Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahavA~ bhAga / aMka 4-5. hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH / rNjillaa jainahitaiSI / BABURAO SUSSED ME knikristuu knbddu AAAAAAARA: sAre hI saMgha sanehake sUtasauM, saMyuta hoM, na rahe kou dveSI / premasauM pAlaiM svadharma sabhI, raheM satyake sA~ce svarUpa- gaveSI // vaira virodha na ho matabhedateM, hoM sabake saba bandhu zubhaiSI / bhArata ke hita ko samajheM saba, cAhata hai yaha jainahitaiSI // J2SEIDSPADSTAEDSYN: Se jainadharma aura jainajAtike bhaviSyapara eka dRSTi B lekhaka, zrIyuta bAbU nihAlakaraNajI seThI ema. esa. sI / anAdi hai, yaha bAta caitra vaizAkha 2442. apraila, maI 1916. C jainadharma hama loga bahuta abhimAna ke sAtha kahate Aye haiM; kintu janasAdhAraNa isakA vizvAsa nahIM karate the aura na hamameM itanI sAmarthya - hI thI ki isako pramANita kara dete / khaira, hamAre saubhAgyase kucha pAzcAtya vidvAnoMkA pyAna isa ora gayA aura unhoMne pramANa DhU~Dha nikAle; jinakA pariNAma yaha huA ki Aja saba koI yaha bAta mAnate haiM ki jainadharma vAstava meM bahuta hI prAcIna aura kintu isa pichale gauravase hamameM yaha bhAva utpanna nahIM honA cAhie ki dUsare dharma, aura dUsarI jAtiyA~ jo hamArI apekSA bahuta Adhunika haiM- isa yogya hI nahIM ki hama unase kucha sIkha skeN| kyoMki atIta * lekhaka mahAzaya isa lekhako pahale ilAhAbAda ke lIDara meM aura a~garejI jainagajaTameM prakAzita karA cuke haiM / For Personal & Private Use Only svataMtra dharma hai aura yaha aneka zatAbdiyoMkI sahayogitA aura atyAcAroM ke hone para bhI Aja taka jIvita hai / isa bAta se kauna aisA jainadharmAnuyAyI hai jisakA hRdaya AnaMda se paripUrNa na ho jAve /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - kAlameM hama cAhe jo rahe hoM, usa samaya ki isa lekhameM kevala eka hI bAta para vicAra kiyA jAya / jainasamAjameM kitane manuSya haiM ? ve ghaTa rahe haiM yA bar3ha rahe haiM ? ghaTIke kAraNa kyA haiM ? kyA upAya ho sakate haiM ki jinase ve kAraNa dUra kiye jA sakeM ! ityAdi praznoMkA hI uttara denA isa lekhakA uddezya hai / jainoMkI saMkhyA dina pratidina ghaTa rahI hai / yaha bAta prAyaH sabako jJAta hai aura ise jAna leneke lie adhika parizramakI bhI AvazyakatA nahIM / san 1911 kI manuSyagaNanAmeM unakI saMkhyA 12, 48, 182 pAI gaI thii| kucha zatAbdiyoM pahale kahA jAtA hai ki prAyaH sArA saMsAra jainadharmAnuyAyI thA / khaira, itanI purAnI bAtase ghaTa bar3hakA aMdAjA karanA ucita nahIM; parantu san 1901 aura 1891 ke aMkoM se vartamAna saMkhyAko tulanA karanA koI anucita bAta na hogI / 178 / ? hamArA jJAna, hamArA bala, hamArA aizvarya cAhe kitanA hI adhika kyoM na rahA ho isameM koI sandeha nahIM ho sakatA ki Aja hamArI dazA bahuta hI girI huI hai-Aja hamArI gaNanA saMsArakI unnata jAtiyoM meM na sahI, sAdhAraNa jAtiyoMmeM bhI nahIM hai hamArA nAma lete hI sabase pichar3I huI jAtiyoMkA dhyAna AtA hai / apane pUrvavaibhavako yAda karake to hameM kucha lajjA AjAnI cAhie ! kyA hama usI jainadharmake anuyI haiM ? kyA usI jainajAtikI santAna haiM kyA hama isa yogya haiM ki jaina kahalAveM ? una pichale dinoMke dhyAnase to hamameM yaha icchA utpanna henI cAhie ki jarA varta - mAna dazA para vicAra kareM aura ve upAya DhU~DheM ki jinase hama punaH apane vAstavika sthAna para -- usa ucca Adarza para pahu~ca sakeM / yahI nahIM - yaha bAta to aisI hai ki jisake kAraNa hamAre hRdayoMmeM aisA utsAha bhara jAnA cAhie ki tana mana dhanase aisA prayatna kareM ki jisameM