Book Title: Jain Siddhanta
Author(s): Atmaram Upadhyaya
Publisher: Jain Sabha Lahor Punjab
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010010/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta // (anekAnta siddhAnta darpaNa) lekhaka zrI jaina muni upAdhyAya AtmArAmajI. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P.BFBS SROR jaina siddhAnta || ( anekAnta siddhAnta darpaNa ) Tela AAR GOR lekhaka zrI jaina muni upAdhyAya AtmArAmajI. prakAzaka zrI jaina sabhA - paJjAba kI taraphase bAvu paramAnaMda plIDara, bI. e. kasUra ( jilA - lAhaura) prathamAvRtti. prata 500.. vIra nirvANa saMvat 2441. 60 sa0 1915 ahamadAbAdameM pAMcakuekI najadIka AyA huA thI satyavijaya prinTIga meM zAha sAMkalacaMda harilAlane chApA. mUlya ru.0-6-0, saMsa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Preface. I am Jain by birth and love Jain religion as Universal Religion. I was ignorant of its fundamental principles as the people of other religions generally are. Fortunately, I had a chance to see the author of this book and heard his updesh and had a talk with him which gave me much information about my religion. The author is a learned Jain Sadhu belonging to the Swetamber Sthanakwasi Sadhus of the Punjab. He is well versed in the Jain literature belonging to all branches of Jain. Though he is still about 30 years of age, yet his love for learning and teaching the others forced me to request him to write this book for the good of the public which he very kindly did here at my office as he is staying here with his Guru, great grand Guru & Chelas for their Chaturmas. I get this book printed for the public good as a token of gratitude for the obliga. tion the said Sadhu put me under by giving me the necessary information about my religion. The cost price only will be charged which will be given to the Punjab Jain Sabha. Kasur. 18-10-14 Devali day Sambat 1971 Vir Sambat 2441. Parmanand B. A. Pleader, Chief Court-PUNJAB, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sarga . AtmA aura unake lakSaNa. dvitIya sarga . pramANa civarNa... naya vivarNa tRtIya sarga . viSayAnukrama. ... caturtha sarga . 949 ... ... ... CHANC ... : ... Sea cAritra varNana. (paMca mahAvrata, dazavidha yatidharma aura bhAvanAoMkA varNana ) :: ... 940 ... : : ... 000 16 105 gRhastha dharma viSaya. (dhAvaka guNa varNana aura vyasana niSedha ) 141 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI vItarAgAya // namo samaNassa bhagavato mahAvIrassaNaM / / // zrI jaina siddhAnta // ( zrI anekAnta siddhAnta darpaNa) // prathama srgH|| priya sujJa puruSo ! manuSyabhavako prApta karake tattva vidyAkA vicAra karanA yogya hai, kyoMki siddhAntase nirNaya kiye vinA koI bhI AtmA pUrNa darzanArUr3ha va cAritrArUr3ha nahIM ho saktA hai| siddhAnta zabdakA athe hI vahI hai, jo sarva pramANoMdvArA siddha ho cukA ho, apitu phira vaha siddhAnta grahaNa karane yogya hotA hai / tathA siddhAnta zabda pUrNa samyak darzanakA hI vAcaka hai, isI vAste umAsvAtijI tattvArthasUtrakI AdimeM mukti mArgakA varNana karate hue yaha sUtra dete haiM: Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH // so isa sUtrameM yaha siddha kiyA hai ki samyag darzana se samyag jJAna hotA hai, phira samyag jJAna se samyag cAritra pragaTa ho jAtA hai, kintu tInoMke ekatva honepara jIva mokSako prApta hote haiM, tathA yaha tInoM hI mokSake mArga haiM | isase siddha huA ki vinA darzanake jIva mokSameM nahIM jA sakte haiM, kyoMki darzanake binA anya guNa bhI samyak prakArase prAdurbhUta nahIM hote haiM // yathA Savag mUla sUtram // nAdaMsa pissa nANaM nANeNa vinA na huMti caraNaguNA aguNissa natthi mokkho natthi - mokkhassa nivANaM // uttarAdhyayana sU0 a0 17 gAthA 30 // saMskRta TIkA - adarzaninaH samyaktarahitasya jJAnaM nAsti ityanena samyaktaM vinA samyak jJAnaM na syAdityarthaH / jJAnaMvinA cAritraguNAzcAritraM paJcamahAtratarUpaM tasya guNAH piNDavizuddhayAdayaH karaNa caraNa saptatirUpAH na bhavati / aguNinaH cAritra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNaiH rahitasya mokSaH karmakSayo nAsti amokSasya karmakSayarahitasya nirvANa muktisukhaprAptiAsti // bhAvArtha:-ukta sUtrameM zRMkhalAbaddha lekha haiM jaise ki samyak darzanake vinA samyag jJAna nahIM, samyak jJAnake binA samyak cAritra nahIM, samyak cAritrake vinA sakala guNa nahIM, guNoM ke vinA mokSa nahIM, mokSake vinA pUrNa sukha nahIM arthAt Atmika AnaMda nahIM / so miya baMdhuo ! samyak darzana samyak siddhAntakA hI nAma hai, kyoMki siddhAntake jAne vinA koI bhI AtmA Atmika guNoM meM praveza nahIM kara sakatA; apitu samyak durzana arhan devane jo pratipAdana kiyA hai vahI jIvoMko kalyANarUpa hai| so ahaMta devake kathana kiye hue padArthako mAnanese sampA darzana hotA hai, samyak darzanako Ahata mata kaho vA jaina darzana kaho kintu donoM zabdoMkA eka hI artha hai // prazna:-jina zabda kisa prakAra banatA hai, phira jaina zabda kisa arthameM vyavahata hotA hai ? uttara:-ji' jaye dhAtu ko nak pratyayAnta hokara jina zabda bana jAtA hai / yathA 'ji' jaye dhAtu jaya arthameM vyavahRta hai taba Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ji-aise dhAtu rakhA hai| phira uNAdi sUtrase jina zabda isa prakArase vanA, jaise ki iSiJjidIDaSyavibhyonak / naNAdi prakaraNa pAda 3 suu02|| ___ atha ujjvaladatta TIkA-iNgatau / pivaMdhane / ji jye| dIG kSaye / upa dAhe / avara kSaNe / ebhyo nak syAt // inorAjJimabhausUrye // inaH sUryenRpepatyau / nAnte // 2 // iti vizvaH / / saha inena vartata iti senA || senayAbhiyAtyabhipeNayati / / sinaH kANaH // jino buddhH| jinaH syAdatiddhe'pi buddhecAhati jitvare vizvenAnta // 1 // dInodurgataH // uSNamIpattaptam // jvaratvaretyUTha / unamasampUrNam // sarvasve tu janayatterUnamiti sAdhitam / / itihatti // isa sUtrase 'ji' dhAtuko nak pratyaya ho gayA taba jina zabda siddha huA, apitu haimacandrAcArya nAmamAlA vRttimeM likhate haiM kijayatyaninavatirAgaSAdizatrUn iti jinH|| isameM yaha varNana hai ki jo vizeSa karake rAgadveSAdi aM. taraMga zatruoMko jItatA hai vahI jina hai, arthAt jisane rAga Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) depAdi zatruoMko jIta liyA hai vahI jina hai| phira, devatA // zA0 a0 2 pA0 4 / sU0 206 // __ prathamAntAt sA'syadevatetyasminnarthe aNAdayo navaMti // ityaNa // aaiitH|| evaM jainaH saugataH zaivaH vaiSNavaH ityaadi| bhApArtha:-isa taddhitake sUtrakA yaha Azaya hai ki prathamAntase devArthama aNAdi pratyaya hojAte haiM yathA arhan devatA asya AhetaH / jino devatA'sya jainaH (Araco'dhyAdeH / zA0 a02|3 / 84) __isa sUtrase Adi acko A-ai-au-Ar yeha ho jAte haiN| taba yaha artha huA ki jina hai jinakA deva vahI hai jaina athavA ( jinaM vettIti jainaH ) arthAt jo jinake svarUpako jAnatA hai vahI jaina hai // tathA jinAnAM rAjaH jinarAjaH yaha paSThItatpuruSa samAsa hai / isase yaha siddha huA ki jo sAmAnya jina haiM unakA jo rAjA hai vahI jinarAja hai arthAt tIrthakara deva / isI prakAra jinendra zabda bhI siddha hotA hai / so jo zrI jinendra devane Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) dravyoMkA svarUpa kathana kiyA hai usako jo samyak prakArase jAnatA hai vA mAnatA hai vahI jaina hai / / prazna-jinendra devane dravya kitane prakArake varNana kiye hai ? uttara-pad prakArake dravya varNana kiye haiN| prazna-ve kauna kaunase haiM ? uttara-jIva pudgala dharmAdharmAkAzakAladravyANi / sad dravya lakSaNam / utpAd vyaya dhrauvya yuktaM sat iti drvyaa:| kintu sada jo hai yaha dravyakA lakSaNa hai kyoMki, sIdati ravIyAn guNaparyAyAn vyAmAtIti sat / / apane guNaparyAyako jo vyApta hove so sat hai athavA utpAdanyayadhauvyayuktaM sat / yaha jo pUrva vacana hai arthAta utpatti vinAza aura sthiratA, ina tInoM kI saMyukta hove so sat hai athavA arthaniyAjAri sada jo artha kriyA karanevAlA hai so sat hai // yathA guNANa mAsao davaM egadavassiyA guNA lakkhaNaM pajavANaMtu ubhayo assiyAbhave // u0 a0 28 gAthA 6 // tti // guNAnAM rUparasasparzAdInAM AzrayaH sthAna dravyaM yatra guNA utpacante'vatiSThate vilIyante tava dravyaM ityanena Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) rUpAdi vastu dravyAt sarvathA atiriktaM api nAsti dravye eva rUpAdi guNA labhyante ityarthaH / / guNA hi eka dravyAzritAH ekasmin dravye AdhArabhUte AdheyatvenAzritA eka dravyAzritAste guNA ucyante ityanena ye kecit dravyaM eva icchaMti tadvyakti riktAna rUpAdIn icchaMti teSAM mataM nirAkRtaM tasmAda rUpAdInAM guNAnAM madhyebhyo bhedopyasti tu punaH paryAyANAM nava purAtanAdi rUpANAM bhAvAnAM etallakSaNaM jJeyaM etat lakSaNaM kiM payoyA hi ubhayAzritA bhaveyuH ubhayovyaguNayorAzritAH ubhayAzritAH dravyeSu navIna paryAyAH nAnnA AkRtyA ca bhavaMti guNeSvapi nada purANAdi paryAyAH pratyakSa dRzyante eva // ___ bhApArthaH-ukta sUtrameM yaha varNana hai ki dravyake Azrita guNa hote haiM, jaise agnikA prakAza vA uSNa guNa hai / agni dravya hai tathA mUrya dravya prakAza guNa, jIva dravya jJAna guNa, kintu nitya guNakA AtmAse anAdi anaMta sambandha hai / yathA zrI AcArAMge__ "je AyA se vinnAyA je vinAyA se AyA jeNavijANai se AyA " iti vacanAt / arthAt jo AtmA hai vahI jJAna hai, jo Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) jJAna hai vahI AtmA hai tathA jisa karake jAnA jAye vahI jJAna hai / kyoMki yaha anAdi anaMta sambandha hai jo paraguNa sambandha haiM, koI + anAdi sAnta haiM, koI sAdi sAnta hai, apitu paraguNakA sambandha sAdi anaMta nahI hotA hai, so jaba dravya guNa ekatva hue phira usa dravyakA lakSaNa paryAya bhI ho jAtA hai, dIpaka ke prakAzavat, apitu svaguNoMmeM sarva dravya anAdi anaMna haiM, paraguNoM meM paryAyArthika nayApekSA sAdi sAnta haiM, yathAtvAd vyaya zrauSa yuktaM sat, arthAt jo ukta lakSaNa karake yukta hai vahI sad dravya hai | punaH dravya viSaya dhammo ahammo AgAsaM kAlo puggala jaMtavo esalogotti paNatto jiNehiMvara daMsihiM // u0 a0 28 gAthA 7 // vRtti-dharmya iti dharmAstikAya ? adha iti adharmAstikAya 2 AkAzamiti AkAzAstikAyaH 3 kAlaH samayAdirUpaH 4 puggalatti pudgalAstikAya: 5 jantava iti jIvAH + abhavya AtmAoMkA karmoM ke sAtha anAdi anaMta samyandha bhI hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) 6 / enAni pada dravyANi yAnIti anvayaH epA iti sA. mAnya prakAreNa ityevaM rUpAH ukta pada pAtmako loko jinaH mAptaH kathitaH kazaminaradanibhiH samyak yathAsthita vastupIH 7 / janayo jIvA adhyanantA eva 8 // bhAvArtha:-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikA. ya, aura nIvAstikAya, kAla (samaya,) pugAstikAya-yaha paTa myAnmA. mapa yaha loka hai apitu ina dravyoga kAlakI asti nahIM hai kyoMki samayamA sthira guNa svabhAva nahIM hai aura AkAza astikAya logAloga pramANa hai isa liye yahI para vyApaka rUpa loka hai // 7 // punaH dravya viSaya dhammo ahammo zrAgAsaM davvaM ikika mAdiyaM thAnANiya davANi kAlopuggala jaMtavo // una0 thA 27 gA0 // . ni-dharmAdi bhedAnAi dharmA 1 adharma 2 AkAza 3 dravyaM iti pratyeka yojyaM dharmadraya adharmadraga AkAzadravya ityarthaH enan dravyaM trayaM eka ini ekatvaM yuktaM eva tIrthakaraiH AkhyAta agre tanAni trINi dravyANi anaMtAni svakIya sva Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) kIyAnanta bhedayuktAni bhavati tAni trINi dravyANi kAni kAla: samayAdiranaMtaH atItAnAgatAcapekSayA pudgA api anNtaaH|| ___ bhAvArtha:-dharma adharma AkAza yaha tIna hI dravya asaMkhyAt pradezarUpa ekeka hai apitu AkAza dravya lokAloka apekSA anaMta dravya hai, yaha dravya pUrNa logameM vyApta hai, akhaMDa rUpa hai, nija guNApekSA aura kAladravya pudgaladravya jIvadravya yaha tIna hI anaMta haiM kyoMki kAladravya isa liye anaMta hai ki pudgalakI anaMta paryAya kAlApekSA karake hI sadrUpa hai tathA anaMte kAlacakra bhUta bhaviSyata kAla apekSA bhI kAladravya anaMta hai aura samaya sthira rUpameM hai| phira asaMkhyAta zuddha pradezarUpa jIva dravya hai arthAt asaMkhyAta zuddha jJAnamaya jo pAtyapradeza hai ve hI nIvarUpa haiM isI prakAra anaMta AtmA hai aura unake bhI pradeza pUrvavat hI haiM, apitu nija guNApekSA zuddharUpa haiN| karma malApekSA vyavahAra nayake matameM zuddhaAtmA azuddhaAtmA isa prakArase Atma dravyake do bheda haiM api tu saMgraha nayake matameM jIva dravya eka hI hai, jaise zrI sthAnAMga sUtrake prathama sthAnameM yaha sUtra hai ki (ege AyA) arthAt saMgraha nayake matameM Atma dravya eka hI hai kyoMki anaMta AtmAkA guNa eka hai jaise sahasra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) dIpakoMkA prakAza rUpa guNa eka hai apitu vyavahAra nayake ma. - tameM sahasra dIpaka rUpa dravya hai kyoMki jisa dIpakako jo koI uThAtA hai taba vaha dIpaka prakAza rUpa svaguNa sAtha hI le : jAtA hai / isa hetuse yahI siddha huA ki Atma dravya eka bhI hai aura anaMta bhI hai| atha pada dravya lakSaNa viSaya___ gaz laskhaNoja dhammo ahammoThANa lakkhapo nAyaNaM savva davANaM nahaM zroggaha lakkhaNaM // utta0 a0 28 gAthA e|| tti-dhammo dharmAstikAyo gati lakSaNo jJeyaH lakSyate jJAyate aneneti lakSaNaM ekasmAddezAt jIvapudgalayodezAntaraM pratigamanaM gatirgatireva lakSaNaM yasya sa gatilakSaNaH adharmoM adhammAstiphAyaH sthitilakSaNo jJeyaH sthitiH sthAnaM gati nivRttiH saiva lakSaNa aspaiti sthAnalakSaNo'dharmAstikAyo jJeyaH sthiti pariNatAnAM jIva pudgalAnAM sthiti lakSaNa kArya jJAyate ma adharmAstikAyaH yatpunaH sarvadravyANAM jIvAdInAM bhAjanaM AdhArarUpa nabhaH AkAzaM ucyate tat ca namaH avagAhalakSaNaM avagADhaM pravRttAnAM jIvAnAM pudgalAnAM Alambo bhavati iti ava. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) gAhaH avakAzaH sa eva lakSaNaM yasya tat avagAhalakSaNaM nama ucyate // 9 // bhAvA:-dharmAstikAyakA gamaNarUpa lakSaNa hai aura jIva dravya ajIva dravyakI gati, yaha dravya sAhAyaka bhUta hai; jaise rAjamArga calane vAloMke liye sAhAyaka hai kyoMki, yadi paM. thIrAja mArgameM sthita ho jAve to mArga svayaM usako calAne samartha nahI hotA hai, kintu udAsInatA pUrvaka paMthIke calate samaya mArga sAhAyaka hai tathA jase matsako jala sAhAyaka hai| vA aMdheko yaSTi (lAThI ) AdhArabhUta hai isI prakAra jIva dravya ajIva dravyako gati karate samaya dharma dravya sAhAyaka hai / aura adharma dravya jIva dravya ajIva dravyakI sthiti karanemeM sAhAyaka bhUta hotA hai, jaise uSNa kAlameM paMthIko vRkSakI chAyA AdhArabhUta hai, tathA jaise mahI AdhArabhUta hai isI prakAra jIva dravya ajIva dravyakI sthiti karanemeM adharma hai / aura sarva dravyoMkA bhAjanarUpa eka AkAza dravya hai kyoMki sarva dravyoMkA AdhAra bhUta eka aMtarIkSa hI hai jaise eka koSTakameM eka dIpaka ke prakAzameM sahasra dIpakoMkA prakAza bhI vIcameM hI lIna ho jAtA haiN| isI prakAra AkAza dravyameM jIva dravya ajIva dravya sthiti karate haiM / tathA jaise eka kalaza hai joki pUrNa dugdhase pUrita hai, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi phira bhI usa kalazameM matsaMDyAdi dravya praviSTa kareM to praveza ho jAte haiM usI prakAra AkAza dravyameM jIva dravya ajIba Thahare hue haiN| apitu jaise bhUmikAmeM nAgadaMta (kIlA) ko sthAna prApta ho jAtA hai tadvat hI AkAza pradezoM meM anaMta pradezI skaMdha sthiti karate haiM kyoMke AkAza dravyakA lakSaNa hai| avakAza rUpa hai| atha kAla va jIvakA lakSaNa kahate haiM: vattaNA lakkhaNo kAlo jIvo uvayoga lakkhaNo nANeNaM dasaNeNaMca suheNaya duheNaya // utta0 a0 20 gAthA 10 // vRtti-~-vartate anavacchinnatvena nirantaraM bhavati iti vartanA sA vartanA eva lakSaNaM liGgaM yasyeti vartanAlakSaNaH kAla ucyate tathA upayogo matijJAnAdikaH sa eva lakSaNaM yasya sa upayogalakSaNo jIva ucyate yato hi jJAnAdibhireva jIvo kakSyate ukta lakSaNatvAt punarvizeSa lakSaNamAha jJAnena vizeSAva. vodhena ca punadarzanena sAmAnyAvavodharUpeNa ca punaH mukhena ca pu. naIkhena ca jJAyate sa jIva ucyate // 10 // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) bhAvArtha:--samayakA vartanA lakSaNa hai isI karake samaya samaya paryAya utpanna hotA hai, jaiseki upacAraka nayake matameM jIvakI vyavasthAkA kAraNabhUta kAla dravya hI hai| yathA-cAla 1 yuvA 2 vRddha 3 athavA utpanna 1 nAza 2 dhruva 3 yaha tInoM hI vyavasthAkA kartA kAla dravya hai ora jo kucha samaya 2 utpatti vA nAza padArthoMkA hai ve sarva kAla dravyake hI svabhAvase hai apitu dravyoMkA utpanna vA nAza yaha upacAraka nayakA vacana hai kintu dravyAthika nayApekSA sarva dravya nityarUpa hai / aura pAyoMkA ko kAla dravya hai / jaise suvarNa dravyake nAnA pr| kArake AbhUSaNAdi vanate haiM, phira unahI AbhUpaNAdiko DhAla kara anya mudrAdi banAye jAte haiN| isI prakAra jo jo dravyakA paryAya parivartana hotA hai usakA kartA kAla dravya hI hai| isI vAste sUtrameM likhA hai 'vattaNA lakSaNo kAlo' arthAt kAlakA lakSaNa vartanA hI hai so kAlake parivartana se hI jIva dravya ajIva dravyakA paryAya utpanna ho jAtA hai aura jIva dravyakA upayogarUpa lakSaNa hai so upayoga jJAna darzanameM hI hotA hai athot jIva dravyakA lakSaNa jJAna darzanameM upayogarUpa hai so yaha to sAmAnya prakArase sarva jIva dravyameM yaha lakSaNa satata vidyamAna hai| apitu vizeSa lakSaNa yaha hai ki mukha vA duHkhakA anubhava Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) karanA kyoMki sukha duHkhakA anubhava jIva dravyako hI hai na tu anya dravyako // punaH sUtra isa kathanako isa prakArase likhate haiM / nANaM ca dasaNaM ceva caritaM ca tavo tahA vIriyaM javaogoya evaM jIvassa lakkhaNaM // u0 sU0 a0 27 gA0 11 // ___ vRtti--jJAnaM jJAyate'neneti jJAnaM ca punadRzyate aneneti darzanaM ca punazcaritraM kriyAceSTAdikaM tathA tapo dvAdazavidhaM tathA vIrya vIryAntarAya kSayopazamAt utpannaM sAmarthaM punarUpayogo jJAnAdiSu ekAgratvaM etat sarva jIvasya lakSaNaM // 11 // bhAvArtha:-jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya, tathA upayoga yahI jIvake lakSaNa haiM, kyAki jJAna darzanamaya AtmA anaMta zakti saMpanna hai / punaH caritra aura tapa yaha bhI AtmAke sAdhya dharma hai kyoMki AtmA hI tapAdi karake yukta ho sakatA hai, na tu anAtmA / prazna--jaba AtmA dravya anaMta vIrya karake yukta hai taba siddhAtmA bhI anaMta vIrya karake yukta hue to phira unakA cIrya saphalatAko kaise prApta hotA hai ? Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) uttara-aMtarAya karmake kSaya ho jAneke kAraNase siddhAtmA bhI anaMta zakti yukta haiM apitu akRtavIrya haiM kyoMki siddhAtmAke sarve kArya siddha hai| punaH saMsArI jIvoMkA do prakArakA vIrya hai / jaisekivAla (ajJAna)vIrya 1aura paMDita vIrya vAla vIrya usakA nAma hai jo ajJAnatApUrvaka udyama kiyA jAya / aura paNDita vIrya usako kahate haiM jo jJAnapUrvaka parizrama ho / so jisa samaya AtmA akarmaka hotA hai tava akRtavIrya ho jAtA hai so siddha prabhu akRtavIrya haiM / / / pUrvapakSa:-jisa samaya AtmA siddha gatiko prApta hotA hai tava hI akRtavIrya ho jAtA hai so isa kathanase siddha pada sAdi hI siddha huaa| jaba aise hai tava jaina matakI mokSa anAdi na rahI, apitu sAdi pada yukta siddha huI / uttarapakSa:-he bhavya ! yaha ApakA kathana yukti vA si. ddhAnta bAdhita hai kyoMki jaina matakA nAma anekAnta mata hai so jaba jaina mata saMsArako anAdi mAnatA hai to bhalA mokSapada .sAdi yukta, kaise mAnegA ? arthAt kadApi nahI, kyoMki saMsAra anAdi anaMta hai usI hI prakAra mokSapada bhI anAdi anaMta hai, apitu siddhApekSA sUtrakAra aise kahate haiM / yathA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) egatteyasAiyA pajjava siyA viya / puhate pAIyA pajjavasiyAviya // utta0 a0 36 gAthA 67 // vRtti - te siddhA ekatvena ekasya kasyacit nAma grahaNApekSayA sAdikAH amuko munistadA siddhaH ityAdi sahitAH siddhAH bhavaMti ca punaste siddhAH aparyavasitAH antarahitAH mokSagamanAdanantaraM atrAgamanAbhAvAt antarahitAH te siddhAH pRthaktvena vahuH kena sAmastyApekSayA anAdayo anantAtha || bhAvArtha:- eka siddha apekSA sAdi anaMta hai aura bahutoM kI apekSA anAdi anaMta haiM, arthAt jisa samaya koI jIva mokSagata huA usa samayakI apekSA sAdi hai apunarAvRttikI apekSA anaMta haiM, phira bahuta siddhoMkI apekSA anAdi anaMta hai, kyoMki kALacakra anAdi anaMta honese tathA jaise cetanazakti anAdi hai vaise hI jar3a zakti bhI anAdi hai apitu jar3a zaktikI apekSA cetana zakti rUpa zabda vyavahRta hai, aise hI jar3a zakti cetana zaktikI apekSA siddha hai / isI prakAra saMsAra apekSA siddha pada hai aura siddhapada apekSA saMsArapada hai, kintu yaha donoM anAdi anaMta hai // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) tathA pudgalakA svarUpa isa prakArase haiM / saddhaMdhayAra jajoo pahA gayA tveiyaa| vaeNa rasa gaMdha phAsA pugga lANaMtu lakkhaNaM // utta0 a0 27 gAthA 13 // vRtti-zabdo dhvani rUpa paugalikastathAndhakAra tadapi pudgala rUpaM tathA udyotoratnAdInAM prakAzastathA prabhA candrAdInAM prakAzaH tathA chetyA vRkSAdInAM chAyA zetyaguNA tathA Atapo ravaruSNaprakAza iti pudgalasvarUpaM vA zabdaH samuccaye varNagaMdharasa spAH pudgalAnAM lakSaNa jJeyaM varNAH zuklapItaharitaraktakRSNAdayo gaMdho durgandhamugandhAtmako guNaH raso pada tIkSNa kaTaka kapAyAmla madhura lavaNAdyA spoH zItoSNa khara mRdu, snigdha rukSa vadhugurvodayaH ete sarvepi pudgalAstikAya skandha lakSaNa,vAcyA kSeyAH ityarthaH ebhilakSaNaireSa pudgalA lakSyante iti bhAvaH // 12 // ___ bhAvArtha:-zabdakA honA, andhakArakA honA, udyota, pramA, chAyA (sAyA) vA tapta, athavA kRSNa, nIla, pIta. raktazveta, yaha varNa aura chaH hI rasa jaiseki, kaTuka, kapAya, tikta,khahA, madhura aura lavaNa, tathA do gaMdha jaiseki sugaMdha, durgaMdha, aura aSTa hI sparza Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) jaiseki karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha, rukSa, yaha ATha hI sparza ityAdi sarva pudgala dravyake lakSaNa haiM,kyoMki pudgala dravya eka hai usake varNa gaMdha rasa sparza yaha sarva lakSaNa haiM, inhIMke dvArA punala dravyakI astirUpa hai| ____ atha pudgala dravyake paryAyakA varNana karate haiM:egattaM ca puhattaM ca saMkhA saMThANa mevaya / saMjogAya vinnAgAya pajAvANaMtu lakkhaNaM // utta0 a0 ja gAthA 13 // vRtti-etat paryAyANAM lakSaNaM etat kiM ekatvaM bhinneSyapi yaramANvAdiSu yat ekoyaM iti buddhayA ghaTIyaM iti pratIti hetu: ca punaH pRthaktva ayaM asmAt pRthak ghaTA paTAt bhinnaH paTo ghaTAdinnaH iti pratIti hetuH saMkhyA eko dvau bahava ityAdi pratIti hetuH ca punaH saMsthAna eva vastUnAM saMsthAnaM AkArazcaturasra vatlatitrAdi pratIti hetuH ca punaH saMyogA ayaM aGgAlyAH saMyoga ityAdi vyupadezahetavo vibhAgA ayaM ato vibhakta iti buddhi * hetavaH etatparyAyANAM lakSaNaM jJeyaM saMyogA vibhAgA bahuvacanAt " nava purANatvAdyavasthA jJeyAH lakSaNaM tvasAdhAraNa rUpa guNAnAM lakSaNaM rUpAdi pratItatvAnoktaM // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) bhAvArtha:- pudgala dravyakA yaha svabhAva hai ki ekatva ho jAnA tathA pRthak 2 arthAt bhinna honA tathA saMkhyAvaddha vA saMsthAna rupameM rahanA / saMsthAnake 5 bheda hai jaiseki parimaMDala arthAta golAkAra 10 vRttAkAra 20 sAkAra 3. caturaMsAkAra 4. dIrghA - kAra 5. aura paraspara pugaloMkA saMyoga ho jAnA, phira viyoga honA, yaha pudgala dravyake svAbhAvika lakSaNa haiM / phira saMyoga viyogake hone para jo AkRti hotI hai usako paryAya kahate haiM / apitu pRthak vA ekatva honeke mukhyatayA do kAraNa haiM, svAbhAvika vA kRtrima / so yaha do kAraNa hI mukhyatayA jagatmeM vidyamAna haiM, jaiseki jo kRtrima pugala sambandha hai usake liye sadaiva kAla jIva straH parizramase prAyaH yahI kArya karatA dI - khatA hai / tathA kAla svabhAva niyati 3 karma, puruSArtha arthAt samayake anusAra svabhAva honahAra karma puruSArthakA honA aura usIke dvArA azubha pudgaloMkA viyoga zubha pudgaloM kA saMyoga hotA rahe aura mokSakA sAdhaka jIva to sadaiva kAla yahI parizrama karatA hai ki maiM pugalake baMdhana se hI mukta ho jAU~ // jo svAbhAvika pugaLakA saMyoga viyoga hotA hai, vaha to svaH sthisike anusAra hI hotA hai / tathA jo vastra, bhAjana, tathA dhAnAdi jo jo padArtha grahaNa karanemeM Ate haiM tathA jo jo pa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) dArtha chor3ane meM Ate haiM vaha saba pariNAmika dravya haiM, isa liye unheM paryAya kahate haiM / / tathA bahutase anabhijJa logoMne pudgaladravya ke svarUpako na jAnate hune IzvarakRta jagat kalpana kara liyA hai apitu una logoMkI kalpanA yuktivAdhita hI hai / jaise ki jaba paramAtmAmeM sRSTikartRtva guNa hai, taba paralaya kartRtva guNa asaMbhava ho jAyagA, kyoMki eka padArthameM pakSa pratipakSa rUpa yuga pat samUha ThaharanA nyAya viruddha hai / jaise ki agnimeM uSNa vA prakAza guNa sadaiva kALase haiM vaise hI zIta vA andhakAra yaha guNa ani sarvathA asaMbhava haiM, isI prakAra izvarameM bhI nitya guNa eka hI honA cAhiye paraspara viruddha hone ke kAraNase || yadi yaha kahoge ki jaise pugalakI samaya 2 paryAya parivarttana ke kAraNase pudgala dravya do guNa bhI rakhaneM samartha hai, isI prakAra izvarameM bhI do guNa Thahara sakte haiM, so yaha bhI kathana samIcIna nahI haiM kyoMki zudgala dravyakA jaba paryAya parivartana hotA haiM taba usameM sAdi sAntapada kahA jAtA hai / phira prathama paryAyakI jo saMjJA (nAma) haiM usakA nAza jo nUtana saMjJA hai usakI utpaci ho jAtI haiM to kyA IzvarakI bhI yahI dazA hai ? tathA jaba paralaya hui phira AkAzakA bhI abhAva ho gayA taba paramAtmA sarva vyApaka rahA kimvA na rahA / yadi rahA tava paraLaya na huI, Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki vyApaka zabda hI siddha karatA hai ki prathama koI vastu vyApya hai jisameM vaha vyApaka ho rahA hai| yadi paramAtmAkI bhI paralaya mAnI jAye taba Izvarapada hI khaMDita ho gayA to bhalA sRSTikartRtva guNa kaise siddha hogA ?. so isa viSayako maiM yahAMpara isaliye vistArapUrvaka likhanA nahI cAhatA hUM ki maiM siddhAntako hI likha rahA hUM na tu khaMDana maMDana // __ ava nava tattvakA vivarNa kiJcit mAtra likhatA hUM:jIvAjIvAya baMdhoya pugaNaM pAvA svothaa| saMvaro nijArA mokkho saMteetahiyA nava // uttara 0 gAthA 14 // vRtti-jIvAzcetanAlakSaNAH ajIvA dharmAdharmAkAzakAlapudgalarUpAH bandho jIva karmaNoH saMzleSaH puNyaM zubhaprakRti rUpaM pApaM azubhaM mithyAtvAdi AsravaH karmabaMdhahetuH hiMsA mRSA'dattaimathunaparigraharUpaH tathA saMvarAH samiti guptyAdibhirAlavadvAranirodhaH nirjarA tapasA pUrvAjitAnAM karmaNAM parizATanaM mokSaH sakalakarmakSayAt AtmasvarUpeNa Atmano'va Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) sthAnaM ete nava saMkhyAkAstathyAH avitathAH bhAvAH saMti iti sambandhaH nava saMkhyAtvaM hi eteSAM bhAvAnAM madhyamApekSaM jaghanyato hi jIvAjIvayoreva vandhAdInAM antarbhAvAt dvayoreva saMkhyAsti utkRSTatastu teSAM uttarottara bhedavivakSayA anantatvaM syAt // bhAvArtha:- tatva nava hI haiM jaise ki jIvatattva 1 ajIvatazva 2 puNyatattva 3 pApatattva 4 Asravatacca 5 saMvaratattva 6 nirja - rAtaca 7 vaMdhatattva 8 mokSatatva 9 / so jIvatattva hI ina kA jJAtA hai na tu anya || jIvatattvameM cetanazakti isa prakAra abhinna bhAvase virAjamAna haiM ki jaise sUryyameM prakAza matsaMDI meM madhurabhAva | ajIvatattvameM jaDazakti bhI prAgvat hI vidyamAna hai kintu vaha zUnyarUpa zakti hai | jaise bahutase vAditra gAnA bhI gAte haiM kintu svayam usa gItake jJAnazUnya hI haiM // puNyatantra jIvako pathya AhArake samAna sukharUpa hai jaise ki rogIko pathyAhArase nIrogatA hotI hai, aura