duHkhanA upAyanA nAzanA hetu evA jJAnAdimAM, pravRtti thAya che; kema ke duHkhadveSanuM ane duHkhanA hetunA nAzanA upAyanI icchArUpa ane du:khanA hetunA DheSarUpa te baMnenuM, duHkhanA hetunA nAzanA hetunI pravRttimAM svabhAvathI hetupaNuM che. ahIM prazna thAya ke, duHkhanA dveSanA kAraNe duHkhanA hetuomAM dveSa thAya che ane duHkhanA hetunA SanA kAraNe duHkhanA nAzanA upAyanI icchA thAya che ane duHkhanA hetunA nAzanA upAyanI icchAne kAraNe duHkhanA hetu evA karmanA nAzanA upAyarUpa ratnatrayImAM pravRtti thAya che te sarva vacce eka upayoga hoya, to te sarva vacce paraspara kAryakAraNabhAvano virodha thAya che. tenA nivAraNa mATe hetu kahe che - manusmRti ... viroghA, te cAremAM anusmRta eka upayogarUpapaNuM hovA chatAM paNa kramanA anuvedhathI hetu-hetumabhAvano avirodha che arthAt duHkhanA dveSathI du:khanA hetuomAM dveSa thAya che ane du:khanA hetuomAM dveSa thavAthI du:khanA hetuonA nAzanA upAyanI icchA thAya che ane duHkhanA hetuonA nAzanA upAyanI IcchAthI du:khanA hetuonA nAzanA upAyamAM pravRtti thAya che. A cAra vacce kramanA atuvedhathI kAryakAraNabhAvato avirodha che. ahIM prazna thAya ke, duHkhano dveSa, duHkhanA hetuono dveSa, duHkhanA hetuonA nAzanA upAyanI icchA ane duHkhanA hetuonA nAzanA hetuomAM pravRtti - A cAre vacce anusmRta ekaupayoga hoya to kramika upayoga che tema kahI zakAya nahIM ane temAM kramika upayoga hoya to anusUta ekaupayoga che tema kahI zakAya nahi, tethI anusUta ekaupayoga svIkArIne kramanA anurodhathI kAryakAraNabhAva svIkAravo kaI rIte saMgata thAya ? e prakAranI AzaMkAnA nivAraNa arthe kahe che - Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-21 milAmi ... vyavasthApitatvAn / / kramika-akramika ubhayasvabhAvarUpa upayoganuM tyAM tyAM=te-te graMthomAM, vyavasthApitapaNuM che. / / 21 / 'anucUtopayo pagheDapi' - ahIM 'pi'thI e kahevuM che ke anusmRta ekaupayoga na hoya to to hetu-hetumadbhAvano avirodha che, paraMtu anusUta ekaupayoga hovA chatAM paNa kramanA anuvedhathI hetu-hetumabhAvano avirodha che. bhAvArtha : 104 cAra gatirUpa saMsAramAM viDaMbaNA dekhAvAthI du:kha pratye dveSa, duHkha pratye dveSa thavAthI duHkhanA hetu evA karmo pratye dveSa ane duHkhanA hetu evA karmo pratye dveSa thavAthI duHkhanA upAyanA nAzamAM vivekI jIvonI pravRtti - vivekI jIvone saMsAranA pAramArthika svarUpa jovAne anukULa nirmaLa cakSu hoya che, tethI vivekacakSuthI temane potAno AtmA zAzvata hovAne kAraNe jema vartamAnamAM manuSyabhavarUpe che tema judA judA bhavomAM paNa vidyamAna che tema dekhAya che ane A rIte navA navA bhavone pAmIne potAno AtmA saMsAramAM viDaMbaNAne pAme che tevuM dekhAya che, tethI saMsAra janma, jarA, maraNa, zoka Adi bhAvothI vyApta jaNAya che ane tenA kAraNe vivekI jIvone duHkharUpa saMsAra pratye dveSa thAya che ane je jIvone duHkharUpa evA saMsAra pratye dveSa thAya che te jIvo nakkI te duHkhanA hetu evA karmo pratye dveSa kare che ane je jIvone duHkhanA hetu evA karmo pratye dveSa thAya che te jIvone duHkhanAzanA hetu evA karmanA nAzanA upAyanI icchA thAya che. tethI te jIvo duHkhanAzanA hetu evA karmanA nAzanA upAyamAM pravRtti kare che. jJAna, darzana ane cAritrarUpa ratnatrayInI pariNati duHkhanA upAya evA karmanA nAzano hetuH -: ahIM prazna thAya ke, duHkhanAzanA upAya evA karmanA nAzanA hetu kayA che, jemAM vivekI puruSo prayatna kare che ? tethI kahe che jJAna, darzana ane cAritranI pariNati duHkhanAzanA upAya evA karmanA nAzano hetu che, temAM vivekI puruSo prayatna kare che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 muktiAsiMzikA | zloka-1 vivekI puruSonI ratnatrayImAM pravRttinuM yukti dvArA samarthana : duHkhanA dveSathI duHkhanA hetu evA karmonA nAzanA upAyanI icchA thAya che ane duHkhanA hetu evA karmo pratye dveSa thAya che, tethI duHkhaddeSanuM duHkhanA hetunA nAzanA upAyanI icchAmAM ane duHkhanA hetumAM dveSanuM svabhAvathI hetupaNuM che ane duHkhanA hetu evA karmonA nAzanA upAyanI icchAthI ane duHkhanA hetu evA karmo pratye dveSathI duHkhanA hetu evA karmonA nAzanA hetu evA jJAnAdinA viSayamAM pravRtti thAya che. Azaya e che ke, je jIvone saMsAranA paribhramaNarUpa duHkha pratye dveSa thAya che te jIvone saMsAranA paribhramaNarUpa duHkhanA hetu evA karmanA nAzanA upAyabhUta evI ratnatrayInI icchA thAya che ane duHkhanA hetubhUta evA karmo pratye dveSa thAya che ane A ratnatrayInI icchA ane karmono dveSa e baMne ratnatrayInI pravRtti pratye svabhAvathI hetu che, mATe vivekI puruSa saMsAranA uccheda arthe svabhUmikA anusAra ratnatrayImAM pravRtti kare che. ahIM prazna thAya ke saMsAranA duHkhonA dveSane kAraNe saMsAranA kAraNabhUta evA karmo pratye dveSa thAya che ane karmo pratyenA dveSane kAraNe karmanAzanA upAyanI icchA thAya che ane karmanAzanA upAyanI icchAnA kAraNe jJAnAdimAM pravRtti thAya che. A cAre anucUta ekaupayogarUpa che=akhaMDa ekaupayogarUpa che tema svIkAravAmAM Ave to cAre vacce kAryakAraNabhAva che tema kahI zakAya nahIM. tenA samAdhAnarUpe kahe che - anucUta ekaupayogarUpapaNuM hovA chatAM paNa kramanA anusaraNathI kAryakAraNabhAvanA svIkArano avirodha : jema - matijJAnamAM vyaMjanAvagraha, arthAvagraha, IhA ane apAyano anuyUta ekaupayoga hoya che topaNa te upayoga avagraha, IhA ane apAyanA kramathI varte che, tethI vyaMjanAvagraha arthAvagraha pratye kAraNa che, arthAvagraha IhA pratye kAraNa che, IhA apAya pratye kAraNa che, ema kahI zakAya che te rIte prastutamAM paNa saMsAranA duHkho pratye dveSa thAya che te dveSane kAraNe saMsAranA kAraNa evA karma pratye dveSa thAya che ane te dveSathI karmanA nAzanA upAyanI icchA thAya che Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 muktidvAciMzikA | zloka-21 ane karmanA nAzanA upAyanI icchAthI karmanAzanA kAraNabhUta jJAnAdimAM pravRtti thAya che. A cAreyano anuyta ekaupayoga hovA chatAM paNa duHkhanA dveSathI duHkhanA hetuno dveSa thAya che ane tenA kAraNe duHkhanA hetunA nAzanA upAyanI icchA thAya che ane tenA kAraNe karmanAzanA upAyabhUta jJAnAdimAM pravRtti thAya che te prakAranA kramanA anuvedhathI kAryakAraNabhAvano virodha nathI. AthI ja saMsArathI bhaya pAmelA vivekI zrAvaka ke vivekI sAdhu satata karmanAzanA upAyabhUta ratnatrayImAM asmalita pravRtti kare che te vakhate saMsArano TheSa, karmono dveSa, karmanAzanA upAyanI icchA ane karmanAzanA upAyabhUta jJAnAdimAM pravRttiviSayaka anucUta ekaupayoga pravarte che, chatAM te cAre bhAvomAM paraspara kArya-kAraNabhAva che. ahIM prazna thAya ke, saMsAranA dveSAdi cAreyamAM anusmRta ekaupayoga kramasara thAya che ke akramathI paNa thAya che ? tethI kahe che - kramika ane akramika ubhayasvabhAvarUpa anusmRta ekaupayoganuM te te graMthamAM samarthana : kramika ane akramika ubhayasvabhAvarUpa upayoganuM te te graMthamAM vyavasthApana karAyela che. Azaya e che ke, apakvaavasthAmAM A upayoga kramasara pravarte che. jema - koI vyakti saMsAranA svarUpanuM paryAlocana kare to tene saMsAra lezamaya che tema dekhAya che, tethI saMsAra pratye dveSa thAya che ane saMsAra pratye dveSa thavAne kAraNe tene vicAra Ave che ke, A saMsAranI niSpattinuM kAraNa zuM che ? jethI AvA klezamaya saMsAranI prApti thaI ? A rIte vicAra karavAthI jyAre tene jJAna thAya che ke A saMsAranuM kAraNa karma che ane karmabaMdhanuM aMtaraMga kAraNa bhAvakarma che, tethI te jIvane te dravya karma ane bhAvakarma pratye dveSa thAya che ane tenA kAraNe karmanA nAzanA upAyanI icchA thAya che ane karmanA nAzanA upAyane jANavA yatna kare to upadezAdithI tenA upAyarUpe jJAnAdi ratnatrayI jaNAya che tethI jJAnAdi ratnatrayImAM tenI pravRtti thAya che. te bhUmikAmAM A cAreya viSayaka kramasara ekaupayoga nathI, paraMtu kAMIka kAMIka vyavadhAnathI upayoga varte che te apekSAe akramika upayoga che ane kAMIka kAMIka vyavadhAnathI paNa jJAnAdimAM pravRtti pratye te cAre bhAvo kAraNa che tethI te cAre bhAvo vacce Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 muktidvAciMzikA | zloka-ra1 anusUta=akhaMDa ekaupayoga che. vaLI, jemane saMsAranA ucchedano upAya jJAnAdi che evo sthira nirNaya thAya che teo satata saMsAranA ucchedanA upAyabhUta jJAnAdimAM pravRtti kare che, teono te pravRttikALamAM vartato upayoga saMsAra pratyenA dveSathI karma pratyenA draSavALo thayo che ane karmanA dveSanA kAraNe karmanA nAzanA upAyanI icchAvALo thayo che ane karmanA nAzanA upAyanI icchAthI jJAnAdimAM pravRtti thAya che, topaNa teono te upayoga kramikasvabhAvavALo che=vyavadhAna vagara kramasara te eka akhaMDa upayoga varte che. mATe te upayoga kramikasvabhAvavALo che. tethI te cAreya bhAvothI saMvalita evo temano jJAnAdi viSayaka pravRttino upayoga che. sArAMza : duHkhano dveSa che tenAthI duHkhanA hetubhUta karmono dveSa che tenAthI duHkhanA upAyanA nAzanA hetubhUta jJAnAdimAM icchA. - tenAthI jJAnAdimAM pravRtti. (1) duHkhano dveSa, tenAthI (2) duHkhanA hetubhUta karmano Sa, tenAthI (3) duHkhanA hetubhUta karmanA nAzanA upAyanI icchA, tenAthI (4) duHkhanA hetubhUta karmanAzanA hetubhUta jJAnAdi ratnatrayImAM pravRtti. A rIte cAre vacce anusUta ekaupayoga hovA chatAM hetu-hetumabhAvanI prApti aparipakva avasthAmAM (1) paripakva avasthAmAM cAreno akramika ekaupayoga cAreno kramika ekaupayoga. ra1thA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 muktiAsiMzikA | zloka-22 avataraNikA : itthaM cAtra duHkhaM mA bhUdityuddeze duHkhahetunAzaviSayakatvaM phalitamityetadanyatrApyatidizannAha - avataraNiyArtha: ane A rIte zloka-20/21mAM batAvyuM e rIte, ahIM-mokSArthaka pravRttimAM, du:kha mane na thAo e prakAre uddeza hote chate duHkhanA hetu evA karmanA nAzanuM