hamArI saba truTiyA~ dUra ho jAya~, saMsArakI jAtiyoM meM hamArI bhI kucha pUcha ho / isase spaSTa hotA hai ki 1901-1911 meM 6.4 pratizata aura 1891-1901 meM 5.8 pratizata jaina ghaTa gaye / kintu smaraNa rakhanA cAhie ki inhIM varSoM meM samasta bhAratavarSakI janasaMkhyA ghaTI nahIM hai varan bahuta bar3hI hai / 1891-1901 meM 9 pratizata aura 1901-1911 meM gayA hai 11.8 pratizata / kucha aise hI vicArase yahA~ jainoMkI vartamAna dazAkA vicAra karane kA irAdA kiyA gayA hai; kintu eka hI lekhameM isa sambandhI saba bAtoMkA ullekha karanA sambhava nahIM, isa kAraNa yahI ThIka samajhA For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ SAIRATALATALATALAIMAMALTHORITALIMALAYALEBALAMAULIHARIHAR jainadharma aura jainajAtike bhaviSyapara eka dRsstti| 8 179 yaha to huI sAre bhAratakI bAta-pRthak apaneko hindU na likhavA kara jaina likhavAve pRthak pradezoMkI janasaMkhyAkA hrAsa isase aura sarakArI karmacAriyoMko bhI isa bhI adhika DarAvanA hai| manuSyagaNanAse viSayakI khAsa hidAyata thI / isa Andopichale dasa varSoM meM saMyukta pradezameM saikar3A lanakI AvazyakatA yoM huI thI ki pahalekI pIche 10. 5 paMjAbameM 6. 4 bambaImeM manuSyagaNanAoMmeM bahutase jaina hiMduoMmeM gine 8.6 madhyapradezameM 22 aura baDodemeM 10 gaye the aura isa kAraNa jainoMkI vAstajaina kama ho gaye / gvAliyara rAjyameM yaha vika saMkhyAkA ThIka ThIka andAja nahIM laga ghaTI saikar3A pIche 26 ho gaI hai aura sakatA thA / isa hI bAtase spaSTa hai ki 1891 khAsa gvAliyara nagarake samIpa to 100 aura 1901 meM jainoMkI saMkhyA riporTameM manuSyoMmeM kevala 70 hI baca rahe haiM / yadi jitanI likhI hai usase kahIM adhika thI; eka eka nagara aura grAmakA hisAba dekheM to kintu 1911 kI saMkhyAmeM adhika antara aise bahutase sthAna mileMge jahA~ dazavarSa yA galatI nahIM ho sktii| ataH isameM koI pahale sau kuTumba nivAsa karate the aura aba sandeha nahIM ki Upara likhe hue aMkoMse kevala 2 yA 3 hI bAkI baca gaye haiN| jainoMkI jo ghaTI pragaTa hotI hai vaha ThIka madhyapradeza aura madhyabhAratameM aisI aneka nahIM, vAstavameM vaha bahuta adhika hogii| jainajAtiyA~ haiM ki jinakI janasaMkhyA khaira, isa samaya koI upAya aisA nahIM ki sahasroMse ghaTakara saikar3oM para raha gaI hai jisase yaha galatI sudhAra lI jAya aura isa aura saikaDoMke sthAnameM aba kevala ina gine kAraNa hama ina aMkoM hI para vicAra kreNge| .2-4 manuSya hI jinameM baca rahe haiN| ___ saba bAtoMkA vicAra kara yaha jAna par3atA kinta ye to ve bAteM haiM jo sarakArI bai ki jainoMkI saMkhyA pratidazavarSa meM prAyaH manaSyagaNanAkI riporToMmeM likhI haiN| yadi eka lAkhase adhika ghaTa jAtI hai / yadi hameM janajAtikI isa ghaTIkA ThIka ThIka yahI dazA rahI aura jainajAtine apane isa patA lagAnA hai to ina saMkhyAoM hI para maraNonmakha kalevarakI sthitikA koI acchA nirbhara na raha kara vicArazaktise bhI kAma upAya DhU~Dha na nikAlA to prAyaH eka hI zatAlenA cAhie / eka bAtakA vizeSa dhyAna bdimeM vaha sarvathA vilupta ho jAyagI, yaha samajha rakhanA hogA-vaha yaha ki gata manuSya gaNa- lenA koI kaThina kArya nahIM / tisa para yadi nAke pahale eka bahuta joradAra Andolana hama yaha smaraNa rakkheM ki eka choTI jAtijainajAtimeM prArambha huA thA jisameM samasta jisameM pradezakA dvAra baMda ho-bar3I jAtikI jainiyoMse yaha prArthanA kI gaI thI ki ve apekSA adhika zIghratAse nAzako prApta hotI For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 Saammammmmmm mmmm jainahitaiSI hai- to yaha samaya aura bhI kama