roga naSTa ho jAtA haiM / isI prakAra AtmAmeM jaba zubha puNyarUpa paramANu udaya hote haiM usa samaya pAparUpa azubha paramANu AtmAmeM udayameM nyUna hote haiM kintu sarvathA pAparUpa paramANu AtmA se Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) saMsArAvasthArme bhinna nahI hote kyoMki aisA koI bhI prANI nahI hai ki jisake eka hI prakRti sarvathA rahI ho || pApatattva rogIko apathya AhArakI nAMi hai jaise rogIko apathya bhojana bar3ha jAtA hai, usI prakAra usakI nIrogatA bhI ghaTatI jAtI hai / isI prakAra AtmA jaba azubha paramANuoM se vyApta hotA hai taba isake puNyarUpa paramANuH bhI maMda dazAko prApta ho jAte haiM | Asravatatva ke do bheda haiM / dravyAsrava 1 bhAvAsrava 2 | dravya Asava usakA nAma hai jaise kuMbhakAra cakra karake ghaTa utpanna karatA hai, isI prakAra AtmA midhyAtvAdi karake karmarUpa Asrava grahaNa karatA hai / bhAvAsrava usakA nAma haiM jaise tar3Agake pANI Aneke mArga haiM isI prakAra jIvake Asrava hai, tathA jaise maMdirakA dvAra nAvAkA chidra hai isI prakAra jIvako Asrava hai | kintu hiMsA, asatya, adatta, abrahmacarya, parigraha, yaha pAMca hI karmoMke praveza karaneke mArga haiM so inhIM ke dvArA karma Ate haiM, isa liye inhIM mArgoM kA hI nAma bhAva Asrava hai apitu Asrava jIva nahIM hai jIvameM karma Aneke mArga haiM | samvaratattva usakA nAma hai jo jo karma Aneke mArga haiM unhIM ke vazameM kare jaise tar3Agake pANI Aneke mArga haiM unako Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) caMda kiyA jAve tava nUtana jaLakA AnA baMda hojAtA isI prakAra jo jo Asravake mArga haiM jaba vaha baMdha ho gaye taba nUtana karma Ane bhI baMda hue kyoMki zuddhAtmA Asravarahita samvararUpa hai // nirjarAtattva usako kahate haiM jaba saMvara karake karmoM ke Aneke mArga baMda kie jAveM phira pUrva karma jo haiM unako tapAdi dvArA zuSka karanA karmose AtmAko rahita karanA usakAhI nAma nirjarA haiM | jaise tar3hAgake jalAdiko dUra karanA tathA maMdira ke dvArAdike mArga se rajAdikA nikAlanA athavA nAvAke jalako nAvAse vAhira karanA | isI prakAra AtmAse karmoMkA bhinna karanA usakA nAma nirjarA hai / tapa dvAdaza prakArakA nimna sUtrAnusAra hai / anazanAvamaudarya vattiparisaGkhyAnarasaparityAga viviktazayyAsana kAyaklezA bAhyaM tpH|| tattvArtha sUtra 0 0 sU0 17 // - artha:- anazana 1 unodarI 2 bhikSAcarI 3 rasaparityAga 4 vivikta zayyAsana 5 kAyakleza 6 yaha pada prakArase bAhya tapa hai | tathA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) prAyazcitta vinaya vaiyAvRtya svAdhyAya vyutsargadhyAnAnyuttaram // ta0 sU0 a0 8 su0 20 // arthaH- prAyazcita 7 vinaya 8 vaiyAvRtya 9 svAdhyAya 10 vyutsarga 19 dhyAna 12 yaha paT prakAra ke abhyantara tapa haiM / inakA ubvAi sUtra, vivAhamajJapti sUtra, prazna vyAkaraNa sUtra tathA nava tatvAdi graMthoMse pUrNa svarUpa jAnanA yogya haiM | baMdhatatvakA yaha svarUpa hai ki AtmAke sAtha kapakA dravyArthika nayApekSA anAdi sAnta samvandha hai aura anAdi anaMta bhI hai, kyoMki jIvatantra arhanake jJAnameM do prakArake haiM, jaiseki - bhavya 1 abhavya / so yaha bhavya abhavya svAbhAvika hI jIva dravyake do bheda haiM kintu pariNAmika bhAva nahI haiM, apitu jIva dravyameM karmoMkA sambandha paryAyArthika nayApekSA sAdi sAnta hai, kintu inakI ekatvatA aise ho rahI hai jaise ki - tiloMmeM taiLa 1 dugdhameM ghRta 2 suvarNameM raja 3 isI prakAra jIva dravyameM kamakA sambandha hai, jisake prakRtibaMdha 1 sthitibaMdha 2 anubhAgabaMdha pradezabaMdha 4 ityAdi aneka bheda haiM, apitu yaha kamakA baMdha AtmAke bhAvoM para hI nirbhara hai || mokSatacca usako kahate haiM, jaise tiloMse taila pRthak ho * Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) jAtA hai 1 dugdhase ghRta bhinna hotA hai 2 suvarNase raja pRthak ho jAtI hai 3 isI prakAra jIva koMse alaga ho jAtA hai apitu phira karmoMse sparzamAna nahIM hotA jaise tiloMse taila pRthak ho kara phira vaha taila tilarUpa nahI banatA ese hI ghRta suvarNa ityAdi / isI prakAra jIva dravya java kamoMse mukta ho gayA phira usakA karmoMse sparza nahI hotA, kintu phira vaha sAdi anaMta padavAlA ho jAtA hai / so yaha nava tatva padArtha hai| tathA ca jIvAjIvAtravandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // tattvArtha ke isa sUtrase sapta tatva siddha hai, jaiseki jIvatatva 1 ajIvatattva 2 Asavatatva 3 vandhatatva 4 samvaratatva 5nirjarAtatva mokSatatva 7 // kintu puNyatatva, pApatattva, yaha donoM hI tatva Asavatacca ke hI antarabhUta hai, kyoMki vAstavameM puNya pApa yaha dono hI Astravase Ate haiM apitu puNya zubha prakRtirUpa Asrava haiM, pApa azubha prakRtirUpa Asrava hai / kA~kA baMdha jIvAjIvake ekalpa hone para hI nirbhara haiM kyoMki jIvAjIvake ekatva hone para hI yogotpatti hai, so yogoMse hI kA~kA baMda hai aura puNya pApase hI Asrava hai arthAt puNya pApakA jo AvAgamaNa hai, vahI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyako mAArasa zrIjina devane do jIva dravya ( 28) Asrava hai| saMvara nirjarAse hI mokSa hai, kyoMki jaba nUtana karmoMkA saMvara ho gayA taba tapAdi dvArA prAcIna kA~kI nirjarA huii| jaba AtmA karmalepase sarvathA rahita ho gayA, so tisa sama. yakI paryAyako mokSa kahate haiM / / . so isa prakArase zrIjinendra devane tattvoMkA svarUpa patipAdana kiyA hai tathA mukhyatAmeM aId devane do hI dravya kathana kiye haiM jaiseki, jIvadravya 1 ajIva 2; kintu ajIva dravyameM paMcadravya garbhita haiM jaiseki-dharmadravya.1 adharmadravya 2 AkAza dravya 3 kAladravya 4 pudgaladravya 5 / so yaha pAMca hI dravya jar3a rUpa haiM kintu jIvadravya hI cetanAlakSaNayukta hai|| aura inake hI aneka lakSaNa haiM jaiseki-astitvaM, vastutvaM, dravyatvaM, prameyatvaM, agurulaghutvaM, pradezatvam , cetanatvaM, acetanatvaM, mUrtatvaM, amuurttv|| yaha daza samAna guNa sarva dravyoMke vIcameM haiM, kintu ekaika dravya aSTAvaSTau guNA bhavaMti jIva dravye acetanatvaM mUrtatvaM ca nAsti pudgala dravye cetanatvam mUrtatvaM ca naasti|dhrmaadhrmaakaashkaaldrvyessu cetanatvaM mUrtatvaM ca nAsti // evaM dvidviguNavarjite aSTAvaSTauguNA: pratyeka dravye bhavaMti // ___ daza sAmAnya guNoMkA yaha artha hai:-tIna kAlameM jo svaH catuSTaya kari vidyamAna dravya hai jaiseki svadravya 1 svAkSetra 1 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) svAkAla 3 svAbhAva 4 / usakA asti svabhAva hai, jaisoka ghetanakA tIna kAlameM jJAnasvarUpa rahanA, aura pudgala dravyameM anAdi kAlase jar3atA ityAdi / / so isI prakAra vastu dravyake prameya, agurulaghu, pradeza, cetana, acetana, mUta, amUrta ityAdi yaha daza sAmAnya guNa eka eka dravyameM ATha 2 sAmAnya guNa haiM jaiseki jIva dravyameM ace. tanatA aura mUrtibhAva nahIM hai, aura pudgala dravyameM cetanatA amUrtibhAva nahIM hai // dharma, adharma, AkAza, kAla dravyameM cetanatA murtibhAva nahI hai| isI prakAra do do guNa varjake zeSa aSTa aSTa guNa sarva dravyoma haiM,aura vizeSa poDaza guNa haiM jaiseki jJAna, darzana, mukha, vIryANi, sparza, rasa, gaMdha, varNAH, gatihetutvaM, sthitihetutvaM, avagAhanahetutvam, vartanAhetutvaM,cetanahetutvaM,acetana hetutvaM, mUrtatvaM, amUrtatvaM dravyANAM vizeSaguNAH poDaza vizeSaguNeSu jIva pudgalayoH phiti|| jIvasya jJAna darzana mukha vIryANicetanatva mamUrtamiti pada // pudgalasya sparza rasa gaMdha varNAH mUrttatvamacetana miti pada / itarepAM dharmAdharmAkAzakAlAnAM pratyekaM trayo guNA dharma dravye gatihetumamUrtatvamacetanatvamete trayo guNAH / adharma dravye sthitihetutvamamUrtatvamacetanatvamiti / AkAza dravye avagAhana Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) hetutvamamUrttatvamacetanatvamiti / kALa dravye vartanA hetutvamamUtatvamacetanatvamiti vizeSaguNA antasthAzcatvAro guNAH svajAtyapekSayA sAmAnyavijAtyapekSayA taeva vizeSa guNAH // iti guNAdhikAraH // bhAvArtha:-ina SoDaza guNomeMse jIva dravyameM paD vizeSa guNa haiM, jaiseki jIva dravyameM jJAna, darzana, sukha, vIrya, cetanatA, amUrttibhAva yaha SaD guNa haiM; aura pudgala dravyameM bhI paD guNa haiM, jaise ki sparza, rasa, gaMdha, varNa, mUrtibhAva, acetana bhAva || a pitu anya dravyoMmeM ukta vizeSa guNoMmeMse tIna tIna guNa vidyamAna haiM jaiseki dharma dravyameM gatihetutva ( caLaNa lakSaNa ), amUrttatva ( mUrti rahita ), acenatva ( jar3atA ), yaha tIna guNa haiM | aura adharma dravyameM sthitihetutva ( sthira lakSaNa ), amUrttitva, (mUrti rahita), acetanatva ( jar3a ) yaha tIna guNa haiM / aura AkAza dravyameM avagAhanahetutva ( avakAza lakSaNa ), amUrttatva ( mUrti rahita ), acetanatva ( zUnya )|| kAla dravyameM vartta - nAhetutva amUrttatva acenatva yaha vizeSa guNoMmeMse tIna 1 guNa prati dravya meM haiM, kyoMki dravyatva, kSetratva, kAlatva, bhAvatva, yaha cAroMkI svajAtyapekSayA vizeSa guNa haiM aura paraguNApekSA sAmAnya guNa haiM // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) phira svabhAva isa prakAra se jAnane cAhiye: yathA - svabhAvAH kathyante / astisvabhAvaH nAstisvabhAvaH nitya svabhAvaH anitya svabhAva; eka svabhAvaH aneka svabhASaH bheda svabhAvaH abhedasvabhAvaHbhavya svabhAvaH abhavya svabhAvaH parama svabhAvaH dravyANAmekAdaza sAmAnyasvabhAvAH cetana svabhAvaH acetana svabhAvaH mUrta svabhAvaH amUrtta svabhAvaH ekamadezasvabhAvaH aneka pradezasvabhAvaH vibhAvasvabhAvaH zuddha svabhAvaH azuddha svabhAvaH upacarita svabhAvaH ete dravyANAM dazavizepasvabhAvAH / jIva pudgalyorekaviMzatiH cetana svabhAvaH mUrtta svabhAvaH vibhAva svabhAvaH ekapradezasvabhAvaH zuddha svabhAva etaiH paMcAbhiH svabhAvairvinAdharmAditrayANAM poDhazasvabhAvAH saMti // tatra bahu pradezaM vinA kAlasya paJcadaza svabhAvAH ekaviMzati bhAvAH syurjIvapudgalayormatAH / dharmAdInAM poDaza syuH kALe paJcadaza smRtAH // 1 // artha:- jo tIna kAlameM vidyamAna padArtha haiM aura apane dravya, kSetra, kAla, bhAva karake astirUpa haiM tinakA nAma asti svabhAva hai / aura jo paraguNa karake nAstirUpa hai so nAsti svabhAva hai | jaiseki ghaTa apane guNa karake asti svabhAvavAlA hai aura paTa apekSA ghaTa nAstirUpa hai aise hI paTa; kyoMki ghaTa 1 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane guNameM astirUpa hai, paMTa apane guNameM vidyamAna hai, paraMtu paraguNApekSA donoM nAstirUpa haiM so nAsti svabhAva hai |jo dravya guNa karake nityarUpa hai so nitya svabhAva hai jaise cetana svabhASa // 3 // jo nAnA prakArakI poyoM karake nAnA prakArake rUpa dhAraNa kare so anitya svabhAva hai jaise pudgalakA svabhAva saMyoga viyoga hai // 4 // jo eka svabhAvameM rahe so eka svabhAva jaise siddha prabhu eka apane nija guNa zuddha svabhAvameM haiM, kyoMki kA~kI apekSA jIvameM malInatA hai, apitu nijaguNApekSA jIva eka zuddha svabhAvavAlA hai // 5 // jo aneka paryAyoM kari aneka rUpa dhAraNa karatA hai so aneka svabhAvika hai jaise mu. varNake AbhUSaNAdi / / 6 / / jahAM paraguNa guNIkA bheda ho usakA nAma bheda svabhAva hai, arthAt jo dravya viruddha guNa dhAraNa kare tisakA nAma bheda svabhAva hai // 7 // aura guNa guNIkA bheda na honA satya guNa vA nitya guNayukta rahanA tisakA nAma abheda svabhAva hai // 8 // jisakI bhaviSyata kAlameM svarUpAkAra honekI zakti hai, vA samyagjJAna, samyagdarzana, samyag cAritradvArA apane nija svabhAva pragaTa karanekI zakti rakhatA hai tisakA nAma bhavya svabhAva hai // 9 // jo tIna kAlameM bhI apane nija svarUpako pragaTa karanemeM asamartha hai, anAdi kAlase mithyAtvameM hI magana Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (33) hai usakA nAma abhavya svabhAva hai / / 10 / jo guNoMmeM hI virAjamAna hai arthAt jo nija bhAvoMdvArA nija sattAmeM sthiti karatA hai usakA nAma parama svabhAva hai // 11 // yaha to 11 prakArake sAmAnya svabhAva hai| vizeSa bhAvoMkA artha likhatA huuN| jo cetanA lakSaNa karake yukta hai sukhaduHkhakA anubhava karatA hai, jJAtA hai, so cetana svabhAva hai||| 1 // jisameM ukta zaktiyeM nahIM hai zUnya rUpa hai usakA nAma acetana svabhAva hai // 2 // aura jisameM rUpa rasa gaMdha sparza hai usakA hI nAma mUrtimAna hai, kyoMki mUrtimAn padArtha rUpAdikarake yukta hotA hai / / 3 // jisameM rUparasagaMdhasparza na hove usakA nAma amUtimAna hai jaise jIva // 4 // jaise paramANu pudgala AkAzAdikake eka pradezameM ThaharatA hai so eka pradeza svabhAva hai arthAt skaMdha deza pradeza paramANu pudgala isa prakArase pudgalAstikAyake cAra bheda kie haiM ||5jo dharmAsti AdikAya haiM vaha aneka pradezI kahI jAtI hai tinakA nAma aneka pradezI svabhAva hai // 6 // jo rUpase rUpAntara ho jAve jaise pudgala dravyake bheda haiM usakA nAma vibhAva strabhAva hai // 7 // aura jo apane anAdi kAlase zuddha svabhAvameM padArtha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.34 ) Thahare hue haiM jaise SaT dravya kyoMki koI bhI dravya apane svabhAbako nahIM choDatA hai aura nAhI kisIko apanA guNa detA hai| apane guNoM apekSA vaha zuddha svabhAvavAle haiM tathA jaise siddha jo zuddha khabhAvameM na rahe para guNa apekSA so azuddha svabhAva hai jaise karmayukta jIva // 9 // upacarita svabhAvake do bheda haiN| jaise jIvako mUrtimAn kahanA so kA~kI apekSA karake upacarita svabhAvake matase jIvako mUrtimAna kaha sakte haiM apitu jIva amUrtimAn padArtha hai kyoMki zarIrakA dhAraNa karanA kA~se so zarIradhArI mUrtimAna avazya hotA hai tathA jIvako jar3abuddhi yukta kahanA so bhI kamaukI apekSA hai, isakA nAma upacarita svabhAva hai // dvitIya / siddhoMko sarvadarzI mAnanA vA sarvajJa anaMta zakti yukta kahanA so nija guNApekSA kamA~se rahita honeke kAraNase hai yaha bhI upacarita svabhAva hI hai // 10 // isa prakAra anekAnta matameM parasparApekSA 21 svabhAva hue | ukta svabhAvoM se jIca pudgalake dravyArthika nayApekSA aura paryAyArthika nayApekSA 21 svabhAva haiM jaisoka-cetana svabhAva 1 mUrta svabhAva 2 vibhAva svabhAva 3 eka pradeza svabhAva 4 azuddha svabhAva 5 ina pAMcoMke binA dhamAdi tIna dravyoMke SoDaza sva Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) bhAva hai / aura vahu pradeza vinA kAlake 15 svabhAva haiM, so yaha sarva svabhAva vA dravyoM kA varNana pramANa dvArA sAdhita hai // prazna - jaina matameM pramANa kitane mAne haiM ? uttara-cAra // pUrvapakSa:-- sUtrokta pramANa saha cAra pramANoM kA svarUpa dikhalAIe || uttarapakSaH - he bhavya isakA svarUpa dvitIya sarga meM sUtrapAThayukta likhatA hUM so paDhie || i prathama sarga samApta, Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) // dvitIya sargaH // reemer // atha pramANa vivarNa // mUlasUtram // sekiMtaM jIva guNappamANe 1 tivihe paeNate taM. nANaguNappamANe daMsaNaguNappamANe caritnaguNappamANe sokataM nANaguNappamANe 5 calavihe paM.taM. paJcakkhe aNumANe uvame aagm|| bhAvArtha:-zrI gautamaprabhujI zrI bhagavAna se prazna karate haiM ki he bhagavan vaha jIva guNa pramANa kaunasA hai ? kyoMki pramANa use kahate haiM jisake dvArA vastuke svarUpako jAnA jAye / tava zrI bhagavAn uttara dete haiM ki he gautama ! jIva guNapramANa tIna prakArase kathana kiyA gayA hai jaise ki-jJAna guNa pramANa 1 darzana guNa pramANa 2 cAritra guNa pramANa 3 // phira zrI gautamajIne prazna kiyA ki he bhagavan jJAna guNa pramANa kitane prakArase varNana kiyA gayA hai ? bhagavAnne phira ucara diyA kiM-he gautama jJAna guNa pramANa cAra prakArase varNana kiyA gayA hai jaise - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki-pratyakSa pramANa 1 anumAna pramANa 2 upamAna pramANa 3 A. gama pramANa (zAstra pramANa )4 // muul|| sekiMtaM paJcakkhe 5 duvihe paM. taM. iMdiya paJcakkhe noiMdiya paJcakkhe sekita diya paJcakkhera paMcavihe paM.taM.soiMdiye paJcakkhe cakkhuiMdiya pacakkhe ghANidiya paJcakkhe jiniMdiya paJcakkhe phAsidiya paccakkhe setaM iMdiya paJcakkhe // bhASArtha:-he bhagavan pratyakSa pramANa kitane prakArase varNana * kiyA hai ? tava zrI bhagavAnne uttara diyA ki-he gautama ! paMca prakArase kahA gayA hai jaise ki zroteMdriya pratyakSa 1 cakSuriMdriya pratyakSa 2 ghrANeMdriya pratyakSa 3 jihvAiMdriya pratyakSa 4 spazajhaMdriya pratyakSa 5 // yaha iMdriya pratyakSa jJAna hai, kintu nizcaya nayake matameM yaha parokSa jJAna haiM apitu vyavahAranayake matase yaha iMdriya janya jJAna pratyakSa mAne haiM jaise ki-nayacakrameM likhA hai ki samyag jJAnaM pramANam / tadvidhA pratyo . tara bhedAt / avadhi manaHparyAyavekadeza pratyadau , kevalaM sakala pratyakSaM / matizruti parode iti - vacanAt // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) isameM yaha kathana hai ki-samyagjJAna pramANabhUta hai kintu samyagjJAna dvi prakArase hai, pratyakSa aura itara / apitu avadhi manAparyaMcajJAna yaha deza pratyakSa haiM aura kevalajJAna sakala pratyakSa haiM, kintu matizruta parokSa jJAna haiN| isI prakAra zrI naMdInI sUtrameM bhI kathana hai ki matizruti parokSa jJAna haiM aura avadhijJAna manaHparyavajJAna kevalajJAna yaha pratyakSajJAna haiM kintu vyavahAranayake matame iMndriyajanya jJAna pratyakSa hai|| prazna:-noiMdriya pratyakSa jJAna kaunasA hai ? / uttara:-noiMdriya pratyakSa jJAnakA svarUpa likhatA hU~, par3hiye / mUla // sekiMtaM noiMdiya paJcakkhe 2 tivihe paM. taM.udinANa paJcakkhe maNapaGAvanANa paJcakkhe kevalanANa paJcazkhe setaM nodiya paJcakkhe // __ bhASArthaH-he bhagavan ! noiMdriya pratyakSa jJAna kaunasA hai ? bhagavAn kahate haiM ki-he gautama ! noiMdriya pratyakSa jJAna tIna prakArase varNana kiyA gayA hai jaise ki avadhijJAna, manaHparyava jJAna, kevalajJAna / yaha tIna hI jJAna noiMdriya pratyakSa jJAna haiM, kyoMki yaha tIna hI jJAna iMdriyajanya padArthoke Azrita nahIM hai, apitu avadhijJAna manAparyavajJAna yaha donoM dezapratyakSa haiM aura Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna sakala pratyakSa hai || avadhi jJAnake padabheda haiM jaiseki anugrAmika 1 (sAthahI rahanevAlA), anAnugrAmika 2 (sAtha na rahanevAlA), varddhamAna (ddhi honevAlA),hAyamAna 4 (hIna honevAlA), pratipAtika 5(giranevAlA),apatipAtikakSa (na giranevAlA); aura manaHparyavajJAnake do bheda hai jaise ki-Rjumati 1 aura vipulamati 2 / kevalajJAnakA eka hI bheda hai kyoMki yaha sakasa pratyakSa hai| isI vAste isa jJAnacAleko sarvajJa vA sarvadazI kahate haiM / inakA pUrNa vivarNa zrI naMdIjI sUtraseM dekho / yaha pratyakSa pramANake bheda hue ava anumAna pramANakA svarUpa likhatA huuN| __ mUla ||sekiNtN aNumANe 5 tibihe paM. taM. putvavaM sesavaM dihi sAhammavaM sekiMtaM puvavaM 5 mAyAputtaM jahANaSTaM juvANaM puNarAgayaMkAI pa. cabhi jANijjA puliMgeNa keNaitarakkhaiyaNavA vaeNeNavA maseNavA laMbaNeNavA tilaeNavA setaM putvavaM // bhApArtha:-ziSyane guruse prazna kiyAki he bhagavan anu Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) mAn pramANa kitane prakArase pratipAdana kiyA gayA haiM ? taba guru pRchakako uttara dete haiM ki he dharmapriya ! anumAna pramANa tIna prakArase varNana kiyA gayA hai jaiseki pUrvavat 1 zeSavat 2 dRSTisAdhIvat 3 // ziSyane punaH prazna kiyA ki he bhagacan pUrvavatkA kyA lakSaNa hai ? tava guru isa prakArase uttara dete haiM ki he ziSya jaise kisI mAtAkA putra cAlAvasthAse hI pradezako calA gayA kintu juvAna hokara vaha vAlaka phira usI nagarameM A gayA tava usakI mAtA pUrva lakSaNoM karake joki usako nizcita ho rahe haiM unhoM lakSaNoM karake jaisAki janma samaya putrake zarIrameM kSati kisI prakArase ho gaI ho usa karake athavA vaNe karake maSAdi karake vA svastikAdi lakSaNoM karake tathA zarIrameM pUrva dRSTa tilAdi karake apane putra honekA nizcaya karatI hai| jabaki usakA pUrva lakSaNoM karake nizcaya ho gayA taba ve apane putrase prema karatI hai so yaha pUrvavat anumAna pramANa hai / punaH zeSavat isa prakArase hai jausiki - mala // sekiMtaM sesa 2 paMcavihe paM. taM. kajjeNaM kAraNeNaM guNeNaM avayaveNaM AsayaNaM sekiMtaM kajjeNaM 2 saMkkhasaddeNaM neritAliyaNaM vasanna / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) DhakieNaM moraMkaMkAieNaM hayahasieNaM hatthigulagulAzeNaM rahaMghaNaghaNAzeNaM setaM kanjeNaM // bhASArtha:-zrI gautama prabhujI zrI bhagavAnse pUchate haiM ki, he bhagavan ! ve kaunasA hai zepavat anumAna pramANa ! tava bhagavAn pratipAdana karate haiM ki he gautama ! zeSavat anumAna pramANa paMca prakArase kahA gayA hai jaiseki kArya karake 1 kAraNa karake 2 guNa karake 3 avayava karake 4 Azraya karake 5 // phira gautamajIne prazna kiyAki he bhagavan ! ve kaunasA hai zepavara anumAna pramANa jo kArya karake jAnA jAtA hai ? taba bhagavAnne uttara diyA ki he gautama ! jaise zaMkha (saMkha) zabda karake jAnA jAtA hai arthAt zaMkhake zabda ko sunakara saMkhakA jJAna ho jAtA hai ki yaha zabda zaMkhakA ho rahA hai, isI prakAra bherI tADane karake, pabha zabda karake, mayUra (mora) kaMkArava karake, azva zabda karake arthAt hipana karake, hasti gulagulATa karake, ratha ghaNa ghaNa karake, yaha kAryAdhIna anumAna pramANa hai, kyoMki ukta vastuyeM kArya hone para siddha hotI hai athota kArya hone para unakA anumAna pramANa dvArA yathArtha jJAna ho jAtA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adha kAraNa anumAna pramANakA varNana karate haiM:-- mUla // sokataM kAraNeNaM taMtavo pamassa kAraNaM napame taMtukAraNaM evaM vIraNA kaDassa kAraNaM nakamo vAraNA kAraNaM mayapiMDo ghaDassa kAraNaM naghamo mayapiMDassa kAraNaM setaM kAraNeNaM // ___ bhASArtha:-pUrvapakSaH-kAraNakA kyA lakSaNa hai ? uttara pakSa:jaise taMtu paTake kAraNa haiM kintu paTa taMtuoMkA kAraNa nahIMhai tathA jaise tRNa palyaMkAdikA kAraNa hai apitu palyaMka tRNAdikA kAraNa nahIM hai tathA mRttapiMDa ghaTakA kAraNa hai na tu ghaTa mRttapiMDakA kAraNa, isakA nAma kAraNa anumAna pramANa hai, kyoMki isa bhedake dvArA kArya kAraNakA pUrNa jJAna ho jAtA hai aura kAraNa ke sadRzya hI kArya rahatA hai| jaise mRttikAse ghaTa apitu vaha ghaTa sadarUpa mRttikAhI hai na tu paTamaya; isI prakAra anya bhI kAraNa kArya jAna lene || atha guNa anumAna pramANakA varNana kiyA jAtA hai mUla // sokiMtaM guNeNaM 2 / suvanaM nikasaNaM pupphaMgaMdheNaM lavaNaM raseNaM maraMthAsAzNaM vatthaMphA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (43) seNaM setaM guNeNaM // ___ bhApArthaH-prazna:-guNa anumAna pramANakA kyA lakSaNa hai ? uttara:-jaise suvarNa pApANopari saMgharSaNa karanese zuddha pratIta hotA hai arthAta suvarNakI parIkSA kasoTIpara hotI hai, puSpa gaMdha karake dekhe jAte haiM, lavaNa rasa karake vA madirA AsvAdana karake, vana sparza karake nirNaya kie jAte haiM, tisakA nAma guNa anumAna pramANa hai, kyoMki guNake nirNaya honese padArthoke zuddha vA azuddhakA zIghra hI jJAna ho jAtA hai / atha avayava anumAna pramANake svarUpako likhatA hUM mUla // sekiMtaM avayaveNaM 2 mahisaM siMgaNaM kukkuDasihAyaNaM hatthivisANeNaM vArAhadADhANaM moraMpiNaM AsaMkkhureNaM vagnaheNaM camarivAlaggaNaM vAnaraMnaMgUleNaM duppayamaNussamAdi cappayaMgavamAdi bahuppayaMgomiyAmAdi sIhaMkesareNaM vasahakukuheNaM mahilaMvalayabAhAhiM pariyArabaMdheNaM naDaMjANejA mahiliyaM nivasaNeNaM sityeNaM doNapAgaM kaviMcaekAegAhAe setaM avyvennN||1|| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) bhASArtha : - ( praznaH ) avayava anumAna pramANake udAharaNa kauna 2 se hai arthAt jina udAharaNoM ke dvArA avayava anumAna pramANakA bodha ho, kyoMki avayava anumAna pramANa use kahate jisa padArtha eka avayava mAtrake dekhane se pUrNa usa padAke svarUpakA jJAna ho jAye || ( uttaraH ) jaise mahipa zaMga karake, kurkuTa zikhA karake, hasti dAMtoM karake, zUkara dAr3hI karake, azva khurakarake, mayUra pUcha karake, vAgha nakha karake, camarI gAyavAlo karake, vAnara lAMgula ( pUcha ) karake, manuSya dvipada karake, gavAdi pazu cAra pada karake, kAnakharajurAdi bahupadakarake, siMha kesarakarake, vRSabha skaMdha karake, strI bhujAoMke AbhUSaNa karake zubhaTa rAjacinhAdi karake tathA strI vepa karake, eka sittha mAtrake dekhaneseM hAMDI ke taMDulAdikI parIkSA ho jAtI hai, kavikI parIkSA eka gAthAke uccAraNase ho jAtI hai, isakA nAma, avayava anumAna pramANa hai, kyoMki eka aMza karake vodha huA sarva aMzokA bodha ho jAtA hai jese ki, AgamameM kahA hai ki (je egaM jANai se savvaM jANai je savvaM jANai se egaM jANai ) jo ekako jAnatA hai vaha sarvako jAnatA hai jo sarvako jAnatA hai vaha ekako bhI jAnatA hai // atha Azraya anumAna pramANa svarUpa isa makArase kathana kiyA jAtA hai jaiseki - Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) mUla ||sekiNtN AsayaNaM 2 aggi dhUmeNaM salilaM valAgeNaM buThi anna vikAreNaM kula puttasIla samAyAreNaM / setaM AsayaNaM setaM sesvN|| bhASArtha:-zrI gautamajIne punaH prazna kiyAki he bhagavan ! Azraya anumAna pramANa kisa prakArase varNana kiyA gayA hai ? bhagavAna uttara dete hai ki he gautama ! Azraya anumAna pramANa isa makArase kathana kiyA gayA hai ki jaise agni dhUma karake jAnA jAtA hai, jala vagaloM karake nizcaya kiyA jAtA hai, vRSTi bAdaloMke vikArase nirNaya kI jAtI hai, kula putra zIla samAcaraNase jAnA jAtA hai, isakA nAma Azraya anumAna pramANa hai aura isakehI dvArA sAdhya, siddha, pakSa, ityAdi siddha hote haiN| so yaha zeSavat anumAna pramANa pUrNa huA // aba dRSTi sAdharmyatA kA varNana kiyA jAtA hai muul| sekiMtaM dihisAhammavaM 2 'vihe paM. taM. sAmAnadiDaMca visesa diTaMca sekiMtaM sAmAnadilu 2 jahA ego puriso tahA bahave purisA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) jahA vahave purisA tahA ege purise jahA ego karisAvaNo tahA vahave karisAvaNo jahA va. have karisAvaNo tahA ege karisAvaNo setaM saamaanndiii|| bhASArtha:-(praznaH) dRSTa sAdharmyatA kisa prakArase varNita hai ?(uttara) dRSTa sAdharmyatA dvi prakArase varNana kI gai hai jaisekisAmAnyadRSTa 1 vizeSadRSTa 2 // (pUrvapakSa) sAmAnya dRSTake kyA 2 lakSaNa haiM ?(uttarapakSA) jaise kisIne eka puruSako dekhA to usane anumAna kiyAki anya puruSa bhI isI prakArake hote haiM tathA jaise kisIne pUrvIya puruSake kRSNa varNako dekhakara anumAna kiyA anya bhI pUrvIya prAyaH isI varNake hoNge| isI prakAra yuropameM gaura varNatAkA anumAna krnaa| aise hI suvarNa mudrAdikA vicAra karanA kyoMki jaise eka mudrA hotI hai prAyaH anyabhI usI prakArakI hoMgI, isa anumAnakA nAma sAmAnya dRSTa hai / / prAyaH zabda isa liye grahaNa hai ki AkRtimeM kucha bhinnatA ho paraMtu vAstavameM bhinnatA na hove, usakA nAma sAmAnya dRSTa hai / / ava vizeSa dRSTaMkA lakSaNa varNana karate haiM // . Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) mUla // sekiMtaM visesadi 2se jahA nAmae kei purisse bahuNaM majjepuvaM dihaM purisaM paJcani jAaikA yaM purise evaM karisAvaNe || bhASArthaH - zrI gautama prabhujI bhagavAn se pRcchA karate haiM ki - he bhagavan ! vizeSa dRSTa anumAna pramANa kisa prakArasa hai ? bhagavAn uttara dete haiM ki he gautama! vizeSa dRSTa anumAna pramANa isa prakArase hai jaise ki kisI puruSane kisI amuka vyakti ko kisI amuka sabhAyeM baiThe hueko dekhA to manameM vi. cAra kiyA ki yaha puruSa mere pUrvadRSTa hai arthAt maiMne ise kahIM para dekhA huA hai, isa prakArase vicAra karate huene kisI lakSaNadvArA nirNaya hI kara liyA ki yaha vahI puruSa hai jisako maiMne amuka sthAnopari dekhA thA / isI prakAra mudrAkI bhI parIkSA karalo arthAt bahuta mudrAoM se eka mudrA jo usake pUrva ha pRthI usako jAna liyA usakA hI nAma vizeSa dRSTa anumAna pramANa hai / apitu - mUla || samAsa tividaM gahaNaM nava i taM. tIyakAlaggaNaM paSpaNakAlaggahaNaM - gAgayakAlaggaNaM // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) bhASArtha:- vizeSa dRSTa anumAna pramANadvArA tIna kAla grahaNa hote haiM arthAt ukta pramANadvArA tIna hI kALakI bAtoMkA nirNaya kiyA jAtA hai jaiseki bhUta kAlakI vArttA 1 varttamAna kAlakI 2 aura bhaviSyata kAlameM honevAlA bhAva, yaha tIna kAlake bhAva bhI anumAna pramANadvArA siddha ho jAte haiM || mUla // saMkiMttaM tIya kAlaggar3ha 2 uttiNAI valAI niSpanna savasarasaMvA meINi punnANi kuMka sara nadi dadasaraNa talAgANi pAsittA teM sAhitai jahA suTTI AsIsetaM tIyakAlaggahaNaM // bhASArtha - ( pUrvapakSa ) anumAna pramANake dvArA bhUtakAlake padArthoMkA bodha kaise hotA hai / ( uttarapakSa ) jaise utpanna hue haiM vanoM tRNAdi, aura pUrNa prakArase niSpanna haiM dhAnna, phira pRthivImeM bhalI prakAra se suMdaratAko prApta ho rahe haiM aura jalase pUrNa. bhare hue haiM kuMDa, sarovara, nadI, draha, pAnIke nijjharaNa, so isa prakAra se bhare hue tar3AgAdiko dekhakara anumAna pramANase kahA jAtA hai ki isa sthAnopari pUrva sudRSTi huIthI kyoMki Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (89) Teka honepara hI yaha lakSaNa ho sakte haiM so isakA nAma bhUta anumAna pramANa hai kyoMki isake dvArA bhUta padArthoMkA vodha bhalI prakArase ho jAtA hai // mUla // sekiMttaM pappA kAlaggahaNaM 2 sAhu goyaraggagayaM vitumiya para bhattapANaM pAsittA te sAhitai jahA sunikkhaM vaTTara setaM pakuppanna kAlaggadAM // bhASArtha:- ( prazna ) kisa prakAra se vartamAna kAlake padAMthakA anumAna pramANake dvArA bodha hotA hai ? ( uttara ) jaise koI sAdhu gaucarI ( bhikSA) ke vAste gharoMmeM gayA taba sAdhune gharoMmeM pracura annapAnIko dekhA apitu itanA hI kintu annAdi bahutasA pariSTApanA karate huoMko avalokana kiyA taba sAdhu anumAna pramANake Azraya hokara kahane lagA ki jahAM para subhikSa ( sukALa ) vartatA hai, so yaha vartamAnake padArthoMkA bodha karAnevAlA hai - anumAna pramANa hai || mUla // sekiMtaM NAgaya kAlaggahaNaM 2 - nassa nimmalataM kasiNAya girisa vijju medA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) thapiyavAujmANaM saMjjhAnighAgharatAya vAruNaM vAmAhiMdaMvA annayaraM pasattha muppAyaM pAsittA teNaM sAhiGAi jahA subuSTi navistara setaM aNAgaya kAlaggahaNaM // bhApArtha:-( pUrvapakSa) anumAna pramANake dvArA anAgata (bhaviSyata) kAlake padArthoMkA vodha kisa prakArase ho sakatA hai ? ( uttarapakSa ) jaise AkAza atyanta nirmala hai, saMpUrNa parvata kRSNa varNatAko prApta ho rahA hai arthAt parvata rajAdikarake yukta nahIM hai, aura vidyut (vijulI) ke sAtha hI megha hai arthAt yadi dRSTi hotI hai taba sAtha hI vijulI hotI hai, varSAke anukula hI vAyu hai, aura sandhyA snigdha hai, vAruNI maMDalake nakSatroMmeM bahuta hI suMdara utpAta utpanna hue haiM, kyA candrAdikA yoga mAhindra maMDalake nakSatroMke sAtha ho rahA hai, isI prakAra anya bhI suMdara utpAtoMko dekhakara aura anumAna pramANake Aaya hokara kaha sakte haiM ki sudRSTi honeke cinha dIkhate haiM arthAt sudRSTI hogI / yaha bhaviSyata kAlake padArthoM ke jJAna honevAlA anumANa pramANa hai kyoMki inake dvArA anAgata kAlake pradArthoM kA bodha ho jAtA hai // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (51 ) mUla / / eesiMvivajAseNaMti vihaMgadaNaM navai taM. tIyakAlaggahaNaM pamuppaNa kAlaggahaNaM apAgaya kAlaggahaNaM sekiMtaM tIyakAlaggahaNaM NitaeNavaNAI anipphaNasarasaMvA meINI sukANiya kuMDa sara padi daha talAgANi pAsittA teNaM sAhiDAi jahA kuvuTTiAsIsetaM toykaalgghnnN|| bhApArtha:-jo pUrva tIna kAlake padArthIkA anumAna pramANake dvArA jJAna honA likhA gayA hai usase viparIta bhI tIna kAlake padAyAkA bodha ninna kathanAnusAra ho jAtA hai| jaiseki taNase rahita varNa hai, pRthvIma dhAnnAdi bhI utpanna nahI hue haiM, aura kuMDa, sara, nadI, draha, taDAgAdi bhI sarva jalAzaya zuSka hue dIkhate haiM arthAt jalAzaya zuke hue haiM, taba anumAna pramANake dvArA nizcaya kiyA jAtA hai ki jahAMpara kuTaSTI hai sudRSTI nahIM hai, kyoMki yadi muSTI hotI to yaha jalAzaya kyoM zuSka hote so isakA nAma bhUtakAla anumAna pramANa hai / mUla // sekittaM pamuppanna kAlaggahaNaM 2 sA CY Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) hu goyaraggagayaM nikkhaM alabhbhamANaM pAsittA teNaM sAhijara jahA dunikhaM vadRzaHsetaM pamuSpanna kAlaggahaNaM // __ bhASArtha:-(pUrvapakSA) vartamAnake padArthoM kA bodha karAnevAlA anumAna pramANakA kyA lakSaNa hai?(uttarapakSaH)jaise sAdhu gocarIko grAma vA nagarAdimeM gayA tava bhikSAke na prApta honepara vA gharoMmeM pracura annAdi na honepara anumAna pramANake dvArA kahA jAtA hai ki jahA~para durbhikSa vartatA hai, isaliye isakA nAma vartamAna anumAna pramANa grahaNa hai / / mUla || sekittaM zraNAgaya kAlaggahaNaM dhumAu tidisAu saMviya meINIappamivachAvAyAnerayA khalu kuvuSTi mevaM niveyaMti aggeyaM vA vAyavaM vA annayaraM vA appasatthaM upyAyaM pAsittA teNaM sAhiAz kuhinavissai setaM aNAgaya kAlaggahaNaM settaM visesadi8 se dichi sAimmavaM settaM anumaanne|| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (53) bhApArthaH-(pUrvapakSaH) anAgata kAlake padArthoM kA bodhajanya anumAna pramANa kisa prakArase varNana kiyA gayA hai ? (uttarapakSA) maiseki dhUmase dizAoM AcchAdita ho rahI haiM aura rajAdi karake medanI yukta hai arthAt pRthvImeM raja bahuta hI ho rahI haiM, pudgaka paraspara aprativaddha bhAvako prApta haiM arthAt varSAke anukUla nahI hai, vAyu naratAdi kUoMmeM vidyamAna hai aura agnimaMDaLake nakSatra thA vyAyavamaMDaLake nakSatroMkA yoga ho rahA hai, isI prakAra anya koI aprazasta utpAtako dekhakara anumAna hotA ki kuSThi honeke cinha dIkhate hai arthAt kuSTi hovegii| yahI anAgatakALa grahaNa anumAna pramANa hai; isIke dvArA bhaviSyata kAlake padArthoM kA ___ agnimaMDala ke nakSatroM ke nimnalikhita nAma hai || kRtikA 1 vizAkhA 2 pUrvamAdravapada 3 maghA 4 puSya 5 pUrvAphAlguNI 6 maraNI 7 // atha vyAyava maMDalaMke nakSatra likhate haiM / jaiseki-citrA 1 hasta 2 svAti 3 mRgazira ? punarvasu 5 utarAphAlguNI 6 azvanI 7 // apitu vAruNI maMDalake nakSatra yaha hai-azlepA 1 mUla 2 pUrvApAr3A 3 revatI 4 zatamizA 5 ArdrA 6 uttarAmAdravapada ||ath mAhendra maMDalake nimna haiM-jyeSTA 1 rohaNI 2 anurAdhA 5 avaNa 4 dhaneSTA 5 utarApAr3A 6 abhijita 7 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) bodha ho sakatA hai / so yaha vizeSa dRSTa hai aura yahI dRSTi sAdhamyatvaM anumAna pramANa hai so yaha anumAna pramANakA svarUpa saMpUrNa huA // mUla // lekittaM uvame 2'vihe paM. taM. sAhammovaNIyae vehammovaNIyae sottaM sAhammo vaNIyae tivihe paM. taM, kiMcisAhammovaNIe pAyasAhammovaNIe sabasAhammovaNIe // ___ bhASArthaH-zrI gautamaprabhunI bhagavAnse prazna karate haiM ki he bhagavan upamAna pramANa kisa prakArase varNana kiyA gayA hai ? bhagavAn kahate haiM ki he gautama ! upamAna pramANa dvi prakArase varNana kiyA gayA hai jaiseki sAdhopanIta 1 vaidhayopanIta 2 // gautamajIne punaH pUrvapakSa kiyAki he bhagavan sAdhamryopanIta kitane prakArase kathana kiyA gayA hai ? bhagavAnne phira uttara diyAki he gautama! sAdhamyopanIta anumAna pramANa tIna prakArase kathana kiyA gayA hai jaiseki kiJcita sAdhamryopanIta anumAna pramANa 1 prAyaH sAdhopanIta anumAna pramANa 2 sarva sAdhamyopanIta anumAna pramANa 3 // isI prakAra gautamajIne pUrvapakSa phira kiyA / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (55) mUla // sekittaM kiMci sAhammovaNoe 2 jahA maMdiro tahA sarisavo jahA sarisavotahA maMdiro evaM samuddo 2 goppayaM Azccokhajotto caMdokumuddo setta kiMci sAhamme // bhApArthaH- pUrvapakSaH ) kiMcit sAdhopanIta kisa prakAra pratipAdana kiyA hai ? (uttarapakSaH) jaise meruparvata vRtta (gola) hai isI prakAra sarasavakA vIja bhI gola hai, so yaha kizcit mAtra sAdharmyatA hai kyoMki vRttAkArameM donoMkI sAmyatA hai paraMtu anya prakArase nahI hai| aise hI anya bhI udAharaNa jAna lenejaiseki samudra gopAda, Aditya (sUrya) aura khadyota, caMdra aura kumuda, so yaha kiMcit sAdharmyatA hai // ____ mUla ||sekittN pAyasAhammovaNIya 2 jahA go tahA gavaja jahA gavau tahA go senaM pAyapAya sAmme // bhAvArtha:-(praznaH ) vaha kaunasA hai prAyaH sAdhopanIta upamAna pramANa ? ( uttaraH) jaise go hai vaisI hI AkRtiyukta Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIlagAya hai, kevala sAnAdi varjita hai kintu zeSa avayava mAya: sAdhayaMtAmeM tulya haiN| isI vAste isakA nAma mAyaH sAdhayoMpanIta anumAna pramANa hai / / atha sarva sAdhopanItakA varNana kiyA jAtA hai| mUla ||sekittN sava sAhammovamaM nathi tahA vitassa teNeva uvamaM kIra taMjahA arihaMtehiM arihaMta sarisaM kayaM evaM cakkavahiNA cakkavaTTI sarisaM kayaM baladeveNaM baladeva sarisaM kayaM vAsu. deveNaM vAsudeva sarisaM kayaM sAhuNA sAhu sarisaM kayaM settaM saba sAhamme settaM saba sAhammovarSIya // bhASArtha:-(praznA) vaha kaunasA hai sarva sAdhopanIta upamAna pramANa ? (uttara) sarva sAdhopanIta upamAna pramANakI koI bhI upamA nahI hotI hai paraMtu tadyapi udAharaNa mAtra upamA karake dikhalAte haiN| jaiseki arihaMta (aIna)ne arihaMtake sAmAna hI. kRta kiyA hai isI prakAra cakravatIne cakravatIke tulya hI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (57) kArya kIyA hai, baladevane baladevake sAmAna, vAsudevane vAsudevake sAmAna kRta kiye haiM tathA sAdhu sAdhuke sAmAna.vratAdiko pAlana karatA hai, yaha sarva sAdhopanIta upamAna pramANa hai // ___ mUla // sekittaM vehammovaNIya 2 tivihe paM. taM. kiMcivehamme pAyavehamme sabavehamme sekiMttaM kiMcivehamme jahA sAmalero na tahA vAhulero jahA vAhulero na tahA sAmalero se kiMcivehamme // bhASArtha:-(praznaH ) vaha kaunasA hai vaidhopanIta upamAna pramANa ? (uttaraH ) vaidhopanIta upamAna pramANa tIna prakArase varNana kiyA gayA hai jaiseki-kiMcit vaidhopanIta upamAna pramANa 1 prAyaH vaidhayatva ra sarva vaidhayaMtva 3||(puurvpkssH) kicit vaidhaye upamAna pramANakA kyA udAharaNa hai? (utarapakSaH) jaise zyAma gokA apatya hai vaisI hI zveta gokA apatya nahIM hai arthAt jaise zyAma varNakI gokA vatsa hai vaise hI gheta gokA vatsa nahIM hai, kyoMki varNameM bhinnatA hai isakA hI nAma kiMcit vaidhaya'tva upamAna hai| sarva avayavAdimeM ekatvatA siddha honepara kevaLa varNakI vibhinnatAmeM kiMcit vaidharmyatva upamAna pramANa siddha ho gayA // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) mUla // sekittaM pAyavehamme jahA vAyaso na tahA pAyaso jahA pAyaso na tahA vAyaso se pAya vehamme // ___ bhASArthaH-(pUrvapakSaH ) prAyaH vaidharmyatAkA bhI udAharaNa dikhalAiye / (uttarapakSaH) jaise kAga hai taise hI haMsa nahIM hai aura jaise haMsa hai vaise kAga nahIM hai, kyoMki kAka-haMsakI pakSI hone. para hI sAmyatA hai kintu guNa karma svabhAva eka nahI hai, isIliye mAyaH vaidharmyatva upamAna pramANa siddha huA hai| mala // sekittaM sabavehamme 2 natthi tassa uvamaM tahAvitassa teNeva uvamaM kIraitaM. nIcaNaM nIcasarisaM kayaM dAsaNaM dAsa sarisaM kayaM kAgeNaM kAgasarisaM kayaM sANeNaM sANa sarisaM kayaM pANeNaM pANaM sarisaM kayaM sattaM saba vehamme settaM vidammovaNIya settaM uvame // 1 vRttimeM vaidharmyakI upamA-kSIra aura kAkase likhI hai ki varNa AdikI vaidharmyatA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 59 ) bhASArthaH-( pUrvapakSaH ) sarva vaidhayaMtAke udAharaNa kisa prakArase hote haiM ? ( uttarapakSa: ) sarva vaidhaya'tAke udAharaNa nahI hote haiM kintu phira bhI sugamatAke kAraNase dikhalAye jAte haiM, jaise ki-nIcane nIcake sAmAna hI kArya kiyA hai, dAsane dAsake hI tulya kAma kIyA hai, kAkane kAkavatahI kRta kiyA hai vA cAMDAlane cAMDAla tulya hI kriyA kI hai so yaha sarva vaidharmyatAke hI udAraNa haiN| isaliye jahAMpara hI sarva vaidhopanIta upamAna pramANa pUrNa hotA hai isakA hI nAma upamAna pramANa hai| isake hI AdhArase sarva padArthoMkA yathAyogya upamAna kiyA jAtA hai / / aba Agama pramANakA varNana karate haiM / __ mUla // sekittaM Agame / duvihe paM. taM. lozya loguttariya sekittaM loiya 2 jannaMimaM annANIhi micchAdihIhiM sachaMda buddhimai vigappiyaM taM nAradaM rAmAyaNaM jAva cattAri kyA saMgovaMgA settaM lozya aagme|| bhApArtha:-zrI gautama prabhujI bhagavAna se prazna karate haiM ki he prabho! Agama pramANa kisa prakArase varNana kiyA gayA hai ? Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba zrI bhagavAn uttara dete haiM ki.he gautama ! Agama pramANa dvividhase pratipAdana kiyA hai jaiseki laukIka Agama 1 koko. tara Agama 2 // zrI gautamajI punaH pUchate hai ki he bhagavan lokIka Agama kaunase haiM ? bhagavani uttara dete haiM ki he gautama ! jasoka mithyAdRSTi logoMne ajJAnatAke prayogase svachaMdatAse kalpanA karaliye haiM bhArata rAmAyaNa yAvat catura veda sAMgopAMga pUrvaka, yaha sarva laukIka Agama hai, kyoMki ina AgamoMmeM padAyau~kA satya 2 svarUpa pratipAdana nahI kiyA hai apitu paraspara virodhajanya kathana hai, isa liye hI inakA nAma laukIka mAgama hai // __ mUla // sekittaM logutariya Agame 2 jazma arihaMtehiM nagavaMtehiM jAvapaNIya duvAlasaMga taMjahA AyAro jAvaMdiThivAo senaM loguttariya aagme|| bhASArtha:-(praznaH) lokottara Agama kaunase haiM ? (uttara) jo yaha pratyakSa arihaMta bhagavaMta kara karake pratipAdana kiye gaye haiM, dvAdazAMga AgamarUpa sUtra samUha jaiseki AcArAMgase Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 61 ) huA dRSTivAda prayanta Agama haiM, yaha sarva lokottara Agama haiM kyoM ki padArthoM kA satya 2 svarUpa dvAdazAMgarUpa AgamameM pratipAdana kiyA huA hai, kyoMki syAdvAda matameM padArthoM kA sapta nayoM ke dvArA yathAvat mAnA gayA haiM joki ekAnta naya na mAnanevAle ukta siddhAntase skhalita ho jAte haiM // mUla || havA yAgame tivihe paM taM sutAgameya tyAgameya taDubhayAgame // bhASArtha :- athavA Agama tIna prakArase kathana kiyA gayA / jaiseki - sUtrAgama 1 arthAgama 2 tadubhayAgama 3 arthAt sUtrarUpa Agama 1 artharUpa Agama 2 sUtra aura artharUpa Agama 3 // mUla || adavA Agame tividde paM. naM. - *' 'dvAdazAGga AgamoMke nimnalikhita nAma haiM / 'AcArAMga sUtra 1 sUyagaDAMga sUtra 2 ThANAMgasUtra 3 sthAnAMga sUtra 4 vivAha prajJapti sUtra 5 jJAtA dharma kathAMga sUtra 6 upAsaka dazAMga sUtra 7 aMtakRta sUtra 8 anutrovavAi sUtra 9 praznavyAkaraNa sUtra 10 vipAkasUtra 11 dRSTivAda sUtra -12 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) ttAgame aNaMttarAgame paraMparAgame titthagarANaM a. sthassa attAgame gaNahANaM suttassa attAgame atthassa tharNacarAgame gaNahara sIslANaM suttassa aNaMttarAgame atthassa paraMparAgame teNa paraM suttassAvi atyassAva noattAgame noaNaMtarAgame paraMparAgame settaM loyuttariya settaM Agame settaM nANa gunnppmaanne|| bhASArtha:-athavA Agama tIna prakArase aura bhI kathana kiyA gayA hai jaise ki AtmAgama 1 anaMtarAgama 2 paraMparAgama 3 / kintu tIrthaMkara devako artha karake AtmAgama hai aura gaNadharoM ko sUtra karake AtmAgama hai apitu artha karake anaMtarAgama hai 2 // paraMtu gaNadharake ziSyoMko sUtra anaMtarAgama hai arthaparaMparAgama hai usake pazcAt sUtrAgama bhI arthAgama bhI nahI hai AmAgama nahIM hai anaMtarAgama kevala paraMparAgama hI hai| yahI logotara Agamake bheda haiM / isakA hI nAma jJAna guNa pramANa hai // atha darzana guNa pramANakA svarUpa likhatA huuN|| . Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (63) mUla // sekittaM daMsaNa guNappamANe 2 cauvihe paM. taM. cakkhu desaNa guNappamANe acakkhu dasaNa guNappamANe nahi dasaNa guNappamANe kevala dasaNa gunnppmaanne|| bhASArtha:-(praznaH) darzana guNa pramANa kisa prakArase hai ! (uttara) darzana guNa pramANa caturvidhase pratipAdana kiyA gayA hai jaiseki cakSuH darzana guNa pramANa 1 acakSuH darzana guNa pramANa 2 avadhi darzana guNa pramANa 3 kevala darzana guNa pramANa 4 // bhava cAra hI darzanoMke lakSaNa vA sAdhanatAko likhate haiN| mUla // cakkhudaMsaNaM cakkhudaMsaNissa dharupamamAIsu acakkhudaMsaNaM acakkhudaMsaNissa AyanAve hidasaNaM ahidaMsaNissa saba rUvidatvesuna puNa savvapajjavesu kevala daMsaNaM kevala daMsaNissa saba davvehiM saba pajAvehiM setaM dsnngunnppmaanne|| ___ bhASArthaH-darzanAvaNI karmake kSayopazama honese jIvako cakSu darzana ghaTapaTAdi padArthoM meM hotA hai, arthAt java AtmA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) kA darzanAvarNI karma kSayopazama ho jAtA hai taba AtmAmeM ghaTa paTa padArthoM ko dekhanekI zakti utpanna ho jAtI hai, usIkA hI cakSu darzana hai kyoMki cakSurdazI jIva ghaTAdi padArthoMko cakSuoM dvArA bhalI prakArase dekha sakatA hai dUravartI hone para bhii| acakSu darzana jIvake AtmA bhAvameM rahetA hai kyoMki cakSuoMse bhinna zroteMdriyAdi caturiMdriyoM dvArA jo padArthoMkA vodha hotA hai athavA manake dvArA jo svamAdi darzanoMkA nirNaya kiyA nAtA hai usakA nAma acakSudarzana hai aura avadhi darzana yukta jIvakI pravRtti sarva rUpi dravyoM meM hotI hai kintu sarva paryAyoM meM nahI haiM kyoMki avadhi darzana rUpi dravyoMko hI dekhanekI zakti rakhatA hai na tu sarva paryAyoMkI, so isakA nAma avadhiM darzana hai / apituM kevala darzana sarva dravyoM aura sarva paryAyoMmeM sthita hai kyoMki sarvajJa hone para sarva dravyoMko aura sarva paryAyoMko kevaLa darzana yukta jIva samyak prakArase dekhatA hai so isakA hI nAma darzana guNa pramANa hai / / atha cAritra guNa pramANa varNanaH // mUla // sekittaM caritta guNappamANe 2 paMcavihe paM. taM. sAmAiya caritta guNappamANe DeuvaThAva Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 65 ) piya carita guNappamANe parihAra visuddhiya caritta guNappamANe suhumasaMparAya caritta guNappamANe ahakkhAya caritta guNappamANe // bhApArtha:- (zaMkA) cAritra guNa pramANa kitane prakArase pratipAdana kiyA gayA hai ? (samAdhAna) paMcaprakAra se pratipAdana kiyA gayA hai - jaise ki sAmAyika cAritra guNa pramANa / kyoMki cAritra use kahate haiM jo AcaraNa kiyA jAye so sAmAyika Atmika guNa hai jaise ki sama, Aya, ika, saMdhi karanese hotA hai sAmAyika, jisakA artha hai ki sarva jIvoMse samabhAva karanese jo AtmAko lAbha hotA hai usakA hI nAma sAmAyika hai / isake dvibheda haiM stoka kAla muhUrtAdi pramANa Ayu paryanta sAdhuvRtti rUpa, sAvadya yogoMkA tyAgarUpa sAmAyika cAritra pramANa hai / isI prakAra chedopasthApanIya cAritra guNa pramANa hai jo ki pUrva paryAyako chedana karake saMyamameM sthApana karanA / parihAra vizuddhi cAritra guNa pramANa usakA nAma hai jo saMyamameM vAdhA karanevALe pariNAma haiM, unakA parityAga karake suMdara bhAvoMkA dhAraNa karanA tathA nava muni gachase vAhira hokara 18 mAsa paryanta tapa karate haiM parihAra vizuddhike arthe usakA nAma parihAra Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizuddhi hai / sUkSma saMparAya cAritra guNa pramANakA yaha lakSaNa hai ki yaha cAritra dazama guNasthAnavattI jIvako hotA hai kyoM. ki sUkSma nAma tuccha mAtra saMparAya nAma saMsArakA arthAt jisakA stoka mAtra raha gayA hai lobha, usakA hI nAma sUkSma saMparAya cAritra guNa pramANa hai| yathAkhyAta cAritra usakA nAma hai jo sarva lokameM prasiddha hai ki yathAvAdI haiM vaise hI karatA hai arthAt jisakA kathana jaise hotA hai vaise hI kriyA karatA hai joki 11 guNasthAnase 14 guNasthAnavI jIvoMko hotA hai, apitu jo kSapaka zreNI vattI jIva hai ve dazama sthAnase dvAdazama guNasthAnameM hotA huA 13 veM guNasthAnameM kevala jJAna karake yukta ho jAtA hai phira caturdaza guNasthAnameM praveza karake mokSa padako hI prApta ho jAtA hai / / mUla // sAmAzya caritta guNappamANe du. vihe paM. taM. itariyae Avakahiyae DeuvagavaNe suvihe paM. taM. sAzyAreya nirazyAreya parihAre 1 paMca cAritroMke meda vivAhaprajJapti ityAdi sUtroMse jAnane / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duvihe paM. taM. nivissamANeya NiviThThakAiya suhumasaMparAyae duvihe paM. taM. pamivAzya appabhivAzya ahakkhAya caritta guNappamANe vihe paM. taM. banamattheya kevalIya settaM caritta guNappamANe settaM jIva guNappamANe settaM guNappamANe // bhASArthaH-(praznaH) sAmAyika cAritra guNapramANa kitane prakArase varNana kiyA gayA hai ? ( uttaraH) dvi prakArase, jaise ki itvar kAla 1 yAvajIvaparyanta 2 / ( praznaH) chedopasthApanI cAritrake kitane bheda hai ? ( uttaraH) dvi bheda hai, jaiseki sAticAra 1 niraticAra 2|(prshnH) parihAra vizuddhi cA-' ritra bhI kitane varNana kiyA gayA hai ? (uttaraH) isake bhI dvi bheda hai jaiseki pravezarUpa 1 nivRttirUpa 2 // (praznaH) sUkSma saMparAya cAritrake kitane bheda haiM ? ( uttaraH)do bheda haiM, jaiseki pratipAti 1 aprtipaatir| (praznaH) yathAkhyAta cAritra bhI kitane prakAra varNana kiyA gayA hai? Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 68 ) ( uttaraH ) do prakArase kathana kiyA gayA hai, jaiseki chadmastha yathAkhyAta cAritra 1 kevalI yathAkhyAta cAritra 2 || so yaha cAritra guNapramANa pUrNa hotA huA jIva guNapramANa bhI pUrNa ho gayA, isakA hI nAma guNapramANa hai || so pramANa pUvarka jo padArNa siddha ho gaye haiM ve nayayukta bhI hote haiM kyoMki arhan devakA siddhAnta aneka nayAtmika haiM || // atha naya vivarNaH // anyadeva hi sAmAnyamabhinnajJAnakAraNam / vizeSo'pyanya eveti manyate naigamo nayaH // 1 // sadrUpatA'natikrAntaM svasvabhAtramidaM jagat / sattArUpatayA sarve saMgRhNan saMgraho mataH || 2 || vyavahArastu tAmeva prativastu vyavasthitAm / tathaiva dRzyamAnatvAd vyApArayati dehinaH || 3 || tatrarjusUtranItiH syAd zuddhaparyAyasaMzritA / nazvarasyaiva bhAvasya bhAvAt sthitiviyogataH || 4 || virodhiliGga saMkhyAdi bhedAd bhinnasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM zabdaH pratyavatiSThate // 5 // tathAvidhasya tasyA'pi vastunaH kSaNavartinaH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brUte samabhirUDhastu saMjJAbhedena bhinnatAm // 6 // ekasyApi dhvanervAcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAda evaMbhUto'bhimanyate // 7 // tathA hi naigamanayadarzanAnusAriNI naiyAyika-vaizeSikau / saMgrahAbhimAyamasattAH sarve'pyadvaitavAdAH / sAMkhyadarzanaM ca / vyavahAranayAnupAti praayshcaarvaakdrshnm| Rjusuutraa''kuutmttbuddhystthaagtaa|| zabdAdinayAvalamvinau vaiyAkaraNAdayaH / prazna:-aIn devane naya kitane prakArase varNana kiye hai, kyoMki naya usakA nAma hai jo vastuke svarUpako bhalI prakArase prApta kare ? arthAt padArthoM ke svarUpako pUrNa prakArase pragaTa kre|| uttaraH-arhana devane sapta prakArase naya varNana kiye haiN| prazna:-ve kauna 2 se haiM ? uttara:-suniye // naigama 1 saMgraha 2 vyavahAra 3 RjusUtra 4 zabda 5 samabhirUDha 6 evaMbhUta 7 // inake svarUpako bhI dekhiye|| naigamastredhA bhUtabhAvivartamAnakAla bhedAt / atIve vartamAnAropaNaM yatra sabhUta naigamo yathA-adya dIpotsavadine zrI varddhamA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70) nasvAmI mokSaM gataH / bhAvinibhUtavatkayanaM yatra sa bhAvi naigamo yathA arhan siddha eva kartumArabdhamIpaniSpannamaniSpannaM vA vastuniSpannavata kathyate yatra sa vartamAnanagamo yathA odana: pacyate // iti naigamastredhA / / ___ bhApArthaH-nagama naya tIna prakArase varNana kiyA gayA hai, jaiseki bhUtanaigama ? bhAvinaigama 2 vartamAnanagama 3 / atIta kAlakI vArtAko vartamAna kAlameM sthApana karake kathana karanA jaiseki Aja dIpamAlAkI rAtrIko zrI bhagavAn varddhamAnasvAmI mokSagata hue haiM isakA nAma bhUta naigamanaya hai| apitu bhAvi naigama isa prakArase hai jaiseki arhan siddha hI hai kyoMki ve nizcaya hI siddha hoMge so yaha bhAvi naigama hai| aura vartamAna naigama yaha hai ki jo vastu niSpanna huI hai vA nahI huI usako vartamAna naigama'pekSA isa prakArase kahanA jaiseki taMDula pakkate haiM arthAt (odana: pacyate ) cAvala pakka rahe haiM, so isIkA nAma vartamAna naigama naya haiM / // atha saMgraha naya varNana // saMgrahopi dvividhaH sAmAnyasaMgraho yathA sarvANi dravyANi parasparamavirAdhIna / vizeSasaMgraho yathA-sarve jIvAH parasparamavirodhinaH iti saGgraho'pi vidhaa| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (71) bhASArtha:--saMgraha naya bhI dviprakArase varNana kiyA gayA hai jaise ki-sAmAnya saMgraha vizeSa saMgraha; apitu sAmAnya saMgraha isa prakArase hai, jaiseki sarva dravya paraspara avirodhI bhAvameM haiM arthAt sarva dravyoMkA paraspara virodha bhAva nahIM haiM, apitu vizeSa saMgrahameM, yaha vizeSa hai ki jaiseki jIva dravya paraspara avirodhI bhAvameM hai kyoMki jIva dravyameM upayoga lakSaNa vA cetana zakti eka sAmAnya hI hai so sAmAnya dravyoM se eka vizeSa dravyakA varNana karanA usIkA hI nAma saMgraha naya hai / // atha vyavahAra naya varNana // vyavahAro'pi dvidhA sAmAnyasaGgrahabhedako vyavahAro yathA dravyANa jIvAjIvAH / vizeSasaMgrahabhedako vyavahAro yathA jIvA saMsAriNo muktAzca iti vyavahAro'pi dvidhA // bhASArtha:--vyavahAra naya bhI dvi prakArase hI kathana kiyA gayA hai jaiseki sAmAnya saMgraharUpa vyavahAra naya jaiseki dravya bhI dvi prakArakA hai yathA jIvaM dravya ajIva dravya || apitu vizeSa saMgraharUpa vyavahAra isa prakArase hai jaisoka jIva saMsArI 1 aura mokSa 2 kyoMki saMsArI AtmA kA~se yukta haiM aura mokSa AtmA kA~se rahita haiM, isa liye hI unake Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) nAma ajara, amara, siddha, buddha, pAragata, paraMparAgata, mukta ityAdi haiN| jIva dravya vibheda yaha vyavahAra nayake matase hI hai isI prakAra anya dravyoMke bhI bheda jAna lene // ||ath Rjusatra naya // RjusUtro'pi dvidhA sUkSmaNu sUtro yathA-eka samayAvasthAyI payAyaH / sthUlarju sUtro yathA manupyAdi paryAyAstadAyuH pramANa kAlaM tiSThaMti iti RjusUtro'pi dvidhA / ___bhASArthaH--Rju sUtra naya bhI dvi bhedase kahA gayA hai yathA jo samaya 2 padArthoMkA nUtana paryAya hotA hai aura pUrva paryAya vyavaccheda ho jAtA hai usIkA hI nAma sUkSma RjusUtra naya hai apitu jo eka paryAya Ayu paryanta rahatA hai usa paryAyakI saMjJAko lekara zabda grahaNa kare jAte haiM usakA nAma sthUla RjusUtra naya hai jaiseki-nara bhava 1 deva bhava 2 nArakI bhava 3 tiryag bhava 4 / yaha bhava yathA AyupramANa rahate haiM isI vAste manuSya 1 deva 2 tiyag 3 nArakI 4 yaha zabda vyavahata karanemeM Ate haiN| // atha zabda samabhirUDha evaMbhUta naya vivarNaH // zAbdasamabhirUDairvabhUtA nayAH pratyekamakaikA nayAH zabdanayo yathA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (73) dArA bhAryA kalatraM jalaM ApaH / samabhirUDha nayo yathA gauH pazuH evaMbhUtanayo yathA iMdatIti indraH // iti nayabhedAH // bhApArtha--zabda, samabhirUDha, evaMbhUta, yaha tIna hI naya zuddha padArthoMkA hI svIkAra karate haiM yathA zabda nayake matameM ekArthI ho vA anekArthI ho, zabda zuddha hone cAhiye, jaisaki-dArA, bhAryA, kalatra, athavA jala, Apa, yaha sarva zabda ekArthI paMcama nayake matase siddha hote haiM arthAt zuddha zabdoMkA uccAraNa karanA isa nayakA mukhya kartavya hai| aura samabhirUDha naya vizeSa zuddha vastupara hI sthita hai jaisoka gau athavA pazu | jo padArtha jisa guNavAlA hai usako vaise hI mAnanA yaha samabhirUDha nayakA mata hai tathA jisa padArthameM jisa vastukI sattA hai usake guNa kArya ThIka 2 mAnane ve hI samabhirUDha hai / aura evaMbhUta nayake matameM jo padArtha zuddha guNa karma svabhAvako prApta ho gaye haiM usako usI prakArase mAnanA usIkA hI nAma evaMbhUta naya hai jaiseki-indatIti indraH arthAt aizvarya karake jo yukta hai vahI indra hai, yahI evaMbhUta naya hai // ||ath sapta nayoMkA mukhyodeza // naikaM galatIti nigamaH nigamo vikalpastatra bhavo Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74 ) naigamaH annedarUpatayA vastujAtaM saMgRhNAtIti saMgrahaH / saMgraheNa gRhItArthasya nedarUpatayA vastu vyavahiyata iti vyvhaarH|RjupraaNjlN sU. trayatIti RjusUtraH / zabdAt vyAkaraNAt prakRti pratyayahAreNa sikaH zabdaH zabdanayaH / paraspareNAdi rUDhAH smniruuddhaaH| zabdannede'pyarthanedo nAsti yathA zakra inDaH purandara ityAdayaH samanirUDhAH / evaM kriyApradhAnatvena bhUyata ityevaMbhUtaH // iti nyaaH|| __ bhASArtha:-naigama nayakA eka prakAra gamaNa nahIM hai apitu tIna prakArakA vikalpa pUrve kahA gayA hai ve hI naigama naya hai zajo padArthoMko abhedarUpase grahaNa kiyA jAtA hai vahI saMgraha naya hai 2 / jo abheda rUpameM padArthoM haiM unako phira bhedarUpase varNana karanA jaiseki-gRhastha dharma 1 munidharma 2 usIkA hI nAma vyavahAra naya hai / jo samaya 2 paryAya parivartana hotA hai usa paryAyako hI mukhyaM rakhe padArthoMkA varNana karanA usakA hI nAma Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (75 ) Rju sUtra hai kyoMki yaha naya sAMpati kAlako hI mAnatA hai| zabda nayase zabdoMkI vyAkaraNa dvArA zuddhi kI jAtI hai jaiseki prakRti, pratyaya, yathA dharma zabda prakRtirUpa hai isako svaujazaM amauT zas ityAdi pratyayoM dvArA siddha karanA tathA bhU sattAyAM varttate isa ghAtuke rUpa daza lakAroMse varNana karane yaha sarva zabda nayase banate haiM 5 / jo padArtha svaguNoM meM ArUDha hai vahI samabhirUDha naya haiM tathA zabdabheda ho apitu arthabheda na hoM jaiseki zaka indraH puraMdara maghavan ityAdi / yaha sarva zabda samabhirUDha nayake matase banate haiM 6 / kriyA pradhAna karake jo dravya abheda rUpa haiM unakA usI prakArase varNana karanA vahI evaMbhUta naya haiM 7 // so samyagdRSTi jIvoMko sapta naya hI grAhya hai kintu mukhya-- tayA karake doi naya hai / / yathA punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante / tAvanmUlanayo dvau chau nizcayo vyavahArazca / tatra nizcayanayo annedaviSayo vyvhaarledvissyH|| bhASArtha:-apitu adhyAtma bhASA karake naya do hI haiM jaise , ki nizcaya naya 1 vyavahAra,naya 2 / so nizcaya abheda viSaya hai, Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) vyavahAra bheda viSaya hai, kintu phira bhI nizcaya naya Taii prakArase hai jaiseki zuddha nizcaya naya 1 azuddha nizcaya naya 2 / so zuddha nizcaya naya nirupAdhi guNa karake abheda viSaya viSayaka hai jaiseki kevala jJAna karake yukta jIvako jIva mAnanA yaha zuddha nizcaya evaMbhUta nayaM hai 1 / sopAdhika viSaya azuddha nizcaya jaise matijJAnAdi karake yukta hai jIva 2 // isI prakAra vyavahAra naya bhI dvi prakArase pratipAdita hai jaisoka-eka vastu viSaya sadbhuta vyavahAra, bhinna vastu viSaya asadbhUta vyavahAra kintu sa. bhUta vyavahAra bhI dvi vidhase hI kahA gayA hai jaiseki-upacarita 1 / anupacarita 2 / phira sopAdhi guNa guNikA bheda viSaya upacarita sadbhUta vyavahAra isa prakArase hai jaiseki jIvakA matijJAnAdi guNa hai // apitu nirupAdhi guNaguNikA bheda viSaya anupacarita sadbhUta vyavahArakA yaha lakSaNa hai ki-jIva kecala jJAnayukta hai kyoMki nija guNa jIvakI pUrNa nirmalatA hI hai tathA asadbhUta vyavahAra bhI dvi prakArase hI varNana kiyA gayA hai jaiseki upacarita, anupacarita / phira saMzleparahita vastu viSaya upacarita asadabhUta vyavahAra jaiseki devadattakA dhana hai, aura saMzleparahita vastu saMbandha vipaya anupacarita Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 77 ) asadbhUta vyavahAra jaise ki jIvakA zarIra hai yaha anupacarita asabhUta vyavahAra naya hai so yaha naya sarva padArthoMmeM saMghaTTita hai inake hI dvArA vastuoMkA yathArtha vodha ho saktA hai kyoMki yaha naya pramANa padArthoM ke sadbhAvako pragaTa kara detA hai || // atha sapta naya dRSTAnta varNanaH // aba sAta hI nayoMko dRSTAntoM dvArA siddha karate haiM, jaiseki kisIne prazna kiyA ki sAta nayake matase jIva kisa prakArase siddha hotA hai to usakA uttara yaha hai ki sapta naya jIva dravyako nimna prakArase mAnate haiM, jaiseki - naigama nayake matameM guNaparyAya yukta jIva mAnA hai aura zarIrameM jo dharmAdi dravya haiM ve bhI jIva saMjJaka hI hai 5 // saMgraha nayake matameM asaMkhyAta pradezarUpa jIva dravya mAnA gayA hai jisameM AkAza dravyako varjake zeSa dravya jIva rUpameM hI mAne gaye haiM 2 // vyavahAra nayake matase jisameM abhilApA tRSNA vAsanA hai usakA hI nAma jIva hai, isa nayane lezA yoga indriyeM dharma ityAdi jo jIvase bhinna hai inako bhI jIva mAnA hai kyoMki jIvake sahacAri honese 1 // aura Rju sUtra nayake matameM upayogayukta jIva mAnA gayA hai, isane lezA yogAdiko dUra kara diyA hai Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 78) kintu upayoga zuddha ( jJAnarUpa ) azuddha ( ajJAna ) donoMko hI jIva mAna liyA hai kyoMki mithyAtva mohanI karma pUrvaka jIva * siddha kara diyA hai 4 || aura zabda nayake matameM jo tIna kAlameM zuddha upayoga pUrvaka hai vahI jIva hai apitu samyaktva mohanI karmakI varganA isa nayane grahaNa kara lI zuddha upayoga arthe 5 // samabhirUDha nayake mata meM jisakI zuddharUpa sattA hai aura svaguNameM hI mana hai kSAyaka samyaktva pUrvaka jisane AtmAko jAna liyA hai usakA nAma jIva hai, isa nayake matameM karma saMyukta hI jIva hai 6 // evaMbhUta nayake mata meM zuddha AtmA kevala jJAna kevala darzana saMyukta sarvathA karmarahita ajara amara siddha buddha pAragata ityAdi nAma yukta siddha AtmAko hI jIva mAnA hai 7 // isa prakAra - sapta naya jIvako mAnate haiM / dvitIya dRSTAntase sapta nayA~kA mAnA huA dharma zabda siddha karate haiM || naigama naya eka aMza mAtra vastuke svarUpako dekhakara sarva vastuko hI svIkAra karatA hai jaiseki naigama naya sarva matoMke dharmoMko ThIka mAnatA hai kyoMki naigama nayakA mata hai ki sarva dharma mukti ke sAdhana vAste hI hai apitu saMgraha naya jo pUrvaja puruSoMkI rUDhi calI AtI haiM usako hI dharma kahatA hai kyoMki usakA mantavya hai ki pUrva puruSa hamAre Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta nahI the isa liye una hI kI paramparAya upara calanA hamArA dharma hai| isa nayake matameM kulAcArako hI dharma mAnA gayA hai 2 / / vyavahAra nayake matameM dharmase hI sukha upalabdha hote haiM aura dharma hI sukha karanahArA hai isa prakArase dharma mAnA hai kyoMki vyavahAranaya vAhira sukha punyarUpa karaNIko dharma mAnatA hai 3 / / aura RjusUtra naya vairAgyarUpa bhAvoMko hI dharma kahatA hai so yaha bhAva mithyAtvIko bhI ho sakte haiM abhavyavat 4 // apitu zabda naya zuddha dharma samyaktva pUrvaka hI mAnatA hai kyoMki samyaktva hI dharmakA mUla hai so yaha caturtha guNasthAnavI jIvoMko dharmI kahatA hai 5 // samabhirUDha nayake matameM jo AtmA sabhyag jJAna darzana cAritra yukta upAdeya vastuoM grahaNa aura heya (tyAgane yogya padArthoM kA) parihAra, jJeya (jAnane yogya ) padArthoMko bhalI bhakArase jAnatA hai, paraguNase sadaiva kAla hI bhinna rahanevAlA aisA AtmA jo muktikA sAdhaka hai usako hI dharmI kahatA hai 6 // aura evaMbhUta nayake matameM jo zuddha AtmA kA~se rahita zukla dhyAnapUrvaka jahAM para ghAtiye kA~se rahita AtmA aise jAnanA joki aghAtiyeM karma naSTa ho rahe haiM usakA hI nAma Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) // atha sapta nayoM dvArA siddha zabdakA varNana // naigama nayake matameM jo AtmA bhavya hai ve sarva hI siddha hai kyoMki unameM siddha honekI sattA hai 1 // saMgraha nayake matameM siddha saMsArI jIvoMmeM kucha bhI bheda nahIM haiM, kevala siddha AtmA kA~se rahita haiM, saMsArI AtmA kA~se yukta haiM 2 // vyavahAra nayake matameM jo vidyA siddha haiM vA labdhiyukta haiM aura labdhi dvArA aneka kArya siddha karate haiM ve hI siddha haiM 3 / / RjusUtra naya jisako samyaktva prApta haiM aura apanI AtmAke svarUpako samyak prakArase dekhatA hai usakA hI nAma siddha hai 4 // zabda nayake matameM jo zukla dhyAnameM ArUr3ha hai ora kaSTako samyak prakArase sahana karanA gajamukhamAlavat usakA hI nAma siddha hai 5 // samAbhirUr3ha nayake matameM jo kevala jJAna kevala darzana saMpanna 13 veM vA 14 veM guNasthAnavI jIva hai unakA hI nAma siddha hai 6 // evaMbhUta nayake matameM jisane sarva karmoM ko dUra kara diyA hai kevala jJAna kevala darzana saMyukta lokAgrameM virAjamAna hai aise siddha AtmAko hI siddha mAnA gayA hai kyoMki sakala kArya usI AtmAke siddha haiM 7 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (81) atha vastIke dRSTAnta dvArA sapta nayoMkA varNana // phira yaha sapta naya sarva padArthoM para saMghaTita haiM jaiseki kisI purupane amuka vyaktiko prazna kiyA ki Apa kahAM para vasate haiM ? to usane pratyuttarameM nivedana kiyA ki maiM logoM vasatA huuN| yaha azuddha naigama nayakA vacana hai / isI prakAra praznottara nIce paDhiyeM / puruSaH-miya mahodayavara ! loka to tIna hai jaiseki svarga mRtya pAtAla; Apa kahAM para rahate haiM ? kyoM tInoM lokoMmeM hI vasate haiM ? vyakti:-nahIjI, maiM to manuSya logoM vasatA hUM ( yaha zuddha naigama naya hai)|| purupaH-manuSya logameM asaMkhyAta dvIpa samudra hai, Apa kaunase dvIpameM vasate haiM ? ___ vyaktiH-bUdvIpa nAmaka dvIpameM vasatA hUM ( yaha vizuddhatara naigama naya hai)| purupaH-mahAzayajI ! jaMbUdvIpameM to mahAvideha Adi aneka kSetra haiM, Apa kaunase kSetrameM nivAsa karate haiM? vyakti:-maiM bharatakSetrameM vasatA hUM ( yaha ati zuddha naigamaH naya hai)| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (82) puruSaH-priyavara ! bharatakSetrameM paT khaMDa haiM, Apa kaunase khaMDameM nivAsa karate haiM ? vyaktiA-maiM madhya khaMDameM vasatA hUM (yaha vizuddha naigama naya puruSa-madhya khaMDameM aneka deza haiM, Apa kaunase deza meM uharate haiM ? vyaktiH-maiM mAgadha dezameM vasatA hUM (yaha ativizuddha naigama naya hai)| puruSaH-mAgadha dezameM aneka grAma nagara haiM, Apa kaunase Ama vA nagarameM vasate haiM ? vyaktiH-maiM pATaliputrameM vasatA hUM ( yaha ativizuddhatara naigama naya hai)|| puruSaH-mahAzayajI ! pATaliputrameM aneka rathyA haiM (muhalle) to Apa kaunasI pratolIma vasate haiM ? vyakti-maiM amuka pratolImeM vasatA hUM (yaha bahulatara vizuddha naigama naya hai)| puruSaH-eka matolImeM aneka ghara hote haiM, to Apa kaunase gharameM vasate haiM ( eka muhallemeM ) ? vyaktiH-maiM madhya ghara (garbha ghara) meM vasatA hUM ? ( yaha Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (83) vizuddha naya hai )|| yaha sarva uttarottara zuddharUpa naigama nayake hI vacana haiN| __ puruSaH-madhya gharameM to mahAn sthAna hai, Apa kaunase sthAnameM vasate haiM ? vyaktiH -maiM svaH zayyAmeM vasatA hUM (yaha saMgraha naya hai) vichAvane pramANa // puruSaH-zayyAmeM bhI mahAn sthAna hai, Apa kahAMpara vyaktiH-asaMkhyAta pradeza avagAha rUpameM vasatA hUM (yaha vyavahAra naya hai)| puruSa:-asaMkhyAta pradeza avagAha rUpameM dharma adharma AkAza pudgala inake bhI mahAn pradeza haiM, Apa kyA sarvameM hI basate hai ? vyakti nahIjI, maiM to cetanaguNa (svabhAva ) meM vasatA hUM // yaha jusUtra nayakA vacana hai / / purupA-cetana guNakI paryAya anaMtI hai jaisoka jJAna cetanA ajJAna cetanA, Apa kaunase paryAya vasate haiM ? vyakti-maiM to jJAna cetanAmeM vasatA hUM ( yaha zabda 'naya hai)| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) puruSaH- jJAna cetanAkI bhI anaMta paryAya haiM, Apa kahIM para basate haiM ? vyakti:- nija guNa pariNata nija svarUpa zukla dhyAnapUrvaka aisI nirmala jJAna svarUpa paryAya meM vasatA hUM ( yaha samabhirUDha naya hai ) || puruSaH- nija guNa pariNata nija svarUpa zukla dhyAnapUrvaka paryAya meM vardhamAna bhAvApekSA aneka sthAna haiM, to Apa kahAM para basate haiM ? vyakti:-anaMta jJAna anaMta darzana zuddha svarUpa nijarUpameM basatA hU~ || yaha evaMbhUta nayakA vacana hai || isa prakAra yaha sAta hI naya vastI para zrI anuyoga dvArajI sUtrameM varNana kie gaye haiM aura zrI Avazyaka sUtrameM sAmAyika zabdopari sapta naya nimna prakArase likhe haiM, jaiseki - naigama nayake mata meM sAmAyika karaneke jaba pariNAma hue tabI hI sAmAyika ho gaI || apitu saMgraha nayake matameM sAmAyikakA upakaraNa lekara sthAna pratilekhana java kiyA gayA taba hI sAmAyika hUI | aura vyavahAra nayake matameM sAvadha yogakA jaba parityAga kiyA taba hI sAmAyika huI // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura Rju nayake matameM jaba mana vacana kAyAke yoga zubha vartane lage tava hI sAmAyika huI aise mAnA jAtA hai // zabda nayake matameM java jIvako vA ajIvako samyak prakArase jAna liyA phira ajIvase mamatva bhAvako dUra kara dIyA tava sAmAyika hotI hai / / evaMbhUta nayake matameM zuddha AtmAkA nAma hI sAmAyika hai / yaduktaM AyA sAmAiya AyA sAmAzyasta ahe| iti vacanAt arthAta, AtmA sAmAyika hai aura AtmA hI sAmAyikakA artha hai, so evaMbhUta nayake matase zuddha AtmA zuddha upayogayukta sAmAyikavAlA hotA hai / so isI prakAra jo padArtha haiM ve sapta nayoMdvArA bhinna 2 prakArase siddha hote haiM aura unako usI prakAra mAnA jAye tava AtmA samyaktvayukta ho saktA hai, kyoMke ekAnta nayake mAnanese mithyA jJAnakI prApti ho jAtI hai apitu anekAnta matakA aura ekAnta matakA hIaura bhI kA hI vizeSa hai, jaiseki-ekAnta nayavAle java kisI padArthoMkA varNana karate haiM taba-'hI' kA hI prayoga karate haiM jaiseki, yaha padArtha aise hI hai / kintu anekAnta mata jaba kisI padArthakA varNana karatA hai taba 'bhI' kA hI prayoga grahaNa Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (86) karatA hai jaiseki-yaha padArtha aise 'bhI' hai / so yaha kathana avisaMvAdita hai arthAta isameM kisIko bhI vivAda nahIM hai jaiseki-jIva sAnta bhI hai-anaMta bhI hai // yaduktamAgame jeviyarNate khaMdayA jAva sate jIve ate ajIve tassaviyaNaM ayamaThe evaM khalu jAva davaoNaM ege jIve saaMte 1 khettanaNaM jIve asaMkkheja payasie asaMkkheja payaso gADhe asthi puNase aNaMte 2 kAlaNaM jIveNa kayAznAsi nicce Nasthi puNase zratte 3 nAvauNaM jIve arNatANANa pajAvA aNaMttA dasaNa pajAvA aNaMta caritta paGavA aNaMtA guruya lahuya pajAvA aNaMttA aguruya lahuya pajjavA esthi puNase aMte 4 settaM davarDa jove sazrate khetta jIve saaMte kAla jIve aNaMte nA. va jIve aNaMte // bhagavatI sUtra zataka 2 uddeza 1 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 87 ) bhASArthaH - zrI bhagavAn varddhamAna svAmI skaMdhaka saMnyAsIko jIvakA nimna prakAra se svarUpa varNana karate haiM ki he skaMdhaka ! dravyase eka jIva sAnta hai 1 / kSetra se asaMkhyAta pradezarUpa jIva asaMkhyAta pradazoM para hI avagahaNa huA AkAzApekSA sAnta hai 2 | kAlase anAdi anaMta hai kyoMki utpatti se rahita hai isa liye kAlApekSA jIva nitya hai 3 / bhAvase jIva nitya anaMta jJAna paryAya, anaMta darzana paryAya, anaMta cAritra paryAya, anaMta guru laghu paryAya, anaMta aguru laghu paryAya yukta anaMta hai 4 / so he skaMdhaka ! dravyase jIva sAnta, kSetra se bhI sAnta, apitu kAla bhAvase jIva anaMta hai, tathA dravyArthika nayApekSA jIva anAdi anaMta hai, paryAyArthika nayApekSA sAdi sAnta hai, jaiseki - jIva dravya anAdi anaMta hai paryAyArthika nayApekSA sAdisAnta hai kyoMki kabhI naraka yonimeM jIva calA jAtA hai: kabhI tiryag yonimeM, kabhI manuSya yonimeM, kabhI deva yonimeM / jaba pUrva paryAya vyavaccheda hotA hai taba nUtana paryAya utpanna ho jAtA hai / isI apekSAse jIva sAdi sAnta hai tathA jIva caturbhaga bhI yukta hai, yathA jIva dravya svaguNApekSA vA dravyA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) thiMka nayApekSA anAdi anaMta hai / Ara bhavyajIva karmApekSA anAdi sAnta hai kyoMki karmokI Adi nahIM kisa samaya jIva karmoM se baddha huA, isa liye karma bhavya apekSA anAdi sAnta hai 2 / aura jo AtmA mukta huA ve sAdi anaMta hai, kyoMki ve saMsAracakra se hI mukta ho gayA hai aura apunarAvRtti karake yukta hai jaise dagdhavIja aMkUra denemeM samartha nahIM hotA hai, usI prakAra ve mukta AtmAoM ke bhI kamarUpi cIja dagdha ho gaye haiM | aura pravAha apekSA karma anAdi, payAryApekSA karma sAdi sAnta hai, jaiseki pUrva kiye hue bhoge gaye apitu nUtana aura kiye gaye so karaneke samaya se bhoganeke samaya paryyanta sAdi sAnta bhaMga bana jAtA hai, paraMtu pravAhase karma anAdi hI cale Ate haiM, jaiseki ghaTa utpattimeM sAdi sAnta mRttikA rUpameM anAdi hai kyoMki pRthvI anAdi hai / isI prakAra sarva padArthoM ke svarUpako bhI jAnanA cAhiye, ve padArtha dravyase anAdi anaMta hai paryAyArthika nayApekSA sAdi sAnta bhI hai sAdi anaMta bhI hai athavA sarva padArthoM ke jAnane ke vAste sapta bhaMga 1 mukta AtmA eka jIva apekSA sAdi anaMta hai aura bahuta jIvoMko apekSA anAdi anaMta hai, kyoMki mukti bhI anAdi hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI likhe haiM jinako loga jainoMkA saptabhaMgI nyAya kahate haiM, jaiseki 1 syAdastyeva ghaTa:-kathaMcita ghaTa hai svaguNoM kI apekSA ghaTa astirUpa hai| 2 syAnAstyeva ghaTa:-kathaMcit ghaTa nahIM hai| 3 syAdasti nAsti ca ghaTa:-kathaMcit ghaTa hai aura kathaMcit ghaTa nahIM hai| * 4 syAdavaktavya eva ghaTa:-kathaMcit ghaTa avaktavya hai / 5 syAdasti cAvaktavyazca ghaTA-kathaMcit ghaTa hai aura abaktavya hai| 6 syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTa:-kathaMcit nahIM hai tathA avaktavya ghaTa hai| 7 syAdasti nAsti cAvaktavyazca ghaTa:-kathacit hai nahI hai. isa rUpase avaktavya ghaTa hai| mitravaro! yaha sapta bhaMga hai / yaha ghaTapaTAdi padArthoM meM pakSa pratipakSa rUpase sapta hI siddha hote haiM jaisoki ghaTa dravya svaguNa yukta astirUpameM hai| pratyeka dravyameM svaguNa cAra cAra hote hai dravyatva kSetratva kAlatva bhAvatva / ghaTakA dravya mRttikA hai, kSetra jaise Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 90 ) pATaliputrakA banA huA, kAlase vasaMta RnukA, bhAvase nIla ghaTa hai, so yaha svaguNameM astirUpameM hai / ve hI ghaTa paradravya (pa* yAdi ) apekSA nAstirUpa hai kyoMki paTakA dravya taMtu haiM, kSetra| se ve kuzapurakA banA huA hai, kAlase hemeMta RtumeM banA huA, bhAva se zveta varNa hai, so paTake guNa ghaTameM na honese ghaTa paTApekSA nAstirUpa hai / tRtIya bhaMga ve hI ghaTa eka samaya meM donoM guNoM karake yukta hai, svaguNameM astibhAvameM hai, aura paraguNakI apekSA nAsti rUpameM hai, jaise koI puruSa jisa samaya udAtta svarase uccAraNa karatA hai usa samaya mauna bhAvameM nahI hai, apita jisa samaya mauna bhAvameM hai usI samaya udAtta svarayukta nahIM hai, so pratyeka 2 padArtha meM asti nAstirUpa tRtIya bhaMga hai / jabake eka samayamai donoM guNa ghaTameM haiM taba ghara avaktavya rUpa ho gayA kyoMki vacana yogake uccAraNa karanemeM asaMkhyAta samaya vyatIta hote haiM aura vaha guNa eka samaya meM pratipAdana kiye gaye haiM isa liye ghaTa avaktavya hai, arthAt vacana mAtrase kahA nahIM jAtA / yadi eka guNa kathana karake phira dvitIya guNa kathana kareMge to jisa samaya hama asti bhAvakA varNana kareMge vahI samaya usI ghaTameM nAsti bhAvakA hai, to hamane vidyamAna bhAvako avidyamAna siddha kiyA jaise jisa samaya koI puruSa khar3A hai aise hamane uccAraNa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (91) kiyA to vahI samaya usa puruSakI baiThanekI kriyAke niSedhakA bhI. hai isa liye yaha avaktavya dharma hai| isI prakAra asti.avaktavya rUpa paMcama bhaMga bhI ghaTameM siddha hai kyoMki ve ghaTa para guNakI apekSA nAstirUpa bhI hai isa liye eka samayameM asti avaktavya dharmavAlA hai| isI prakAra syAt nAsti avaktavyarUpa SaSTama bhaMga bhI eka samayakI apekSA siddha hai / aura syAdasti nAsti cAvaktavya rUpa saptama bhaMga bhI eka samayameM siddharUpa hai kintu vacanagocara nahIM hai kyoMki eka samayameM asti nAsti rUpa. donoM bhAva vidyamAna haiM paraMtu vacanase agocara hai arthAt kathana mAtra nahIM hai / / isI prakAra sarva dravya anekAnta matameM mAne gaye haiM aura nityaanitya bhI bhaMga isI prakAra vana jAte. hai / yathA-1 syAt nitya 2 syAt Anitya 3 syAt nityamanityam 4. syAt avaktavya 5 syAt nitya avaktavyam 6 syAta. anitya avaktavyam 7 syAt nityamanitya yugapat avaktavyam ityaadi-|| ina padArthoMkA pUrNa svarUpa jaina sUtra vA jaina nyAyagraMthoMse dekha leveM / aura saMsArako bhI jaina sUtroMmeM sAnta aura anaMtaH nimna prakArase likhA hai / yaduktamAgame evaM khalu mae khaMdhayA cavihe loe paM. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 92 ) taMjahA davayo khettayo kAlao nAvaoo davaNaMege loya sAMte khettaNaM loe - saMkhejjA yojoyaNa komA komIyo yAyAma vikkhaM neNaM asaMkhejA khojoyaNa komAkomIo parikheve paMtthi puse te kAla loyA kayAyinAsi na kadAyi na bhavati na kadAyi na bhavissati juvisuya navatiya vissati dhuveNitiya sAsae akkhae avae ava Die pizce etthi puse aMte nAvaoo loya - tA varaNa pajjavA gaMdha pajjavA rasa phAsa attA pajjavA saMvANa pajjavA atA guru lahuya pajjvA atA aguru lahuya pajjavA Natthi puNase yaM taM khaMdhagA davato loge sayaMta 1 khettato loya sAMte 2 kAlao loya te 3 nAvazro loya te 4 // bhagavatI sU0 za0 1 uddeza 1 // * Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArtha:-zrI bhagavAn varddhamAna svAmI skaMdhaka saMnyAsIko logakA svarUpa nimna prakArase pratipAdana karate haiM ki he skaMdhaka ! dravyase loka eka hai isa liye sAnta hai 1 / kSetrase loka asaMkhyAta yojanoMkA dIrgha vA vistIrNa hai aura asaM. khyAta yojanoMkI paridhivAlA hai isa lIye kSetrase bhI loka sAnta hai 2 / kAlase loga anAdi hai arthAt kisI samayameM bhI logakA abhAva nahi thA, aba nahI hai, nAhI hogA arthAt utpatti rahina hai, nitya hai, zAzvata hai, akSaya hai, avyaya hai, avasthita hai, kintu paMca bharata paMca airavaya kSetroM meM utsappiNi kAla avasAppiNi kAla do prakArakA samaya parivartana hotA rahatA hai aura eka eka kAlameM pada SaT samaya hote haiM jisameM pad vRddhirUpa paTa hAnIrUpa hote haiM apitu padA. yokA abhAva kisI bhI samayameM nahI hotA, kintu kisI vastukI vRddhi kisIkI nyUnatA yaha avazya hI duA karatI hai| inakA svarUpa zrI jaMbUdvIpa prajJaptise jAnanA / apitu kAlase loga a. nAdi anaMta hai kyoMki jo loga jIva prakRti Izvara yaha tInoMko anAdi mAnate haiM aura AkAzAdikI utpatti vA pralaya siddha karate haiM to bhalA AdhArake vinA padArtha kaise Thahara sakate haiN| isa liye logake anAdi mAnanemeM koI bhI vAdhA nahI par3atI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94) aura bhAvase lokameM anaMta vargoM kI paryAya anaMta hI gaMdha, rasa, sparzakI paryAyeM aura anaMta hI saMsthAnakI paryAya, anaMta hI . guru laghu payoya, anaMta hI aguru ladhu paryAya hai isa vAste bhAvase bhI loka anaMta haiN| so dravyase loka sAnta 1 kSetrase bhI sAnta 2 kAlase loka anaMta 3 bhAvase bhI loka anaMta hai 4 // so ukta lokameM anaMta AtmAyeM sthiti karate haiM aura svaH svaH karmAnusAra janma maraNa mukha vA duHkha pA rahe haiN| apitu loka zabda tIna prakArase vyavahata hotA hai jaiseki-urca loka 1 tiryag loga 2 adholoka 3 // so urdhva lokameM 26 svarga haiM, upari iSat prabhA pRthvI hai aura lokAgrameM siddha bhagavAn virajamAna hai| aura tiryag lokameM asaMkhyAta dvIpa samudra hai aura pAtAla lokameM sapta naraka sthAna hai vA bhavanapatyAdi deva bhI hai kintu mokSake sAdhanake liye kevala manuSya jAti hI hai kyoMki jAMti zabda paMca prakArase grahaNa kiyA gayA hai jaiseki ikeMdriya zAti jisake eka hI iMndriya ho jaiseki pRthvIkAya 1 ApakAya 2 teyuHkAya 3 vAyukAya 4 vanaspatikAya 5 / inake kevala eka sparza hI indriya hotI hai / aura dviindriya jIva jaiseki zIpa zaMkhAdi inake kevala zarIra aura jihA yaha doI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (95) indriyeM hotI haiN| aura teIndriya jAti kuMthu vA pippalakAdi inake zarIra, mukha, ghrANa yaha tIna indriya hotI haiN| aura caturindriya jAtike cAra indriya hotI hai jaiseki-zarIra, mukha, ghrANa, cakSu, makSikAdiye caturiMdriya jIva hote haiN| aura paMci.ndriya jAtike pAMca hI indriyeM hotI hai jaiseki zarIra, mukha, ghrANa, jIhA, cakSu, zrotra yaha pAMca hI indriya nArakI, deva, manuSya, tiryacoMke hote haiM. jaise jalacara, sthalacara, khecara arthAt jo saMjJi hote haiM ve sarva jIva paMciMdriye hote haiM / apitu muktike liye kevala manuSya jAti hI kAryasAdhaka hai aura karmAnusAra hI manuSyoMkA varNabheda mAnA jAtA hai, yaduktamAgamekammuNA banaNo hoi kammuNA hoza khattiyo / vaisso kammuNA hoza sudo havaz kammuNA // uttarAdhyAyana sUtra a0 25 // gAthA 33 // bhASArtha:-brahmacaryAdi vratoMke dhAraNa karanese brAhmaNa hotA hai, aura prajAkI nyAyase rakSA karanese kSatriya varNayukta ho jAtA hai, vyApArAdi kriyAoM dvArA vaizya hotA hai, sevAdi kriyAoMke karanese zUdra ho jAtA hai, apitu karmase brAhmaNa 1 . 