viSayapaNuM phalita thayuM. ene anyatra paNa=anya pravRttimAM paNa, atideza karatAM kahe che - bhAvArtha : zloka-20/21mAM graMthakArazrIe sthApana karyuM ke prayatnasAdhya karmono kSaya mokSa che ane temAM pravRtti duHkhanA hetu evA karmonA dveSathI thAya che, e rIte mokSArthaka pravRttimAM "saMsAranA paribhramaNarUpa duHkha mane na thAo" e prakArano uddeza hote chate duHkhanA hetu evA karmanAzaviSayaka pravRtti thAya che, ema phalita thAya che. ane e rIte anyatra paNa duHkhanA nAzanA uddezathI pravRtti thAya che. teno atideza karatAM graMthakArazrI kahe che - bloka - anyatrApyasukhaM mA bhUnmAGo'rthe'trAnvayaH sthitH| duHkhasyaivaM samAzritya svhetuprtiyogitaam||22|| anvayArtha : anyatrApa anyatra paNa=prAyazcittAdi sthaLamAM paNa, suvaM mA mUtra "asukha na thAo"=prastuta pApajanya asukha na thAo e prakAranA, matra-AmAM uddezamAM, nAkoDarSe mAr3a arthamAM dhvaMsamAM, zuddhacAtvA: duHkhato avaya, svadetutiyogitA--svahetupratiyogitAne, samazriya AzrayIne, vaMka A rIte=zloka-21mAM kahyuM e rIte, sthita =rahelo che. 22aaaa Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 muktidvAciMzikA | zloka-22 zlokArca - anyatra paNa=prAyazcittAdi sthaLamAM paNa, "asukha na thAo" e prakAranA uddezamAM mA arthamAMadhvaMsamAM, duHkhano anvaya svahetupratiyogitAne AzrayIne zloka-21mAM kahyuM e rIte rahelo che. ricA TIkA : anyatrApIti-anyatrApi-prAyazcittAdisthale'pi, asukhaM mA bhUt, atra mAGo'rthe dhvaMse evam uktarItyA, duHkhasya svahetupratiyogitAmAzrityAnvayaH sthitaH, tatpApajanyaduHkhAprasiddhyA taddhvaMsasyAsAdhyatvAt, astu vA duHkhadveSasyaivAyamullekhaH, mukhyaprayojanA'viSayakecchA'viSayatvena ca mukhyaprayojanatvamaviruddhamiti bhaavH||22|| TIkArca - catrApi.... vasAdhyatvAti, anyatra paNa=prAyazcittAdi sthaLamAM paNa, "asukha na thAo"= thayelA pApathI janya asukha mane prApta na thAo' AmAM-e prakAranA uddezamAM, mAhnA artharUpa dhvasamAM duHkhano avaya svahetumAM rahelI pratiyogitAne AzrayIne duHkhanA hetu evA kamamAM rahelI pratiyogitAne AzrayIne, uktarItithI rahelo che=je rIte mokSane uddezIne pravRttimAM rahelo che te rIte rahelo che; kema ke tatpApajanya duHkhanI aprasiddhi hovAthI thayelA pApathI janca dukhanI vartamAnamAM aprApti hovAthI, tabbesatuM asAdhyapaNuM cheete pApathI thanArA duHkhanA dhvaMsanuM asAdhyapaNuM che. pUrvamAM "pApajanya asukha mane na thAo" e AzayathI je prAyazcittAdi sthaLamAM pravRtti thAya che. tyAM "asukha mane na thAo" e prakAranA ullekhamAM mAno artha duHkhano dhvaMsa che ane te duHkhano dhvaMsa svahetupratiyogitAne AzrayIne karmadhvasvarUpa che tema sthApana karyuM. have dRSTibhedathI "suvuM pU" teno anvaya karmadhvasane badale asukhamAM karIne pApadhvaMsanuM mukhya prayojana- aviruddha che te batAvatAM kahe che - satu vA .. 3jovaH, athavA duHkhadveSano ja A ullekha che=prAyazcitta Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 muktidvAtriMzikA | zloka-22 karanAra puruSane potAnA karAyelA pApajanya duHkha pratyenA dveSano "duHkha mane na thAo" e ullekha che. ahIM prazna thAya ke, "du:kha mane na thAo" e sthAnamAM AgAmI duHkhanA dveSano ullekha hoya to prAyazcittAdi sthaLamAM pApajanya karmanAzamAM prayatna che tema kahI zakAya nahIM ane tema svIkArIe to karmanAzamAM mukhya prayojana siddha thAya nahIM. tethI kahe che mukhyaprayojanA iti bhAvaH / / prAyazcittAdimAM duHkhanAza arthe je pravRtti che tyAM paNa mukhya prayojana aviSayaka icchA aviSayatvarUpe karmanAzamAM mukhyaprayojanatva aviruddha che, e prakArano bhAva che. 22aa * 'anyatrApi=prAyazvittAvisthopi' ahIM 'pi'thI e kahevuM che ke mokSa arthe pravRtti to du:khanA dveSathI karmanAzamAM che, paraMtu prAyazcittamAM paNa pravRtti duHkhanA dveSathI pApajanya karmanA nAzamAM che. * 'prAyazcittAsthine' ahIM 'A'ithI pravrajyAdinuM grahaNa karavuM. ... bhAvArtha: prAyazcittAdi sthaLamAM paNa pApathI baMdhAyelA karmanAza mATe jIvanI pravRtti : zloka-20/21mAM sthApana karyuM ke, karmanAzamAM jIva prayatna kare che ane karmanAzanI pravRtti dveSayonithI thAya che mATe karmanAza puruSArtharUpa che, te rIte prAyazcittAdimAM paNa pApathI baMdhAyelA karmanAza mATe pravRtti thAya che. te spaSTa karatAM batAve che -- koIka jIvathI koIka pApa thayuM hoya ane AgAmI kALamAM A pApanA phaLarUpe mane duHkhanI prApti thaze, tevI buddhi thAya tyAre 'mane AgAmI kALamAM duHkha na thAo' e prakAranA AzayathI jIva prAyazcittAdimAM pravRtti kare che te vakhate AgAmI duHkha vartamAnamAM vidyamAna nathI, tethI tenA nAza mATe vartamAnamAM prayatna thaI zake nahi, topaNa AgAmI kALamAM du:khanI prAptinuM kAraNa evuM karma mArI pApanI pravRttithI baMdhAyeluM che, tevo bodha thavAne kAraNe 'AgAmI kALamAM mane te pApajanya duHkha na thAo' evA prakAranA AzayathI prAyazcittAdi ka2nA2nI pravRtti che te batAvavA arthe kahe che Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-22 "asukha mane na thAo" temAM 'mA' avyayano artha dhvaMsa che ane potAnAthI karAyelA pApajanya asukhano dhvaMsa vartamAnanA prayatnathI asAdhya che; kema ke pote karelA pApano udaya thaze tyAre te duHkha utpanna thaze tethI anutpanna evA duHkhanA dhvaMsamAM sAkSAt yatna thaI zake nahIM. mATe jema zloka-21mAM batAvela ke saMsAranA paribhramaNanA du:khano dveSI jIva du:khanA upAya evA karmanA nAzanI icchA kare che ane te duHkhanA hetu evA karmanA nAzanA upAyanI icchAthI duHkhanA hetu evA karmanA nAzanA upAyarUpa jJAnAdimAM pravRtti kare che. e rIte prAyazcittasthaLamAM paNa duHkhanA hetu evA karmomAM rahelI karmadhvaMsanI pratiyogitAne AzrayIne duHkhano anvaya rahelo che mATe du:khadhvaMsa zabdathI karmadhvaMsanuM grahaNa thAya che. tethI prAyazcittAdi sthAnamAM "du:kha mane na thAo" e ullekhathI thatI pravRttimAM sAkSAt duHkhadhvaMsa iSTa hovA chatAM arthathI duHkhanA hetu evA karmono dhvaMsa iSTa bane che. AnAthI e phalita thAya che ke prAyazcitta karanAra vivekI puruSane bodha che ke, mArA pApathI baMdhAyelA karma AgAmI kALamAM mane duHkha Apaze ane te du:kha mane na joItuM hoya to te duHkhanI prAptinA upAyarUpa karmonA nAza mATe mAre prayatna karavo joIe ane mArA pApathI baMdhAyelA karmanAza mATeno upAya prAyazcitta che, tethI te jIvo prAyazcittamAM pravRtti kare che. anya nayanI dRSTithI kathana : have nayAMtaradRSTithI kahe che prAyazcitta karanAra puruSane prAyazcittanI pravRttimAM "du:kha mane na thAo" e prakArano du:khadveSano ullekha che, paraMtu du:khanA hetu evA karmanA dveSano ullekha nathI e rUpa nayAMtaranI dRSTi che. 111 ahIM prazna thAya ke "asukha mane na thAo" e prakArano ullekha prAyazcittAdi sthaLamAM duHkhanA dveSarUpa hoya to karmanAzamAM mukhyaprayojanatva siddha thaze nahIM, paraMtu duHkhanAzamAM mukhya prayojanatva siddha thaze. ane prAyazcittAdi sthaLamAM karmanAza mukhyaprayojana nathI tema svIkArIe to mokSArthaka pravRttimAM paNa karmanAzamAM mukhyaprayojanatva siddha thaze nahIM, paraMtu saMsAranA duHkhanAzamAM mukhyaprayojanatva Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 muktidvAtriMzikA | zloka-22 siddha thaze tethI duHkhanA nAza svarUpa mukti svIkAravI joIe, kRsnUkarmakSayarUpa mukti svIkAravI joIe nahIM. tenA nirAkaraNa mATe kahe che mukhyaprayojana aviSayaka icchAnA aviSayatvarUpe prAyazcittathI nAzya evA duHkhamAM paNa mukhyaprayojanatva aviruddha che. - Azaya e che ke, prAyazcittasthaLamAM potAnA pApathI prApta thanAra evA AgAmI duHkhano nAza jIvanuM mukhya prayojana che ane te duHkhanAzanA prayojanavALI icchA prAyazcittanI pravRttimAM che. paraMtu indriyone anukULa evA anya padArthaviSayaka jIvane je icchA thAya che te icchA prAyazcittathI thatA du:khanAzanA aviSayavALI che ane tevI indriyone anukULa evA padArthaviSayaka icchAnuM aviSayapaNuM prAyazcittanI pravRttimAM che tethI potAnA pApajanya duHkhanAzarUpa mukhya prayojananA aviSayavALI je indriyonA bhogAdiviSayaka icchA tenuM aviSayapaNuM prAyazcittanI pravRttimAM che te rUpa mukhyaprayojanapaNuM prAyazcittamAM aviruddha che. AnAthI e prApta thAya ke, prAyazcittasthaLamAM pApanA anarthakArI phaLa pratye dveSa che, tethI pApanA anarthakArI phaLano nAza e jIvanuM mukhya prayojana che ane prAyazcitta dvArA je duHkhanAzamAM icchA che te icchA, saMsArI jIvone indriyanA viSayamAM je utsukatA thaI che tenAthI saMtapta thaIne viSayomAM pravRtti karavAnI icchA thaI che tenA jevI nathI, paraMtu saMsA2nI kadarthanAthI thanArA duHkhothI AtmAnA rakSaNanI icchArUpa che, mATe mukhyaprayojana aviSayaka icchA aviSayatvarUpe prAyazcittamAM mukhyaprayojanatva che, tethI prAyazcitta karanAranuM mukhyaprayojana aviruddha che. AnAthI e phalita thAya che ke, jema saMsAranA dveSathI saMsAranA kAraNa evA karmanA nAzamAM pravRtti che tema prAyazcittamAM paNa bhaviSyamAM prApta thanArA duHkhanA dveSathI pApanAza mATenI pravRtti che ane prAyazcittamAM karAtI pravRttinuM mukhyaprayojana jema pApanAza che tema AgAmI duHkhanAza paNa mukhyaprayojana che te rIte mokSa arthe karAtI pravRttimAM paNa jema mukhyaprayojana karmanAza che tema saMsAranA paribhramaNarUpa duHkhanAza paNa mukhyaprayojana che. II22 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 muktidvAciMzikA | zloka-23 avataraNikA : sAmAnyathI sukha ke du:khano nAza jIvanuM mukhyaprayojana che, Ama chatAM duHkhanA nAzanI jema duHkhanA kAraNabhUta evA karmanA nAzamAM paNa jIvanuM mukhyaprayojana che tema graMthakArazrIe zloka-21mAM sthApana karyuM ane teno atideza zloka-22mAM karyo. have tenI puSTi karavA arthe kahe che - zloka - svato'pumarthatApyevamiti cet krmnnaampi| zaktyA cenmukhyaduHkhatvaM syAdvAde kiM nu baadhytaam||23|| anvayArtha : vimavi A rIte