ho jaaygaa| parantu hama bahuta bar3I bhUla kareMge yadi kintu isa vicArake dvArA hameM apane AzaMkA- hama yaha samajheM ki jainoMko bhAratakI ausatapUrNa bhaviSyako adhika bhayAnaka banAnekI ke anusAra pratizata 11.8 hI bar3hanA AvazyakatA nhiiN| cAhie thA ! bhAratameM pratyeka pA~ca manuSyoM meMse cAra kRSise peTa bharate haiM aura bhAraisa praznapara hama dUsare prakArase bhI vicAra ratIya kRSakoMkI dazA kaisI hai isa bhayaMkara kara sakate haiM / yaha ghaTI vAstavika nahIM duHkhapUrNa kathAke kahanekA na hameM sAhasa hai| kyoMki isake hisAbameM yaha samajhA , hotA hai aura na vaha kisIse chipI hai / gayA hai ki bhAratakI janasaMkhyA bar3hI nahIM, ' durbhikSane-prati varSake durbhikSane-unheM sarvathA athavA yoM kahie ki yadi jainoMkI saMkhyA nirjIva kara rakkhA hai aura isake atirikta 1911 meM bhI vahI hotI jo 1901 meM unakI nirdhanatAke, unake bhUkhoM maraneke thI to usa hisAbake anusAra koI ghaTI na aneka kAraNa haiM jinheM prAyaH saba hI vicAramAlUma par3atI; kintu yaha ThIka nahIM / kyoM ki jaba svAsthyakA sarakArako aura janatA.. zIla bhAratavAsI jAnate haiM, unake ullekhako adhika dhyAna hone lagA hai, jaba zAnti - kI AvazyakatA nahIM / itanA hI kaha denA adhika adhika phaila rahI hai, jaba zikSA ' basa hogA ki jaba lAkhoM karor3oM unameM aise haiM ki jinheM yaha bhI jJAna nahIM ki dinameM kA pracAra uttarottara adhika vegase ho rahA hai hai, jaba vyApAra AdimeM dinoM dina unnati ? ra dUsarI bAra bhojana karanA kise kahate haiM to hotI jAtI hai aura isa kAraNa janatAkI unakI saMkhyAkI vRddhi adhika kaise hosa katI hai ? ataH yaha vicAranA sarvathA yuktiArthika dazA bhI unnatike patha para hai to kA yaha ho nahIM sakatA ki janasaMkhyA na saMgata jAna par3atA hai ki kRSakoMko chor3a ' anya bhAratavAsiyoMkI saMkhyA bahuta abar3he-aura hama dekhate bhI haiM ki 19011911 taka samasta bhAratavarSakI janasaMkhyA dhika bar3hI hai| kintu sabakA ausata lagAnepara saikar3A pIche 11:8 bar3hagaI hai / kyA / yA kisAnoMkI burI dazAke kAraNa 11.8 jainoMkI saMkhyA bhI 11.8 prati zata na pratizata hI raha gaI hai| . baDhanI cAhie thI ? kintu ve to 6.5 kintu jainAjati to adhikatara vyApAra pratizata ghaTa gaye / ataH spaSTa hai ki jainoM- hI karatI hai| usa para acchI aura barI kI kamI vAstavameM 18.3 pratizata huI aura phasalakA utanA adhika asara nahIM hotA, so bhI jaba ki pichale varSoM meM jo jaina hindU durbhikSase bhI vaha adhika pIDita nahIM hotI, likhe gaye ve hisAbameM na joDe jaayN| vaha nirdhana aura bhUkhI bhI nahIM hai / usakI For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ SamamARTAIMIMARITALITIATIOmmamamamamammam jainadharma aura jainajAtike bhaviSyapara eka dRSTi / / aliTETTEERTILITT u lf A ITRINITITITIHITITMPETI gaNanA to bhAratavarSakI sabase adhika dhanADhya paMDitoMko apane kartavyakA dhyAna AvegA ? jAtiyoMmeM hai| madyapAna aura mAMsabhakSaNakI kyA Adhunika bAbUmaMDala isa jIvana maraNake burI AdatoMse svAsthyako jo hAni hotI praznako upekSAkI dRSTise dekhanA chor3a degA ? hai usase bhI vaha mukta hai / ataH koI kAraNa anAdri jainadharmakA atIta gaurava, usake nahIM dekha par3atA ki jisase jainoMkI dazA bahumUlya siddhAnta aura jainajAtikI dhanADhyabhI bhAratIya nirdhana kRSakoMkIsI rahe athavA tA ye saba bAte kucha bhI kAma na AvegI / unheM bhI unhIM kaThinAiyoMkA sAmanA karanA inake dvArA nAza nahIM rokA jA sktaa| par3e jinake kAraNa becAre kRSakoMko kAlake yadi unake hRdayoMmeM isa pavitra dharmakI unna. gAlameM jAnA