1. saMjJi jIva manavAloMkA nAma haiM tathA jo garbhase utpanna hoN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (96) karmase kSatriya 2 karmase vaizya 3 karmase zUdra 4 jIva ho jAtA * hai| kintu manuSya jAti eka hI hai, kriyAbheda honese varNabheda ho jAte haiM / sarva yoniyoM meM manuSya bhava parama zreSTha hai jisameM satyAsatyakA bhalI bhAMtise jJAna ho sakatA hai aura samyag jJAna, samyag darzana, samyag cAritrake dvArA muktikA kArya siddha kara saktA hai| kintu samyag jJAnake paMca bheda varNana kiye gaye haiM jaisekimatijJAna 1 zruta jJAna 2 avadhi jJAna 3 manAparyava jJAna 4 kevala jJAna 5, apitu mati jJAnake catura bheda haiM jaisekiavagraha 1 IhA 3 avAya 3 dhAraNA 4 // (1) indriya aura arthakI yogya kSetrameM prApti hone para utpanna honevAle mahA sattA viSayaka darzanake anantara avAntara sattA jAtise yukta vastuko grahaNa karanevAlA jJAnavizeSa agravaha kahalAtA hai / / (2) avagrahake dvArA jAne hue padArthameM honevAle saMzayako dUra karanevAle jJAnako IhA kahate haiM, jaiseki avagrahase nizcita puruSa rUpa arthameM isa prakAra saMzaya hone para ki "yaha puruSa dAkSiNAtya hai athavA audIcya ( uttarameM rahanevAlA)" isa saMzayake dUra karaneke liye utpanna honevAle ' yaha dAkSiNAtya honA cAhiye / isa prakArake jJAnako IhA kahate haiM // (3) bhASA AdikakA vizeSa jJAna hone para usake yathArtha svarUpako Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 97 ) pUrva jJAna ( IhA ) kI apekSA vizeSa rUpase dRr3ha karanevAle jJAnako avAya kahate haiM jaise ki " yaha dAkSiNAtya hI hai " isa prakArakA jJAna honA // ( 4 ) usI padArthakA isa yogyatA se ( dRr3ha rUpase ) jJAna honA ki jisase kAlAntara meM bhI usa viSayakA vismaraNa na ho usako dhAraNA kahate haiM / arthAt jisake nimittase uttara kAlameM bhI "vaha" aisA smaraNa ho sake usako dhAraNA kahate haiM | aura matijJAnase hI cAra prakArakI buddhi utpanna hotI hai, jaiseki utpattiyA 1 ciNaiyA 2 kammiyA 3 pariNAmiyA 4 // utpattiyA buddhi usakA nAma hai jo vArttA kabhI sunI na ho aura nAhI kabhI usakA anubhava bhI kiyA ho, paraMtu praznottara karate samaya vaha vArttA zIghra hI utpanna ho jAye aura anya puruSoMko usa vArttAmeM zaMkAkA sthAna bhI prApta na hove aisI buddhikA nAma utpattikA hai | aura jo vinaya karanese buddhi utpanna ho usakA nAma vinAyakA hai 2 / apitu jo karma karane se pratibhA utpanna hove aura vaha puruSa kAryameM kauzalyatAko zIghra hI prApta ho jAve usakA nAma karmikA buddhi hai 3 | jo avasthAke parivarttana se buddhikA bhI parivartana ho jAtA hai jaise bAlAvasthA yuvAvasthA vRddhAvasthAoMkA anukramatA se parivartana hotA hai usI prakAra buddhikA bhI parivartana ho Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (98) jAtA hai kyoMki indriya nirbala honepara indriyananya jJAna bhI prAyaH parivartana ho jAtA hai, apitu aise na jJAta kara lijIye .indriye zUnya honepara jJAna bhI zUnya ho jAyagA / AtmA jJAna eka hI hai kintu koMse zarIrakI dazA parivartana hotI hai, sAtha hI jJAnAvarNI Adi karma bhI parivartana hote rahate haiM paraMtu yaha vAtoM matijJAnAdi apekSA hI hai na tu kevalajJAna apekSA / so isakI pariNAmikA buddhi kahate haiM 4 / so yaha sarva buddhiye matijJAnake nirmala honepara hI pragaTa hotI haiM, kintu samyag dRSTi jIvoMkI samyag buddhi hotI hai mithyAdRSTi jIvoMkI buddhi bhI mithyArUpa hI hotI hai arthAt samyag dIko matijJAna hotA hai mithyAdIko maliajJAna hotA hai, isakA nAma matijJAna hai|| __aura zrutajJAnake caturdaza bheda haiM jaiseki-akSarazruta 1,anakSarazruta 2, saMjJizruta 3, asaMjJizruta 4, samyagzruta 6, mithyAtva zruta 6, sAdizruta 7, anAdizruta 8, sAntazruta (saparyavasAnaznuta) 9., anaMtazruna 10, gamikazruta 11, agamikazruta 12, aMgamaviSTazruta 13, anaMgapraviSTazruta 14 // bhASArtha:--akSarazruta usakA nAma hai jo akSaroMke dvArA sunakara jJAna prApta ho, usakA nAma akSarazruta hai / (2) anakSara Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (99) zruta usakA nAma hai jo zabda sunakara padArthakA jJAna to pUrNa ho jAye apitu vaha zabda usa bhAMti likhane meM na Ave jaise chIka, morakA zabda ityAdi // (3) saMjJizruta use kahate haiM jisako phAlika upadeza (sunake vicAranekI zakti ) hitopadeza (sunakara dhAraNekI zakti) dRSTivAdopadeza (kSayopazama bhAvase vastuke jAnanekI zaktikA honA tathA kSayopazama bhAvase saMjJi bhAvakA prApta honA) yaha tIna hI prakAra zakti prApta ho usakA nAma saMjizruta hai / (4)asaMjJizruta usakA nAma hai jina AtmAoMmeM kAlika upadeza aura hitopadeza nahIM hai kevala dRSTivAdopadeza hI hai arthAt kSayopazamake prabhAvase asaMjJi bhAvako hI prApta ho rahe haiM / (5) samyagzruta-jo dvAdazAGga sUtra sarvajJa praNIta haiM athavA Apta praNIta jo vANI hai ve sarva sampagazruta hai / / (6) mithyAtvazruta-jo sampag jJAna samyag darzana sampag cAritrase varjita graMtha haiM jinameM padArthoMkA yathAvat varNana nahIM kiyA gayA hai aura anApta praNIta honese ve graMtha mithyAtvacata haiN| (7) sAdizruta usako kahate haiM jisa samaya koI purupa zrata adhyayana karane lage usa kAlakI apekSA ve sAdizruta hai / kSetrakI apekSAse paMca bharata paMca airavata kSetroMme dvAdazAMga sAdi haiM, tIrthakarokA viraha AdikA honA kAlase utsappiNi avasappiNikA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (100) vartanA isa apekSAse bhI sAdizruta hai bhAvase arhanke mukhase padArthoMkA zravaNa karanA ve bhI eka apekSA sAdizruta hai / / (8) anAdizruta usakA nAma hai jo dravyaseM bahutase puruSa paraMparAgata zrata par3hate Aye haiN| kSetrase dvAdazAhArUpa zruta mahAvidehoM meM anAdi haiM kyoMki mahAvidehoMmeM tIrthaMkaroMkA abhAva nahIM hotA aura dvAdazAGgarUpa zruta vyavaccheda nahI hote / kAlase jahAMpara utsapiNi Adi kAlacakrokA vartanA nahIM hai vahAM bhI anA. dizruta hai jaise mahAvidehomeM hii| bhAvase kSayopazama bhAvakI apekSA anAdizruta hai arthAt kSayopazama bhAva sadaivakAla jIvake sAtha hI rahatA hai (cetanaguNa) // (9) sAntazruta pUrvavat hI jAna lenA jaise eka puruSane zrutAdhyayana AraMbha kiyA, jaba ve zruta adhyayana kara cukA taba ve sAntazruta hogayA ? kSetrase paMcabharatAdi sAntazruta hai 2 kAlase utsAppiNI Adi kAlase bhI sAntazruta hai 3 bhAvase jo arhan bhagavAnke mukhase zruta pratipAdana kiyA huA hai ve vyavacchedAdi apekSA sAntazruta hai 4 // (10) anaMta zruta-dravyase bahutase AtmA zruta par3hethe vA par3hege / anAdi anaMta saMsAra honese zruta bhI aparyavasAna hai 1 kSetrase 5 mahAvidehoMkI apekSAse bhI zruta aparyavasAna hI hai 2 kAlase utsArpiNi Adike na honese anaMta hai 3 bhAvase kSayopazama bhAvakI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 101) apekSA zruta anaMta hI hai kyoMki kSayopazama bhAva AtmaguNa hai isa liye zruta bhI aparyavasAna hai 4 // (11) gamikazruta dRSTivAda hai| (12) agamikazruta AcArAMgAdi zruta haiM / (13) aMgapraviSTazruta dvAdazAGga sUtra haiM / / (14) anaMgapraviSTa zruta aMgoMse vyatirikta AvazyakAdi sUtra hai| inakA pUrNa vRttAnta naMdI Adi siddhAntoM se jAnanA // avadhi jJAnakA yaha lakSaNa hai ki jo pramANavartI padArthoMko dekhatA hai vA jo rUpi dravya hai unake dekhanekI zakti rakhatA hai jisake sUtrameM pada bheda varNana kiye gaye haiM jaiseki AnugAmika ( sadaiva kAla hI jIvake sAtha rahanevAle ) anAnugAmika (jisa sthAnape avadhijJAna utpanna huA hai yadi vahAM hI baiThA raheM to jo icchA ho vahI jJAnameM dekha saktA hai, jaba ve UTha gayA phira kucha nahI dekhatA ) ddhimAna (jo dinapratidina vRddhi hotA hai ) hAyamAna (jo hIna honevAlA hai ) pratipAti (jo hokara calA jAtA hai) apratipAti ( jo hokara nahIM jAtA hai) yaha bheda avadhijJAnake haiM / aura manaHparyavajJAna u. saphA nAma hai jo manakI paryAyakA bhI jJAtA ho| isake do bheda hai jaiseki-Rjumati arthAt sArddha dvIpameM jo saMjJi paMciMdriya jIva Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 102 ) haiM sArddha dvi aMgula nyUna pramANa kSetravarttI una jIvoMke manake paryAyoMkA jJAtA honA usakA hI nAma Rjumati hai / auraM vipulamati use kahate haiM jo samaya kSetra pramANa hI una jIvoMke paryAyoMkA jJAtA honA usakA hI nAma vipulamati hai; aura kevalajJAnakA eka hI bheda hai kyoMki ve sarvajJa sarvadazIM hai, dravya, kSetra, kAla, bhAvase saba kucha jAnatA hai aura saba kucha hI dekhatA hai, usakA hI nAma kevalajJAna hai | kintu yaha samyagdazako hI hote haiM apitu mithyAdarzIko tIna ajJAna hote haiM jaiseki - matiajJAna 1 zrutaajJAna 2 vibhaMgajJAna 3 / jJAnase jo viparIta hove usakA hI nAma ajJAna hai | aura samyagdarzana bhI dvi prakArase pratipAdana kiyA gayA hai jaiseki - vItarAga samyagdarzana 1 aura chaMjhastha samyagdarzanaM 2 / apitu darzanake aMtaragata hI daza makArakI ruci haiM jinakA varNana nimna prakAra se hai || jIvAjIvake pUrNa svarUpako jAnakara Asravake mArgoM kA vettA honA, jo kucha arhan bhagavAnne svajJAnameM dravya, kSetra, kAla, bhAvase padArthoM ke svarUpako dekhA hai ve kadApi anyathA nahI hai aisI jisakI zraddhA hai usakA hI nAma nisargaruci hai 1 // jisane ukta svarUpa gurvAdike upadezadvArA grahaNa kiyA ho usakA ! Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (103.) hI nAma upadezaruci hai 2 // phira jisakA rAga dveSa moha ajJAna avagataM ho gayA ho usa AtmAko AjJAruci ho jAtI hai 3 // jisako aMgasUtroM vA anaMgasUtroMke paThana karanese samyaktva ratna upalabdha hove usako sUtraruci hotI hai arthAta sUtroMke paThana karanese jo samyaktva rala prApta ho jAve usakA hI nAma sUtraruci hai 4 // eka padase jisako aneka padoMkA bodha ho jAve aura samyaktva karake saMyukta hove puna: jalameM tailabiMduvat jisakI buddhikA vistAra hai usakA hI nAma bIjaruci hai 5 // jisane zrutajJAnako aMga sUtroMse vA bhakINoMse athavA dRSTivAdake adhyayana karanese bhalI bhAMti jAna liyA hai arthAt zrutajJAnake pUrNa Azayako prApta ho gayA hai tisakA nAma abhigamyaruci hai 6 // phira sarva dravyoMke jo bhAva haiM vaha sarva pramANoM dvArA upalabdha ho gaye haiM aura sarva nayoM ke mArga bhI jisane jAna liye haiM usakA hI nAma vistAraruce hai 7 // aura jJAna darzana cAritra tapa vinaya saMtya sAmita guptimeM jisakI AtmA sthita hai sadAcArameM magna hai usakA hI nAma kriyArUci hai 8 // jisane paramatakI zraddhA nahI grahaNa kI apitu jina zAstroM meM bhI vizArada nahIM haiM kintu bhadrapariNAmayukta aise jIvako saMkSeparuci hotI hai 9 // paT dravyoMkA svarUpa jisane bhalibhAM zruta // phira aura sarvana aura jJAna Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (104 ) tise jAna liyA hai aura zrutadharma cAritradharmameM jisakI pUrNa niSTA hai jo kucha arhan devane padArthoM kA varNana kiyA hai ve sarva yathArtha haiM aisI jisakI zraddhA hai usakA hI nAma dharmaruci hai 10 // aura paramArthako sevana karanA, phira jo paramArthI jana hai unhIkI sevA suzruSA karake jJAna prApta karanA aura kudarzanoMkI saMgata vA jinhoMne samyaktvako parityakta kara diyA hai unakA saMsarga na karanA yaha samyaktvakA zraddhAna hai arthAta samyaktva. kA yahI lakSaNa hai / so samyagjJAna samyagdarzanake honepara samyagcAritra avazya hI dhAraNa karanA cAhiye / / dvitIya sarga smaapt| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 105) // tRtIya srgH|| . // atha cAritra varNana // AtmAko pavitra karanevAlA, karmamalake dUra karaneke liye kSAravata, muktirUpi maMdirake ArUr3ha honeke liye ni:zroNi samAna, AbhUSaNoMke tulya AtmAko alaMkRta karanevAlA, pApakakA~ke nirodha karaneke vAste argala, nirmala jala sadRzya jIvako zItala karanevAlA, netroMke samAna muktimArgake pathameM AdhArabhUta, samasta prANI mAtrakA hitaiSI zrI arhan devakA pratipAdana kiyA huA tRtIya ratna samyagU cAritra hai| mitravaro! yaha ratna jIvako akSaya sukhakI prAptikara detA hai / isake AdhArase pANI apanA kalyANa kara lete haiM so bhagavAnne ukta cAritra muniyoM vA gRhasthoM donoMke liye atyupayogI pratipAdana kiyA hai| muni dharmameM cAritrako sarvatti mAnA gayA hai gRhastha dharmameM dezatike nAmase pratipAdana kiyA hai| so muniyoM ke mukhya pAMca mahAvrata hai jinakA svarUpa kiMcit mAtra nimna prakArase likhA jAtA hai, jaiseki Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (106) (1) sabAja pANAvAyAcaM veramaNaM // sarvathA prakArase prANAtipAtase nitti karanA arthAt sa. rvathA prakArase jIvahiMsA nivarttanA jaiseki manase 1 vacanase 2 kAyAse 3, karaNese 1 karAnese 2 anumodanase 3 kyoMki yaha ahiMsA vrata prANI mAtrakA hitaiSI hai aura dayA sarva jIvoMko zAnti denevAlI hai| phira dayA tapa aura saMyamakA mUla hai, satya aura Rju bhAvako utpanna karanevAlI hai, durgatike duHkhoMse jIvakI rakSA karanevAlI hai apitu itanA hI nahI kitu karmarUpi raja jo hai, usase bhI AtmAko vimukti kara detI hai, zata sa. hasroM duHkhoMse AtmAko yaha dayA vimocana karatI hai, maharSiyoM karake sevita hai, svarga aura mokSake pathakI dayA darzaka hai, Rdhi, siddhi, zAnti, mukti inake dayA denevAlI hai|| punaHprA. NiyoMko dayA AdhArabhUta hai jaise kSudhAturako bhojanakA AdhAra hai, pipAseko jalakA, samudrameM potakA, rogIko oSadhikA; bhayabhItako zUramekA AdhAra hotA hai / isI prakAra sarva mANiyoMko dayAkA AdhAra hai, phira sarva prANi abhayadAnakI prArthanA karate rahate haiM, jo sukha hai ve sarva dayAse hI upalabdha hote haiN| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (107) yathA mAteva sarvabhUtAnAM ahiMsA hitkaarinnii| ahiMsaiva hi sNsaarmraaNvmRtsaarnniH||1|| ahiMsA duHkhadAvAmi prAvaSeNya ghanAvalI / bhavabhramiruMgAca nAma hiMsA paramauSadhI // 2 // dIrghamAyuH paraMrUpamArogyaM zlAghanIyatAM / ahiMsA yAH phalaM sarva kimanyatkAmadaivasA // 3 // bhASArtha:-sajjanoM ! ahiMsA mAtAke samAna sarva jIvAsa hita karanevAlI hai aura amRtake samAna AtmAko tRpti denevAlI hai aura jo saMsArameM duHkharUpi dAvAgni pracaMDa ho rahI hai usake upazama karane vAste meghamAlAke samAna hai| phira jo bhavabhramaNarUpi mahAn roga hai usake liye yaha ahiMsA paramauSadhI hai tathA mitro ! jo dIrgha Ayu, nIroga zarIra, yazakA mApta honA saumyabhAvakA rahanA arthAt jitane saMsArI sukha haiM ve sarva ahiMsAke hI dvArA prApta hote haiN| isa vAste sarvajJa sarvadarzI arhan bhagavAnne muniyoMke liye prathama vrata ahiMsA hI varNana kiyA hai, so sarva vRttivAlA jIva sarvathA prakArase hiMsAkA parityAga kare isakA nAma ahiMsA mahAvata hai // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) (1) savAu musAvAyAu veramaNaM // sarvathA prakArase mRpAvAdase niti karanA jaiseki Apa asatya bhASaNa na kare auroMse na karAve asatya bhASaNa karatA. oMkA anumodana bhI na kare, mana karake, vacana karake, kAyA karake, kyoMki asatya bhASaNa karanese vizvAsatAkA nAza ho jAtA hai aura asatya vacana jIvoMkI laghutA karanevAlA hotA hai, adhogatimeM pahoMcA detA hai, vairai virodhake karanevAlA hai tathA kaunase kaSTa haiM jisakA asatyavAdIko sAmanA nahIM karanA pdd'taa| isa liye satya hI sevana yogya hai / satyake hI mahAtmyase sarva vidyA siddha ho jAtI haiM / / tapa niyama saMyama vratoMkA satya mUla haiM paramazreSTha puruSoMkA dharma hai, sugati ke pathakA darzaka hai, logameM uttama vrata hai| satyavAdIko koI bhI parAbhava nahIM kara saktA, yathArtha arthoMkA hI satyavAdI pratipAdaka hotA hai aura satya AtmAmeM prakAza karatA hai, pariNAmoMke viSavAdako haraNa karanevAlA hai aura aneka vikaTa kaSToMse jIvakoM vimukta karake mukhake mArgameM sthApana karatA hai tathA deva sadRza zaktiye dikhAnemeM bhI satyavAdI samartha ho jAtA hai / aura logoM sArabhUta hai / sarva vidyA satyameM nivAsa karatI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 109) haiM aura satyake dvArA hI padArthoMkA nirNaya ThIka ho jAtA hai| a. pitu satya dravya guNa paryAyoM karake yukta honA cAhiye / pUrvapaT dravyoM kA svarUpa vA satya asatya nityAnitya syAdasti nAsti Adi padArthoM kA svarUpa likhA gayA hai unake anusAra bhASaNa kare to bhAva satya hotA hai, anyatra dravya satya hai, so mahAtmA bhAva satya vA dravya satya arthAt sarvathA prakAre hI satya bhASaNa kare yahI mahAtmAoMkA dvitIya mahAvata hai / / (3) sabAu adinnAdANA veramaNaM // tRtIya mahAvrata caurya karmakA tIna karaNoM tIna yogoMse parityAga karanA hai jaiseki Apa corI kare nahI (vinA dIe lenA), auroMse karAve nahI, cauryakarma karatAoMkA anumodana bhI na kare, mana karake vacana karake kAyA karake, kyoMki isa mahAvatake dhAraNa karanevAloMko sadaiva kAla zAnti, tRSNAkA nirodha, saMtopa, AtmajJAna nirAsava padArtho gatikI ina padArthoM kA bhalibhAntise vodha ho jAtA hai| aura jo caurya karma karanevAloMkI dazA hotI hai jaiseki aMgokA chedana vadha dobhAgya dInadazA nirlajjatA asaMtopa paravastuoMko dekhakara manameM kalupita bhAvoMkA honA donoM logoM meM duHkhoMkA bhoganA avizvAsapAtra vananA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (110) sajjanoM karake dhikkArapAtra honA anaMta kA~kI prakRtiko ekatra karanA saMsAracakrameM paribhramaNa karanA kArAgRhoMmeM vihAra aneka durvacanoMkA sahana karanA zastroMke sanmukha honA ityAdi kaSToMse jIva vimukta hote haiM jo tRtIya mahAvratako dhAraNa karate haiM, kyoMki yogazAstrameM likhA hai ki varaM vanhizikhA pItA saposya cumbitaM varam / varaM hAlAhalaM lIDhaM parasya haraNaM na tu // 1 // arthAt agnikI zikhAkA pAna karanA, sarpake mukhakA sparza, punaH viSakA bhakSaNa suMdara hai kintu paradravyako haraNa karanA suMdara nahI hai kyoMki ina kriyAoMse ekavAra hI mRtyu. hotI hai Apitu cauryakarma anaMtakAla paryanta jIvako duHkhI karatA hai, isa liye sarva duHkhoMse chuTaneke liye muni tRtIya mahAvrata dhAraNa kare / / (4) savAja mehuNAu veramaNaM // ___ sarvathA maithunakA parityAga kare tIna karaNoM tIna hI yogoMse, kyoMki yaha maithuna karma tapa saMyama brahmacarya inako vighna karanevAlA hai, cAritrarUpI grahako bhedana karanevAlA hai, pramAdoMkA mUla hai, vAlapuruSoMko AnaMdita karanevAlA hai, sajjanoM karake parityAganIya hai aura zIghra hI jarAke denevAlA hai, kyoMki kA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 111 ) mIko vRddha avasthA bhI zIghra hI ghera letI hai; mRtyukA mUla hai kAmI jana zIghra hI mRtyuke mukhameM prApta ho jAte haiM tathA kAmiyoMkI saMtati bhI (saMtAna) zIghra hI nAza ho jAtI hai, kyoMki jinake mAtApitA brahmacarya se patita hue garbhAdhAna saMskAra meM pravRtta hote hai ve apane putroMke prAyaH janma saMsAra ke sAtha hI mRtyu saMskAra bhI kara dete haiM tathA yadi mRtyu saMskAra na huA to ve putra zaktihIna daurbhAgya mukha kAnti- hIna Alasya karake yukta duSTa kamoMmeM vizeSa karake matRtamAna hote haiM / yaha sarva maithunakarmake hI mahAtmya hai tathA isa karmake dvArA vizeSa rogoMkI prApti hotI hai jaiseki rAjayakSmAdi roga haiM ve atIva viSayase hI prAdurasuta hote haiM aura kAsa zvAsa jvara netrapIDA karNapIDA hRdayazUla nirvalatA ajIrNatA ityAdi rogoM dvArA isa parama pavitra zarIra viSayI loga nAza kara baiThate haiM / kaiyoMko to isakI kRpA se aMga chedanAdi karma bhI karane par3ate haiM / punaH yaha karma loga niMdanIya vadha baMdhakA mUla hai parama adharma hai cittako bhramameM karanevAlA hai darzana cAritrarUpa gharako tAlA lagAnevAlA hai bairake karanevAlA hai apamAnake denevAlA hai durnAmake sthApana karanevAlA hai / apitu isa kAmarUpi jalase Ajaparyanta indra, deva, cakravartI vAsu Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (112 ) deva rAje mahArAje zeTha senApati jinako pUrNa sAmAna miLe hue the ve bhI tRptiko prApta na hue aura unhoMne isake vazameM hokara aneka kaSTAko bhogana sahana kiyA / katipaya janoMne to isake vaza hokara prANa bhI de diye / hA kaisA yaha karma duHkhadAyaka hai aura zokakA sthAna hai kyoMki viSayIke cittameM sadA hI zokakA nivAsa rahatA hai, isaliye ina kase vimukta honekA mArga eka brahmacarya hI hai| brahmacarya se hI uttama tapa niyama jJAna darzana cAritra samasta vinayAdi padArthoM prApta hote haiN| aura yamaniyamakI vRddhi karanevAlA hai, sAdhujanoM karake Asevita hai, muktimArgake pathako vizuddha karanehArA hai aura mokSake akSaya sukhoMkA dAtA hai, zarIrakI kAMti saumyatA pragaTa karanevAlA hai, yatiyoM karake surakSita hai, mahApurisoM karake Acarita hai, bhavya janoMke anumata hai, zAntike denevAlA hai, paMcamahAvratoMkA mUla hai, samita guptiyoMkA rakSaka hai, saMyamarUpi gharake kapATa tulya hai, muktike sopAna hai, durgatike mArgako nirodha karanevAlA hai, logameM uttama vrata hai, jaise tar3AgakI rakSA karanevAlI vA tar3Agako suzobhita karanevAlI sopAna hotI hai, isI prakAra saMyamakI rakSA karanevAlA brahmacarya hai tathA jaise zakaTake cakrakI tUMvI hotI hai, mahAnagarakI rakSAke liye Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (111) 'kapATa hote haiM tathAvat brahmacarya AtmajJAnakI rakSA karanevAlA hai| apitu jisa prakAra zirake chedana ho jAnepara kaTi bhUjAdi avayava kAryasAdhaka nahIM ho sakte isI prakAra brahmacaryake bhanna honepara aura vrata bhI bhagna ho jAte haiN| phira brahmacarya sarva guNoMko utpAdana karatA hai| anya vratoMko isI prakArase suzobhita karatA hai jaise tAroMko candra AbhUSaNoMko mukuTa vastroMko kapAsakA vastra puSpoMko araviMda puSpa vRkSoko caM. dana sabhAoMko svadharmIsabhA dAnoMko abhayadAna jJAnoMko kevalajJAna muniyoMko tIrthakara vanoMko naMdanavana / jaise yaha vastuyeM anya vastuyoMko suzobhita karatI hai isI prakAra anya niyamoMko brahmacarya bhI suzobhita karatA hai kyoMki eka brahmacaryake pUrNa Asevana karanese anya niyama bhI sukhapUrvaka sevana kie jAsakte haiN| phira jisane isako dhAraNa kiyA ve hI brAhmaNa hai muni hai RSi hai sAdhu hai bhikSu hai aura isIke dvAga sarva prakArakI mu. khoMkI mApti hai| yathA prANabhUtaM caritrasya parabrahmaka kAraNam // samAcaran brahmacaryaM pUjitairapi pUjyate // 1 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 114 ) vRtti - prANabhUtaM jIvitabhUtaM caritrasya dezacAritrasya sarvacAritrasya ca parabrahmaNo mokSasya ekamadvitIyaM kAraNaM samAcaran pAlayan brahmacaryaM jitendriyasyopasthanirodhalakSaNaM pUjitairavi surAsuramanujendraiH na kevalamanyaiH pUjyate manovAkkAyopacArapUjAbhiH // bhASArthaH - yaha brahmacarya vrata cAritrakA jIvitabhUta hai, mokSakA kAraNa hai, jitendriyatA isakA lakSaNa hai, devoM karake pUjyanIya hai || cirAyuH susaMsthAnA dRDhaM saMhananA narA // tejasvino mahAvIryA bhaveyurbrahmacaryataH // 2 // vRtti - cirAyuSo dIrghAyupo'nuttaramurAdipUtpAdAt zobhanaM saMsthAnaM samacaturasralakSaNaM yeSAM te susaMsthAnAH anuttarasurAdidhUtpAdAdeva dRDhaM valavat saMhanamasthisaMcayarUpaM vajraRpabhanArAcAkhyaM yeSAM te dRDhasaMhananAH etacca manujabhavetpadyamAnAnAM deveSu saMhananAbhAvAt tejaH zarIrakAntiH prabhAvo vA vidyate yeSAM te tejasvinaH mahAvIryA vaLavattamAH tIrthaMkara cakravatrtyAditvenotpAdAt bhaveyurjAyerana brahmacaryato brahmacaryAnubhAvAt // bhASArthaH - dIrgha Ayu susaMsthAna dRDha saMhanana ( pUrNa zakti ) zarIrakI kAnti mahA parAkrama yaha sarva brahmacarya dhAraNa hI Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 115) hote haiM, tathA jo isa pavitra brahmacarya ratnako bhItipUrvaka A. sevana nahIM karate haiM tathA isase parAGmukha rahate haiM, unakI ni.. prakArase gati hotI hai| yathAkampaH svedaH zramo mUrchA, bhramiglAnirvalakSayaH // rAjayakSmAdi rogAzca, bhaveyumathunotthitAH // 1 // artha:-kampa sverdai (pasInA ) thakAvaTa mUcho bhrA glAni valakA kSaya rAjayakSmAdi roga yaha sarva maithunI puruSoMko hI utpanna hote haiM, isa liye satya vidyAke grahaNa karaneke liye Atmatattvako pragaTa karaneke vAste aura samAdhikI icchA rakhato huA isa brahmacarya mahAvratako dhAraNa kare yahI muniyoM kA caturthe mahAvata hai, aura sarva prakArake sukha denevAlA hai / / sabAu pariggadAja veramaNaM // sarvathA prakArase parigrahase nitti karanA tIna karaNoM tIna yogoMse vahI paMcama mahAvata hai, kyoMki isa parigrahake hI pratApase AtmA sadaivakAla duHkhita zokAkula rahatA hai, aura saMsAracakrameM nAnA prakArakI pIr3AoMko prApta hotA hai / punaH Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) 1 * isake vazavartiyoMko kisI prakArakI bhI zAnti nahI rahatI apitu klezabhAva, vairabhAva, IrSyA, matsaratA ityAdi avaguNa dhanase hI utpanna hote haiM aura cittako dAha utpanna karatA hai / pratyutaH koI 2 to isake viyoga se mRtyu ke mukhameM jA baiThate haiM aura asahya du:khako sahana karate haiM aura jitane samvandhi haiM ve bhI isake viyoga se parAGmukha ho jAte haiM, aura isake hI mahAtmyase mitroMse zatrurUpa bana jAte haiM, tathA jitane pApakarma haiM ve bhI isa dhanake ekatra karaneke liye kiye jA rahe haiM / dhanase patita hue prANi duSTakarmoM meM jA lagate haiM / phira yaha parigraha rAgadveSa karanevAlA hai, krodha mAna mAyA lobhakI to yaha vRddhi karatA hI rahatA hai, dharma se bhI jIvoM ko pArAGmukha rakhatA hai / aura dhanake lAlaciyoMke manameM dayAkA bhI prAyaH abhAva rahatA hai, kyoMki nyAya vA anyAya dhanake saMcaya karanevAle nahI dekhate haiM, vaha to kevala dhanakA hI saMcaya karanA jAnate haiM, aura isake liye aneka kaSToM ko sahana karate haiM / kintu isa dhanakI yaha gati hai ki yaha kisIke bhI pAsa sthira nahI rahatA / cora isako lUTa ke jAte haiM, rAje loga chIna lete haiM, agni aura jalake dvArA bhI isakA nAza ho jAtA hai, samba ndhi vAMTa lete haiM tathA vyApArAdi kriyAyoMmeM bhI vinA icchA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 197) isakI hAnI ho jAtI hai arthAt lAbhakI icchA karatA huA vyaya ho jAtA hai, aura isake vAste dIna vacana bolate haiM, nIcaukI sevA kI jAtI hai arthAt- aisA kaunasA duHkha hai jo parigrahakI AzAvAnako nahIM prApta hotA ?.cittake saMkleSa manakI pIr3AoMko bhI yehI utpanna karatA hai, isaliye sUtroMmeM likhA hai: ki (mucchA. pariggaho vuto) mUcchIkA nAma hI parigraha hai| so muni kisI bhI padArya para mamatva bhAva na kare aura zuddha bhAvoMke sAtha paMcama mahAvratako dhAraNa kare, aura aparigraha hokara pApoMse mukta hove, mANa motI Adi padArthoMko vA tRNAdiko samaM jJAta kare aura mAna apamA. nako bhI samyak prakArase sahana kare, sarva jIvoMmeM samabhAva rakkheM, apitu sarva jIvoMkA hitaiSI hotA huA saMsArase vimukta hove / aura aSTa prakArake kA~ke kSaya karanemeM kuzala jisake mana ghacana kAyA gupta hai, mukha duHkhameM harSa viSavAda rahita hai, zAnti karake yukta hai, vA dAnta hai, jisako zaMkhakI nAMi rAga dveSa rUpi raMga apanA phala pragaTa nahI kara saMktA, jisake candravata saumya bhAva hai aura darpaNavat hRdaya pavitra hai, aura zUnya sthAnoM meM jisakA nivAsa hai, ityAdi guNayukta hI muni isa vratako dhaa| raNa kara sakte haiN| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (118) aura SaSTama rAtrIbhojana tyAgarUpa vrata hai, yathA savAu rAunoyaNAja veramaNaM / / sarvathA rAtrIbhojanakA tyAgarUpa paSTama vrata hai jaiseki anna 1 pANI 2 khAghama' 3 svAdyama 4 yaha cAra hI prakArakA AhAra tInoM karaNoM aura tInoM yogoMse parihAra kare, kyoMki rAtrIbhojanameM aneka doSa dRSTigocara hote haiN| jIvoMkI rakSA vA kisI kAraNase jUM Adi yadi AhArameM bhakSaNa ho jAye to jalodarAdi roga utpanna ho jAte haiN| phira jisa dinase rAtrIbhojana tyAgarUpa vrata grahaNa kiyA jAtA hai, usI dinase zeSa AyumeMse arddha Ayu tapameM hI laga jAtI hai tathA rAtrIbhojanake tyAgiyoMko rogAdi duHkha bhI vizeSa parAbhava nahIM karasakte kyoMki rAtrImeM dinakA kiyA huA bhojana sukhapUrvaka pariNata ho jAtA hai aura rAtrIko vizeSa Alasya bhI utpanna nahIM hotaa| jIvoMkI rakSA, AtmAko zAnti, jJAna dhyAnakI vRddhi ityAdi aneka lAbha rAtrIbhojanake tyAgiyoMko prApta hote haiM, isa liye yaha vrata bhI avazya hI AdaraNIya hai / isakA hI nAma SaSTama vrata hai, so 1 khAnevAle padArtha jaise miSTAnnAdi / 2 AsvAdanevAle padArtha jaise cUrNAdi / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 119 ) muni * pAMca mahAvrata SaSTama rAtrIbhojanarUpa vratako dhAraNa kare || apitu bhAvanAoM dvArA bhI mahAvratoMko zuddha karatA rahe kyoMki pratyeka 2 mahAvratakI pAMca 2 bhAvanAyeM haiM / bhAvanA use kahate haiM jinake dvArA pAMca mahAvrata sukhapUrvaka nirvAha hote haiM, koI bhI vighna upasthita nahI hotA, sadaiva kALa hI cittake bhAva vratoMke pAlane meM lage rahate haiM || so bhAvanAoMkA svarUpa nimna prakArase hai // prathama mahAvratakI paMca nAvanAyeM // prathama bhAvanA - mahAtratake dhAraka muni jIvarakSAke vAste vinA yatna UTha baiTha gamanAgamaNa kadApi na kareM aura nAhi kisI AtmAkI niMdA kareM kyoMki niMdAdi karanese una AtmAoMko pIr3A hotI hai, pIr3A hone se mahAvratakA zuddha rahanA kaThina " ho jAtA hai // dvitIya bhAvanA - manako vazameM rakhanA aura hiMsAdi yukta mana kadApi bhI dhAraNa na karanA arthAt manake dvArA kisIkI * pAMca mahAvratoMkA SaSTama rAtrIbhojana tyAgarUpa vratakA svarUpa zrI dazavaikAlika sUtra, zrI AcArAMga sUtra, zrI praznavyAkaraNa sUtra ityAdi sUtra se jAna lenA // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120) bhI hAni na citavana karanA kyoMki manakA zubha dhAraNa karanA ho mahAvratoMkI rakSA hai // . tRtIya bhAvanA-vacanako bhI vazameM karanA / jo kaTuka, duHkhaprada vacana hai usakA na uccAraNa karanA, sadA hitopadezI rahanA / / caturtha bhAvanA-nidoSa 42 doparahita anna pANI sevana karanA, apitu nirdoSopari bhI mUJchita na honA, gurukI AjJAnusAra bhojanAdi kriyAyoMmeM pravRtti rakhanA / / paMcama bhAvanA-pIThaphaLaka, saMstAraka, zayyA, vastra, pAtra, kaMbala, rajoharaNa, cola, paTTaka (kaTibaMdhana), muhapatti, AsanAdi jo upakaraNa saMyamake nirvAha arthe dhAraNa kiyA huA hai usa . upakaraNako nityam prati pratilekhana karatA rahe aura pramAdase rahita ho kara pramArjana kare, ukta upakaraNoMko yatnase hI rakkhe, yatnase hI dhAraNa kare, yatnapUrvaka sarva kArya kare, so yahI paMcamI bhAvanA hai| prathama mahAvratako paMcabhAvanAyoM karake pavitra karatA se kyoMki inake grahaNase jIva anAsravI ho jAtA hai, aura yaha bhAvanA sarva jIvoMko zikSAmada haiN| dvitIya mahAvatakI paMca naavnaayeN|| prathama bhAvanA-satya vratakI rakSA vAste zIghra, yA kaTaka, . Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) sAvadha, kutuhalayukta vacana kadApi bhI bhASaNa na kare kyoki ina vacanoM ke bhASaNa karanese satya vratakA rahanA kaThina ho jAtA hai aura yaha nAhI vacanavratiyoMko bhASaNa karaneyogya hai // dvitIya bhAvanA-krodhayukta vacana bhI na bhASaNa kare kyoMki krodhase vaira, vairase paizunatA, paizunatAse kleSa, kleSase satya zIla vinaya savakA hI nAza ho jAtA hai, kyoMki krodharUpi agni kisa padArthako bhasma nahI karatA arthAt krodharUpi ani sare satyAdikA nAza kara detA hai| tRtIya bhAvanA-satyavAdI lobhakA bhI parihAra kare kyoMki lobhake vazIbhUta hotA huA jIvaM asatyavAdI bana jAtA hai, to phira vratoMkI rakSA kese ho ? isa liye lobhako bhI tyAge // caturtha bhAvanA-bhayakA bhI parityAga kare kyoMki bhayayukta jIva saMyamako bhI tyAga detA hai, satya aura zIlase bhI mukta ho jAtA hai, apituM bhayayukta AtmAke bhAvaM kabhI bhI sthira nahI rahate // paMcama bhAvanA-satyavAdI hAsyakA bhI parityAga kare / hAsyase hI virodha, kleSa, saMgrAma, nAnA makArake kaSTa utpanna Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (122) hote haiM aura prathama hAsya manohara pIche duHkhapada hotA hai aura hAsIyukta jIva satyakI rakSA karanemeM bhI samartha nahIM hotA hai / isa liye satya vratake dhAraNa karanevAle hAsyako kadApi bhI Asevana na kreN| so upara likhI paMca hI bhAvanAoM karake yukta dvitIya vratako dhAraNa karanA caahiye| tRtIya mahAvratakI paMca naavnaayeN| prathama bhAvanA-nirdoSa vastI zuddha yogoMkA sthAna jahA~para kisI prakArakI vikRti utpanna nahIM hotI, aura vaha sthAna svAdhyAyAdi sthAnoM karake bhI yukta hai, strI pazu klIvase bhI varjita hai arthAt jinAjJAnukUla hai aise sthAnakI vidhipUrvaka AjJA leve arthAt vinAjJA kahIMpara na Thahare, taba hI tRtIya vratakI rakSA ho saktI hai, kyoMki vratakI rakSA vAste hI yaha bhAvanAyeM haiM // dvitIya bhAvanA-yadi kisI sthAnopari prathama hI tRNAdi par3e ho vaha bhI vinAjJAna Asevana na kare / / tRtIya bhAvanA-pIThaphaLaka-zayyA-saMstAraka ityAdikoMke vAste svayaM AraMbha na kare anyoMse bhI na karAve tathA anumodana bhI na kare aura viSama sthAnako sama na karAve nAhI kisI AtmAko pIr3ita kare // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 123 ) caturtha bhAvanA - jo AhAra pANI sarva sAdhuoMkA bhAga yukta hai ve gurukI vinAAjJA na Asevana kare kyoMki guru sarvake svAmI hai vahI AjJA de sakte haiM anyatra nahI // paMcama bhAvanA - guru tapasvI sthavira ityAdi sarvakI vinaya kare aura vinayase hI sUtrArtha sIkhe kyoMki vinaya hI parama tapa hai vinaya hI parama dharma hai aura vinayase hI jJAna sIkhA huA phalIbhUta hotA hai aura tRtIya vratakI rakSA bhI sugamatA se ho jAtI hai, isaliye tRtIya mahAvrata bhAvanAyeM yukta grahaNa kare // caturtha mahAvratakI paMca nAvanAyeM // prathama bhAvanAM - brahmacaryakI rakSA vAste alaMkAra varjita u-pAzraya sevana kare kyoMki jisa vastImeM alaMkArAdi hote haiM usa vastI meM manakA vibhrama ho jAnA svAbhAvika dharma hai, so vastI vahI Asevana kare jisameM manako vibhrama na utpanna ho // dvitIya bhAvanA - striyoM kI sabhA meM vicitra prakArakI kathA na kare tathA strI kathA kAmajanya, mohako utpanna karanevAlI yathA strIke avayavoMkA varNana jisake zravaNa karanese vaktA zroteM sarva hI mohase Akula ho jAye isa prakAra kI kathA brahmacArI kadApi na kare | Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 124 ) tRtIya bhAvanA - nArIke rUpako bhI avalokana na kare tathA 17 * aMganA ke hAsya lAvaNyarUpa yauvana kaTAkSa netroMse dekhanA ityAdi ceSTAoMse dekhane se mana vikRtiyukta ho jAtA hai, isaliye muni yoSitAke rUpako avalokana na kare // caturtha bhAvanA - pUrvakRta krIDAoM kI bhI smRti na kareM kyoMki pUrvakRta kAma krIDAoMke smRti karanase mana Akula vyAkulatA para ho jAtA hai, kyoMki punaH 2 smRtikA yahI phala hotA ki usakI vRtti usake vaMza meM nahIM rahatI || 1.. * paMcama bhAvanA - brahmacArI snigdha AhAra tathA kAmajanya padArthoM ko kadApi bhI Asevana na kare, jaise vaLayukta auSamadyako utpanna karanevAlI auSadhiyeM, kyoMki inake AMsevana se vinA taMpa brahmacaryaM se patita hone kA bhaya hai, manakA vi bhrama ho jAnA svAbhAvika hai / isaliye brahmacarya kI rakSA vAste snigdha bhojanakA parityAga kare aura pAMca hI bhAvanAyeM yukta - isa pavitra mahAvratako Ayuparyanta dhAraNa kare || paMcama mahAvratakI paMca bhAvanAyeM // prathama bhAvanA - zrotradripako vazameM kare arthAt manohara zaMdoMko sunakara rAga, duSTa zabdoMko zravaNa karake dveSaM yaha kAma Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 125 ) kadApi bhI na kare kyoMki zabdoMkA iMdriyameM praviSTa honekA dharma hai / yadi rAgadveSa kiyA gayA to avazya hI karmoMkA baMdhana ho jAyagA, isaliye zabdoM ko sunakara zAnti bhAva rakkhe // . dvitIya bhAvanA-manohara vA bhayANaka rUpoMko bhI dekhakara rAgadveSa na kare arthAt cakSurindriya vazameM kare // tRtIya bhAvanA-sugaMdha-durgaMdhake bhI sparzamAna hone para rAgadvepa na kare apitu ghrANendriya vazameM kare // caturtha bhAvanA-madhura bhojana vA tikta rasAdiyukta bhojanake milanepara seMdriyako vazameM kare arthAt suMdara rasake mila. nese rAga kaTuka Adi milane para dveSa muni na kare // paMcama bhAvanA-susparza vA duHsparzake honese bhI rAgadveSa na kare arthAta sparzendriya vazameM kare // __ so yaha *paMcavIsa bhAvanAoM karake paMca mahAvratoMko dhAraNa karatA huA daza prakArake munidharmako grahaNa kare / yathA dasa vihe samaNa dhamme paM. taM. khaMtI * paMcavIsa mAvanAoMkA pUrNa svarUpa zrI AcArAGga sUtra zrI samavAyAGga sUtra vA zrI prazna vyAkaraNa sUtrase dekha lenA // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) muttI ve maddave lAghave sacce saMjame tatre ciyAe baMnaceravAse | ThANAMga sUtra sthAna 10 // artha:- saba arthoMko siddha karanevAlI AtmAko sadaiva kAla hI ujjvalatA denevAlI aMtaraMga krodhAdi zatruoMkA parAjaya karanevAlI aisI parama pavitra kSamA muni dhAraNa kare 1|| phira saMsArabaMdhana se vimocanatA denevAlI kaSToMse pRthak hI rakhanevAlI nirAzraya vRttiko puSTa karanevAlI nirmamatvatA mahAtmA grahaNa kare 2 || aura sadA hI kuTila bhAvako tyAga kara RjubhAvI hove, kyoMki mAyA ( chaLa ) sarva padArthoM kA nAza karatI hai 3 || phira sarva jIvoM ke sAtha sakoma bhAva rakkhe arthAt ahaMkAra na kare paraM mAnase vinayAdi suMdara niyama kA nAza ho jAtA hai 4 || sAtha hI laghubhUta hokara vicare arthAt kisI padArthake mamatvake baMdhana meM na phaMse / jaise vAyu laghu hokara sarvatra vicaratA hai aise muni paropakAra karatA huA cire 5 // punaH satyavratako dRDhatAse dhAraNa kare arthAt pUrNa satyavAdI hove 6 || saMyama vRttiko nirdopatAse pAlaNa kre| yadi kisI prakArase parISada pIr3ita kare to bhI saMyamavRttiko kalaMkita na kare 7 // aura tapake dvArA AtmAko nirmala kare 8 || jJAnayukta hokara sAdhuoMko annapANI Adi lA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 127 ) kara dAna deve arthAt sAdhuoMkI vaiyAvRtya kare 9 // aura mana vacana kAyAse zuddha brahmacarya vratako pAlana kare jaiseki pUrve likhA jA cukA hai 10 // brahmacaryakI rakSA tapase hotI hai so tapa *dvAdaza prakArase varNana kiyA gayA hai / yathA (1) vratopavAsAdi karane yA Ayuparyanta anazana karanA, (2) svalpa AhAra Asevana karanA, (3) bhikSAcarIko jAnA, (4) rasoMkA parityAga karanA, (5) kezaDhuMcanAdi kriyAyeM, (6) indriyeM damana karanA, (7) doSa laganepara gurvAdike pAsa vidhipUrvaka AlocanA karake prAyazcitta dhAraNa karanA, (8) aura jinAjJAnukUla vinaya karanA, (9) vaiyAhatya (sevA) karanA, (10)phira svAdhyAya ( paThanAdi ) tapa karanA, (11) Apatu AtadhyAna raudradhyAnakA parityAga karake dharmadhyAna zukladhyAnakA Asevana karanA, (12) apane zarIrakA parityAga karake dhyAnameM hI magna ho jAnA || apitu dvAdaza prakArake tapako pAlaNa karatA huA dvAviMzati parISahoMko zAntipUrvaka sahana kare // jaiseki * * dvAdaza prakArake tapakA pUrNa vivaNe zrI uvavAi Adi sUtroMse dekho| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (128) bAvIsa parIsahA paM. taM. digamA parIsahe 1. pivAsA parosahe 2 sIya parIsahe 3 jasiNa parI: sahe 4 dasamasaga parIsahe 5 acela parIsahe 6 araza parIsare 7 itthI parIsahe 8 cariyA parIsare e nisIhiyA parIsahe 10 sijA parIsahe 11 Akosa parIsahe 12 vaha parIsahe 13 jAyaNA parIsahe 14 alAnna parIsahe 15 roga parIsade 16 taNaphAsa parIsahe 17 jasa parIsahe 17 sakAra purakAra parIsahe 1e pannA parIsahe 20 annANa parIsahe 21 dasaNa parIsahe 22 // samavAyAGga sUtrasthAna sh|| bhASArtha:-mahAtmAko mahA kSudhAtura honepara bhI sacita AhArAdi vA akalpanIya padArtha lene yogya nahIM hai arthAta kSu 1 dvAviMzati parISahoMkA pUrNa svarUpa zrI utarAdhyayana sUtrajIke dvitIyAdhyAyase dekhanA caahiye| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (129 ) 'dhA parIpahako samyak prakArase sahana kare kintu jo rise viruddha hai aise AhArako kadApi bhI na Asevana kareM 1 / / isI prakAra grISma Rtuke Ane para nirdoSa jalake na milane para yadi mahApipAsa (sapA) bhI lagI ho to usako zAntipUrvaka hI sahana kare, apitu sacita jala vA vRtti viruddha pANI na grahaNa kare, kyoMki parISahake sahana karanese anaMta kA~kI varganA kSaya ho jAtI hai 2 // aura zIta parISadako bhI sahana kare kyoMki sA. dhuke pAsa pramANayukta hI vastra hotA hai so yadi zItase phira bhI pIr3ita ho jAya to agnikA sparza kadApi bhI na Asevana kare 3 | phira grISmake tApa honese yadi zarIra parama Akula.. vyAkula bhI ho gayA ho tadyapi snAnAdi kriyAyeM athavA sukhadAyaka Rtu zarIrakI kSemakuzalatAkI na AkAMkSA kare 4 // sAtha hI grISmatAke. mahatvase matsarAdike daMza bhI zAntipUrvaka sahana kare, una kSudra AtmAoMpara krodha na kare 5 // vastroMke jIrNa honepara tathA vana na honepara ciMtA na kare tathA yaha mere vana jIrNa vA malIna ho gaye haiM aba mune nUtana kahA~se mileMge vA aba jIrNa vastra pariSThApanA karake nUtana lUMgA isa prakArake harSa vipavAda na kare 6 // yadi saMyamameM kisI prakArakI ciMtA utpanna huI ho to usako dUra kare 7 // aura manase striyoMkA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (130) rAga bhI citavana na kare aryAda striyoMko paMka (kIcar3a) bhUta jAnake parityAga kare 8 // prAmoM nagaroMmeM vihAra karate samaya jo kaSTa utpanna hotA hai usako samyak makArase sahana kare, aise na kahe vihArase baiThanA hI acchA hai 9 // aise ho baiThanekA bhI parISaha sahana kare, kyoMki jisa sthAna muni baiThA ho vinA kAraNa vahAMse na UThe 10 // aura sama viSama zayyA milane bhI zAntipUrvaka pariNAma rakkhe 11 // yadi koI Akroza detA ho vA durvacanoMse alaMkRta karatA ho to usapara krodha na kare kyoMki jJAnase vicAre isake pAsa yahI paritoSika hai 12 // yadi koI vadha (mArane ) hI karane laga jAve to vicAre .yaha mere AtmAkA to nAza kara hI nahIM saktA apitu zarIra merA hai hI nahIM, isa prakArase vadha parIpahako sahana kare 13 // phira yAcanAkA bhI parISaha sahana kare arthAt yAcanA karatA huA lajjA na kare 14 // yadi yAcanA karanepara bhI padArtha * upalabdha nahIM huA hai to viSavAda na kare 15 / / rogoMke Anepara zAntibhAva rakkhe tathA sAvadha aupAdhi bhI na kare . 16 // aura saMstArakAdimeM tRNoMkA bhI sparza sahana kare kintu taNoMkA parityAga karake vastroMkI yAcanA na kare 17 // svedake ... A jAne para malakA parISaha sahana kare 18 // isI prakAra satkAra Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 131 ) apamAnako bhI zAntise hI Asevana kare 19 || buddhi mahAn honepara ahaMkAra na kare, yadi svalpa buddhiM hove to zoka na kare 20 // phira aise bhI na vicAre kI mereko jJAna to huA hI nahI isa liye jo kahate haiM muniyoMko labdhiyeM utpanna ho jAtI hai ve sarva kathana mithyA hai, kyoMki jekara jJAna vA labdhiyeM hotI to muje bhI avazya hI hotI 21 / / aura SaT dravya vA tIrthakaroM ke hone meM bhI saMdeha na kare arthAt samyaktva se skhalita na ho jAve 22 || isa prakArase dvAviMzati parapihA~ko samyak prakArase sahana karatA huA dharmadhyAna vA zukladhyAnama praveza karatA huA muni aSTa karmoMkI varganA se hI mukta ho jAtA hai; aSTa karmoM se hI saMsArI jIva saMsAra ke baMdhanoMmeM par3e hue haiM inake hI tyAgane se jIvakI mukti ho jAtI hai / / yathA-jJAnAvaNa 1 darzanAvarNI 2 vedanI 3 mohanI 4 Ayu 5 nAma 6 gotra 7 aMtarAya karma 8 || ina karmoMkI aneka prakRtiyeM haiM jinake dvArA jIva sukhoM vA dukhoMkA anubhava karate haiM, jaiseki - jJAnAvarNI karma jJAnako AvarNa karatA hai arthAt jJAnako na Ane detA sadaiva kAla prANiyoMko ajJAna dazAmeM hI rakhatA hai, pAMca prakAra ke hI jJAnako AvarNa karatA hai aura yaha karma jIvoMko dharma adharma kI parIkSA se bhI pRthak hI rakhatA hai arthAt isa karmake balase Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1:32 ) prANI tatvavidyAko nahI prApta ho sakte haiM; kintu yaha karma jIva SaT prakAra se bAMdhate haiM jaise ki pANAvaraNija kammA sarIrapajaga baMdheNaM bhaMte kammassa udaya goyamA pAe pariNIyayAe 1 pAe piedavaNyAe 2 pAtarANaM 3 pANa ppadoseNaM 4 pANaJccAsAdaNyAe 5 pANavisaMvAdaNA jogeNaM 6 // bhagavatI sU0 zataka uddeza // // bhASArtha:-zrI gautama prabhujI zrI bhagavAnse prazna pUchate haiM ki he bhagavan ! jIva jJAnAvarNI karma kisa prakAra se bAMdhate haiM || bhagavAn uttara dete haiM ki he gautama! SaT prakArase jIva jJAnAvarNI karma bAMdhate haiM jaiseki - jJAnakI zatrutA karanese arthAt sadaiva kAla jJAnake virodhi hI bane rahanA aura ajJAnako zreSTha jAnanA, anya logoM ko bhI ajJAna dazAmeM hI rakhanekA parizrama karanA 1 // tathA jJAnake niNDava bananA arthAt jo vArtA yathArtha ho usako mithyA siddha karanA tathA jJAnako gupta karanA, jaiseki kisIke pAsa jJAna hai. usane Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra kiyA ki yadi maiMne kisI aurako sikhalA diyA to merI pratiSThA bhaMga ho jAyagI 2 // aura jJAnake paThana karanemeM aMtarAya denA arthAt aise 2 upAya vicArane jisa karake loga vidvAn na vana jAde aura pUrNa sAmagrI honepara bhI jJAnadRddhikA koI bhI upAya na vicAranA 3 // aura jJAnameM dveSa karanA 4 // jJAnakI AzAtanA karanA 5 // jJAnameM viSabAda karanA tathA satya svarUpako parityAga karake vitaMDAvAdameM lage rahanA 6 // ina kA~se jIva jJAnAvaNI karmako vAMdhate haiM jisake prabhAvase jAnanekI zaktise bhinna hI raha jAte haiM, aura ina kA~ ( kAraNoMse) ke parityAga karanese jIva jJAnAvarNako dUra kara dete haiM, jisa karake unako pUrNa jJAnakI prApti ho jAtI hai| aura darzanAvarNI karma bhI jIva ukta hI kAraNoMse bAMdhate hai jaiseki-darzanapratyanIkatA karanese 1 darzananiNhavatA 2 darzana aMtarAya 3 darzana pradvepatA 4 darzana AzAtanA 5 darzana vipavAda yoga 6 / / ina kAraNoMse jIva darzanAvaNI karmako vAMdhakara cakSudarzanAdikA nirodha karate hai 2 // aura vedanIya karma dvi prakArase vAMdhA jAtA hai jaise ki sukha vedanI 1, dukhavedanI 2 / arthAt jisane kisIko bhI pIr3A nahIM dI, sarva rakSA karatA rahA, kisIko du:khita nahIM kiyA, vaha jIva sukharUpa vedanI karma bAMdhatA hai aura usakA mukharUpa hI phala bhogatA hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (134 ) aura jisane hiMsA kI, jAvoMko duHkhita kiyA kabhI bhI paropakAra nahI kiyA vaha jIva duHkharUpa vedanIya kameM bAMdhate haiM aura dukharUpa hI usake phaLa bhogate haiM / aura krodha mAna mAyA lobha tathA samyaktva mohanI mizramohanI mithyAtvamohanI inake dvArA jIva mohanI karmako bAMdhate haiM jisa karake jIva mohameM hI lage rahate haiN| prAyaH koI 2 dharmakI vAtako bhI sunanA nahI cAhate haiM, saMsArake hI kAmoM meM lage rahate haiM tathA krodhAdimeM hI lage rahate haiM, aura AyukarmakI prakRtiyeM cAra gatiyoMkI cAra 2 kAraNoM se hI jIva vAMdhate haiM, jaiseki naraka gatikI Ayu jIva cAra kAraNoM se vAMdhate haiMyathA mahA AraMbha karane ( hiMsAdi karma karanese ) se 1 aura mahA parigraha (dhanakI lAlasA ) ke kAraNase 2 paMciMdriya jIvoMke vadha karanese aryAda zikArAdi karma 3 aura mAMsabhakSaNase 4 // aura cAra hI kAraNoM se jIva tiryag yonike karmoMko bAMdhate haiM jaiseki mAyA karane (chala) se 1 mAyAmeM mAyA karanA 2 asatya bhASaNa karanA 3 kUTa tolA mApA karanA. arthAt kUr3a tolanA kUr3a hI mApanA 4 / / aura cAra hI kAraNoMse jIva manuSya yonike karma vAMdhate haiM, jaiseki prakRtise hI bhadra honA 1 prakRtise hI vinayavAna honA 2 dayAyukta honA 3 matsaratA vA ISyoM na karanA 4 inhI kAraNoMse jIva manuSya Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (135) yonike karmAMdhate haiN| aura cAra hI kAraNoMse jIva deva A. yuko bAMdhate haiM jaiseki-sarAga saMyama pALaNa karanA arthAt sAdhu vRtti rAga sahita pALaNa karanA 1 zrAvakatti pAlanese 1 aura ajJAna kaSTa sahana karanese 3 akAma nirjarAse arthAta jisa vastukI icchA hai vaha miLatI nahIM hai aura vAsanA naSTa bhI nahIM huI usa kAraNase bhI AtmA deva Ayuko bAMdha lete haiM, apitu mRtyu samaya jekara zubha pariNAma ho jAye to 4 // nAma karma bhI jIva cAra hI kAraNoM se bAMdhate haiM, jaiseki-kAyAko RjutAmeM rakhanA ? bhAvoMko bhI Rju karanA 2 bhApA bhI Rju hI uccAraNa karanI 3 aura manameM koI bhI viSayAda na karanA 4, ina kAraNoM se jIva zubha nAma karmako bAMdhate haiM | aura yaha cAra hI vakra karanese jIva azubha nAma karmako bAMdhate haiM aura aSTa kAraNoMse jIva ucca gotra karmako bAMdhate haiM, jaisoka-jAtikA pada na karanese 1 kulakA mada na karanese 2 baLakA mada na karanese 3 rUpakA mada na karanese 4 tapakA mada na karanese 5 lAbhakA mada na karanese 6 zrutakA mada na karanese 7 aizvaryakA mada na karanese 8 aura ATha hI prakArake mada karanese jIva nIca gotrake koko bAMdhate haiN| aura pAMca hI prakArase jIva aMtarAMya karmoko bAMdhate haiM, jaiseki-dAnakI. aMtarAyase 1 lAbhAntarAyase Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 136 ) 2 bhoga aMtarAyase 3 upabhoga aMtarAyase 4 vala vIrya aMtarAyase 5 |yaha pAMca hI aMtarAya karanese jIva aMtarAya kA~ko bAMdhate haiM jaiseki koI puruSa dAna karane kagA taba anya puruSa koI dAnakA niSedha karane laga gayA aura vaha dAna karanese parAGmukha ho gayA to dAnake nipedha karatAne aMtarAya karmako bAMdha liyaa| isI prakAra anya aMtarAya bhI jAna lene // so yaha aSTa karmoke baMdhana bhavya jIvApekSA anAdi sAnta haiM, yaduktayAgame tahA jIvANaM kammo vacaya punA goyamA atyaMgazyANaM jIvANaM kammo vacaya sAdie sapaUvasie atthe gazyANaM jIvANaM kammo vacaya aNAdie sapajhAvasie atthe gazyAeM aNAdie appAvasie nocevaNaMjIvANaM kammo vacaya sAdie appajAvasie se goyamAriyA vahiyA baMdhayassa kammo vacaya sAdiya sapajAvalie javasiddhiyassa kammo vacaya aNAdie sapaGavasie thanavasighiyassa kammo vacaya Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 117 ) aNAdiya appar3Avasiya se vattheNaM naMce kiM sAdie sapaUvasiya caubhaMgo go vatthe sAdiya sapaGavasiya avasesya tiNDivipamise'hiyavA jahANaM te vatthe sAdiya sapAvaliya no aNAdiya appA no aNAdiya sapano aNAdiya appaDA tahA jIvA kiM sAdiyA sapajjavasiyA conaMgo puccA goyamA atthe tAdiyAacattAri vinApiyavA se go nera yatirikkhajoNiya maNussa devA gairAgaI paDucca sAdiyA sapajjavasItA siddhigaI pamucca sAdie apajavasiyA avasidIlahi pamucca aNAdiyA sapaUvaliyA ajabasiddhiyA saMsAraM pazuca zra.. pAdiyA appddaavsiyaa|| nagavatI sUtra zataka 6 udeza 3 // bhAvArtha:-zrI gautama prabhujI zrI bhagavAnase prazna pUchate haiM :ki he bhagavan ! jIvoMke sAya kA~kA upacaya (sambandha ) kyA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 134 ) sAdi sAnta hai athavA anAdi sAnta hai tathA sAdi anaMta hai vA anAdi anaMta hai ? zrI bhagavAn uttara dete haiM ki he gautama! katipaya jIvoMke sAtha karmoMkA upacaya sAdi sAMta bhI hai aura katipaya jIvoMke sAtha anAdi sAnta bhI hai aura katipaya jIvoMke sAtha kA~kA upacaya anAdi anaMta bhI hai kintu jIvoMke sAtha kA~kA upacaya sAdi anaMta nahIM hotA hai| taba gautamajI pUrvapakSa karate haiM ki he bhagavan ! yaha vArtA kisa prakArase siddha hai ? zrI bhagavAn udAharaNa dekara ukta kathanako spaSTatayA siddha karate haiM ki he gautama ! iryAvahI kriyAkA baMdha sAdi sAnta hai upazama mohameM vA kSINa mohanI karmameM ho isakA baMdha hai| aura bhavya jIva apekSA *kA~kA upacaya anAdi sAnta hai apitu abhavya jIca apekSA karmokA upacaya anAdi anaMta * zrI paNavannAjI sUtrameM aSTa karmoMkI prakRtiye 148 likhI haiM jaiseki-jJAnAvarNIkI 6 darzanAvA~kI 9 vedanIkI 2 mohanIkI 28 AyukarmakI 4 nAmakarmakI 93 gotrakI 2 aMtarAya karmakI 5 // aura inakA baMdha udaya udIraNA sattA ityAdikA svarUpa ukta sUtrameM vA zrI bhagavatI ityAdi sUtroMse hI dekha lenaa| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (139.) hai, isa kAraNase he gautama ! katipaya jIvoMke sAtha kA~kA samvandha sAdi sAntAdi kahA jAtA hai| zrI gautamajI punaH pU. chate hai ki he bhagavan ! jo vastra hai kyA ve sAdi sAnta hai vA anAdi sAnta hai tathA sAdi anaMta hai vA anAdi anaMta hai ? bhI bhagavAn uttara dete haiM ki he gautama ! vastra sAdi sAnta hI hai kintu anya bhaMga vastrameM nahIM hai| __ zrI gautamajI-yadi vastra sAdi sAnta padavAlA hai aura bhaMgoMse varjita hai to he bhagavan ! jIva kyA sAdi sAnta haiM vA anAdi sAnta haiM tathA sAdi anaMta hai vA anAdi anaMta haiM ? zrI bhagavAn katipaya jIva sAdi sAnta padavAle haiM, aura katipaya anAdi sAnta padavAke haiM, apitu katipaya sAdi anaMta padavAre bhI hai aura katipaya anAdi anaMta padavAle bhI haiN| zrI gautamajI-yaha kathana kisa prakArase siddha hai arthAt isameM udAharaNa kyA kyA haiM ? zrI bhagavAnhe gautama ! nArakI tiryak manuSya deva ina yoniyoM meM jo jIva paribhramaNa karate haiM usa apekSA (gatAgatikI) jIva sAdi sAnta padavAle haiM kyoMki jaise manuSya yonimeM koI jIva AyA to usakI sAdi hai, apitu jisa Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 140.) samaya mRtyuko prApta hogA usa samaya manuSya yonikA usa jIva apekSA aMta hogaa| isI prakAra sarvatra jAna lenA / aura siddha gatikI apekSA nIva sAdi anaMta haiM, kintu bhavya sida labdhi apekSA jIva anAdi sAnta hai, abhavya jIva apekSA anAdi anaMta haiM // so bhavya jIvoMke karmoMkA sambandha dravyArthika nayApekSA anAdi anaMta hai aura paryAyArthika nayApekSA sAdi sAnta haiM / / so aSTa kA~ke baMdhanoMko chedana karake jaise akAbU (tUMvA) mRttikAke ko chedana karake jalake upari bhAgameM A jAtA hai isI prakAra AtmA karmoMse rahita ho kara mokSameM virAjamAna ho jAtA hai / / so munidharmako samyag prakArase pAlaNa karake sAdi anaMta padayukta honA cAhiye, isakA hI nAma sarva cAritra hai| 1 iti tRtIya sarga samApta // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // caturtha srgH|| ||ath gRhastha dharma viSaya // aura gRhastha logoMkA. dezavRtti dharma hai kyoMki gRhastha loga sarvathA prakArase to vRtti ho hI nahI sakte isa liye zrI bhagavAnne gRhastha logoMke liye dezatirUpa dharma pratipAdana kiyA hai / so gRhastha dharmakA mUla-samyaktva: hai jisakA artha hai ki zuddha deva zuddha guru zuddha dharmakI parIkSA karanA, phira parIkSAoM dvArA unako dhAraNa karanA, phira. tIna ratnoMko bhI dhAraNa karanA, nyAyase kabhI bhI parAGmukha na honA kyoMki gRhastha logoMkA mukhya kRtya nyAya hI hai, aura apane mAtA pitA bhaginI bhAryA mAta ityAdi sambandhiyoMke kRtyoMko bhI jAnanA, aura kabhI bhI anyAyase vartAva na karanA / dekhiye zrI zAntinAthajI tIrthaMkara deva nyAyase. paT khaMDakA rAjya pAlana karake phira tIrthakara padako prApta karake mokSa ho gaye haiN| isI prakAra bharata cakravartI bhI pada khaMDakA rAjya bhoMga kara phira mokSagata hue / isase siddha hai ki gRhastha logoMkA mukhya kRtya nyAya hI hai aura nyAyase hI yaza saMpat. lakSmI inakI prApti hotI hai| aura Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 142 ) jo puruSa anyAya karanevAle hote haiM ve donoM logoMmeM kaSTa sahana karate haiM jaiseki isa logoM cauryAdi karma karanevAle vadha baMdhanoMse pIr3ita hote haiM aura paralokameM narakAdi gatioMke kaSTa bhogate haiN| aura hemacandrAcArya apane vanAye yogazAstrake prathama prakAzameM gRhastha dharma sambandhi nimna prakArase zloka likhate haiM: nyAyasampannavibhavaH shissttaacaarmshNskH| kulazIlasamaiH sArddha kRtodvAho'nyagotrajaiH // 1 // . pApabhIrU prasiddhaM ca dezAcAra samAcaran / avarNavAdI na kApi rAjAdiSu vizeSataH // 2 // anatidhyaktayate ca sthAne mumAtivezmike / anekanirgamadvArAvivarjitaniketanaH // 3 // kRtasaGgaH sadAcAraimAtApitrozca pUjakaH / tyajannupaplutaM sthAnamapattazca gahite // 4 // vyayamAyocitaM kurvan veSaM vittAnusArataH / aSTabhidhIguNayuktaH zRNvAno dharmamanvaham // 5 // . ajIrNe bhojanatyAgI kAle bhoktA ca saatmytH| anyo'nyAmatibaMdhena trivargamapi sAdhayan // 6 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (143 ) yathAvadatithau sAdhI dIne ca patipattikRta ] sadAnabhiniviSTazca pakSapAtI guNeSu ca // 7 // adezAkAlayozcaryA tyajan jAnan vaLAvalam / vRttastha jJAnaddhAnAM pUjyaka: poNyapoSakaH // 8 // dIrghadazI vizeSajJaH kRtajJo lokavallabhaH / salajjaH sadayaH saumyaH paropakRtikarmaThaH // 9 // aMtaraMgAdiSaDvargaparihAraparAyaNaH / varza:kRtendriyagrAmo gRhidharmAya kalpate / / 10 / / bhAvArtha:--nyAyase dhana upArjana vA ziSTAcArakI prazaMsA karanevAlA, vA jinakA kula zIla apane sAdRzya hai aise anya gautravALeke sAtha, vivAha karanevAlA, vA pApase DaranevAlA hai, aura prasiddha dezAcArako pAlana karatA huA kisI AsmAkA bhI kahIMpara avaNavAda nahIM bolatA,apitu rAjAdikoMkA vizeSa karake avarNavAda varjatA hai aura ati pragaTa vA ati . gupta sthAnoM meM bhI nivAsa nahIM karatA kintu acche paDosIvAle gharameM rahanevAlA, aura jisa sthAnake aneka Ane jAneke .mArga hove usa sthAnako varjatA hai| phira sadAcAriyoMse saMga karanevAlA, upadrava saMyukta sthAnako varjanevAlA aura jo karma Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (144) jagatmeM niMdanIka haiM unameM pravRtti nahI karanevAlA, aura apane lAbhake anusAra vyaya karanevAlA tathA dhanake anusAra veSa rakhanevAlA jo nirantara hI dharmopadeza zravaNa karanevAlA hai, phira ajINameM bhojanakA tyAgI samayAnukUla AhAra karanevAlA hai, apitu kisIkI hAni na karanA aisI rItise dharma artha kAma mokSako sevana karatA hai aura yathAyogya atithiyoM aura dInoMkI pratipatti karanevAlA hai, phira sadaiva kAla Agraharahita, guNoMkA pakSapAtI, jo dezake viruddha kAma nahIM karatA, saba kAmoMmeM apane valAvalake jAnakarake kAma karanevAlA hai, tathA 'jo mahAtmA paMca mahAvratoMko pAlate haiM, aura jo jJAnakI vRddhimeM sadaivakAla kaTibaddha hai, aise mahAtmAoMkI bhakti vA popaNe yogyakA poSaNa karanevAlA, dIrthadarzI, vizeSajJa, kRtajJa, lokavaklabha, lajjAlu, dayAlu, saumya, paropakAra karane meM samartha, kAma krodha lobha mada harSa mAna ina paTa aMtaraMya vairiyoMke tyAga karanemeM tatpara, aura pAMca indriyoMke vaza karanevAlA, isa prakArakI vRttivAlA * puruSa gRhastha dharmake dhAraNake yogya hotA hai| aura phira samya ktvayukta gRhastha prathama hI sapta vyasanoMkA parityAga kare kyoMki .yaha sAta hI vyasana donoM logoMmeM jIvoMko duHkhoMse pIr3ita kara* nevAle haiM aura inake vazameM par3A huA prANI apane amUlya Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (146) manuSya janmako hAra detA hai isa liye sAtoMkA hI avazya tyAga karanA cAhiye, jaiseki-prathama vyasana dyutakarma hai arthAt jUyakA khelanA saba ApattiyoMkI khAni hai aura juyArIko sava hI akArya karane par3ate haiN| yaza saMpata sunAma dhairya satyaM saMyama sukarma ityAdi sarvakA hI yaha dhutakarma nAza kara detA hai isa liye yaha vyasana tyAganIya hai| dvitIyaM vyasana-mAMsabhakSaNa kadApi na kare kyoMki yaha karma ati nidita dharmakA hI nAza karanevAlA