paNa zloka-21mAM sthApana karyuM ke duHkhatA dveSane kAraNe du:khanA hetu karmo pratye dveSa thAya che, tethI karmakAzamAM pravRtti thAya che e rIte paNa, svatoDapumarthatA rUti ve-svataH (karmanAzarUpa mokSamAM) apumarthatA prApta thaze. e pramANe pUrvapakSI kahe to tene graMthakArazrI kahe che - vijyA zaktithI=mukhyadukhanI zaktithI, zAmapi karmonuM paNa, cemburasuvaM=jo mukhyaduHkhapaNuM che to, cAda=syAdvAdamAM, viMnuM vAsthatIzuM bAdha che ? arthAt koI bAdha nathI. ra3. zlokArya : zloka-21mAM sthApana karyuM ke duHkhanA dveSane kAraNe du:khanA hetu karmo pratye dveSa thAya e rIte paNa, svataH (karmanAzarUpa mokSamAM) apumarthatA prApta thaze. e pramANe pUrvapakSI kahe to tene graMthakArazrI kahe che - mukhya duHkhanI zaktithI karmonuM paNa jo mukhyaduHkhapaNuM che to syAdvAdamAM zuM bAdha che? arthAt koI bAdha nathI. ra3. TIkA : svata iti-evamapi svato'pumarthatA nirupadhikecchAviSayatvena sukhaduHkhahAnyanyatarasyaiva svataH pumarthatvAditi cet, karmaNAmapi zaktyA cenmukhyaduHkhatvaM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 - - muktihAviMzikA | zloka-23 tadA syAdvAde kiM nu bAdhyatAM? duHkhahetorapi kathaJcid duHkhatvAt, duHkhakSayatvena rUpeNa karmakSayasya tvanItyApi mukhyaprayojanatvAnapAyAd, rUpAntareNa tattvasya caapryojktvaat||23|| TIkArya : vimapi ... rUti ve, A rIte paNa=zloka-21mAM duHkhanA vAzarUpa mokSa svIkAravAne badale saMpUrNa karmono kSaya mokSa che tema svIkArIne karmanA nAza arthe pravRtti svIkArIe e rIte paNa, svataH apuruSArthapaNAnI prApti che=mokSanI svataH apuruSArthapaNAnI prApti che; kema ke nirUpAdhika icchAnA viSayapaNAthI sukha-duHkhahAnianyataranuM ja svataH puruSArthapaNuM che. e pramANe jo pUrvapakSI evo taiyAyika kahe to tene graMthakArazrI kahe che - nAma ... prayogAt / karmonuM paNa zaktithI mukhyaduHkhanI zaktithI, jo mukhyaduHkhapaNuM hoya to syAdvAdamAM zuM bAdha che ? arthAt syAdvAdanI dRSTimAM koI bAdha nathI; kema ke duHkhanA hetunuM paNa jIvamAM du:khanI niSpatinA hetu evA karmonuM paNa, kathaMci du:khapaNuM che. tethI duHkhalayatvasvarUpathI karmakSayanuM tArI nItithI paNa-taiyAyikanI nItithI paNa, mukhyaprayojatatvano apAya che karmakSayane mukhyaprayojana svIkAravAmAM koI doSa nathI ane rUpAMtarathI duHkhakSayatvarUpa dharmathI anya koI dharmathI, tatvanuM mukhyaprayojatatvanuM, aprayojakapaNuM che. para3 du:svakSayatvena rUpe karmakSayastha tvatrItyapi mukyaprayoganavInapIyA' - ahIM 'thiI e kahevuM che ke syAdvAdInI nItithI to mukhya prayojanapaNuM che, paraMtu naiyAyikanI nItithI paNa mukhya prayojanapaNuM che. bhAvArtha - kRmnakarmakSayarUpa mokSa svIkAravAthI mokSanA arthIonI karmanAzamAM pravRtti thavAnA kAraNe mokSanA svataH apuruSArthapaNAnI prAptirUpa taiyAcike Apela Apatti : zloka-21mAM graMthakArazrIe mokSanuM lakSaNa karatAM kahyuM ke, vyavahAranayathI kRmnakarmakSayarUpa mokSa che, tethI mokSanA arthIonI pravRtti karmanAzamAM thAya Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 muktidvAciMzikA | zloka-23 che ane ema svIkAravAthI mokSanA svataH apuruSArthapaNAnI prApti che; kema ke anya icchAne AdhIna je icchAno viSaya hoya te svataH puruSArtha bane nahIM, paraMtu koI upAdhi vagaranI icchAno viSaya hoya te svataH puruSArtha bane. vaLI, sukha ane duHkhano nAza te baMne svataH icchAnA viSaya che, mATe temAM svataH puruSArthatA che, ane karmanAzamAM svataH puruSArthatA nathI; kema ke duHkhanAzanI icchAthI karmanAzamAM pravRtti che paraMtu svataH pravRtti nathI, ema taiyAyika kahe che ane e pramANe kahIne taiyAyikane e kahevuM che ke, duHkhanA nAzarUpa mokSa che ema kahevuM ucita che, paraMtu sarva karmanA kSayarUpa mokSa che ema kahevuM ucita nathI. tene graMthakArazrI kahe che - syAdvAdanI dRSTithI duHkhanA hetu evA karmonuM paNa kathaMcida dukhapaNuM hovAthI duHkhalayasvarUpa karmakSayano naiyAyikanI nItithI paNa mukhyaprayojanapaNAno anapAya - karmonuM zaktithI mukhyaduHkhapaNuM che, ema svIkAravAmAM Ave tyAre syAdvAdamAM zuM bAdha che ? arthAt koI bAdha nathI; kema ke syAdvAdanI dRSTithI duHkhanA hetu evA karmonuM paNa kathaMcit duHkhapaNuM che. Azaya e che ke AtmAne cAra gatiomAM je duHkhonI prApti thAya che te duHkhonI prApti karAvavAnI zakti karmomAM che, tethI je karmomAM duHkhaniSpattinI zakti hoya temAM mukhyaduHkhatva che tema svIkArIe to karmakSayamAM paNa svataH puruSArthatA saMgata thAya che ane syAdAdI duHkhanA hetu evA karmono du:kha sAthe kathaMcit abheda svIkAre che, tethI jema duHkhakSayarUpa mokSa che ema svIkAravAthI mokSamAM mukhya puruSArthanI saMgati che tema karmakSayarUpa mokSa kahevAthI paNa mukhya puruSArthatAnI saMgati thAya che, kema ke duHkhanA hetu evA karmono tenA kAryabhUta evA duHkha sAthe abheda karIe ane karmanAzane iSTa svIkArIe tyAre duHkhanI zaktirUpe ja karmanAza iSTa bane che arthAt duHkhakSayarUpe ja karmakSaya iSTa bane che ane duHkhakSayarUpe karmakSayane iSTa svIkArIe to taiyAyikanI nItithI paNa karmakSayamAM mukhyaprayojanapaNAno bAdha Avato nathI; kema ke jema taiyAyika duHkhanA nAzarUpa muktine svIkArIne duHkhanAzane mukhyaprayojana svIkAre che tema Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 muktivAciMzikA | zloka-23-24 du:khanAzarUpe karmakSayarUpa mokSane svIkAravAthI du:khakSayarUpa mukhyaprayojana- karmakSayamAM prApta thAya che. ahIM prazna thAya ke, saMpUrNa karmakSaya mokSa che, ema svIkAravAthI karmakSayatvarUpa dharmathI mokSArthaka jIvonI karmanAzamAM pravRtti che ema prApta thAya ane tema svIkAravAthI karmakSayamAM duHkhakSayatvarUpa mukhyaprayojanatva siddha thaze nahIM. tenA nirAkaraNa mATe kahe che - rUpAMtarathI tattvanuM aprayojakapaNuM - rUpAMtarathI duHkhakSayatvarUpa dharma karatAM anya dharmathI, tattvanuM mukhyaprayojanatvanuM, muktiarthaka pravRttimAM aprayojakapaNuM che. Azaya e che ke, mokSa arthe pravRtti karanArA jIvo saMsAranA duHkhanA nAzanA AzayathI karmalayamAM pravRtti kare che. jo karmo duHkhanA kAraNa na hoya to mokSanA arthI jIvone karmanAza karavAnuM koI prayojana nathI, tethI nakkI thAya che ke, duHkhakSayatvadharmathI ja mokSArthI jIvonI karmanAza arthe pravRtti che, paraMtu duHkhakSayatvadharmathI anya evA karmakSayatvAdidharmathI karmakSayamAM mukhyaprayojana- svIkAravAnuM koI prayojana nathI. ll23 avataraNikA: graMthakArazrIe kRstakarmakSayarUpa mokSa kahyo ane taiyAyika duHkhanA vAzarUpa' mokSa svIkAre che. tethI taiyAyika syAdvAdIne kahe che ke, tamArA manamAM karmakSayarUpa mokSa svIkAravAthI svataH puruSArthanI prApti thaze nahIM. tenuM samAdhAna zloka-23mAM karmonI sAthe duHkhato kathaMcit abheda karIne graMthakArazrIe karyo. have dukhakSayanI icchAthI duHkhatA kAraNa evA karmanA nAzanI IcchA che tevI icchAmAtrathI mokSa mATe pravRti nathI, paraMtu sarva dukhathI rahita evA pUrNa sukhanI icchAthI mokSArthaka pravRttinuM sAmrAjya che te spaSTa karavA arthe "vizva' kahe che - bloka : svataH pravRttisAmrAjyaM kinycaakhnnddsukhecchyaa| nirAbAdhaM ca vairAgyamasage tdupkssyaat||24|| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-24 117 anvayArtha:vizva vaLI, garavaThThasurajIyA=akhaMDa sukhanI icchAthI sukhanA pravAhamAM saheja paNa khaMDitatA prApta na thAya tevA akhaMDa sukhanI icchAthI, svataH pravRtti sAmrAcaM=svataH pravRttinuM sAmrAjya cheHsvataH mokSArthaka pravRtti che, ra=ane, aso =asaMgamAM, tadupakSA-teno upakSaya thavAthI sukhanI IcchAno upakSaya thavAthI, vairANaM vairAgya, niravAthaRnirAbAdha che. #rajA zlokArca - vaLI, akhaMDa sukhanI IcchAthI svataH pravRttinuM sAmrAjya che ane asaMgamAM sukhanI icchAno upakSaya thavAthI vairAgya nirAbAdha che. rajhA TIkA - svata iti-kiJca svato nirupadhikatayA, pravRttisAmrAjyamakhaNDasukhecchayA, akhaNDasukhasaMvalitvAt karmakSayasya, nanvevaM sukhecchayA vairAgyavyAhatirityata Aha-asage-asagAnuSThAne tadupakSayAt-sukhecchAyA api viramAt, nirAbAdhaM ca vairAgyaM "mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH" iti vacanAt, na cedevaM sukhecchayA vairAgyasyeva duHkhadveSAt prazAntatvasyApi vyAhatireveti bhaavH||24|| TIkArya - vizva ... maggve, vaLI, svataH=nirUpAdhikapaNAthI arthAta avya IcchArUpa upAdhirahitapaNAthI, akhaMDa sukhanI icchA vaDe pravRttinuM sAmrAjya che mokSArthaka pravRtti che. ahIM prazna thAya ke mokSArthaka pravRtti akhaMDa sukhanI icchAthI thAya che te kema nakkI thAya ? tethI kahe che - vaDasu.. karmakSaya, karmakSayanuM akhaMDa sukha saMvalitapaNuM che arthAt karmakSayavALI jIvanI avasthA duHkhanA abhAvarUpa che, tema akhaMDa sukhathI yukta che. "nathI zlokanA uttarArdhanuM utthAna kare che - Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 muktidvAciMzikA | zloka-24 parva ... da - A rIte=akhaMDa sukhanI icchAthI mokSamAM pravRtti che ema sthApana karyuM e rIte, sukhanI icchAthI vairAgyanI vyAhati che arthAt mokSArthaka pravRttimAM vairAgyano abhAva prApta thAya che. ethI kahe che - sa... vairAgyam asaMgamAM asaMgaanuSThAnamAM, teno upakSaya hovAthI= sukhanI icchAno paNa virAma hovAthI, vairAgya nirAbAdha che. ahIM prazna thAya ke, asaMgaanuSThAnamAM sukhanI icchAno virAma che te kema nakkI thAya ? tethI kahe che - "mokSe ... vanAt, "mokSamAM ane bhavamAM sarvatra niHspRha munisattama che". vevaM .. rUti bhAva: | jo Ama nathI arthAt asaMgaanuSThAnamAM sukhanI icchAno nAza thavAthI lirAbAdha vairAgya thAya che ema svIkAravAmAM na Ave ane sukhanI icchAthI=mokSanA sukhanI icchAthI, vairAgyano bAdha thAya che ema svIkAravAmAM Ave to, sukhanI icchAthI muniomAM vairAgyanA bApanI jema duHkhanA dveSathI=saMsAranA duHkhonA dveSathI, mokSamAM pravRtti