par3atA hai| koI kAraNa nahIM tike lie prema aura utsAha bAkI hai, yadi ki unakI saMkhyAkI vRddhi kevala ausata unheM isa bAtakA kucha bhI dhyAna hai ki una mAtrahI ho aura ausatase bahuta adhika na ho| mahAn AcAryoMkI kRtiyA~ aura upadeza isa prakAra vicAra karanepara hamArI kSati aura saMsArameM sthita rahakara sadA manuSyoMkA kalyANa bhI adhika mAlUma hotI hai aura jisa karate raheM, yadi unheM kabhI yaha icchA 18.3 pratizatakI ghaTIse hama ghabaDA uThe hotI hai ki pRthvIparase jainajAtikA nAma na the vaha vAstavameM 25 pratizata hokara hamAre miTa jAya, to samaya AgayA hai ki jaba ve roMgaTe khar3e kara degI; kintu isa Darase isa isa praznapara vicAra kara aise upAyoMkA DhU~DhanA vicArakI upekSA nahIM kI jA sktii| yadi hI apanA parama dharma samajheM ki jinase hamArA maraNonmukha jAtiko sarvanAzase bacAnA hameM hrAsa ruka jAya aura hama mRtyake pathase * abhISTa hai to ina bAtoMko dhyAnapUrvaka vicA- haTakara punaH sajIvatAkI ora agrasara ho rakara bhalIbhA~ti samajha lenA hogA / daza sakeM / maiM dRDhatApUrvaka kaha sakatA hU~ ki isa varSameM jainajAtikA catarthAza nAza hogayA samaya maMdira banavAnemeM, pUjAvata Adi kara aura vaha bhI isa hisAbase / yadi pichalI nemeM, aura zAstrokta kaThinase kaThina tapasyAmanuSyagaNanAoMmeM jainajAtikI saMkhyA vAsta- oMke karanemeM utanA dharma nahIM hai jitanA vika hotI to na jAne yaha ghaTI kitanI isa nAzako rokaneke upAya karanemeM hai| ho jAtI ! kyA jainajAtike mukhiyA loga yahI nahIM maiM to yahA~taka kahU~gA ki jo isa ora dhyAna deMge ? kyA jainadharma para isa ora kucha kArya kara sakate haiM kintu nyochAvara ho jAnekI DIMga mAranevAle seTha karanemeM Alasya karate haiM, athavA zAstroMkI logoMkI A~kheM khuleMgI ? kyA bhole bhAle AjJAoMkA mithyA bahAnA banAkara unnatike samAjase Adara satkAra aura bheMTake lolupI kAryoMse pIche haTate haiM unakI pUjAmeM, unakI For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ATIMILAIMIMAMALIBAIIMALIMHABMMISAMARCOALDA jainahitaiSI bhaktimeM, aura unake vratoMmeM bhI unheM mahAn rIti rivAja jainoMko aura hinduoMko ApasapApakA baMdha hotA hai| meM milA dete haiM / yaha to bahuta acchI ___ itanA jAna cukane para yaha Avazyaka bAta hai aura isase to hameM isa bAtakA hogayA hai ki aba una kAraNoMpara vicAra bahuta acchA udAharaNa milatA hai ki kiyA jAya ki jinake dvArA hamArI yaha burI dhArmika antara hone para bhI sAmAjika dazA huI hai / sarakArI riporTomeM nimna kAryoMmeM do jAtiyA~ mila sakatI haiN| unake likhita 4 kAraNa likhe haiM:-- lie dhArmika bhinnatA sAmAjika-milana 1 plega, asaMbhava nahIM banAtI / kintu yaha bAta to 2 hinduoMmeM mila jAnA, zatAbdiyoMse calI AI hai aura aisA to 3 AryasamAjI ho jAnA, mAlUma nahIM hotA ki ina pichale daza varSoM meM 4 nAzamAna dharma / hI koI aisI vizeSa bAta huI ho ki jisahama ina para pRthak pRthak vicAra kreNge| ke kAraNa jainoMne jainadharma choDakara hinda 1 plega-pichale daza varSoMmeM plegakA dharma grahaNa kara liyA ho| varan jaisA adhika jora rahA aura usake kAraNa bahata- pahale likhA jA cukA hai 1911 meM to se manuSyoMkI mRtyu huI / yaha saca hai paranta 1901 kI apekSA adhika jaina hinda na saba hI jAtioMke lie koI kAraNa nahIM likhe jAkara jaina likhe gaye the / aura yadi ki plegane dUsarI jAtiyoMkI apekSA jaina yaha bhI mAna liyA jAya ki sAmAjika mela jAtiko hI apanA zikAra banAnA adhika ina dinoM bar3ha gayA hai to bhI yaha kadApi pasaMda kiyA ho / adhika saMbhava to yaha hai ThIka nahIM ki isa melake