hai aura AryatI. kA naSTa karanevAlA hai| aneka roga isake dvArA utpanna hote haiN| phira yaha RNa hai kyoMki jisa prANIkA jisa AtmAne mAMsa. bhakSaNa kiyA hai usa prANIke mAMsako bhI vaha avazya hI khAyeMge tathA vicArazIla puruSoMkA kathana hai ki-jo pazu (siMhAdi) mAMsAhArI jaba ve kucha paropakAra nahI kara sakte to bhalA jo manuSya mAMsAhArI haiM unase paropakArakI kyA AzA ho saktI hai? isa liye dvitIya vyasana mAMsabhakSaNakA tyAga karanA cAhiye / tRtIya vyasana murApAna hai jo buddhikA vidhvaMsaka satya guNAMkA nAzaka hai aura dharma karmase parAGmukha karanevAlA hai jisakI utpatti bhI parama ghRNAdAyaka hai| aura jo madyapAna Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (146 ) karanevAloMkI durgati hotI hai vaha bhI logoke dRSTigocara hI hai| isa liye yaha parama niMdanIya kama avazya hI tyAgane yogya hai / / caturtha vyasana-vezyAsaMga hai| isake dvArA bhI jo jo prANI kaSToM kA anubhava karate haiM ve bhI akayanIya hI haiM kyoMki yaha svayaM to malIna hotI hI hai apitu saMga karanevAle maLInatAse atirikta zarIrake nAza karanevAle aneka rogoMkA bhI pAritoSika le Ate haiN| phira ve una pAritopika rUpa rogoMkA Ayubhara anubhava karate rahate haiN| vezyAgAmIke satya zIla tapa dayA dharma vidyA Adi sarva suguNa nAzatAko prApta ho jAte haiN| phira jo unakI gati hotI hai ve mahA bhayANaka logoMke sanmukha hI hai, isa liye gRhastha loga vezyA saMgakA avazya hI parihAra kre| paMcama vyasana-AheTaka karma hai| jo nirdaya AtmA vanavAsI nirAparAdhi vaNoM Adise nirvAha karanevAle haiM una prANiyoMkA vadha karate haiM, ve mahA nirdaya aura mahA anyAya karanevAle haiM, kyoMki anAtha prANiyoMkA vadha karanA yaha koI zaravIratAkA lakSaNa nahI hai| bahutase ajJAta janoMne isa karmako avazyakIya hI mAna liyA hai, ve puruSa sadaivakAla apanI A Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (147) smopari pApoMkA bhAra ekatra kara rahe haiM, isa liye prANivadha (zikAra) kA tyAga avazyameva hI karanA cAhiye / paSTama vyasana-parastrI saMga hai, jisake grahaNase aneka rAjAoMke bhayANaka saMgrAma hue aura unako parama kaSTa bhogane pdd'e| apitu katipayoMke to prANa bhI cale gaye aura parastrI saMgase aneka duHkha jaiseki-apayaza, mRtyukA bhaya, rogoMkI vRddhi, zarIrakA nAza, rAjyadaMDa ityAdi aneka. kaSTa bhogane par3ate haiM, isa liye gRhastha loga paSTama vyasanakA bhI parityAga kareM / saptama vyasana-caurya kama hai, so yaha bhI mahA hAnikAraka, vadha dhAdikA dAtA, niMdanIya duHkhoMkI khAni, dharmake vRkSako kATanake liye parazu, sukRtikA nAza karatA, jisake Asevanase dezama azAnti ityAdi avaguNoMkA samUha hai so dharmakI icchA karatA huA gRhastha isa caurya karmakA bhI parihAra kare / phira dravya kSetra kAla bhAvake anusAra dharmakA udaya karatA huA guru mukhase dvAdaza vrata dhAraNa kare jo nimna likhitAnusAra hai / / thulAu pANAvAyAu veramaNaM / / sthUla jIvahiMsAse nittirUpa prathama anuvrata hai kyoMki sarvathA jIvahiMsAkI to gRhasthI nivRtti nahI kara sakte, isa Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 344 ) liye usake sthUla jIvahiMsAko parityAga hotA hai, jaise kijAna karake vA dekha karake niraparAdhi jIvoMko na mAreM / usameM bhI sagAsaMmbaMdhi ArdikA AgAra hotA hai aura isa niyamase nyAyamArgakI pravRtti atIva hotI hai| phira isa niyamako rAjase lekara sAmAnya jIvoM paryanta savI AtmAyeM sukhapUrvaka dhAraNa. kara sakte haiM aura isa niyamase yaha bhI siddha hotA hotA ki jaina dharma prajAkA hitaiSI rAje logoM kA mukhya dharma hai / niraM parAdhiyoMko mata duHkha do aura nyAyamArga se vAhira bhI mata hovo aura siddhArtha Adi aneka mahArAjoMne isa niyamako pAlana kiyA hai / phira bhI jo jIva saaparAdhi hai unako bhI daMDa anyAya se na diyA jAye, daMDake samaya bhI dayAko pRthak na 'kiyA jAye, jisa prakAra ukta niyamameM koI doSa na lage, use prakArase hI grahaNa karanA cAhiye, kyoMki sUtroM meM yaha bAta dekhI jAtI hai / jisa rAjAne kisI amuka vyaktiko daMDa diyA to sAtha hI svanagara meM udghoSaNA se yaha bhI pragaTa kara diyA ki--- he logo ! isa vyaktiko amuka daMDa diyA jAtA hai isameM rAjekA koi bhI aparAdha nahIM hai, na prajAkA, apitu jisa prakAra isane yaha kAma kiyA hai usI prakAra isako yaha daMDa diyA gayA hai / so isa kathana se bhI nyAyadharmakI hI puSTi hotI hai // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) so prathama vratakI zuddha pAMca aticAroM ko bhI varjita kare joki prathama vratameM doSarUpa hai arthAt prathama vratako kalaMkita karane vAle haiM, jaiseki - 2 bavicchede 3 bhAre 4 baMdhe 1 va attapANivunee 5 // artha:- krodhake vaza hotA huA kaThina bAMdhanoM se jIvoM ko cAMdhanA 1 aura nirdayake sAtha unako mAranA 2 tathA unake aMgopAGgako chedana karanA 3 apramANa bhArakA qAdanA arthAta pazukI zaktiko na dekhanA 4 anna pANI kA vyavaccheda karanA arthAt anna pANI na denA 5 // yaha pAMca hI doSa prathama vratako kalaMkita karanevAle haiM, isa liye prathama vratako pAlanehAre jIva ukta likhe hue pAMca aticAroMko avazya hI tyAgeM, taba hI kI zuddhi ho saktI hai | dvitIya anuvrata viSaya / thulAu musAvAyAu veramaNaM // . sthUla, mRSAvAda nirRtirUpa dvitIya anuvata hai jaise ki sthUlamRvAcAda kanyA ke liye, gavAdi pazuoMke liye, bhUmyAdike liye atha Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (150) vAsthApanamRSA (dharoDa mAranA) kUTazAkSI tathA vyApArameM sthUla asatya aura anya 2 kAraNoMmeM jisake bhASaNa karanese pratItakA nAza hove, rAjyase daMDakI prApti hove, aura AtmA pApase kalaMkita ho jAya ityAdi kAraNoMse asatyabhASI na hove, apitu yaha nA samaja lijIye sthUla hI mRSAvAdakA parityAga hai kintu sU. kSmakI AjJA hai / mitravaro! sUkSmakI AjJA nahI hai kintu doSa na laga jAnepara sthUla zabda grahaNa kiyA gayA hai arthAt vratameM doSa na lage | apitu asatya sarvathA hI tyAganIya hai aura jIvako sadaivakAla duHkhita rakhanevAlA hai, saMsAracakrameM parivartana karAnevAlA sukarmoMkA nAzaka hai, kintu satya vrata hI AtmAkI rakSA karanevAlA hai / so isa vratakI rakSArthe bhI pAMca hI aticAroM varje, jaiseki- . __sahassA nakkhANe rahassA bhakkhANa sadAramaMtaneya mosovaeso kUDa leha karaNe // arthaH-akasmAt vinA upayoga bhASaNa karanA 1 / tathA gupta vAtAoMko pragaTa karanA arthAt jinake pragaTa karanese kisI AtmAko duHkha pahuMcatA ho athavA kAmakathAdi 2 / aura apane gharakI vAta vA svastIkI bAteM pragaTa karanA 3 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 151 ) aura anya puruSoMko asatya upadeza karanA 4 / tathA asatya hI lekha likhane 6 / ina pAMca hI aticAroMko tyAga karake dvitIya vrata zuddha grahaNa kare // tRtIya anuvrata viSaya // . . thulAu adinnAdANAo vermnnN|| tRtIya anuvrata sthUla corIkA parityAgarUpa hai jaiseki tAlA paDi kUcI, gAMTha chedana karanA, kisIkI bhitti tor3anA, mAgoM meM lUTanA, Doke mArane kyoMki yaha aisA niMdanIya karma hai ki donoM logoMmeM bhayANaka dazA karanevAlA hai aura isake dvArA vadhakI prApti honA to svAbhAvika vAta hai / phira isa karma kartAoMke dayA to rahI nahI sakti, saba mitra usIke hI zatru rUpa vana jAte haiM aura isa karmake dvArA prANi aneka kaSTako bhogate haiM, isa liye tRtIya vratake dhAraNa karanevAlA gRhastha pAMca aticAroMkA bhI parihAra kare jaiseki teNAhame 1 takara pauge viruddha rajAzkamme 3 kUr3a tole kUr3a mANi 4 tappamirUvaga . vavahAre 5 // . . Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArtha:-isa vratakI rakSA arSe nimna likhita aticAra avazya hI varje, jaiseki-corIkI vastu (mAla) lenI kyoMki isa karmake dvArA jo loga phala bhogate haiM vaha logoMke dRSTigocara hI haiM / aura coroMkI rakSA vAsahAyatA karanA 2 / rAjya viruddha kArya karane kyoMki yaha kArya parama bhayANaka dazA di. khalAnevAlA hai aura tRtIya vratako kalaMkita karanevAlA hai / phira kUTa tola kUTa hI mApa karanA (ghaTa denA, vRddhi karake lenA) 4 / aura zuddha vastuoMmeM azuddhavastu ekatra karake vikraya karanA kyoMki yaha karma yaza aura satyakA donoMkA hI ghAtaka hai| isa liye pAMco aticAroMko parityAga karake tRtIya vrata zuddha dhAraNa kre|| . caturtha svadAra saMtoSa vrata // mitravaro kAmako vazI karanA aura indriyoM ko apane cazameM karanA yahI parama dharma hai jaise iMdhanase agni vRtiko prApta nahI hotI kevaLa pANI dvArA hI upazamatAko prApta ho jAtI haiM, isI prakAra yaha kAma agni saMtoSa dvArA hI upazama ho saktI hai, anya prakArase nahIM, kyoMki yaha brahmacarya vrata Atmazakti, muktike akSaya sukha, zarIrako nirogatA, utsAha, harSa, cittakI Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (153 ) prasannatA denevAlA hai aura ubhaya loga, yazapada hai| isake dhAraNA karanevAle AtmA sva svarUpa, vA para svarUpake pUrNa vettA hote haiN| apitu gRhastha logoMko pUrNa brahmacArI honA parama kaThina hai, isI vAste arhan devane vyabhicArake baMdha karaneke vAste gRhastha logoMkA svadAra saMtoSa vrata pratipAdana kiyA hai arthAt apanI strI vajeke zeSa striya bhaginI vA mAtRvat jAnanA aise vatalAyA hai| aura striyoM ke liye bhI svapati saMtoSa vrata hai, apitu itanA hI nahIM, apanI strI para bhI mAJchita na honA, parastriyoM kA kabhI bhI ciMtavana na karanA aura apanI strI para hI saMtoSa kara ranA / so isa vratake bhI pAMca aticAra haiM, jaiseki . ztariya pariggahiya gamaNe appariggahiya gamaNe aNaMga kIDA para vivAha karaNe kAmabhoga tivAnnilAse // bhASArtha:-svastrI* yadi laghu cyavasthAkI ho kyoMki kisI * prathama aticArakA artha aise bhI likhA huA hai ki para. strIko stokakAla paryanta apanI strI banAke rakhanA / dvitIya aticArakA artha vidhavA vAM vezyAko Asevana karanA / caturthakA artha parake vivAha Adi krne| paraMtu zrI pUjya AcArya sohanalAlajI mahArAjane upara likhe hue hI artha batalAye haiN| - Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 154 ) kAraNa vazAda laghu vyavasthAmeM hI vivAha ho gayA to laghu vyavasthAyukta strIke sAtha saMbhoga na kare, yadi kare to prathama aticAra hai / athavA. yadi upavivAha huA usake sAtha saMga karanA jisako mAMganAM kahate haiM 2 / kuMceSTA karanA arthAt kAmake vazIbhUta hokara kuceSTA dvArA vIryapAta karanA 3 / tathA parakA mAMganA kiyA huA usako Apa grahaNa karanA (upavivAhako) 4 / aura kAmabhogakI titra abhilASA rakhanI 5 / ina pAMca hI aticAroMko tyAgake caturtha svadAra saMtoSI . tako zuddhatAke sAtha dhAraNa kare kyoMki yaha vrata parama AlhAda bhAvako utpanna karanehArA hai / / phira paMcama anuvratako dhAraNa kare jaiseki icchA parimANa vrata viSaya // . . . 'hA parimANe // . mitravaro! tRSNA anaMtI hai, isakA koi. bhI thAha nahI miltaa| icchAke vazIbhUta hote hue prANI aneka saMkaToMkA.sAmanA karate haiM, rAtrI dina isakI hI ciMtAmeM lage rahate haiM, isake liye kArya akArya karate lajjA nahI pAte.aura ayogya kAmoMke liye bhI udyata ho jAte haiM, paraMtu. icchA phira bhI pUrNa / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 155) nahI hotI | aneka rAje mahArAje cakravartI Adi bhI isa tRSNA rUpI nadIse pAra na hue aura kisIke sAtha bhI yaha lakSmI na gai / yadi yoM kahA jAya to atyukti na hogA ki tRSNA ke vazase hI prANI sarva prakArase aura sarva ora se duHkhoMkA anubhava karate haiM | isa liye tRSNA rUpI nadIse pAra honeke liye saMtoSa rUpI setu (zetupuLa ) bAMdhanA cAhiye arthAt icchAkA parimANa honA cAhiye / jaba parimANa kiyA gayA taba hI paMcama anuvrata siddha ho gayA / isI vAste zrI sarvajJa prabhune duHkhoMse chuTane ke vAste AtmAko sadaivakALa AnaMda rahane ke vAste.. paMcama anuvrata icchA parimANa pratipAdana kiyA hai, jisakA artha hai kiM icchAkA parimANa kare, Age vRddhi na kare | aura isa vratake bhI pAMca hI aticAra haiM, jaiseki - khetta vatthu ppamANAtikkamme die suvaeNa ppamANAtikkamme Duppaya cauppaya ppamANAtikamme dharaNa dhAraNa ppamANAtikkamme kuviya dhAta ppamANAtikkamme || bhASArtha :- kSetra, vastu ( ghara hATa ) ke parimANako ati Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 156 ) krama karanA, hiraNya suvarNake parimANako atikrama karanA, dvipAda ( manuSyAdi ) catuSpAda ( prazavAdike) ke parimANako atikrama karanA, aura dhana dhAnyake parimANako atikrama karanA, phira gharake upakarNa ke parimANako atikrama karanA vahI paMcama anuvatake aticAra haiM arthAt jitanA jisa vastukA parimANa kriyA ho unako ullaMghana karanA vahI aticAra haiM; isa liye aticAroMko cajeke paMcama anuvrata zuddha pAlana kare // * aura SaSTama, saptama, aSTam, ina tInoM vratoM ko guNavata kahate haiM kyoMki yaha tIna guNAta pAMca hI anuvratoMko guNakArI haiM, aura pAMca hI anuvrata inake dvArA surakSita hote haiM / atha prathama guNa vrata viSaya // digvata // suyogya pAThaka gaNa ! prathama guNatratakA nAma digvata hai jisakA artha yaha hai ki dizAoM kA parimANa karanA, jaiseki pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, urdhva, adho, ina dizAoM meM skAyA karake rAmaNa karanekA parimANa karanA / aura pAMca Asrava sevanakA parityAga karanA kyoMki jitanI maryAdA karegA utanA hI Asrava nirodha hogaa| so isa vrata ke bhI pAMca hI aticAra haiM jaisekti= Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 167 ) ucha disi ppamANAtikame. ahIM disi ppamANAikkame tiriya disi pamANAzkkame kheta buDhi syNtrddhaa| ___ bhASArtha:-urdhva diziko pramANa atikrama karanA 1 adhI dizikA pramANa atikrama karanA 2 tiryag dizikA pramANa atikrama karanA 3 kSetrakI vRddhi karanA jaiseki kalpanA karo ki kisI gRhasthaMne cAroM ora zataM ( sau 3) yojana pramANa kSetra rakkhA huA hai / phira aise na kare ki pUrvakI ora 150 yojana pramANa kara lUM aura dakSiNakI ora 10 yojana hI rahane dUM kyoMki dakSiNameM muje kAma nahI par3atA pUrvameM adhika kAma rahatA hai| yaha bhI aticAra hai 4 / aura paMcama aticAra yaha hai ki jaiseki pramANayukta bhUmimeM saMdeha utpanna ho gayA ki syAt meM itanA kSetra pramANa yukta A gayA hU~ so saMzayameM hI Age gameNa karanA yahI pAMcamA aticAra hai apitu pA~co hI aticAroMko varjake prathama guNavrata zuddha grahaNa karanI cAhiye / loga pariloga parimANe / . jo vastu eka bAra bhIganameM Ave tathA jo vastu vArambAra Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (158) bhogane Ave usakA parimANa karanA so hI dvinIya guNavata hai, so isa vratake aMtaraMgata hI pavizati vastuoMkA parimANa avazya karanA cAhiye, jaiseki 1 ullaNiyAvihaM-snAnake pazcAt zarIrake pUMchanevAle vastrakA parimANa karanA tathA jitane vastra rakhane hoN| * 2 daMtaNavihaM-dAMta makSAlaNa arthe dAMtunakA parimANa krnaa| 3 phalavihaM-kezAdi dhovanake vAste phokA parimANa karanA / 4 abhaMgaNavihaM-tailAdikA pramANa arthAt zarIrake mardana vAste / 5 uvaTTaNaviha-zarIrakI puSTi vAste uvaTTanakA parimANa / 6 majjanavihaM-snAnakA parimANa gaNana saMkhyA vA pA'NIkA primaann| . 7 vatthaviI-catroMkA pramANa arthAt vaskhoMkI jAti saMkhyA bA gaNana sNkhyaa| 8vilevaNavihaM-caMdanAdi vilepanakA parimANa / 1. 9 puSkaviha-zarIrake paribhoganArthe puSpoMkA parimANa / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (159 ) 1. AbharaNavihaM-AbhUSaNoMkA parimANa / 11 dhUvavihaM-dhUpavidhikA parimANa arthAt dhUpayogya vastuoMke nAma smRti rakhake anya vastuoMkA parityAga krnaa| 12 pijjaviha-pInevAlI vastuoMkA parimANa karanA / 13 bhakkhaNavihaM-bhakSaNa (khAne) karanevAlI vastuoMkA primaann| 14 udanaviha-zAlyAdi dhAnAdikA parimANa / 15 sUphaviha-zUpA (dAla) dikA parimANa / 16 vigayaviha-dugdha, ghRta, navanIta, taila, gur3ha, madhu, dadhi, inakA parimANa krnaa| 17 sAgaviha-zAka vidhikA parimANa arthAt jo vanaspatiye zAkAdi paripaka karake grahaNa kI jAtI haiN| 18 mahuravihaM-phaloMkA parimANa / 19 jImaNavihaM-vyaJjanAdikA parimANa jaiseki msaalaadi| 20 pANIvihaM-pANIkA parimANa kUpAdikA tathA anya jl| 21 mukhAvAsavihaMtAmbUlAdikA parimANa / 22 vAhaNavihaM-vAhaNa vidhikA parimANa arthAt svAri kA parimANa / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 160 ) 23 pAhaNiviha- pAdarakSakakA parimANa arthAt jUto AdikA parimANa karanA | 24` saMyaNaviha-zayyAkA parimANa arthAt vastroMkI gaNana saMkhyA athavA zayyAdi sparza karanA vA palyakAdikA parimANa / 25 sacittaviha- sacitta vastuoM kA parimANa arthAt pRthvI, pANI, agni, vAyu, vanaspati ityAdi sacittaM vastuoMkA parimANa / 26 daravAvaha - dravyoM kA parimANa arthAt bhinna 2 vastuoMkA nAma lekara parimANa karanA / jaise kisIne 5 dravyaM rakkheM to jala 1 pUpA (roTI) 2 dAla 3 zAkaM 4 dugdha 5 | isI prakAra anya dravyoMkA parimANa bhI jAna lenA cAhiye / tAtparya yaha hai ki vinAM parimANa koI bhI vastu grahaNa karanI na cAhiye / so isake bhI pAMca hI aticAra hai, jaiseki - sacitAhAreM sacitta paDivaddhAhAre appoliusahI nakkhaNayA DuppolasadI nakkhayA tucchosahI nakkhaNyA // : bhASArtha:-sacitta vastukA parityAga hone para yaha aticAra bhI varje, jaise ki sacitta vastukA AhAra 1 sAceca prati Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (161) baddhakA AhAra 2 apaka AhAra 3 duHpaka AhAra 4 tucchoSadhikA AhAra 5 // ina pAMca hI aticAroMko varjaka phira 15 kodAnako bhI parityAga kare kyoMki paMcadaza karma aise haiM jinake karanese mahA kA~kA baMdha hotA hai / so gRhasthoMko jAnane yogya haiM apitu grahaNa karane yogya nahIM haiM, jaise ki. 1 aGgArakamme-kaulAdikA vyApAra / 2 vaNakamme-bana kaTavAnA kyoMki yaha karma mahA nirdayatAkA hai| 3 sADIkamme-zakaTa (gAr3e) karavAke vecane / 4 bhADIkamme-pazuoMko bhADepara denA kyoMki isa karma karanevAloMko pazuoMpara dayA nahIM rhtii| .. phor3Ikamme-pRthvI AdikA sphoTaka karma jaise ki zilAdi tor3anA vA parvata aadiko| 6 dattavaNijje-hastI Adike dAMtoMkA vaNija krnaa| 7 lakhkhavaNijje-lAkhakA vaNija tathA majIThAkA vyApAra karanA / savANijje-rasoMkA vanaja karanA jaiseki ghRta, nela, gur3a, mdiraadi| / 9 kesavANijje-kezoMkA vanaja karanA tathA keza zabdake aMtaragata hI manuSya vikriyatA siddha hotI hai // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 162) 10 visavANijje-viSakI vikriyatA karanI kyoMki yaha kRtya mahA karmoMke baMdhakA sthAna hai aura AzIrvAdakA to yaha prAyaH nAza hI karanevAlA hai| 11 jattapIlaNiyAkamme-yaMtra pIr3ana karma jaise ki kolhu iMkha pIr3anAdi karma haiN| 12 nilaMcchaNiyAkamme-pazuoMko napuMsaka karanA vA avayavoMkA chedana bhedana karanA / / 13 davaggidAvaNiyAkamme-canako agni lagAnA tathA deSake kAraNa anya sthAnoMko bhI anidvArA dAha karanA ityAdi kRtya sarva ukta karmameM hI garbhita haiN| 14 sara daha talAva sosaNiyAkamme-jalAzayoMke jalako zoSita karanA, isa karmase jo jIva jalake AzrayabhUta haiM vA jo jIva jalase nirvAha karate haiM una savoMko duHkha pahoMcatA hai aura nirdayatA bar3hatI hai|| 16. asaijaNaposaNiyAkamme-hiMsaka jIvoMkI pAlanA karanA hiMsAke liye jaiseki-mArjArakA popaNa karanA mUSakoM (uMdara) ke liye, zvAnoMkI pratipAlanA karanA jIvavadhake lie aura hiMsaka jIcoMse vyApAra karanA vaha bhI isI kamameM garbhita hai, so yaha karma gRhasthoMko avazya hI tyAjya hai| jo Aryakarma Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 163 ) haiM unameM jIvahiMsAkA nirodha honese ho jIvoMko nija dhyAnakI ora zIghra hI AkarSaNatA ho jAtI hai kyoMki - Arya karma ke dvArA Arya mArgakI bhI zIghra prApti hotI hai / phira isa dvitIya guNavatako dhAraNa karake tRtIya guNavatako grahaNa kare / atha tRtIya guNavrata viSaya / sujha janoM ! tRtIya guNatrata anartha daMDa hai / jo vastu svagrahaNa karanemeM na Ave aura kisIke upakArArtha bhI na hoM, niSkAraNa jIvoM kA mardana bhI ho jAe aise niMdita karmoMkA avazyameva hI parityAga karanA caahie| ve anartha daMDake mukhya kAraNa zAstroMmeM cAra varNana kiye haiM jaiseki - ( avajjhANa cariyaM pamAyacariyaM hiMsapayANaM pAvakammovaesaM ) Artta dhyAna karanA kyoMki isake dvArA mahA karmoMkA vadha, cittakI azAnti, dharmase parAGmukhatA ityAdi kRtya hote haiM isa lie apane saMcita karmoMke dvArA sukha duHkha jIvoM ko prApta hote haiM, isa prakArakI bhAvanAeM dvArA AtmAko zAnti karanI cAhie / phira kabhI bhI pramAdAcaraNa na karanA cAhie jaise ghRta taila jalAdiko vinA AcchAdana kiye rakhanA, yadi ukta vastuoMmeM jIvoMkA praveza ho jAe to phira unakI rakSA honI kaThina hI nahI kintu asaMbhava hI hai / phira Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 164 ) hiMsAkArI padArthoMkA dAna karanA jaise- zastradAna, agnidAna, aura Ukhala mUsaladAna ityAdi dAnoMse hiMsA kI pravRtti hotI "hai, sukarmakI aruci ho jAtI hai / aura caturtha karma anya AtmAoMko pApa karmameM niyukta karanA, so yaha karma kadApi Asevana na karane caahie| phira isa tRtIya guNavatakI rakSA ke lie pAMca aticAroMko bhI chor3anA cAhie jo nimna prakAra se haiM || kaMdappe 1 kukue 2 moharie 3 saMjuttAdi garaNe 4 vanoga paribhoga ari 5 // bhASArtha - kAmajanya vArttAoMkA karanA 1 aura kuceSTA karanA tathA sA~ga horI AdimeM upahAsyajanya kArya karane 2 asaMbaddha vacana bhASaNa karane tathA marmayukta vacana bolane 3 pramANase adhika upakaraNa vA zastrAdikA saMcaya karanA 4 jo vastu eka vAra Asevana karanemeM Ave athavA jo vastu punaH 2 grahaNa karanemeM Ave unakA pramANase adhika saMcaya karanA athavA pramANayukta vastumeM atyanta mRcchita ho jAnA / yaha pAMca hI aticAra chor3ane cAhie, kyoMki ina doSoMke dvArA vrata. kalaMkita ho jAte haiM aura nirjarAkA mArga ho baMdha ho jAtA hai, so vinA nirjarAke mokSa nahI apitu muktike lie zrI. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 165 ) arhan devane cAra zikSAvata pratipAdana kie haiM jinameM prathama zikSAvata sAmAyika hai | atha sAmAyika prathama zikSAvata viSaya // jo jIvoMko atIva puNyodayase manuSya janma prApta huA haiM usako saphala karaneke liye donoM samaya sAmAyika karanA cAhie || rasama - Aya - ika-ina kI saMdhi karanese 1 navavihe puNNe paM. taM, annapUNNe 1 pANapuNNe 2 vatthapuNe 3 leNapuNe 4 sayaNapuNNe 5 maNapuNNe 6 vayapuNNe 7 kAyapuje 8 namokkArapuNNe 9 // ThANAMga sU0 sthA0 9 // mApArtha - - nava prakArase jIva punya prakRtiko bAMdhate haiM jaise ki- anna ke dAnase 1 pAnIke dAnase isI prakAra se 2 vastradAna 3 zayyAdAna 4 saMstArakadAnase 5 / phira zubha manake dhAraNa karanese 6 aura zuma vacanake bolanese 7 zubha kAyAke dhAraNa karane se 8 aura suyogya puruSoM ko namaskAra karanese 9 / so ina kAraNoMse jIva punyarUpa zubha prakRtikA baMdha kara letA hai || 2 sama zabdake sakArakA akAra, uN pratyayAnta honese dIrgha ho jAtA hai kyoMki - jisa pratyaya ke n - N-itsaMjJaka hote haiM unake Adi acko A-Ara aura aica ho jAte haiM / isI prakArase sAmAyika zabdakI bhI siddhi hai // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (166 ) sAmAyika zabda siddha hotA hai jisakA artha yaha hai ki AtmAko zAnti mAgameM ArUr3ha karanA vA jisake karanese zAntiko prApti hoke usIkA nAma sAmAyika hai / so isa prakArase bhAva sAmAyikako donoM kAla kare / phira prAta:kALa, aura sandhyAkAlameM sAmAyikakI pUrNa vidhiko bhali bhAMtise karatA huA sAmAyika sUtrako paThana karake isa prakArase vicAra kare ki yaha merA AtmA jJAnasvarUpa hai, kevala karmoM ke aMtarase hI isakI nAnA prakArakI paryAya ho rahI hai aura anAdi kAla ke kA~ke saMgase isa prANIne anaMta janma maraNa kiye haiN| phira punaH 2 duHkharUpi dAvAnalameM isa prANIne parama kaSToMkoM sahana kiyA hai, aura tRSNAke vazameM hotA huA atRpta hI mRtyuko mAta ho jAtA hai / so aise parama duHkharUpa saMsAra cakrase vimukta hoMnekA mArga kevaLa samyag jJAna samyag darzana samyag cAritra hI hai| so jaba prANI Asravake mArgIko baMdha karatA hai aura AtmAko apane vaMzameM kara letA hai, taba hI koMke baMdhanoMse vimukta ho jAtA hai / so isa prakArake sad vicAroMke dvArA sAmAyika kAlako paripUrNa kre| apitu sAmAyika rUpa vrata do ghaTikA / pramANa donoM samaya avazya hI karanA cAhiye aura isa vratake bhI pAMcoM aticAroMko varjanA cAhaye, jaise ki Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacana duSTa sAmAyika nApAko bhI vazameM ( 167 ) maNa duppaNihANe vaya duppaNihANe kAya duppaNihANe sAmAyiyassa akaraNayAya sAmAyiyassa aNavaThiyassa akaraNayAe // 5 // ___ bhApArtha:-sAmAyika vratake bhI pAMca hI aticAra haiN| jaise ki-manase duSTa dhyAna dhAraNa karanA 1 vacana duSTa uccAraNa karanA 2 aura kAyAko bhI vazameM na karanA 3 zakti ho. te hue sAmAyika na karanA 4 aura sAmAyikake kAlako vinA hI pUrNa kiye pAra lenA 5 // yaha pAMca hI sAmAyika vratake aticAra hai, so inakA parityAga karake zuddha sAmAyika rUpa niyama donoM samaya arthAt sandhyA samaya aura prAtaHkAla niyamapUrvaka Asevana kare aura aticAroMko kabhI bhI Asevana kare nahIM, kyoMki aticArarUpa doSa vratako kalaMkita kara dete haiN| so yahI sAmAyika rUpa prathama zikSAvata hai / phira dvitIya zikSAbata grahaNa kare, jaise ki dezAvakAzika // jo paSTama vratameM pUvAdi dizAoMkA pramANa kiyA thA usa pramANase nityam prati svalpa karate rahanA usIkA hI nAma dezA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (168) . . bakAzika vrata hai aura isI vratameM caturdaza niyamoMkA dhAraNa kiyA jAtA hai / apitu jisa prakArase niyama kare usI prakArase pAlana kare kintu parimANakI bhUmikAse vAhira pAMcAsava sevana kA pratyAkhyAna kre| apitu isa vratake dhAraNa karanese bahuta hI pApoMkA pravAha baMdha ho jAtA hai aura isa vratakA bhI pAMco aticAroMse rahita hokara pAlaNa kare, jaise ki ANavaNappajagge pesavaNappajagge sahANuvAya rUvANuvAya vahiyApoggala pakkheve // bhASArtha:-pramANakI bhUmikAse vAhirakI vastu AjJA karake maMgavAI ho 1 tathA parimANase vAhira bhejI ho 2 aura zabda karake apaneko pragaTa kara diyA ho 3 vA rUpa karake apane Apako prasiddha kara diyA hA 4 athavA kisI vastu para pudgala kSepa karake usa vastukA anya jIvoMko bodha karA diyA ho5|| so ina pAMca hI aticAroMko parityAga karake dazavA dezAvakAzika vrata zuddha dhAraNa kare / aura phira parva dinoM meM tathA mAsameM SaT pauSadha kare kyoMki pauSadha vrata avazya hI dhAraNa karanA cAhiye jisake dhAraNa karanese karmoMkI nirjarA vA tapa karma donoM hI siddha ho jAte haiN| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 169) .. tRtIya pauSadha zikSAbata viSaya // ____ upAzrayameM vA pauSadhazAlAmeM tathA svaccha sthAnameM aSTa yAmaparyanta eka sthAnameM rahakara upavAsa vrata dhAraNa karanA usakA hI nAma pauSadha vrata hai| Apitu pauSadhopavAsameM anna, pANI, khAdhama, svAdyama, ina cAroM hI AhArakA pratyAkhyAna hotA hai, Ara brahmacarya dhAraNa karA jAtA hai| apitu maNi svaNAdikA bhI pratyAkhyAna karanA par3atA hai, zarIrake zaMgArakA bhI tyAga hotA hai,apitu zastrAdi bhI pAsa rakkhe nahI jA sakte aura sAvadha yogoMkA bhI niyama hotA hai / isa prakArase pauSadhopavAsa vrata grahaNa karA jAtA hai| pratimAsameM SaT pauSadhopavAsa kare tathA zakti pramANa avazya hI dhAraNa karane cAhiye / aura pAMco aticAroMko bhI tyAganA cAhiye-jaiseki zayyA saMstAraka na pratilekhana kiyA ho, yadi kiyA hai to duSTa prakArase pratilekhana kiyA hai 1 / isI prakAra zayyA saMstAraka pramArjita nahIM kiyA ho, yAde kiyA hai to duSTa prakArase kiyA gayA hai:2 / aise hI pUrISasthAna cA matlavanasthAna patilesana na kiyA ho, yadi kiyA hai to duSTa prakArase kiyA hai 3 / aura yadi pramArjita na kiyA ho tathA kiyA ho to duSTa prakArase pramArjita kiyA ho 4 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 170 ) phira pauSadhopacAsa samyak prakArase pAlana kiyA na ho 5 // isa prakArase ina pAMcoM hI aticAroMko varjake tRtIya zikSAbata. gRhasthI loga samyak prakArase dhAraNa kreN| phira caturtha zikSAbabhI samyak prakArase ArAdhana kare / / caturtha zikSAtrata atithi saMvinAga // mahodayavara ! caturtha zikSAvrata atithi saMvibhAga hai jisakA artha hI yahI hai AtithiyoMko saMvibhAga karake denA arthAt jo kucha apane grahaNa karaneke vAste rakkhA hai usameMse AtithiyoMkA satkAra karanA / / apitu jo atithi ( sAdhu) ko diyA jAye ve AhArAdi padArtha zuddha nirdoSa kalpanIya hoM kintu doSayukta azuddha akalpanIya AhArAdi padArtha na dene acche haiM kyoMki niyamakA bhaMga karanA vA karAnA yaha mahA pApa hai| apitu vRtti ke anusAra AhArAdike denese karmoMkI nirjarA hotI hai, vRttike viruddhadenese pApakA baMdha hotA hai / isa liye doSoMse rahita prAzUka eSanIya AhArAdike dvArA atithi saMvibhAga nAmaka vratako samyak prakArase ArAdhana kare aura pAMcoM hI aticAroMkA bhI parihAra kare, jaiseki Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 171) sacina nikkhevaNayA 1 sacitta pehaNiyA 2 kAsAzkamme 3parovaese mcchriyaae5|| bhASArthaH-na denakI buddhise nirdoSa vastuko sacitta vastupara rakha dI ho 1 vA nirdoSako sacitta vastu karike DhAMpa diyA ho 2 aura kAlake atikrama ho jAnese vijJapti kari ho tathA vastukA samaya hI vyatIta ho gayA hove hI vastu muniyoMko de dI ho 3 aura parako upadeza diyA ho ki tuma hI AhArAdi dedo kyoMki Apa nidoSa hone para bhI lAbha na le sakA 4 athavA matsaratAse denA 5 // ina pAMcoM hI AticAroMko tyAga karake. caturtha zikSAbata pAlaNa karanA cAhiye / so yaha pAMca anuvrata, tIna anuguNavata, cAra zikSAvrata evaM dvAdaza vrata gRhasthI dhAraNa kare, isakA nAma dezacAritra haiM, kyoMkiM samyag jJAna, samyag darzana, samyag cAritra, tIna hI muktike. mArga haiN| ina tInoMko hI dhAraNa karake jIva saMsArase pAra 1 dvAdaza vrata isa sthalape kevala digdarzana mAtra hI likhe haiM kintu vistArapUrvaka zrI upAsaka dazAna sUtra vA zrI Ava* zyakAdi sUtroMse dekhane cAhiye / / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAte haiN| Apatu yathAzakti inako dhAraNa karake phira rAtrIbhojanakA bhI parihAra karanA cAhiye; inameM aneka dopoMkA samUha hai| phira zrAvaka 21 guNa karake saMyukta ho jAve, ve guNa ukta niyamoMko vizeSa lAbhadAyaka haiM aura sarva prakArase upAdeya haiM, sat pathake darzaka haiM, aneka kugatiyoMke nirodha karanevAle haiM, inake Asevanase AtmA zAntike maMdirameM praveza kara jAtA hai / ____ atha ekaviMzati zrAvaka guNa viSaya // dhammarayaNassa juggo akkhuddorUvavaM pgshsomo|| loapiyo akkUro asaho sudkssinno||1|| lajAyo dayAlU mannabo somadiThTho gunnraagii|| sakaha sapakkhajutto sudIhadaMsI visesaeNU ||shaa vahANuggo viNiyo kayaeNuo prhiytthkaaroy|| tahaceva laddha lakkho zgavIsa guNo havaz sho||3|| * bhASArtha:-jo jIva dharmake yogya hai vaha 21 guNa avazya hI dhAraNa kare kyoMki guNoMke dhAraNake hI prabhAvase gRhastha su. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 173 ) yogyatAko prApta ho jAtA hai, aura yazako dhAraNa karatA hai, tathA guNoM ke mahatvatAse jaise caMdra sUrya rAhuse vimukta hokara suMdaratAko prApta ho jAte haiM isI prakAra guNoM ke dhAraka jIva pApoMse chUTa kara paramAnaMdako prApta hote haiM / punaH guNa hI sarvako priya hote haiM, guNoM kA hI AcaraNa karanA loga sIkhate haiM, aura guNoM kA vivarNa nimna prakArase haiM, jaise ki - 1 akkhudo - sadaiva kAla akSudra vRttiyukta honA cAhiye kyoMki kSudra vRtti sarva guNoMkA nAza kara detI hai aura kSudra vRtti vAleke cittako zAnti nahI AtI, na ce RjutAko hI prApta ho saktA hai, na kisIke zreSTha guNoM ko bhI avalokana karake unake cittako zAnti raha sakti hai, tathA sadA hI kSudra vRttivAlA akArya karane meM udyata rahatA hai, apitu nirlajjatAko grahaNa kara letA hai, isa liye akSudra vattiyukta sadaivakAla honA cAhiye // 2 rUvavaM - mitravaro ! rUpavAn honA kisI auSadhIke dvArA nahI vana saktA tathA kisI maMtravidyAse nahI ho saktA, kevala sadAcAra hI yukta jIva rUpavAn kahA jAtA hai / isa liye sadAcAra brahmacaryAdiko avazya hI dhAraNa karanA cAhiye jisake dvArA sarva prakArakI zaktiyeM utpanna ho aura sadaiva kAla citta prasannatA rahe, logoMmeM vizvAsanIya bana jAye, mana praphullita rahe || Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (174) 3 pagai somo-saumya prakRti yukta honA cAhiye arthAt zAnti svabhAva zUdra janoMke kiye hue upadravoMko mAdhyasthatAke sAtha sahana karane cAhiye, aura mastakopari kisI kAlameM bhI azAnti lakSaNa na hone cAhiye / 4 loapio-lokapriya honA cAhiye arthAt paropakArAdi dvArA logoMmeM priya ho jAtA hai| paropakArI jIva ucca koTi gaNana kiyA jAtA hai| paropakAriyoMke saba hI jIva hitaiSI hote haiM aura usakI rakSAmeM udyata rahate haiN| paropakArI jIva sarva prakArase dharmonnati karanemeM bhI samartha ho jAte haiM aura apane nAmako amara kara dete haiM / isa liye logameM priya kArya karanevAlA logapriya bana jAtA hai| 5 akro-krUratAse rahita hove arthAt nirdayatAse rahita hove| nirdayatA satya dharmako isa prakArase ukhAr3a DAlatI hai jaise tIkSNa parazudvArA loga vRkSoMko utpATana karate haiN| nirdayI puruSa kabhI bhI Ucca kakSAoMke yogya nahIM ho sakatA / krUra cittavAlA puruSa sadaiva kAla kSudra vRttiyoMme hI lagA rahatA hai / / 6 asaTTo-azraddhAvAlA na hove-arthAt samyak darzana yukta hI jIva samyak jJAnako dhAraNa kara saktA hai| apitu ita. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 175 ) nA hI nahIM kintu zraddhAyukta jIva manovAMchita padArthoMko bhI prApta kara letA hai aura deva guru dharmakA ArAdhika vana jAtA hai| 7 mudakkhiNo-mudakSa hove-arthAt buddhizIla hI jIva * satya asatyake nirNayameM samartha hotA hai aura padArthoMkA pUrNa mAtA ho jAtA hai, apitu buddhisaMpanna hI jIva mithyAtvake baMdhanase bhI mukta ho jAtA hai| buddhidvArA aneka vastuoMke sva. rUpako jJAta karake aneka jIvoMko dharma pathameM sthApana karanemeM samartha ho jAtA hai, apitu apanI pratibhA dvArA yazako bhI prApta hotA hai| 8 lajjAlUo-lajjAyukta honA-vRddhoMkI vA mAtA pitA guru AdikI lajjA karanA, unake sanmukha upahAsya yukta cacana na volane cAhiye tathA unake sanmukha sadaiva kAla vinayameM hI rahanA cAhiye tathA pApa karma karate samaya lajjAyukta honA cAhiye arthAt apane kula dharmako vicArake pApa karma na karane caahiye| 9 dayAlU-dayAyukta honA-aryAt karuNAyukta honA, jo jIva duHkhoMse pIr3ita haiM aura sadaivakALa klepameM hI Ayu vyatIta karate haiM vA anAtha hai vA rogI haiM unopari dayA bhAva pragaTa Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176) karanA aura unakI rakSA karate hue sAtha hI unoMko dharmakA upadeza karate rahanA, nirdayatA kabhI bhI citta na dhAraNa karanA, (apitu ) AhiMsA dharmakA hI nAda karate rahanA // 10 manbhaccho madhyastha honA-arthAt stoka vArtAoM pari hI krodhayukta na ho jAnA cAhiye, apitu kisIkA pakSapAta bhI na karanA cAhiye, jo kAma ho usameM madhyasthatA avalaMbana karake rahanA cAhiye kyoMki caMcalatA kAyAke sudhA. ranemeM samartha nahIM ho sakti apitu madhyasthatA hI kAma siddha karatI hai| 11 somadihI-saumya-dRSTi yukta honA-arthAt kisI upara bhI dRSTi vipama na karanA tathA kisIke suMdara padArthako dekha kara usakI matsaratA na karanA kyoMki pratyeka 2 prANI apane kiye hue karmoM ke phaloMko bhogate haiN| jo cittakA viSama karanA hai ve hI kA~kA baMdhana hai / / 12 guNarAgI-jisa jIvameM jo guNa hoM usIkA hI rAga karanA apitu aguNI jIvameM madhyastha. bhAva avalaMbana kare, anya jIvoMko guNameM ArUr3ha kare, guNoM kA hI pracAraka hove| 13 sakkaha-phira satya kathaka hove kyoMki satya vaktAko Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 177 ) * kahIM bhI bhaya nahI hotA, satyavAdI sarva padArthoM kA jJAtA hotA satyavAdI ho jIva dharmake aMgoko pAlana kara saktA hai, satyavAdIkI hI saba hI loga pratiSThA karate haiM aura satya vrata sarva jIvoMkI rakSA karatA hai, isa liye satyavAdI bananA cAhiye // 14 sapakkhajutto - aura saccekA hI pakSa karanA kyoMki nyAya dharma isIkA hI nAma hai ki jo satyayukta haiM, unake hI pakSameM rahanA, satya aura nyAyake sAtha vastuoM kA nirNaya karanA, kabhI bhI asatya vA anyAya mArgameM gamaNa na karanA, nyAya buddhi sadaiva kAla rakhanI // * 15 sudIhadaMsI - dIrghadarzI honA arthAt jo kArya karane unake phaLAphalako prathama hI vicAra lenA cAhiye kyoMki bahutase kArya prAraMbha meM priya lagate haiM pazcAt unakA phala nikRSTa hotA hai, jaise vivAhAdimeM vezyAnRta prAraMbha meM priya pIche dhana yaza vIrya savIkA nAza karanevAlA hotA hai kyoMki jina bAlakoMko usa nRtameM vezyAkI lagna laga jAtI hai ve prAyaH phira kisIke bhI vazameM nahI rahate / isI prakAra anya kAryoM ko bhI saMyojana kara lenA cAhiye || 16 visesaNNU - vizeSajJa honA arthAt jJAnako vizeSa kariMke jAnanA | phira padArthoM ke phalAphalako vicAranA usameM phira : Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 178 ) jo tyAgane yogya karma haiM unakA parityAga karanA, jo jAnane yogya haiM unako samyak prakArase jAnanA, apitu jo AdaraNe yogya haiM unako Asevana karanA tathA sAmAnya puruSoMmeM vizeyajJa honA, phira jJAnako prakAzameM lAnA jisa karake loga ajJAna dazAmeM hI par3e na raheM || 17 vaTTANuggo - vRddhAnugata honA arthAt jo vRddha suMdara kArya karate Aye haiM unake hI anuyAyI rahanA, jaise ki - sapta vyasanoMkA parityAga vRDone kiyA thA vahI paramparAya kulameM calI AtI hove to usako ullaMghana na karanA tathA vRddha ubhaya kAla pratikramaNAdi kriyAyeM karate haiM unako usI prakAra AcaraNa kara lenA, jaise vRddhoMne aneka prakArase jIvoM kI rakSA kI so usI prakAra Apa bhI jIvadayAkA pracAra karanA arthAt dhArmika maryAdA jo vRddhoMne bAMghI huI haiM usako atikrama na karanA // 18 viNiyo - vinayavAn honA kyoMki vinayase hI sarva kArya siddha hote haiM, 'vinaya hI dharmakA mukhyAGga hai, vinayase hI sarva sukha upalabdha ho jAte haiM, vinaya karanevAle AtmA sabako priya lagate haiM, vinayavAnako dharma bhI prApta ho jAtA hai, isa liye yathAyogya sarvakI vinaya karanA cAhiye || Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ( 179 ) 19 kayaNNUo-kRtajJa honA arthAt kiye hue paropakArakA mAnanA kyoMki kRtajJatAke kAraNase sabI guNa jIvako prApta ho jAte haiM jaiseki-zrI sthAnAMga sUtrake caturtha sthAnake caturtha uddezameM likhA hai ki catur kAraNoMse jIva svaguNoMkA nAza kara baiThate haiM aura catura hI kAraNoMse svaguNa dIpta ho jAte haiM, yathA krodha karanese 1 ISyA karanese 2 mithyAtvameM praveza karanese 3 aura kRtaghnatA karanese 4 / / apitu cAra hI kAraNoM se guNa dIpta hote haiM, jaisekiM punaH 2 jJAnake abhyAsa karanese 1 aura garvAdike chade varatanase 2 tathA guvAdikA AnaMdapUrvaka kArya karanese 3 aura kRtajJa honese 4 arthAt kRtajJatA karanese sarva prakArake sukha upalabdha hote haiM, isa liye kRtajJa avazya hI honA cAhiye / / 20 parahiyatthakArIya-aura sadaiva kAla hI parahitakArI honA cAhiye arthAt paropakArI honA cAhiye, kyoMki paropa. kArI jIva saba hI kA hitaiSI hote haiM, paropakArI hI.jIva dhamakI vRddhi kara sakte haiM, paropakArIse sarva jIva hita karate haiM tathA parahitakArI jIva Ucca zreNiko prApta ho jAtA hai, isa liye paro. 'pakAratA avazya hI AdaraNIya haiN| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 180) 21 ladalakkho-labdhalakSI hove-arthAt ucita samayAnusAra dAna denevAlA jaise ki abhayadAna, supAtra dAna, zAstraH dAna, oSadhi dAna, ityAdi dAnAke aneka bheda hai kintu dezakAlAnusAra dAnake dvArA dharmakI vRddhi karanevAlA hove, jaise ki jIva (abhayadAna) dAna sarva dAnoMmeM zreSTha hai, yathAgame (dANANa seThaM abhayaM payANaM) arthAt dAnoMmeM abhayadAna parama zreSTha hai / so sUtrAnusAra dAna karanevAlA hove aura dAnake dvAga jina dharma kI unnati ho sakti hai, dAnase hI jIva yaza karmako prApta ho jAte haiM / so isa liye zruta dAna avazya hI karanA cAhiye / phira dvAdaza bhAvanAyeM dvArA apanI AtmAko pavitra karatA rahe, jaisekipaDhama maNicca masaraNaM saMsAre egayAya annattaM // asuztaM Asava saMvaroya taha nijarA navamI 1 // logasahAvobohIubahA dhammassa sAvahagAyarihA eyA unnAvaNAunnAveyavA payatteNaM // 2 // ___ bhASArtha:-saMsArameM jo jo padArtha dekhane meM Ate haiM ve sarva anityatA pratipAdana kara rahe haiM / jo padArthoMkA svarUpa Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 181) 'prAtaHkAlameM hotA hai vaha madhyAnha kALameM nahI rahatA, apitu jo madhyAnha kAlameM dekhA jAtA hai vaha sandhyA kAlameM dRSTigocara nahI hotaa| isa liye nija AtmA vinA pudgala sambandhi jo jo padArtha haiM ve sarva kSaNabhaMgura haiM, nAzavAn haiM, jitane pugalake sambandha mile hue haiM ve saba vinAzI haiM / isa prakArase padArthokI anityatA vicAranA usIkA nAma anitya bhAvanA hai| azaraNa nAvanA // saMsArameM jIvoMko dukhoMse pIr3ita hote hueko kevala eka 'dharmakA hI zaraNa hotA hai, anya mAtA pitA bhAryAdi koI bhI rakSA karanemeM samartha nahIM hote tathA java mRtyu AtI hai usa kAlameM koI bhI sAthI nahI banatA kintu eka dharma hI hai jo AtmAkI rakSA karatA hai| anya jIva to mRtyuke Ane para sarva 'pRthak 2 ho jAte haiM kintu java indra mahArAja mRtyu dharmako prApta hote haiM usa kAlameM unakA koI bhI rakSA nahIM kara saktA to bhalA anya jIvoMkI vAta hI kauna pUchatA hai? tathA jitane pAsavartI dhana dhAnyAdi haiM ve bhI aMtakAlameM sahAyaka nahI banate kevala AtmasvarUpa hI apanA hai aura sarva azaraNa haiM, isa liye yaha uttama sAmagrI jo jIvoMko prApta huI hai usako vyartha na khonA cAhiye / / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 182 ) saMsAra nAvanA // saMsAra bhAvanA usakA nAma hai jo isa prakArase vicAra karatA hai ki yahI AtmA anaMtavAra eka yonimeM janma maraNa kara cukA hai apitu itanA hI nahI kintu pratyeka 2 jIvake sAtha sarva prakArase sambandha bhI ho cuke haiM, kintu zoka hai phira yaha jIva dharmake mArgameM praveza nahIM krtaa| aho! saMsArakI kaisI vicitratA hai ki putra mRtyu hokara pitA bana jAtA hai aura pitA marakara putra hotA hai / isa prakArase bhI parivartana honepara isa jIvane samyag jJAnAdiko na sevana kiyA jisake dvArA isakI mukti ho jaatii|| ekatva naavnaa|| phira isa prakArase anuprekSaNa. kare ki ekale hI jIva mRtyu hote haiM aura pratyeka 2 hI janma dhAraNa karate haiM kintu koI bhI kisIke sAtha AtA nahI aura na koI kisI ke sAtha hI jAtA hai| kevala dharma hI apanA hai jo sadaivakAla jIvake sAtha hI rahatA hai athavA merA nija AtmA hI hai isake bhinna na koI merA hai aura na maiM kisIkA huuN| yadi maiM kisI prakArake duHkhoMse pIr3ita hotA hUM to mere sambandhI usase muje mukta nahIM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 183) kara sakte aura nAhI maiM unako kisI prakArase duHkhose vimukta karanemeM samartha haiN| pratyeka 2 prANI apane 2 kiye hue kA~ke phalako anubhava karate haiM isakA hI nAma ekatva bhAvanA hai| anyatva bhaavnaa|| he Atman ! tU aura zarIra anya 2 hai, yaha zarIra pudrakakA saMcaya hai apitu cetana svarUpa hai / tU amUrtimAna sarva jJAnamaya dravya hai| yaha zarIra mUrtimAna zUnyarUpa dravya hai aura tU akSaya avyayarUpa hai, kintu yaha zarIra vinAzarUpa dharmavAlA hai phira tU kyoM isameM mUJchita ho rahA hai ? kyoMki tU aura zarIra bhinna 2 dravya haiM / phira tU ina koMke vazIbhUta hotA huA kyoM duHkhoMko sahana kara rahA hai ? isa zarIrase bhinna honekA upAya kara aura apanese sarva pudgaLa dravyako bhinna mAna phira usase vimukta hoM kyoMki tU anya haiM terese bhinna padArtha anya haiM / / azuci nAvanA // phira aise vicAre ki yaha jIva to sadA hI pavitra hai kintu yaha zarIra malInatAkA ghara hai / nava dvAra isake sadA hI malIna rahate haiM apitu itanA hI nahIM kintu jo pavitra padArtha isa gaMdhamaya zarIrakA sparza bhI kara lete haiM vaha bhI apanI pavitratA kho Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 184 ) baiThate haiM, kyoMki isake abhyantara malamUtra, rudhira rAgha, sarva gaMdhamaya padArtha haiM phira mRtyuke pIche isakA koI bhI avayava kAmameM nahI AtA, paraMtu dekhane ko bhI citta nahI karatA / phira yaha zarIra kisI prakAra se bhI pavitratAko dhAraNa nahI kara saktA, kevala eka dharma hI sArabhUta hai anya isa zarIra meM koI bhI padArtha sArabhUta nahI hai kyoMki isakA azuci dharma hI hai / isa liye he jIva ! isa zarIra meM mUcchita mata ho, isase pRthak ho jisa karake tumako mokSakI prApti hove || Asrava bhAvanA // rAga dveSa mithyAtva atrata kaSAyayoga moha inake hI dvAre zubhAzubha karma Ate haiM. usakA hI nAma Asrava hai aura ArcadhyAna, raudradhyAna inake dvArA jIva azubha karmoMkA saMcaya karate haiM tathA hiMsA, asatya, adatta, abrahmacarya, parigraha, yaha pAMca hI karma Aneke mArga haiM inase prANI gurutAko prApta ho rahe haiM aura nAnA prakArakI gatiyoMmeM satata paryaTana kara rahe haiN| Apa hI karma karate haiM Apa hI unake phaloMko bhoga lete haiN| zubha bhAvoM se zubha karma ekatra karate haiM azubha bhAvoMse azubha, kintu azubha karmoM kA phala jIvoMko duHkharUpa bhoganA par3atA hai, zubha karmoMkA sukharUpa phala hotA hai / isa prakArase vicAra karanA usakA hI nAma Asrava bhAvanA // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (185) saMvara nAvanA // jo jo karma Aneke mArga haiM unako nirodha karanA ve saMvara bhAvanA hai tathA krodhako kSamAse vazameM karanA, mAnako mArdava vA mRdutAse, mAyAko Rju bhAvAse, lobhako saMtoSase, isI prakAra jina mAgAse karma Ate haiM una mAgauMkA hI nirodha karanA so hI sambara bhAvanA hai jaise ki ahiMsA, satya, datta, brahmacarya, aparigraha, samyaktva, vrata, ayoga, samiti, gupti, cAritra, mana vacana kAyAko vazameM karanA ve hI saMvara bhAvanA hai| nirjarA bhAvanA // nirjarA usakA nAma hai jisake karanese karmoMke vIjakA hI nAza ho jAye tava hI AtmA mokSarUpa hotA hai| vaha nirjarA dvAdaza prakArake tapase hotI hai usIkA hI nAma sakAma nirjarA hai, nahI to akAma nirjarA jIva samaya ra karate haiM kiMtu akAma nirjarAse saMsArakI kSINatA nahIM hotii| sakAma nirjarA jIvako mukti detI hai arthAt jJAnake sAtha samyag cAritrakA AcaraNa karanA usake dvArA jIva kA~ke vIjako nAza kara dete haiM aura vahI kriyA jIvake kAryasAdhaka hotI hai / so yadi jIbane pUrva sakAma nirjarA kI hotI to aba nAnA prakArake kaSToM Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (186) ko sahana na karatA kintu aba vahI upAya kiyA jAye jisake dvArA sakAma nirjarA hokara muktikI prApti hove // lokasvabhAva bhAvanA // lokake svarUpako anuprekSaNa karanA jaiseki yaha loga anAdi anaMta hai aura isameM pudgala dravyakI paryAya sAdi sAtantA siddha karatI hai aura isameM tIna loga kahe jAte haiM jaiseki manuSyaloka svargaloka pAtAlaloka nRtya karate puruSake saMsthAnameM haiM, isameM asaMkhyAta dvIpa samudra hai, adholokameM sapta naraka sthAna haiM tathA bhavanapati vyantara devoMke bhI sthAna haiM, upari 6 svarga haiM ISat prabhA pRthivI hai so aise logoM zucIke agrabhAga mAtra bhI sthAna nahIM rahA ki jisameM jIvane anaMta cAra janma maraNa na kiye ho, arthAt janma maraNa karake isa saMsArako jIvane pUrNa kara diyA hai kiMtu zoka hai phira bhI isa jIvakI saMsArase pti na huI, apitu viSayake mAgameM lagA huA hai / isa liye lokake svarUpako jJAta karake saMsArase nirdRtta honA cAhiye. ve hI lokasvabhAva bhAvanA hai // dharma bhAvanA // isa saMsAracakrameM jIvane anaMta janma maraNa nAnA prakArakI yoniyoM meM kiye haiM kintu yadi manuSya bhava prApta ho Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 187 ) I gayA to deza AryakA milanA atIva kaThina hai kyoMki bahuta se deza aise bhI par3e haiM jinhoMne kabhI zruta cAritra rUpa dharmakA nAma hI nahI sunA / yadi Arya deza bhI mila gayA to Arya kulaMkA milanA mahAn kaThina hai kyoMki Arya dezameM bhI bahutase aise kuLa haiM jinameM pazubadha hotA hai aura mAMsAdi bhakSaNa kara-te haiM / yadi Arya kula bhI mila gayA to dIrghAyukA milanA parama duSkara hai kyoMki svalpa AyumeM dhArmika kArya kyA ho sakte. ? bhalA yadi dIrghAyukI prApti ho gaI to paMciMdriya pUrNa milanI atIva hI kaThina haiM kyoMki cakSurAdike rahita honepara dayAkA pUrNa phala jIva prApta nahI kara sakte / bhalA yadi indriya pUrNa hoM to zarIrakA nIroga honA bar3A hI kaThina hai kyoMki vyAdhiyukta. ta dharmakI bAta hI nahI suna saktA / so yadi zarIra bhI nIroga mila gayA to supuruSoMkA saMga honA mahAn hI duSkara haiM kyoMki kusaMga honA svAbhAvika vAta hai / bhalA yadi sujanoMkA saMga bhI mila gayA to sUtrakA zravaNa karanA mahAn kaThina hai |bhlaa sUtrako zravaNa bhI kara liyA to usake upari zraddhAnakA honA atIva duSkara hai| bhalA yadi zraddhAna bhI ThIka prApta ho gayA to dharmakA pAlana karanA parama kaThina hai kyoMki dharmakI kriyA: AzAvAn puruSoMse nahI pala saktI kintu dharma anArthIkA nAtha Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 188 ) hai, avadhakA bAMdhava hai, duHkhiyoMkI rakSA karanevAlA hai, amitroMvAlokA mitra hai, sarvakI rakSA karanevAlA hai, dharmake prabhAcase sarva kAma ThIka ho rahe haiM tathA dharma hI yakSa, rAkSasa, sarpa, hAthI, siMha, vyAghra, inase rakSA karatA hai arthAt aneka kaSToMse bacAnevAlA eka dharma hI hai / isa liye pUrNa sAmagrI ke milane 'para dharmameM Alasya kadApi na karanA cAhiye / he jIva ! tereko ukta sAmagrI pUrNatA se prApta hai isa liye tU aba dharma karanemeM pramAda na kara | yaha samaya yadi vyatIta ho gayA to phira milanA asaMbhava hai / isa prakArake bhAvoMko dharma bhAvanA kahate haiM // . bodhabIja bhAvanA // saMsAra rUpI arNavameM jIvoMko sarva prakArako RddhiyeM prApta ho jAtI hai kintu bodhabIjakA milanA bahuta hI kaThina hai arthAt samyaktvA milanA parama duSkara hai / isa liye pUrvokta sAmagriyeM milane para samyaktvako avazya hI dhAraNa karanA cAhiye, arthAt AtmasvarUpako avazya hI jAnanA cAhiye / samyag jJAna, samyag darzana, samyag cAritrake dvArA zuddha deva guru dharmakI niSThA karake AtmasvarUpako pUrNa prakArase jJAta karake samyag cAritrako dhAraNa karanA cAhiye kyoMki saMsArameM mAtA pitA bhaginI bhrAtA bhAryA putra dhana dhAnya sarva prakAra ke Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 189 ) saMyoga mila jAte haiM paraMtu bodhavIja hI mApta honA kaThina hai / isa liye bodhavIjako avazya hI prApta karanA cAhiye / isa prakArase jo AtmAmeM bhAva dhAraNa karatA hai usIkA nAma bodhavIja bhAvanA hai / so yaha dvAdaza bhAvanAyeM AtmAko pavitra karanevAlI haiM, karmamaLake dhoneke liye mahAn pavitra vArirUpa. haiM, saMsAra rUpI samudra meM pota ke tulya haiM, dvAdaza vratoMko niSkalaMkakaranevAlI hai aura aticAroMko dUra karanevAlI haiM, satyarUpake batalAnevAlI haiM, muktimArga ke liye nizreNi rUpa haiM / isa Liye mANImAtrako inake AzrayabhUta avazya hI honA cAhiye |phira nimnalikhita cAra prakArakI bhAvanAyeM dvArA logoM se vartAca karanA cAhiye || maitrI pramoda kAruNya mAdhyasthyAni ca sattvaguNAdhika klizyamAnA'vinayeSu / tattvA sUtra chA0 0 sU0 19 // isakA yaha artha hai ki maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyastha, yaha cAra hI bhAvanAyeM anukramatA se isa prakArase karanI cAhiyeM jaise ki sarva jIvoMke sAtha maitrIbhAva, ekendriyase paMcidriya, paryanta kisI bhI jIvake sAtha dveSa bhAva nahIM karanA aura yaha Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (, 190) bhAva rakhanese koI jIva pApa karma na kare, nAhI duHkhoMkoM prApta hove, yathAzakti jIvoMpara paropakAra karate rahanA, antaHkaraNase vairabhAvako tyAga denA usakA hI nAma maitrI bhAvanA hai| aura jo apanese guNoMmeM vRddha haiM dharmAtmA haiM paropakArI haiM satyavaktA haiM brahmacArI haiM dayArUpa zAntisAgara haiM isa prakArake janoMko dekhakara pramoda karanA arthAt iSyoM na karanA apitu harSa pragaTa karanA aura unake guNoMkA anukaraNa karanA prasanna honA unakI yathAyogya bhakti Adi karanA usIkA nAma pramoda bhAvanA hai| aura jo loga rogoMse pIr3ita haiM duHkhita haiM dIna haiM vA / parAdhIna haiM tathA sadaiva kAla duHkhoMko jo anubhava kara rahe haiM 'una jIvoM para karuNA bhAva rakhanA aura unako duHkhoMse vimukta karanekA prayatna karate rahanA yathAzakti duHkhoMse unapIr3ita jIvoMkI rakSA karanA usIkA hI nAma kAruNya bhAvanA hai arthAt sarva jIvopari dayAbhAva rakhanA kintu duHkhiyoMko dekhakara harSa na pragaTa karanA soI kAruNya bhAvanA hai| aura jo jIva avinayI haiM sadaivakAla deva guru dharmese pratikUla kArya karanevAle haiM "una jIvoMmeM mAdhyastha bhAva rakhanA arthAt unako yathAyogya zikSA to karanI kintu dveSa na karanA vahI.mAdhyasthya bhAvanA hai| soM yaha cAra hI bhAvanAyeM AtmakalyANa karanevAlI haiM aura Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvoMko sumArgameM lagAnevAlI haiM aura satyapathakI darzaka haiN| inakA abhyAsa mANI mAtrako karanA cAhiye kyoMki yaha saMsAra anitya hai, paralokameM avazya hI gamana karanA hai, mAtA pitA bhAyaryAdi saba hI rudana karate hue raha jAte haiM Arai phira usakA agni saMskAra kara dete haiM, aura phira jo kucha usakA dravya hotA hai ve saba loga usakA vibhAga kara lete haiM kintu usane jo karma kiye the ve unhI kA~ko lekara paralokako pahoMca jAtA hai aura unhI pharmoM ke anusAra duHkha sukha rUpa phalako bhogatA hai, isa liye jaba manuSya bhava prApta ho gayA hai phira jAti Arya, kula Arya, kSetra Arya, karma Arya,bhASA Arya,zilpArya jaba itane guNa AyatAke bhI prApta ho gaye phira jJAnArya, darzanArya cAritrArya, avazya hI bananA cAhiye / tattvamArga ke pUrNa vettA hokara 'paropakAriyoMke agraNI bananA cAhiye aura satya mArgake dvArA satya padArthoM kA pUrNa prakAza karanA caahiye| phira samyag jJAna, samyag darzana, samyag cAritrase svaAsmAko vibhUSita karake mokSarUpI lakSmIkI prApti hove / phira 'siddhapada jo sAdi anaMta yukta padavAlA hai usako prApta hokara ajara amara siddha buddha aise karanA cAhiye / 'anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtamukha, anaMtavavalavIrya yukta hokara Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 192) jIva mokSameM virAjamAna ho jAtA hai, saMsArI baMdhanose sarvathA hI chUTakara janmamaraNase rahita ho jAtA hai aura sadA hI sukharUpameM nivAsa karatA hai arthAt usa AtmAko samyagjJAna, samyagdarzana, samyagcAritrake prabhAvase akSaya sukhakI prApti ho jAtI hai| AzA hai bhavya jana ukta tInoM ratnoMko grahaNa karake isa pravAharUpa anAdi anaMta saMsAracakrase vimukta hokara mokSa. rUpI lakSmIke sAdhaka baneMge aura anya jIvoMpara paropakAra karake satya pathameM sthApana kareMge jisa karake unakI AtmAko sarvathA zAntikI prApti hovegI aura jo tripadI mahAmaMtra hai jaiseki utpatti: nAza, dhruva, so utpatti nAzase rahita hokara dhruva vyavasthA jo nija svarUpa hai usako hI prApta hoge kyoMki u. tpatti nAza yaha vibhAvika poya hai kintu trikAlameM satarUpameM rahanA arthAt nija guNameM rahanA yaha svAbhAvika arthAt nijaguNa hai| so karmamalase rahita hokara zuddharUpa nija guNameM sarvajJatA vA sarvadarzitAmeM jIva ukta tInoM ratnoM karake virAjamAna ho jAte haiN| maiM AkAMkSA karatA hUM kibhavya jIva zrI aIndevake pratipAdana kiye hue tatvoMdvArA apanA kalyANa avazya hI kreNge| 3 iti zrI anekAnta siddhAnta daparNasya caturtha sarga samApta / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha pustaka milane ke patte // mon yaha pustaka nimna likhita patese vikrita milatI hai // zrI jaina sabhA - paJjAba vAtru paramAnaMda - plIDara, bI. e. amRtasara. * kasUra (jilA- lAhaura) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- _