karanArA yogIomAM prazAMtapaNAnI paNa arthAt prazAMtavAhitAnI paNa, vyAhati ja=bAdha ja che. e pramANe bhAva che. ll14 ke " ma nuSThAne tadupakSAt suvechAyA virAtrirAvApaM ra vairAgyam' - ahIM 'pa'thI e kahevuM che ke duHkhakSayanI icchAno to virAma che, paraMtu sukhanI icchAno paNa virAma che. bhAvArtha :sAkSAta akhaMDa sukha mATe mokSArthI jIvonI pravRtti: mokSanA arthI jIvonI sAkSAt akhaMDa sukhanI icchAthI mokSanA upAyamAM pravRtti thAya che, kema ke saMsAravartI sarva sukha aneka duHkhothI AkrAMta che, paraMtu akhaMDa sukhanI prAptirUpa nathI. vaLI, durgationA aneka duHkhothI vyApta che, tethI te sukha khaMDita thAya che ane muktaavasthAmAM muktaavasthAnI prAptithI mAMDIne sadA mATe akhaMDa sukha prApta thAya che ane jeone muktaavasthAmAM akhaMDa sukha che tevuM jJAna thAya che teonI sAkSAt mokSArthaka pravRtti hoya che; kema ke mokSanA sukhanI icchAthI tenA upAyamAM teo pravRtti kare che paraMtu anya Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 muktidvAciMzikA | zloka-24 icchAne AdhIna mokSanA sukhanI icchAthI mokSanA upAyamAM teo pravRtti karatA nathI. pUrvamAM sthApana karyuM ke, akhaMDa sukhanI icchAthI mokSa mATe pravRtti thAya che. tyAM prazna thAya ke, sukhanI icchAthI mokSa mATe pravRtti svIkAravAmAM Ave to mokSa mATe karAtI pravRttikALamAM vairAgyano bAdha thaze; kema ke utkaTa vairAgya anicchAsvarUpa che. vaLI, mokSanI icchAthI mokSa mATe pravRtti svIkAravAthI utkaTa vairAgyano bAdha thavAnA kAraNe mokSa mATe pravRtti karanArA yogIone paNa mokSa prApta thaze nahIM. tenA nirAkaraNa mATe kahe che - asaMgaanuSThAnamAM mokSanA sukhanI icchAno paNa virAma hovAthI nirAbAdha vairAgya : asaMgaanuSThAnamAM mokSanA sukhanI icchAno paNa virAma che, tethI asaMgaanuSThAnamAM nirAbAdha vairAgya che. Azaya e che ke, asaMgaanuSThAnathI pUrvanI bhUmikAvALA mahAtmAo akhaMDa sukhanI icchAthI mokSArthaka pravRtti kare che, te vakhate teone saMsAranA bhautika sukhothI viraktabhAva che te apekSAe teomAM vairAgya che, Ama chatAM akhaMDa sukhanI icchA che ane akhaMDa sukhathI viparIta duHkhathI AkrAMta evA saMsAra pratye dveSa che te apekSAe teomAM vairAgya nathI, mATe teono vairAgya nirAbAdha nathI, topaNa mokSanI icchAthI mokSanA upAyabhUta jinavacana pratyenA rAgavALA te mahAtmAo te saMyamanI kriyA dvArA asaMgaanuSThAnanI zaktino saMcaya kare che ane jyAre asaMgaanuSThAnane prApta kare che tyAre te mahAtmAone mokSanI icchA paNa nathI, tethI teono vairAgya nirAbAdha che. temAM sAkSI Ape che - bhava ane mokSamAM sarvatra zreSTha muni niHspRha - "bhava ane mokSamAM sarvatra munisattama=zreSTha muni, niHspRha hoya che" e prakAranuM vacana che. AnAthI e phalita thAya che ke, asaMgaanuSThAnavALA mahAtmAo sarva vikalpothI para thaIne vItarAga thavA mATe udyama kare che. te vakhate teone Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-24-25 vikalpAtmaka mokSanA sukhanI icchA nathI, paraMtu dazamA guNasthAnaka sudhI teone maMda-maMdatara rAga varte che te muktiviSayaka ja che ane teono asaMgabhAva agiyAramA-bAramA guNasthAnake vItarAgabhAvamAM niSThA pAme che, tyAre teo saMpUrNa rAga rahita hovAthI teone mokSanI icchAnA lezano paNa sparza nathI. ahIM naiyAyika kahe ke, mokSanI icchAthI prayatna karanArA jIvone mokSanI icchAno abhAva sAdhanAkALamAM thaI zake nahIM. mATe mokSArthaka pravRtti karanArA mahAtmAone nirAbAdha vairAgya saMbhave nahIM. ane tema kahevAmAM Ave to sukhanI icchAthI jema vairAgyano bAdha thAya che tema naiyAyikanA matAnusAra du:khanA dveSathI jyAM mokSArthaka pravRtti thAya che tyAM prazAMtavAhitAno paNa bAdha prApta thAya. 120 Azaya e che ke, AdyabhUmikAvALA yogIo mokSanA sukhanI icchAthI athavA saMsAranA paribhramaNanA duHkho pratye dveSathI yogamArgamAM pravRtti kare che ane asaMgaanuSThAnane pAme che tyAre saMpUrNa virakta thAya che, tema svIkArIe to ja saMsAra duHkharUpa che tema svIkArIne mokSArthaka pravRtti karanArA yogIo paNa asaMgaanuSThAnane prApta kare che tyAre teono saMsAra pratye dveSa nAza pAme che tema svIkArI zakAya ane saMsAra pratyeno dveSa nAza pAmavAne kAraNe te mahAtmAomAM prazAMtavAhitA pragaTe che ema naiyAyika svIkArI zake, paraMtu jo naiyAyika kahe ke mokSanI icchAthI mokSanA upAyamAM thayelI pravRtti asaMgaanuSThAnamAM paNa mokSanI icchAvALI hovAthI mokSanA upAyamAM pravRtti karanAra yogIone nirAbAdha vairAgya saMbhavI zake nahIM. to naiyAyikane graMthakAra kahe che tArA mata pramANe saMsAranA duHkhanA dveSathI mokSArthaka pravRtti karanArA mahAtmAone saMsAra pratyenA du:khano dveSa vidyamAna hovAnA kAraNe prazAMtavAhitA prApta thaI zake nahIM. tethI teone mokSa prApta thaI zake nahIM. II24 // avataraNikA : taiyAyika 'duHkhanA abhAvarUpa' mukti svIkAre che ane graMthakArazrIe 'karmakSayarUpa' mukti che tema sthApana karIne akhaMDa sukhanI icchAthI muktimAM pravRtti thAya che tema sthApana karyuM. have jo taiyAyika svIkAre che tema duHkhanA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 muktidvAciMzikA | zloka-25 abhAvarUpa mukti svIkAravAmAM Ave ane sukharUpa mukti svIkAravAmAM na Ave to zuM doSa prApta thAya che ? te batAve che - zloka : samAnAyavyayatve ca vRthA muktau prishrmH| guNahAneraniSTatvAttataH suSThUcyate hydH||25|| anvayArtha - ane, samAnAyavyatve=samAna Aya-vyayapaNuM hote chate, mu=muktimAM, parizrama:=parizrama, vRthA vRthA-phogaTa che; gudAneraniSTatvA=kema ke guNahAninuM aniSTapaNuM che, tataetethIguNahAninuM aniSTapaNuM che tethI, zi=kharekhara, ka=AraAgaLanA zlokamAM kahevAze e, sujhu 3 =suMdara kahevAya che. zlokArya : ane samAna Aya-vyayapaNuM hote chate muktimAM parizrama vRthA che; kema ke guNahAninuM aniSTapaNuM che. tethI kharekhara A AgaLanA zlokamAM kahevAze e, suMdara kahevAya che. ArapA TIkA : samAneti-samAnAyavyayatve ca sukhaduHkhAbhAvAbhyAmabhyupagamyamAne muktau vRthA parizramaH guNahAneraniSTatvAt, tadanuviddhaduHkhanAzopAye'niSTAnubandhitvajJAnena prekSAvatpravRtterayogAt, tato hyadaH suSThUcyate / / 25 / / TIkArya : samAnAyavyatve ... maniSTatvI, sukhanA abhAva ane duHkhanA abhAva dvArA samAja Aya-vyayapaNuM svIkAra karAye chate muktimAM parizrama vRthA-phogaTa che; kema ke guNahAninuM aniSTapaNuM che. ahIM prazna thAya ke, muktinA parizramamAM guNahAninuM aniSTapaNuM che, te kema nakkI thAya ? temAM hetu kahe che - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 muktidvAciMzikA | zloka-2pa-ra6 tanuviddha ... suSkRdhyate || tenAthI anuviddha du:khanAzanA upAyamAMe guNahAnithI anuviddha duHkhanA nAzanA upAyamAM, aniSTaanubaMdhipaNAnA jJAnane kAraNe vicArakanI pravRttino ayoga che. tethI guNahAni aniSTa che tethI, A AgaLamAM kahevAze e, suMdara kahevAyuM che. ripA bhAvArtha - sukhanA abhAva ane du:khanA abhAva dvArA samAna Aya-vyayapaNuM svIkAra karAye chate guNahAninuM aniSTapaNuM hovAthI muktimAM vRthA parizrama : naiyAyiko mokSane sukhanA abhAva ane duHkhanA abhAvarUpe svIkAre che ane tevo mokSa svIkAravAmAM Ave to samAna Aya-vyayanI prApti che arthAt jIvane jema duHkhano abhAva iSTa che tema sukha iSTa che. Ama chatAM, muktinI prApti sAthe iSTa evA sukhano vyaya prApta thAya che, tethI jema iSTa evA duHkhanA abhAvano Aya thAya che, tema iSTa evA sukhano vyaya thAya che. mATe vicArakano muktiviSayaka parizrama vRthA=phogaTa che; kema ke je parizramathI sukharUpa guNanI hAni thAya che te parizrama aniSTarUpa che. sukhahAnithI anuviddha evA du:khanAzanA upAyamAM aniSTaanubaMdhitvanuM jJAna thavAthI vicArakanI pravRttino ayoga :kema guNanI hAni aniSTa che ? te spaSTa karavA arthe kahe che - sukhanI hAnithI anuviddha evA du:khanAzanA upAyamAM vicArakane aniSTaanubaMdhitvanuM jJAna thAya che arthAt sukhanAza mane aniSTa che, tenA phaLavALI A pravRtti che, tevuM jJAna thAya che, tethI vicAraka puruSane jemAM aniSTapaNAnuM jJAna hoya temAM pravRtti thAya nahIM. jIvane sukhanAza aniSTa che, tethI AgaLamAM kahevAze te suMdara kahevAyuM che. ripo avataraNikA : zloka-rapamAM graMthakArazrIe sthApana karyuM ke sukhanA abhAvasvarUpa ane duHkhanA abhAvasvarUpa mukti svIkAravAmAM Ave to muktiviSayaka parizrama Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 muktidvAciMzikA | zloka-26 vRthA che. tyAM taiyAyika kahe che ke, sukhanI hAni aniSTa hovA chatAM saMsAranI kadarzanArUpa dukhanI hAni ISTa hovAnA kAraNe vicArakanI mukti arthaka pravRtti thaI zakaze. tenA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI kahe che - athavA zloka-rapamAM kahyuM ke guNanI hAni aniSTa hovAne kAraNe AgaLamAM kahevAze te suMdara kahevAyuM che. tethI have te padArtha spaSTa kare che - zloka - duHkhAbhAvo'pi nAvedyaH purussaarthtyessyte| na hi mUrchAdyavasthArthaM pravRtto dRzyate sudhIH / / 26 / / anvayArtha : navedya duHkhAvo pikaavedya evA duHkhano abhAva paNa, puruSArthatA= puruSArthapaNAthI, naphate=IcchAto nathI. mUrNAvasthArtha mUrchAdi avasthA mATe, suthI =buddhimAna puruSa, pravRttA =pravRtta thayelo, ra di dRzyate-dekhAto nathI ja. ||rA zlokArca - avedha evA duHkhano abhAva paNa puruSArthapaNAthI Icchato nathI. mUrchAdi avasthA mATe buddhimAna puruSa pravRtta thayelo dekhAto nathI ja. Il26II TIkA : duHkhAbhAvo'pIti-duHkhAbhAvo'pi na avedyaH svasamAnAdhikaraNasamAnakAlInasAkSAtkArAviSayaH puruSArthatayeSyate, na hi mUrchAdyavasthArthaM sudhIH pravRtto dRzyate, anyathA tadarthamapi pravRttiH syAt, ato guNahAneraniSTatvena duHkhAbhAvarUpAyAM muktau tadarthapravRttivyAghAta eva dUSaNamiti bhAvaH / / 26 / / TIkArya :gumAvo.pi..ave evo=svasamAtAdhikaraNasamAtakAlIna Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 muktidvAbiMzikA | zloka-26 sAkSAtkArano aviSaya evo duHkhanA abhAvanA adhikaraNamAM rahevAro ane duHkhanA abhAvano samAvakAlIna sAkSAtkArano aviSaya evo, duHkhato abhAva paNa puruSArthapaNe IcchAto nathI. avadha evo duHkhAbhAva puruSArtharUpe icchAto nathI, te spaSTa karavA kahe che - nadi sthAti, mUchadi avasthA mATe buddhimAna puruSa pravRtti karato dekhAto tathI ja. anyathA= avedya duHkhAbhAva puruSArtharUpe icchAto nathI ema na svIkAravAmAM Ave to, tenA mATe paNa mUchadi avasthA mATe paNa, pravRtti thAya. to .... ti bhAva: | AthI avedya evo duHkhAbhAva puruSArtharUpe IcchAto nathI AthI, duHkhAbhAvarUpa muktimAM guNahAninuM aniSTapaNuM hovAne kAraNe tenA mATe pravRttino vyAghAta ja dUSaNa che du:khAbhAvarUpa muktine puruSArtharUpa svIkAravAmAM dUSaNa che, e pramANe bhAva che. 26 "vedya du:khAvopana' - ahIM 'pa'thI e kahevuM che ke vedya evo duHkhAbhAva svIkArIe to mukti sukharUpa siddha thAya, tethI puruSArtharUpa svIkArI zakAya, paraMtu avedya evo duHkhAbhAva paNa puruSArtharUpe icchAto nathI. bhAvArtha - naicAcike svIkAra karelA avedha evA duHkhAbhAvano puruSArtharUpe asvIkAra - naiyAyiko duHkhAbhAvarUpa mukti svIkAre che ane muktine paramapuruSArtharUpe svIkAre che, paraMtu mukti sukharUpa che ema svIkAratA nathI. tene graMthakArazrI kahe che - avedya evo duHkhAbhAva puruSArtharUpe icchato nathI. avedyano artha spaSTa karatAM kahe che - je jIvamAM du:khano abhAva vartato hoya te jIvamAM ja duHkhanA abhAvanuM avedana hoya to te svasamAnAdhikaraNa avedya evo duHkhAbhAva ane arthAt duHkhAbhAvanAM adhikaraNarUpa jIvamAM duHkhanA abhAvanuM vedana nathI tevo duHkhAbhAva Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-26 che. vaLI, je kALamAM te duHkhAbhAva vartato hoya te kALamAM te du:khAbhAva sAkSAtkArano aviSaya hoya, tevo du:khAbhAva aveghaduHkhAbhAva kahevAya. AnAthI e prApta thAya che ke 'mane duHkhano abhAva che' e prakAranuM jemane vedana thatuM nathI tevA duHkhAbhAvasvarUpa mokSa che tema svIkArIe to mokSa sukharUpa nathI, mAtra duHkhAbhAvasvarUpa che tema svIkArI zakAya, paraMtu jemane saMsAranA sarva duHkhonA abhAvanuM vedana che tevA duHkhAbhAvasvarUpa mokSa svIkArIe to arthathI mokSa sukharUpa che ema siddha thAya. 125 Azaya e che ke, koI rogI puruSane aneka prakAranA duHkhonuM vedana vartatuM hoya tyAre tene 'huM duHkhI chuM' e prakArano anubhava thAya che ane samyag auSadhanA sevanathI sarva rogono abhAva thAya to te rogIpuruSane vedya evo duHkhAbhAva pratIta thAya che, paraMtu avedya evo du:khAbhAva pratIta thato nathI. tethI ArogyanI prApti pachI te puruSa kahe che ke, 'have mane roganuM koI duHkha nathI, paraMtu huM saMpUrNa sukhI chuM' tema saMsAraavasthAmAM bhAvarogavALA jIvane 'huM bhAvarogathI du:khI chuM' tevuM vedana varte che ane jyAre saMsArarUpa vyAdhino nAza thAya che tyAre, 'saMsAranA duHkho mane nathI' tevuM vedana mokSamAM svIkA2vAmAM Ave to veghaduHkhAbhAvarUpa mokSa svIkArI zakAya ane tema naiyAyika svIkAre to arthathI e prApta thAya che ke, mokSamAM vartatA jIvone 'huM saMsAranA sarva upadravonA abhAvavALo chuM mATe 52ma sukhI chuM' te prakAranuM vedana thAya che. jo naiyAyika mokSa sukharUpa nathI tema sthApana karavA arthe avedya evA duHkhAbhAvane svIkAre arthAt potAne duHkhAbhAva che e prakAranA sAkSAtkAranA aviSaya evA duHkhAbhAvane svIkAre to tevA duHkhAbhAvane puruSArtharUpe svIkArI zakAya nahIM. avedha evA duHkhAbhAvane kema puruSArtharUpe svIkArI zakAya nahIM temAM yuktinuM samarthana : kema sAkSAtkAranA aviSaya evA duHkhAbhAvane puruSArtharUpe svIkArI zakAya nahIM ? temAM yukti Ape che Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 muktidvAbiMzikA | zloka-26 koI buddhimAna puruSa mUrchAdi avasthA mATe pravRtta thatAM dekhAto nathI ane avedya evo du:khAbhAva jo puruSArtharUpe icchato hoya to buddhimAna puruSa mUrchAdi avasthA mATe paNa pravRtti kare. Azaya e che ke mUrchAdi avasthAmAM saMsAranA koI duHkhonuM vedana nathI, topaNa te vakhate huM duHkhAbhAvanuM vedana karuM chuM tevuM paNa vedana nathI mATe tyAM sukhanI pratIti thatI nathI. AthI koI buddhimAna puruSa jema saMsAranA uccheda arthe pravRtti kare che, tema mUrchAdi arthe pravRtti karatAM nathI. tethI arthathI phalita thAya ke mUrchAdi avasthA jevo avedya duHkhAbhAva mokSamAM nathI, paraMtu vedya evo duHkhAbhAva che, mATe ja mokSanA arthI jIvonI mokSArthaka pravRtti che. A kathanathI zuM phalita thAya che ? te spaSTa karatAM kahe che - sukhanA abhAvarUpa guNahAni aniSTa hovAthI duHkhAbhAvarUpa muktinA svIkAramAM mokSArthe pravRttinA vyAghAtarUpa dUSaNanI prApti : avedya evo du:khAbhAva puruSArtharUpe iSTa nathI; kema ke sukhanA abhAvarUpa guNahAni jIvane aniSTa che ane sukhanA abhAvarUpa ane duHkhanA abhAvarUpa mukti svIkAravAmAM Ave to vicAraka puruSanI mokSa arthaka pravRttino vyAghAta ja thAya e prakAranuM dUSaNa prApta thAya, mATe mokSane sukharUpe svIkAravo joIe. vizeSArtha : nArakInA jIvonI jema kAramI pIDA ja saMsAramAM sarva jIvone anubhavAtI hoya to nArakInA jIvo jema sadA mRtyune icche che, tema saMsArI jIvo paNa duHkhAbhAvarUpa mokSa arthe sAdhanA karavA pravRtta thAya tema svIkArI zakAya, paraMtu manuSyabhavamAM rahIne sArI rIte jIvI zake che, devabhavamAM sArA sukhano anubhava kare che, evA jIvane paNa mokSa puruSArtharUpe jaNAya che; kema ke saMsAranA sarva duHkhono abhAva mokSamAM che, tethI pUrNa sukhanuM vadana thAya tevo mokSa che mATe mokSane puruSArtharUpe svIkArIne mokSArthaka pravRtti kare che. tethI phalita thAya che ke mokSa mAtra duHkhAbhAvarUpa nathI, paraMtu duHkhAbhAvakAlIna vedya evI nirAkula jIvanI pariNatisvarUpa che mATe sukhasvarUpa che. ll2kA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 muktidvAciMzikA | zloka-27 zloka : etenaitadapAstaM hi pumrthtve'pryojkm| tajjJAnaM duHkhanAzazca vrtmaano'nubhuuyte||27|| anvayArtha : tena=AnA dvArA=zloka-26mAM kahyuM ke guNahAninuM aniSTapaNuM che enA dvArA, dinakkI, atiAkaAgaLamAM kahevAze e, pAtaMtraapAsta che. A=AgaLamAM kahevAze e zuM apArU che ? tene spaSTa kare che - pumarthatve pumarthapaNAmAM duHkhanA abhAvarUpa mokSapaNAmAM, vaijJAnaM tenuM jJAna=pumarthanuM jJAna arthAt duHkhAbhAvarUpa pumarthanuM jJAna, prayogaz aprayojaka che. vartamAna yuvanAzaDyuM ane vartamAna vartato evo duHkhanAza, manubhUyate anubhavAya che. gharanA zlokArca - zloka-26mAM kahyuM ke guNahAninuM aniSTapaNuM che enA dvArA nakkI AgaLamAM kahevAze e apAta che. AgaLamAM kahevAze e zuM apAta che ? tene spaSTa kare che - pumarthapaNAmAM pumarthanuM jJAna prayojaka che ane vartamAna evo du:khanAza anubhavAya che. ra7nA TIkA : eteneti-etena guNahAneraniSTatvena, hi-nizcitaM, etadapAstaM, yaduktaM mahAnaiyAyikena - pumarthatve tajjJAnaM pUmarthajJAnamaprayojakaM, duHkhanAzazca vartamAno'nubhUyate, vinazyadavasthena yogisAkSAtkAreNeti / / 27 / / TIkArca - tena... pAsta, AnA dvArA=zloka-26mAM kahyuM e pramANe guNahAninuM aniSTapaNuM che enA dvArA, nizcita A AgaLamAM kahevAze e, apAra che. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 yaduktaM mahAnaiyAyikena je mahAnaiyAyika vaDe kahevAyuM che mahAnaiyAyika vaDe zuM kahevAyuM che ? te spaSTa kare che ... muktidvAtriMzikA | zloka-27 - pumarthatve rUti / / pumarthapaNAmAM=du:khanA abhAvarUpa mokSanA puruSArthapaNAmAM, pumarthanuM jJAna-duHkhanA abhAvarUpa pumarthano bodha, aprayojaka che. ane vinazya avasthAvALA yogIsAkSAtkAra dvArA=nAza pAmatI avasthAvALA yogIsAkSAtkAra dvArA, vartato evo duHkhano nAza anubhavAya che. 'kRti' zabda mahAvaiyAyikanA kathananI samAptisUcaka che. / / 27 / aa bhAvArtha: - mokSamAM sukhanA abhAvarUpa guNanI hAni aniSTa hovAthI mahAnaiyAyikanuM kathana apAsta H zloka-26mAM graMthakArazrIe yuktithI sthApana karyuM ke, avegha evo du:khAbhAva puruSArtharUpe icchAto nathI; kema ke sukharUpa guNanI hAni jIvane aniSTa che. tethI arthathI phalita thayuM ke, mokSamAM je duHkhano abhAva che te avedha nathI, paraMtu mokSanA jIvone svasaMvedya che. ane mokSanA jIvone du:khano abhAva svasaMvedya svIkArIe to saMsAranA sarva upadravothI rahita evI sukhanI avasthAnI pratItirUpa mokSa siddha thAya che, tethI mahAnaiyAyikanuM kathana apAsta thAya che. pumarthapaNAmAM pumarthanuM jJAna aprayojaka : mahAnaiyAyika mokSane duHkhAbhAvarUpa svIkAre che ane te du:khAbhAva avegha che tema sthApana kare che ane te sthApana karavA arthe kahe che ke, pumarthapaNAmAM pumarthanuM jJAna prayojaka nathI. tethI e phalita thAya ke, du:khAbhAvarUpa mokSa svIkAravA mATe mokSamAM duHkhAbhAvanA saMvedanarUpa jJAnane svIkA2vAnI AvazyakatA nathI. mATe mokSamAM duHkhano abhAva che, paraMtu duHkhanA abhAvanuM vedana nathI. yogImAM duHkhonI vinAza pAmatI avasthA hoya tyAre yogIne sAkSAtkArathI vartamAna duHkhanAzano anubhava : ahIM prazna thAya ke, mokSamAM duHkhano abhAva hovA chatAM du:khanA abhAvanuM vedana mukta AtmAone na hoya to mokSamAM duHkhano abhAva che te kaI rIte Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA | zloka-27-28 129 svIkArI zakAya ? ane jo mokSamAM duHkhano abhAva che tema siddha thAya nahIM to duHkhanA abhAvarUpa mokSArthe yogIo pravRtti kare che te saMgata thAya nahIM. tethI mahAnaiyAyika kahe che yogInA sAkSAtkArathI vinAza pAmatI avasthAvALo vartamAna evo duHkhanAza anubhavAya che. Azaya e che ke, yogIo yogamArganI sAdhanA kare che te vakhate potAnAmAM rAgAdi klezo nAza pAmatAM dekhAya che, tethI yogInA jJAnathI yogIne potAno duHkhanAza thaI rahyo che tevo anubhava thAya che, tenA baLathI yogI nakkI kare che ke, A du:khano saMpUrNa nAza thaze tyAre mokSamAM sarva duHkhathI rahita huM banIza, mATe