kAraNa loga ki jainoM para isa bImArIkA auroMse kama apanA dharma chor3a dete hoM / kamase kama yuktaasara huA ho; kyoMki ve adhika dhanavAn prAnta aura paMjAbameM to aisA nahIM hotA haiM aura hamAre anya garIba bhAiyoMkI apekSA aura yahIM aisA sAmAjika mela adhika ve adhika svastha sthAnoMmeM nivAsa karate haiN| pracalita hai / yadi yaha mAna bhI liyA jAya to bhI 25 3 AryasamAjI ho jAnA--isase pratizatakA bahuta thor3A bhAga bhI plegake matthe kadAcit jainasamAjakA hRdaya bahuta dukhegA; nahIM mar3hA jA sakatA aura saca pUchie to kintu yadi niSpakSa hokara vicAra kiyA bhAratakI ausata vRddhi 11. 6 pratizatameM jAya to yaha bAta bahuta svAbhAvika jAna hI plega mahArAjakA prabhAva garbhita hai| paDegI / isameM koI sandeha nahIM ki yukta 2 hinduoMmeM milajAnA-sAmAjika prAnta aura paMjAbameM bahutase jaina Arya For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ SATURALLITIHARIm miILLIOLLECTRICITHARATARA + jainadharma aura jainajAtike bhaviSyapara eka dRSTi / PRATYETIMETHEmmitmITTTTTTTTTT T TTTTTTTTTES 183 samAnI ho gaye haiM, parantu prazna-vAstAvaka adhika sAhasake kArya saralatApUrvaka kara prazna-yaha hai ki kyoM ho gaye ? kAraNa DhU~Dha sakatA hai / isa bAtake lie AryasamAjalenemeM koI kaThinAI nahIM / yadi hama apane kI jitanI prazaMsA kI jAya thor3I hai| aura aiboMko chupAnA na cAheM to kahanA hogA ki yadi hama bhAratavAsI yaha na mAneM ki utta isakA kAraNa yaha hai ki jainoMmeM sudhAra rIya bhAratameM jo kucha sAmAjika aura aura unnatikA mArga sarvathA baMda hai| manuSya zikSAsambandhI kArya dekha par3ate haiM ve saba samAjakA bhalAkara bhAiyoMko unnata karanekI prAyaH inhIM utsAhI AryasamAjiyoMke abhilASAko santuSTa karaneke jo 1000 kAraNa haiM to avazya hama kRtaghnatA sUcita varSa pahaleke upAya haiM unheM chor3akara Apa kareMge / jainoMke AryasamAjI honekA sacasAmAjika sudhAra zikSaNasambandhI kArya muca yahI vAstavika kAraNa hai / isa Adi cAhe jo kArya karaneko udyata hojA- bIsavIM zatAbdimeM dharmakI paribhASAmeM kucha ie, jainasamAja Apake kAryako acchA aMtara ho gayA hai ! mAtRbhUmi, manuSya samAjanahIM samajhegA aura paga paga para Apake kI sevA aura AtmatyAgahIko Ajakala mArgameM vighna upasthita karanA apanA nyAya, siddhAnta, saMsArakI utpatti, sthiti dharma samajhegA / eka navayuvaka aparimita aura nAza ityAdike jJAna, aura pUjA, yajJa utsAhase pUrNa hokara apane bhAi- japa Adi bAhya ADambaroMkI apekSA adhika yoMke lie, apanI mAtR-bhUmike artha, bhArata- mahattva diyAjAtA hai| yahI navayuvakoMkA kI nIca jAtiyoMke utthAnake kAryameM Adarza dharma hai / yadi jainajAti cAhatI hai apanA jIvana samarpaNa kara denA cAhatA hai ki usakA yaha bahumUlya aMza, yaha utsAha sahasA samasta jaina jAti usake viruddha sa- aura jIvanase paripUrNa yuvaka-maMDala use chor3azastra A upasthita hotI hai| taba usake kara na calA jAya, to use ucita hai ki vaha lie aura koI upAya baca nahIM rahatA sivAya bhI samayAnukUla kAryako uttejanA de, aura vaha isake ki vaha jaina jAtiko aMtima praNAma bhI Adhunika DhaMgapara zikSApracArakI saMsthAkara kisI aise samAjameM jA mile jahA~ u- ye saMgaThita kare / phira vaha nizcinta hokara sakI uccatama AzAyeM aura uccatama baiTha baiThe; koI navayuvaka kabhI yaha bAta svapnameM vicAra adhika saralatAse phalIbhUta ho sakeM bhI na socegA ki maiM isa zreSTha dharmako tyAga aura isase koI inkAra nahIM kara sakatA kara kisI dUsare matakI zaraNa lU~ / iTAvekI tattva-prakAzinI sabhAne yaha kArya prArambha ki AryasamAja aisA hI samAja hai-usameM kiyA hai kintu abhI isa ora bahuta kucha sammilita hokara vaha yahI nahIM inase bhI karanA bAkI hai / For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 JUMBAITHLIBARAMAMATAMIL jainahitaiSI ___ isa sambadhameM eka bAta aura hai / kucha paMDita lega--jo agAdha premake kAraNa apato purAne dveSoMke kAraNa aura kucha isa samA- nese nimra zreNIke . manuSyoMkA jainadharmameM jameM pracalita burI prathAoMke kAraNa logoMne padAparNa karanA sahana nahIM kara sakateisa dharmako eka prakArake bhayaMkara viSamaya apanI saMkIrNa upadezadenevAlI jihvAoMke dhurameM lipta kara diyA hai, jisake kAraNa na kevala lagAma na lagAveMge? aitihAsika dRSTise jainalogoMko isase ghRNA aura bhaya hotA hai kintu svayaM dharma bar3e mahattvakA hai, isake purAne maMdiroM isa dharmakA bhI galA ghuTa rahA hai / ataH aura zAstroMse saMsArako bahuta lAbha pahu~cA hai, vicArazIla jainoMkA yaha bhI kartavya hai ki yaha saba kucha ThIka hai; kintu kyA ve yaha prayatna kareM aura isa dhue~ko nAza kara DAleM, nahIM dekha sakate ki yadi isa dharmake anukuprathAoMko dUra kara deM aura vAstavika mUla yAyI hI na rahe to yaha saba mahattva kyA siddhAntoMke jJAnakA pracAra kreN| kAma AvegA ? kyA itane para bhI auroM ke 4 nAzamAna dharma-uparyakta bAtoMse hI isa dhamameM AjAneko ve loga dvAra na yaha caturtha kAraNa ThIka jAna par3atA hai| " sarakArI riporTameM likhA hai ki " aisA jAna , . sarakArI riporToMmeM ghaTI kyoM huI isakA par3atA hai ki yaha dharma vilupta ho rahA hai|" ",, to ullekha hai; kintu isakA koI jikara nahIM vicAravAn puruSa pUchate haiM ki kyA isa dharma ki isa jAtikI jana-saMkhyA baDhI kyoM nhiiN| meM koI aisI bAta hai jo jainoMko unnata jana - jina karaNoMse ghaTI huI hai ve cAhe thor3e nahIM hone detI aura unakI saMkhyA nahIM samayase hoM ora zAyada thor3e samaya taka raheM bar3hane detI ? kintu hA ! isameM tanika bhI bhI; kintu hama dekheMge ki ve kAraNa ki sandeha nahIM ki hamArA nAza ho rahA hai| " jinase hamArI unnati rukI huI hai kahIM adhika balavAn aura bhayaMkara haiN| kyA dhanADhya jainoMkI A~kheM khuleMgI ? kyA ina kAraNoM meM hamAre sAmAjika rItiunheM isa bAtakA dhyAna AvegA ki jina , maMdiroMke banAvAnemeM ve lAkhoM rupaye vyaya rivAjoMkA bahuta bar3A bhAga hai aura inameM bhI yahA~ eka vizeSa rivAja para khAsa jora kara dete haiM ve bahuta nikaTa bhaviSyameM binA denA atyanta Avazyaka hai / kyoMki vaha pujAriyoMke vyartha ho jAyeMge ! kyA koI 2 samAjameM aisA jamA huA hai ki kabhI kisIunheM yaha nahIM samajhA sakatA ki isa hAsa- ko yaha dhyAna bhI nahIM AtA ki isameM ke rokanekA kArya lAkhoM guNA adhika puNya- bhI parivartana karanekI AvazyakatA hai / maya hai ? kyA isa bAtako jAnakara bhI ve Aie, pahale jainoMkI vivAha-sambaMdhI saMkhyAjainadharmako nijakI sampatti samajhanevAle dhuraMdhara oM para vicAra kreN| For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ umara jainadharma aura jainajAtike bhaviSyapara eka dRSTi / | samasta janasaMkhyA | vivAhita puruSa 0-5 75, 316 5- 15 1,41, 227 raMDuve aura vidhavAyeM striyA~ | puruSa striyA~ puruSa | striyA~ 948 74, 723 75, 172 168 92 6,710 25, 349 1,34, 011 99,797 506 1, 167 99, 507 6, 207 23,708 74, 439 8,956 529 33,036 77,599 15-45 3,22,011 2,98,328 1,98,796 2,17,682 45- 1,04,999 1,03, 776 63,007 25,648 jor3a ! 