yogInI mokSArthe pravRtti thAya che, ane mokSa prApta thayA pachI mokSamAM vartatA jIvone duHkhano abhAva vidyamAna hovA chatAM te duHkhano abhAva teone vedya nathI. A pramANe je mahAnaiyAyika kahe che te graMthakArazrInA zloka-26nA kathanathI nirAkRta thAya che; kema ke mokSamAM guNanI hAni svIkAravI iSTa nathI. II27mA avataraNikA : zloka-26nI TIkAmAM graMthakArazrIe kahyuM ke, guNahAninuM aniSTapaNuM hovAthI mokSArthaka pravRttino vyAghAta dUSaNa che. tyAM guNahAni aniSTa hovA chatAM mokSArthaka pravRtti thaI zake che te batAvavA mATe taiyAyika zuM kahe che, te batAvIne tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - zloka H guNahAneraniSTatvaM vairAgyAnnAtha vedyate / icchAdveSau vinA naivaM pravRttiH sukhaduHkhayoH / / 28 / / anvayArtha : thathI pUrvapakSI taiyAyika kahe che ke, verAkhyA vairAgyane kAraNe, rattAne= guNahAninuM, aniSTatva=aniSTapaNuM, na vedyate=vedana thatuM nathI. tene graMthakArazrI kahe che ke, tUM (ti)=A pramANe (hote chate), phacchAdveSo vinA=sukhanI Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 muktidvAciMzikA | zloka-28 IcchA ne duHkhanA dveSa vagara, suvAvayo =prApya evA sukhamAM ane kAzya evA du:khamAM, pravRttirna=pravRtti nahi thAya. In28 blokArca - vairAgyane kAraNe guNahAninuM aniSTapaNe vedana thatuM nathI. e pramANe naiyAyika kahe to tene graMthakArazrI kahe che ke, sukhanI IcchA ane duHkhanA dveSa vagara prApya evA sukhamAM ane nAzya evA duHkhamAM pravRtti nahi thAya. ra8. TIkA - guNahAneriti-atha guNahAneraniSTatvaM vairAgyAna vedyate kAmAndhatvAdiva pAradArye balavaduHkhAnubandhitvaM, tataH pravRttyavyAghAta iti bhAvaH, evaM sati icchAdveSau vinA sukhaduHkhayoH prApyanAzyayoriti zeSaH pravRttirna syAt, paravairAgye pravRttikAraNayostayornivRtteH, aparavairAgye ca guNavaitRSNasyaivAbhAvAd guNahAneraniSTatvApratisandhAnAnupapatteH, guNahAneraniSTatve pratisaMhite prAktanapravRttyanupapattau tatsaMskArato'pyasaGgapravRtterdurvacatvamiti na kinycidett||28 / / TIkArca - matha ...ti mAd, "ga'thI taiyAyika kahe che ke, guNahAninuM aniSTapaNuM vairAgyane kAraNe vedata thatuM nathI. jema - kAmAMdhapaNAne kAraNe paradArAnA gamanamAM balavAna evuM duHkhAnubaMdhIpaNuM vedana thatuM nathI. tethI=vairAgyane kAraNe guNahAninA aniSTapaNAnuM vedata thatuM nathI tethI, pravRttino avyAghAta che=mokSArthaka pravRttino avyAghAta che, e prakArano taiyAyikano bhAva che. tene graMthakArazrI kahe che - parva sati ...racA, Ama hote chate-vairAgyathI guNahAvinA aniSTapaNAnuM vedana thatuM nathI ema hote chate, IcchA-dveSa vagara=vairAgyakALamAM mokSanA sukhanI icchA ane saMsAranA paribhramaNarUpa dukhatA TheSa vagara, prApya evA sukhamAM ane kAzya evA dukhamAM pravRtti nahi thAya. zlokamAM "rUchApo vinA naivaM pravRtti: suvahu vayo:' A pramANe kahyuM che Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 muktidvAciMzikA | zloka-28 tyAM prArthanAvo' e pramANe zeSa che adhyAhAra che. prApya evA sukhamAM ane nAzya evA duHkhamAM pravRtti na svIkAravAmAM Ave to vairAgyavALA jIvonI mokSArthaka pravRtti saMgata nahi thAya. kema saMgata nahi thAya ? te spaSTa karavA arthe hetu kahe che - paravairAgye .. anupara, paravairAgyamAM pravRttinA kAraNa evA IcchA ane dveSanI nivRtti hovAthI mokSArtha pravRtti thAya nahIM, ema avaya che. ane aparavairAgyamAM guNanA vaitRzyano ja abhAva hovAthI guNahAninA aniSTapaNAtA apratisaMdhAnanI anupapatti hovAthI mokSArtha pravRtti thAya nahIM, ema atraya che. ahIM prazna thAya ke, aparavairAgyamAM mokSasukhanA rAgathI pravRtti thAya che tema aparavairAgyamAM saMsAranA dveSathI mokSArtha pravRtti svIkArIe ane mokSamAM sukhano abhAva svIkArIe to zuM vAMdho ? tethI graMthakArazrI kahe che - gudAneranirve guNahAninA aniSTapaNAnA pratisaMdhAnamAMmokSane sukhanA abhAvarUpa svIkAravAmAM Ave to mokSamAM sukharUpa guNanI hAtinA aniSTapaNAtA pratisaMdhAnamAM, prAktara pravRttinI=pUrvatI pravRttinI anupapatti thaye chate arthAt aparavairAgyamAM mokSanI IcchAthI je pravRtti thAya che te pravRttinI anupapatti thaye chate, tenA saMskArathI paNa aparavairAgyathI karAyelI pravRttinA saMskArathI paNa, asaMganI pravRttinuM=paravairAgyamAM vartatA jIvonI asaMganI pravRttinuM, durvacapaNuM che. ethI A=mokSane dukhAbhAvarUpa svIkAravo ane mokSanA duHkhAbhAvane avedha svIkArIne mokSane sukhAbhAvarUpa sthApavo e, mahAnaiyAyikanuM kathana artha vagaranuM che. pa28 "tatsaMratoDaNaprasapravRrturvavatvam' - ahIM 'pa'thI e kahevuM che ke paravairAgyamAM mokSanI icchA nahIM hovAthI to asaMgapravRttinuM durvacapaNuM che, paraMtu aparavairAgyamAM mokSanI icchAthI karAyelI pravRttinA saMskArathI paNa asaMgapravRttinuM durvacapaNuM che. bhAvArtha :zloka-26/27mAM kahela kathananuM naicAyika dvArA samAdhAna - zloka-27/27mAM graMthakArazrIe kahyuM ke, duHkhAbhAvane avedya svIkAravAmAM Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 muktidvAciMzikA | zloka-28 Avaze to mokSamAM sukharUpa guNanI hAni prApta thaze ane AtmAne sukharUpa guNanI hAni aniSTa hovAthI mokSArthaka vicArakanI pravRtti thaze nahIM. tenA samAdhAnarUpe taiyAyika kahe che - yogIne vairAgya thAya che tyAre sukhanI icchA paNa rahetI nathI, mATe virakta evA yogIne guNanI hAni aniSTarUpe vedanA thatI nathI. temAM dRSTAMta batAve che - jema - kAmAMdha puruSane paradArAnA=parastrInA, gamanamAM balavAna duHkhAnubaMdhIpaNuM jaNAtuM hovA chatAM te balavAna duHkhAnubaMdhIpaNuM aniSTarUpe jaNAtuM nathI, tema - virakta jIvone mokSamAM sukhanI hAnimAM aniSTapaNuM jaNAtuM nathI, tethI yogInI mokSArthaka pravRttino vyAghAta thaze nahIM. A prakAranA niyAyikanA kathanamAM graMthakArazrI kahe che - jo vairAgyane kAraNe molamAM sukharUpa guNahAninuM aniSTapaNuM vadana thatuM nathI tema naiyAyikanA vacana anusAra svIkAravAmAM Ave to tevo vairAgya je yogImAM varte che te yogIne jema sukhanI icchA nathI tethI mokSamAM guNahAni aniSTa jaNAtI nathI, tema saMsAranA du:kho pratye dveSa paNa nathI, tethI nAzya evA saMsAranA duHkhanA nAza mATe paNa pravRtti thaI zake nahIM, tema taiyAyika svIkAravuM paDe, mATe mokSArthaka pravRtti koI yogInI thaze nahi, tema taiyAyikane svIkAravAnI Apatti Ave. paravairAgyamAM pravRttinA kAraNa icchA ane dveSanI nivRtti hovAthI ane aparavairAgyamAM guNavaitRzyano ja abhAva hovAthI guNahAninA aniSTapaNAnA pratisaMdhAnathI mokSArthaka pravRttino abhAva - ahIM prazna thAya ke mokSArthaka pravRtti karanArA yogIo vairAgyavALA hoya che ane vairAgya vakhate sukhanI icchA na hoya tema svIkArIe to mokSArthaka pravRtti thaI na zake, tema kema kahI zakAya ? tethI kahe che - vairAgya be prakArano che : (1) paravairAgya ane (2) aparavairAgya. temAM paravairAgyakALamAM pravRttinA kAraNa evA sukhanI icchA ane duHkhanA dveSanI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 muktidvAciMzikAzloka-28 nivRtti che ane aparavairAgyakALamAM bAhya padArtho pratye tRSNA nahIM hovA chatAM guNanI tRSNA che, AthI aparavairAgyavALA yogIo guNanI tRSNAthI mokSamAM vartatA sukha mATe pravRtti kare che ane saMsAranA paribhramaNanA duHkho pratyenA dveSane kAraNe mokSa mATe pravRtti kare che, ane te vakhate yogIne kahevAmAM Ave ke mokSamAM sukha nathI to mokSamAM sukhAbhAvarUpa guNanI hAni temane aniSTa jaNAze. tethI aparavairAgyakALamAM mokSArthaka pravRtti thaze nahIM. ane apara-vairAgyakALamAM mokSArtha pravRtti na thAya to tenA saMskArathI= aparavairAgya-kALamAM mokSArthaka pravRttinA saMskArathI, paravairAgyakALamAM yogIonI je asaMganI pravRtti thAya che te pravRtti paNa mokSane sukhanA abhAvarUpa svIkArIzuM to thaI zakaze nahi. mATe mokSane sukhAbhAvarUpe svIkAranAra naiyAyikanuM vacana nirarthaka che. Azaya e che ke, aparavairAgyakALamAM yogIo saMsAranA du:khanA dveSathI ane mokSanA sukhanI icchAthI pravRtti kare che ane te pravRttikALamAM saMsAranA ucchedano upAya vItarAgabhAva che ane mokSanA sukhanI prAptino upAya paNa vItarAgabhAva che evI sthira buddhi hovAthI yogI vItarAgabhAvanA rAgapUrvaka vItarAgabhAvanA saMskAro AtmAmAM AdhAna thAya te rIte jinavacanAnusAra sarva pravRttio kare che. te pravRttinA baLathI anAdi kALanA avItarAgabhAvanA saMskAro atyaMta kSINa thAya che ane vitarAgabhAvathI bhAvita thayeluM yogIonuM citta bane che tyAre paravairAgyakALamAM mokSanI icchA ke saMsAranA paribhramaNarUpa dveSa vagara vItarAgabhAvanA saMskAranA baLathI yogInI sarva bhAvo pratye asaMganA pariNAmarUpa pravRtti thAya che. paraMtu jo mokSane sukhanA abhAvarUpa svIkAravAmAM Ave to paravairAgyanA kAraNabhUta evA aparavairAgyamAM je sukhanI icchAthI ane saMsAranA duHkhonA dveSathI mokSArthaka pravRtti thAya che te thaI zakaze nahIM, ane jo aparavairAgyakALamAM mokSArthaka pravRtti thAya nahIM to aparavairAgyakALamAM paDelA saMskAranA baLathI paravairAgyakALamAM je asaMgabhAvanI pravRtti thAya che te paNa saMgata thAya nahIM. mATe muktine sarva duHkhanA abhAvathI yukta pUrNasukhamaya svIkAravI ucita che. 28 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 muktivAtrizikA | zloka-29 avataraNikA - nanu zrutibAdhAnna muktau sukhasiddhirityata Aha - avataraNikArya : "nathI taiyAyika zaMkA kare che ke, zrutino bAdha hovAne kAraNe muktimAM sukhanI siddhi nathI, ethI graMthakArazrI kahe che - bhAvArtha : zloka-28mAM graMthakArazrIe sthApana karyuM ke mokSamAM sukha nathI ema svIkAravAmAM Avaze to aparavairAgyakALamAM mokSArthaka pravRtti nahi thAya ane aparavairAgyakALamAM mokSArthaka pravRtti vagara je aparavairAgyakALamAM karAyelI mokSArthaka pravRttinA saMskArathI paravairAgyakALamAM mokSArthaka pravRtti yogI kare che tenI saMgati thaze nahIM. tyAM