6,43,553 | 6,04 629 | 2,68,938 | 2,69,627 | 3,17,197 | 1,81,705 | 57418 | 1,53297 lagabhaga 20 jAtiyA~ to aisI haiM jinameM 100 se adhika strI puruSa nahIM / usa isa vivaraNa se ekadama spaSTa ho jAtA hai ki jisa vayameM adhika santAna utpanna ho sakatI hai arthAt 15- 45 varSataka, usa vayake 3,22,011 puruSoMmeMse kevala 1, 98, 796 hI vivAhita haiM aura hI vayakI 2,98,328 striyoMmeMse 80, 646 avivAhita athavA vidhavAyeM haiM / athavA lagabhaga 5 puruSoMmeMse 2 aura cAra striyoMmeMse 1 yA to avivAhita hai yA vidhura athavA vidhavA hai / 40 pratizata puruSa, aura 25 pratizata striyA~ avivAhita ! yaha saMkhyA vAstava meM bahuta hI adhika hai aura isameM sandeha nahIM ki ve apanI icchA se avibAhita nahIM rahe haiM / amarIkA aura yUropake loga bahudhA nirdhanatA ke kAraNa vivAha nahIM karate; kintu bhAratavarSameM aura jainoMmeM aisA nahIM hai / vivAhake mArgameM khAsa rukAvaTa jo hai vaha yaha hai ki jaina-samAjameM agaNita choTI choTI jAtiyA~ haiM jinameM se bahutoM meM kevala 2 - 3 sau strI puruSa hI baca gaye haiM eka jAtikA puruSa dUsarI jAtimeM vivAha nahIM kara sakatA / yahI nahIM, eka jAtimeM bahutase gotra hote haiM aura yadi vivAha hotA hai to vara kanyAkI aura se cAra cAra gotroMko chor3akara vivAha ho sakatA hai arthAt vara apanA gotra, apane nAnAkA gotra, apane pitAke nAnAkA gotra aura apanI mAtA ke nAnAkA gotra inameMse kisI bhI gotrakI kanyAse vivAha nahIM kara sakatA aura isa hI prakAra kanyAke pakSameM bhI vara cAra gotroM meM se kisIkA nahIM honA cAhie / yaha to huI rAjapUtAnekI bAta; madhyapradeza aura hai madhyabhArata meM yaha niyama aura bhI kar3A vahA~ kaI jAtiyoMmeM ATha ATha gotroM ko chor3akara vivAha hotA hai / 1 aisI dazA meM yadi kisI jAtimeM 100 strI puruSa haiM to vahA~ isa prakAra gotra chor3e nahIM jA sakate aura yuvakoMko avivAhita / avivAhita striyA~ | puruSa 76, 212 425 1, 26, 313 185. For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATUITHLETIHARRAHAILEELABRAHAMARHARY jainahitaiSI * 186 4 rahanA par3atA hai| jina jAtiyoM meM isase bhI vidhavAyeM 1,53, 297 haiM / avivAhita kama saMkhyA haiM unakI dazAkA isahIse striyoMkI saMkhyA 1,81, 705 hai| 30 anumAna kara lenA hogaa| varSase UparakI striyoMko chor3a deM to 1,80, 25 varSase adhika vayakI 2.032 000 aisI striyA~ baca jAtI haiM jinakA vivAha striyA~ avivAhita haiN| ina striyoM ke avi- ho sakatA hai / 45 varSase kama vaya vAle vAhita rahanekA aura koI kAraNa ho hI vivAha kara sakanevAle puruSoMkI saMkhyA 3, nahIM sakatA / isa praznake hala karanekA jo 32, 623 hai / yadi mAna liyA jAya ki bhI upAya nikalegA usameM pracalita rivAjameM ve saba 1,8,000 striyA~ vivAha kara bahuta bar3e parivartana karane hoMge aura choDane- le ( yadyapi yaha saMbhava nahIM hai ) to bhI Der3ha ke gotra ghaTAne hoNge| jo loga ina pariva- lAkhase adhika puruSa athavA 45. varSase kama tanoMkoM karanekI icchA kareM unheM kisI vaya vAle puruSoMmeMse 28 pratizata kvAre hI bAtase DaranA nahIM cAhie / kyoMki raha jAveMge / isase kucha patA calatA hai ina rivAjoMmeM koI dhArmika aMza nahIM ki kisa prakAra striyoMkI kamI jainoMkI hai / dharma aisA karaneke viruddha upadeza saMkhyA bar3hane nahIM detii| nahIM detA / yadi ye prathAyeM dhArmika ho to jo loga isa kaThinAIse bacanekA upAya bhI AtmarakSAke lie aise parivartana anivArya soceMge unheM isa striyoMkI kamIke kAraNa DhU~Dhane ho jAte haiN| uttarIya bhAratake loga isa hoNge| unheM yaha dhyAna rakhanA hogA ki niyamakI kaDAIko bhalIbhA~ti nahIM samajha prakRtine hI isa jAtike lie yaha kaThinAI sakate; kyoMki prathama to agravAla jAti upasthita nahIM kI hai| jitane lar3ake paidA bahuta bar3I