taiyAyika kahe che ke, mokSanA svarUpane kahenArI zrutimAM "mokSamAM sukha nathI" tema kahyuM che, tethI e zrutino bAdha hovAne kAraNe muktimAM sukhanI siddhi nathI, tenA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI kahe che - bloka : azarIraM vAva santamityAdizrutitaH punH| siddho hantyubhayAbhAvo naikasattAM yataH smRtm||29|| anvayArtha: azarIraM vAva santa' tyAdi RtitaH="zarIraM vAva santam' ItyAdi RtithI, punaH=vaLI, siddha mAmAva=siddha evo ubhayAbhAva, sattAM ekanI sattAne sukhanI sattAne, na tti nAza karato nathI. pati =je kAraNathI, mRta kahevAyuM che. ra9I zlokA - vaLI, zarIraM vAva santa" ItyAdi RtithI siddha evo ubhayAbhAva ekanI sattAne sukhanI sattAne, nAza karato nathI. je kAraNathI kahevAyuM che. ra9II Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 muktidvAciMzikA | zloka-29 ja chAndogyopaniSat 8/12/1mAM A pramANe zruti kahelI che - "na vai sazarIrasya sataH priyApriyayorapahatirasti / 3 zarIraM vIva santa, na priyAIpri sRrata: " A zrutinA uttarArdhamAM vAva' e zabda saMbodhanamAM 'po ' e pramANe arthamAM vaparAyelo che. zrutimAM ahIM maitreyIne saMbodhIne kahe che. zarIra santa mithyAvAsanAzUnya chatA, priye sukha ane duHkha, na gRti =sparzatA nathI. zrutinA uttarArdhano artha A pramANe che - zarIrazunya mithyAvAsanAzUnya AtmAne sukhaduHkha sparzatAM nathI. TIkA : azarIramiti-azarIraM vAva santamityAdizrutitaH 'azarIraM vAva santaM priyApriye na spRzata' iti zruteH, punarubhayAbhAvaH sukhaduHkhobhayAbhAvaH, siddhaH ekasattAM= sukhasattAM, na hanti ekavatyapi dvitvAvacchinnAbhAvapratyayAt, astu vA tatrApriyapadasannidhAnAt priyapadasya vaiSayikasukhaparatvamevetyapi draSTavyaM, yataH mRtArA TIkArya : zarIra . pratyathA, "sArI vAta satta" ItyAdi zrutithI "zarIra vAva santa priya na smRti " azarIra chatA jIvane priya-apriyasukhaduHkha, sparzatAM nathI e pramANe zrutithI, vaLI ubhayAbhAva sukha ane duHkharUpa ubhayano abhAva, siddha thAya che. (te ubhayAbhAva) ekanI sattAve= sukhanI sattAne, nAza karato nathI; kema ke ekavAnamAM paNaHsukharUpa ekadharmavALA mokSamAM paNa, dvivAvacchinna abhAvano pratyaya cheHsukhaduHkharUpa dvivathI yukta abhAvano bodha che. vastu vA ... mRtam athavA to tyAM "zarIra vAva satta" ItyAdi zrutimAM, apriyapadanA saMvidhAnathI priyapadanuM vaiSayikasukhaparatva ja ho, e pramANe jANavuM. je kAraNathI kahyuM che. (A kathana AgaLanA zlokamAM kahevAze.) para Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 muktidvAbiMzikA | zloka-29 "vatyA dvitvAvacchinnamAvapratyayAt" - ahIM ""thI e kahevuM che ke ekavAna na hoya to te dvitvathI avacchinna abhAva hoya paraMtu ekavAnamAM paNa dvivathI avacchinna abhAvano bodha thAya che. bhAvArtha - zrutino bAdha hovAne kAraNe muktimAM sukhanI siddhi nathI e pramANe naiyAcikanA kathanamAM graMthakArazrI dvArA samAdhAna : naiyAyiko mokSamAM duHkhano abhAva svIkAre che, paraMtu muktimAM sukha svIkAratA nathI, tene graMthakArazrIe zloka-28mAM Apatti ApI ke, jo mukti sukhanA abhAvarUpa svIkAravAmAM Ave to sukharUpa guNanI hAnine kAraNe jIvonI mokSArthaka pravRtti thaze nahIM. tyAM naiyAyika kahe che - azarIravALA jIvone priyApriya sparzatA nathI" e pramANe zruti hovAthI mokSamAM sukha nathI, paraMtu duHkhano atyaMta abhAva che tema svIkAravuM joIe. tene graMthakArazrI kahe che - "mArI vAva santa" ityAdi zrutithI mokSamAM sukha-duHkha ubhayano abhAva siddha thAya che, tethI tenA dvArA sukhanI sattA nathI, tema siddha thatuM nathI; kema ke mokSamAM sukha hovA chatAM paNa sukha-duHkha ubhayano abhAva che, tema kahI zakAya che. Azaya e che ke purovartI ghaTa paDyo hoya tene joIne koI kahe ke, ahIM ghaTa-paTa ubhayano abhAva che to te vAta mRSA nathI; kema ke ghaTa hovA chatAM ghaTa-paTa ubhaya tyAM nathI. tema mokSamAM sukha hovA chatAM mokSamAM sukha-duHkha ubhayano abhAva che tema batAvavA mATe "zarIra vAva santa" ityAdi zruti che ema svIkAravAmAM koI virodha nathI. athavA "zarIra vAva santa" ityAdi zrutino artha anya rIte batAvatAM kahe che - A zrutimAM apriyapadanuM saMnidhAna che arthAt priyapriye' e padamAM priyapadanI sAthe apriyapadanuM saMnidhAna che. tethI priyapadathI vaiSayikasukha ja grahaNa karavuM joIe, paraMtu AtmAnA svAbhAvika sukhane grahaNa karavAnI AvazyakatA nathI. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 muktivAciMzikA | zloka-29-30 AnAthI e phalita thAya che ke, azarIravALA evA jIvane vaiSayikasukharUpa priya ane vaiSayikaduHkharUpa apriya sparzatAM nathI, paraMtu saMsAranI sarva viDaMbaNAno abhAva hovAthI ane jJAnamaya AtmA hovAthI nirAkula cetanAnA anubhavarUpa sukha mokSamAM che. ahIM "zarIraM vAva santa"no artha "vAvasantam" stuvantanuM rUpa laIne "atyaMta" arthamAM prayoga kare che tethI e prApta thAya ke azarIramAM "atyaMta vasatA evA jIvane priya-apriya sparzatAM nathI. to keTalAka vAva santam' A pramANe pRthaku grahaNa karIne vAva'no artha saMbodhana kare che. tethI tyAM koIne saMbodhIne zruti kahe che ke, azarIramAM vasatA evA jIvane priya-apriya sparzatAM nathI. rakSA avatAraNikA : zloka-29mAM kahyuM ke "je kAraNathI kahevAyuM che tethI koI mahAtmAnA kahevAyelA te vacanane kahe che - zloka : sukhamAtyantikaM yatra buddhigraahymtiindriym| . taM vai mokSaM vijAnIyAd duHsspraapmkRtaatmbhiH||30|| anvayArtha : yatra=je sthAnamAM, sAtti surva AtyaMtika sukha, satI ivRddhidAMatIndriya che ane buddhithI grAhya cheHsvaanubhavathI grAhya che, te vai mokSa vinAnIvA-tene mokSa jANo, matAmi akRta AtmA vaDe jeNe potAnA upara saMyama prApta karyo nathI evA AtmA vaDe, kuSThApa-duSpApa che mokSa prApta karavo duSkara che. 30 zlokArya : je sthAnamAM AtyaMtika sukha atIndriya che, buddhithI grAhya che, tene mokSa jANo. akRta AtmA vaDe mokSa prApta karavo duSkara che. Il3oll Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 muktidvAciMzikA | zloka-30 TIkA : sumati spaSTa: rUpA TIkArca - "su9." A zlokano artha spaSTa hovAthI A zlokanI TIkA graMthakArazrIe karela nathI. a30) bhAvArtha :"mokSamAM atIndriya buddhigrAhya AtyaMtika sukha jANo" A prakAranA smRtinA vacanathI mokSamAM sukhanI sattAno svIkAra: zloka-2mAM sthApana karyuM ke, "zarIraM vAva santam" e zrutithI siddha evo sukhAbhAva ane duHkhAbhAvarUpa ubhayAbhAva mokSamAM sukhanI sattAne niSedha karato nathI. kema niSedha karato nathI ? temAM sAkSI ApatAM kahyuM ke, je kAraNathI kahevAyuM che, te vacanathI mokSanI sattAno niSedha "zarIra vIve santa" e zruti karatI nathI. tethI have prastuta zlokamAM je kAraNathI kahevAyuM che te kAraNarUpa smRtinuM te vacana batAve che - je sthAnamAM rahelo jIva AtyaMtikasukhane anubhave che= parAkASThAnA sukhane anubhave che ane te sukha mokSamAM rahelA jIvonA anubhavathI grAhya che ane atIndriya che=indriyono viSaya nathI; kema ke mokSamAM rahelA jIvone indriyo ke zarIra kAMI nathI, paraMtu saMpUrNa nirupadravavALI avasthAno anubhava thavAthI atyaMta sukhano anubhava che ane tevA sukhane mokSa jANavo ane je jIvo indriyone paravaza che, tethI potAnA AtmA upara saMyama meLavyo nathI tevA jIvo mATe mokSa duHkhathI prApta thaI zake tevo che arthAt tevA jIvo mokSa prApta karI zakatAM nathI arthAt yatnapUrvaka AtmA upara saMyamane prApta kare to ja mokSa thaI zake che. li3nA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 muktidvAciMzikA | zloka-31 avataraNikA : zloka-30mAM smRtinI sAkSI ApIne mokSamAM AtyaMtika sukha che tema sthApana karyuM. tyAM taiyAyika kahe che ke, mokSamAM vAstavika sukha nathI, paraMtu zloka-30mAM batAvela smRtimAM duHkhanA abhAvamAM sukhano upacAra karIne mokSamAM sukha kahela che. tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - zloka : upacAro'tra nAbAdhAt sAkSiNI cAtra dRshyte| nityaM vijJAnamAnandaM brahmetyapyaparA shrutiH||31|| anvayArtha : atra=ahIM=zloka-30mAM batAvela muktisukhane kahenArI evI smRtimAM, 35vAro upacAra nathI, vAghA-kema ke abAdha che. vAtra ane ahIM muktinA sukhamAM "nitya vijJAnamInanda trA"="nitya vijJAna AnaMda brahma che', kRti e pramANe, mArA=bIjI, zruti =zruti sAkSI =sAkSIrUpe, dRzyate- dekhAya che. 31 zlokArca - zloka-30mAM batAvela muktisukhane kahenArI evI smRtimAM upacAra nathI; kema ke abAdha che ane muktinA sukhamAM "nitya vijJAna AnaMda brahma che" e pramANe bIjI kRti sAkSIrUpe dekhAya che. ll31| TIkA : upacAra iti-atra muktisukhapratipAdikAyAmuktasmRtau upacAro na duHkhAbhAve sukhapadasya lAkSaNikatvaM, abAdhA-bAdhAbhAvAt, janyasyApyabhAvasyeva bhAvasyApi kasyacidanantatvasambhavAt, atra muktisukhe 'nityaM vijJAnamAnandaM brahmeti' aparApi zrutiH sAkSiNI vartate, tayA nityajJAnAnandabrahmAbhedabodhanAditi / / 31 / / TIkArya : tra..vAthamAvI ahIM muktisukhanI pratipAdaka evI ukta smRtimAM Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 muktidvAciMzikA | zloka-31 zloka-30mAM kahelI smRtimAM, upacAra nathI=duHkhAbhAvamAM sukhapadanuM lAkSaNikapaNuM nathI arthAt lakSaNAthI karAto upacAra nathI; kema ke abAdha che=muktimAM sukha svIkAravAmAM bAdhano abhAva che. ahIM prazna thAya ke muktimAM sukha svIkAravAmAM Ave to muktinI niSpatti vakhate sukha janya che tema mAnavuM paDe ane janya padArtho amuka kALa pachI avazya nAza pAme che tevuM sarvatra dekhAya che, tema janya evuM muktinuM sukha paNa nAza pAmaze tema svIkAravuM paDe ane tema svIkAravAthI muktimAM gayelA jIvone pharI amuktinI prApti svIkAravI paDe ane muktimAM gayelA jIvone pharI amuktinI prApti che tema svIkArI zakAya nahIM. mATe muktimAM sukha svIkAravAmAM bAdha che tenA nirAkaraNa mATe hetu kahe che - najeca .. samavat janma paNa abhAvanI jema koIka bhAvanA anaMtapaNAno saMbhava che. tra .. vothanAviti | ahIM=muktisukhamAM, "nitya vijJAnamInandra brahma"= nitya vijJAna AnaMda brahma che" e pramANe bIjI paNa zruti sAkSIrUpe varte che; kema ke tenAthIete zrutithI, nitya jJAna, AnaMda ane brahmanA abhedano bodha che. rUti zabda zlokanA kathananI samAptisUcaka che. 31 che "na sthApyAvacceva mAvasthA vat anantarvasamavA" - ahIM "vanyasthAgi"mAM rahela "pa"thI e kahevuM che ke janya na hoya to to anaMtapaNuM hoI zake, paraMtu janya evA paNa dhvasarUpa abhAvanuM anaMtapaNuM che. ja "mAvasthApi" - " "thI e kahevuM che ke janya na hoya evA AtmAdi bhAvAtmaka dravyanuM to anaMtapaNuM che, paraMtu janya evA mokSanA sukharUpa bhAvanuM paNa anaMtapaNuM che. bhAvArtha :zloka-30mAM naiyAyike muktisukhanI pratipAdaka smRtimAM bAdhano abhAva hovAthI duHkhAbhAvamAM sukhapadanA upacArano abhAva : muktimAM duHkhano abhAva che, paraMtu sukha nathI ema mAnanAra taiyAyika kahe Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAciMzikA | zloka-31 141 che ke, zloka-30mAM batAvela smRtimAM muktimAM AtyaMtika sukha che, ema je kahyuM che te upacArathI che arthAt paramArthathI to muktimAM duHkhano abhAva che ane duHkhanA abhAvamAM sukhapadano lakSaNAthI upacAra karela che. jema - " TyAM poSa:' e vacanamAM gaMgAmAM gAyano vADo che tema kahela che paraMtu gaMgAmAM gAyano vADo nathI; kema ke pANInA pravAhamAM gAyano vADo saMbhave nahIM. tethI tyAM gaMgAno artha gaMgAno pravAha na karatAM lakSaNAthI gaMgAtIra karavAmAM Ave che, mATe gaMgA zabdanA arthano bAdha hoya te vakhate lakSaNAthI gaMgAno artha gaMgAtIra karIne " yAM ghoSa:'no artha gaMgAnA kAMThe ghoSa che e pramANe thAya che. tema muktimAM sukha paramArthathI nathI paraMtu zarIra nahi hovAne kAraNe duHkhano abhAva che te du:khanA abhAvamAM sukha zabdano upacAra karIne smRtimAM muktimAM sukha kahevAyuM che. vastutaH tyAM sukha na hovA chatAM duHkhanA abhAvamAM sukhano upacAra karAyo che tema mAnavuM ucita che e pramANe taiyAyiko kahe che. tene graMthakArazrI kahe che - muktimAM vartatA duHkhAbhAvamAM sukhapadano upacAra nathI; kema ke bAdhano abhAva che. Azaya e che ke jema gaMgAno artha pANIno pravAha karIe to tyAM ghoSa saMbhave nahIM, tethI gaMgAmAM gAyano vADo svIkAravAmAM bAdha che. tethI tyAM lakSaNA dvArA gaMgAno artha "gaMgAno kinAro' karavAmAM Avyo che, tema prastutamAM "sukha" zabdano artha mokSamAM bAdha pAmato nathI ke jethI lakSaNA karIne duHkhanA abhAvano sukhapadamAM upacAra karavo paDe. kema mokSamAM sukha zabdano bAdha nathI ? tethI kahe che - mokSamAM AtmAne sarva upadrava vagaranI avasthAnuM vedana varte che, tethI nirAkula evI cetanAnuM vedana mokSamAM svIkAravAmAM koI bAdha nathI. mATe zloka-30mAM kahela smRtinA sukha zabdano duHkhanA abhAvamAM upacAra karavAnI AvazyakatA nathI. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 mutihAviMzikA | zloka-31-32 janya evA abhAvanI jema janya evA koIka bhAvanA anaMtapaNAno saMbhava hovAthI muktimAM sukha svIkAravAmAM bAdhano abhAva : ahIM prazna thAya che ke, je janyabhAvo hoya teno nAza dekhAya che ane sAdhanA karIne AtmA mukta thAya che tyAre muktimAM sukha thAya che tema mAnIe to muktinuM sukha janyabhAvarUpe prApta thAya ane tema svIkArIe to muktinA sukhane nAza svIkAravAno prasaMga Ave ane muktine duHkhAbhAvarUpa svIkArIe to jema ghaTano nAza sadA rahe che tema duHkhano nAza sadA svIkArI zakAze. mATe mokSamAM sukha svIkAravAno bAdha che. e pramANe naiyAyika kahe to tene graMthakArazrI kahe che - janya evo abhAva jema utpanna thayA pachI sadA rahe che tema janya evo bhAva paNa sadA rahI zake che, tethI sAdhanAthI janya evuM muktinuM sukha sadA svIkAravAmAM koI bAdha nathI. muktimAM sukha svIkAravA mATe "nitya vijJAnamAnanda drA" e prakAranI anya smRti : muktimAM sukha svIkAravA mATe anya paNa zrutinI sAkSI che te graMthakArazrI batAve che - "nityaM vijJAna mAnavaM brahma=nitya vijJAna AnaMdasvarUpa brahma che e prakAre anya zruti dvArA nityajJAna, nitya AnaMda ane nityabrahmanA abhedano bodha thAya che. mATe muktimAM sukha che e prakAre taiyAyike svIkAravuM joIe. 31aaaa avatAraNikA : prastuta muktibatrIzImAM muktiviSayaka anya darzanakAronI zuM zuM mAnyatAo che te batAvIne teonI kaI mAnyatAo ucita che ane kaI mAnyatAo anucita che tenuM yuktithI, zAstravacanathI ane zrutinA tathA smRtinA vacanathI samarthana karyuM. have te sarvanuM nigamana karatAM kahe che - zloka : paramAnaM dalayatAM paramAnaM dyaavtaam| paramAnandapInAH smaH prmaanndcrcyaa||32|| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 muktidvAciMzikA | zloka-3ra anvayArtha - paramAnaM para=prakRSTa mAra=darpa che jenAthI evA, paramAnaM=paranA mAnane= ekAMta abhinivezavALAnA mAnane, ratavatAM dalana karatAM evA, vAvatA-- dayAvALA zvetAMbara sAdhuonI, paramAnandavardhayA=paramAnaMdanI carcAthI, paramAnantapInA =paramAnaMdathI pIna evA=utkRSTa AnaMdathI puSTa evA, : ame chIe. 32aa blokArca - prakRSTa mAna che jenAthI evA paranA ekAMta abhinivezavALAnA kuhetune, dalana karatA dayAvALA zvetAMbara sAdhuonI paramAnaMdanI carcAthI paramAnaMdathI pIna-puSTa, evA ame chIe. ll3rA TIkA : paramAnamiti-pareSAm ekAntAbhiniviSTAnAM, mAnaM kuhetuM, dalayatAM syAdvAdamudgareNa, kiM bhUtaM? paraH prakRSTo mAno do yasmAttattathA, dayAvatAmanekAntapraNayitayA jagaduddidhIrSAvatAM sitAMbarasAdhUnAM, prmaanndcrcyaa-mhodymImAMsA, va paramena=4tkRSTanAnajona, vInA: puNA, dArUnA TIkArya : pareSA ...: paranuM mAna kevA prakAranuM che te batAve che - para=prakRSTa, mAnadarpa, che jenAthI te tevuM che-paramAna che, ane tenA paranA ekAMta abhinivezavALA jIvonA, mAnakuhetune syAdvAdarUpa mudgarathI dalana karatAM khaMDana karatAM, zvetAMbara sAdhu che, ema anvaya che. vaLI, zvetAMbara sAdhuo kevA che? te batAve che - dayAvALA evA anekAMtapraNathipaNAthI arthAt anekAMtanI prarUpaNA karatAM hovAthI jagatanA uddhAra karavAnI icchAvALA evA, zvetAMbara sAdhuonI paramAnaMdanI carcAthI=mahodayavALI mImAMsAthI ame parama=utkRSTa evA AnaMdathI pIna=puSTa thayelA chIe. 3rA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 mukitadvAciMzikA | zloka-32 bhAvArtha :prakRSTamAnavALA ekAMtaabhiniviSTa jIvonA kuhetune syAdvAdarUpI mudagarathI khaMDana karatA dayAvALA zvetAMbara sAdhuonI paramAnaMdarUpa mokSanI carcAthI paramAnaMdathI puSTa thayelA graMthakArazrI : paradarzanavAdI pota-potAnA darzananA pakSa pratye baddharAgavALA thaIne kuhetu dvArA potAnA pakSanuM sthApana kare che. vaLI teone potAnA pakSanuM sthApana karavAmAM prakRSTa darpa che ke, ame ja muktinuM vAstavika svarUpa sthApana karIe chIe, ane paradarzanavAdIo prakRSTa darpane kAraNe kuhetuo ubhAvana karIne potAno pakSa sthApana kare che. ane pAradarzananA te kuhetuone dalana karatAM evA zvetAMbara sAdhuo che. ahIM prazna thAya ke bIjAnA mAnanA=darpanA, kAraNabhUta evA kuhetunA dalanathI zvetAMbara sAdhuone zuM lAbha thAya ? arthAt kAMI lAbha thAya nahIM, ane jenAthI kAMI lAbha thAya nahIM tevI pravRtti zvetAMbara sAdhuo kema kare che ? tethI kahe che - paranA kuhetu dvArA unmArga pravarte to jagatamAM sanmArgano nAza thAya ane sanmArgano nAza thAya to unmArganI vRddhi dvArA jagatanA jIvo vinAza pAme. jagatanA jIvo vinAza na pAme tevI dayAvALA zvetAMbara sAdhuo hovAthI dareka kathanone ucita sthAne yojIne anekAMtavAdanI prarUpaNA kare che ane te anekAMtavAdanI prarUpaNAthI jagatanA jIvone sanmArgano yathArtha bodha karAvIne jagatanA jIvonA uddhAra karavAnI icchAvALA zvetAMbara sAdhuo che. AthI zvetAMbara sAdhuo dayAvALA che. AnAthI e phalita thAya che ke jeo mAtra vAdamAM rasa dharAve che ane tattvanA pakSapAtI nathI ane svapakSa sthApana karavAmAM daDha yatna karIne anekAMtavAdane sthApana karatAM hoya topaNa te dayAvALA zvetAMbara sAdhuo nathI, paraMtu je sAdhuone sarva jIvo pratye samabhAvano pariNAma che ane AthI ja jagatanA jIvone hitanI prApti thAya tadarthe lAbhAlAbhano vicAra karIne ucita sthAne anekAMtanuM sthApana kare che ane anekAMtavAdanA sthApana dvArA jagatanA jIvonA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 muktidvAciMzikA | zloka-32 145 kalyANanI ekamAtra icchA dharAve che tevA zvetAMbara sAdhuo paramArthathI zvetAMbara sAdhuo che ane tevA zvetAMbara sAdhuonI paramAnaMdarUpa mokSanI carcAthI arthAt parama AnaMdasvarUpa je mokSa che tenI je carcA kare che tenAthI, ame parama AnaMdathI puSTa thayA chIe, ema graMthakArazrI kahe che. Azaya e che ke, mokSa jIva mATe mahodayarUpa che ane tenI mImAMsA zAstramAM zvetAMbara sAdhuoe atyAra sudhI karela che, te sarva carcAne zAstrothI jANIne graMthakArazrIne jinavacanAnusAra muktinA svarUpano pAramArthika bodha thAya che ane muktinA te svarUpanA bodhane kAraNe graMthakArazrIne prakRSTa AnaMda thAya che, kema ke muktimAM jIvanI AvI parama sukhamaya zreSTha avasthA che ane teno upAya jinavacanAnusAra pravRtti che ane jinavacanAnusAra tevI pravRtti karIne pote muktine prApta karI zakaze tevuM jJAna thavAthI parama AnaMdathI puSTa thayelA evA graMthakArazrI parama sukhasvarUpa evI muktinI prApti mATe baddhavIryavALA thayelA che. rUcA I rUti kutrizikSA rUA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "kRtsnakarmakSayo muktirityeSa tu vipazcitAm / syAdvAdAmRtapAnasyodgAraH sphaarnyaashryH||" "vaLI, saMpUrNa karmakSaya e mukti e pramANe vidvAnono te te darzanamAM prasiddha evA arthonA AzrayavALo syAdvAdarUpaamRtanA pAnano A udgAra che." : prakAzaka : tAtha > DESIGN BY 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-380009. Teli./pheksa : (079) 26604911, 26611839, phona : (079) 32911401 E-mail: gitarthganga@yahoo.co.in 982400