hai aura dUsare jaina agravAloM hote haiM lar3akiyA~ unase kama nahIM hotii| aura vaiSNava agravAloMmeM vivAha ho sakatA uparake vivaraNase hI spaSTa hai ki pA~ca varSahai; kintu madhyapradeza aura rAjapatAnemeM se kama avasthAvAle bAlakoMmeM lar3akiyoMye bAteM nahIM hai| ' kI hI saMkhyA adhika hai / 10 se 20 varSa taka hI prAyaH saba bAloMkA vivAha striyoMkI saMkhyAkA kama honA bhI bahuta hotA hai aura isa hI vayameM prAyaH lar3akiyA bar3I kaThinAI hai| saba milAkara ve saMkhyAmeM mAtAyeM bana jAtI haiM aura isa hI vayameM puruSoMse lagabhaga 40000 kama haiM / striyoMkI saMkhyA bahuta adhika ghaTajAtI hai| kintu isa saMkhyAse vAstavika kaThinAIkA isa vayake 1,28,105 puruSa haiM aura kucha bhI patA nahIM cltaa| striyoMkA caturthIza 1,05,374 striyA~ / striyoMkI saMkhyA to vaidhavyakA duHkha bhoga rahA hai| kula koI 22,431 kama hai / yaha kamI saba For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura jainajAtike bhaviSyapara eka dRSTi / umaroMkI striyoMkI kamIkI AdhI se adhika hai| isase spaSTa hai ki yadyapi prakRti puruSoMse adhika striyA~ paidA karatI hai to bhI hama unheM apane bure bartAve aura burI prathAoMse mAra DAlate haiM / sarakArI riporTa meM bhI yahI bAta likhI hai / burA bartAva, kAmakI adhikatA, svAsthya nAzaka pardA, bAlavivAha aura bacapanameM hI mAtA ho jAnekA bhAra, sacamuca unheM mAra DAlatA hai | ina rivAjoM ke prati ghora yuddha karanA hogA / inako jabataka hama samUla nAza na kara DAleMge jaina jAtikI vRddhi kadApi nahIM ho sakatI / bAlavivAhase kevala strIjAtikA svAsthyahI nahIM bigar3atA ; kintu balahIna samAja aura rogI bAlakoM ke hone kA yahI mukhya kAraNa hai / yaha eka aisI prathA hai ki jise hama upekSA kI dRSTise kadApi nahIM dekha sakate / kintu yAda rakhanA cAhie ki isake nAza karaneke lie bahuta sAhasaaura balakI AvazyakatA hotI hai / isakI hAniyoMko jAnate hue bhI hamAre jaina bhAI, zikSita aura vidvAn jaina netA taka apane bAlakoM kI rakSA karanemeM asamartha dikhalAI dete haiN| jabataka hama prayAga ke bhrAtRmaMDalake sadasyoMkI bhA~ti nirbhayatAse aura sAhasa - pUrvaka niyama na banA leMge tabataka isa kupra - thAkA nAza honA kaThina hI nahIM asambhava hogA / 18 varSa ke yuvA aura 14 varSakI kanyAkA vivAha ho sakatA hai / isale kama 187 vayakA vivAha, vivAha nahIM gur3iyoM kA khela hai / usameM hamArI sahAnubhUti nahIM - hama usameM bhAga nahIM le sakate / ho sakA to apanI santAnakA vivAha isase bhI adhika vayameM kareMge / ityAdi bAteM jabataka hama dRr3hatApUrvaka hRdayameM aMkita nahIM karaleMge, tabataka koI AzA karanA vyartha hai / kintu kevala ina bAtoM se kAma na calegA / cale bhI kaise ? jaba prati 4 striyoMmeMse eka vidhavA hai / bAlavivAhake banda ho jAnese kucha dazA sudharegI avazya; kintu binA vidhavAvivAha ke pracalita kiye jainajAtikA jIvita rahanA kaThina hai / 25 varSa - se kama vaya vAlI 11,304 vidhavAoM para samAjake netAoMko dayA AnI cAhie / 15 varSase choTI 1,259 vidhavAoM ko dekhakara to unheM rodana AjAnA cAhie / aura 5 varSa se choTI 92 vidhavAoMkI tutalI bolIko sunakara, yadi ve sacce netA haiM to pracalita rivAjoMpara aura unako na bar3halanekI salAha denevAle samAja para krodha aura duHkhake mAre kA~pa uThanA cAhie / puruSakI eka patnI bImAra hotI hai ki usI samaya dUsare vivAhakI bAteM pakkI hone lagatI haiM / koI pUchatA hai ki lAlA sAhaba ! Apake putra pautra satra maujUda haiM, phira aba vivAhakI kyA AvazyakatA ? kahate haiM, bhAI isake binA kAma nahIM calatA / unheM yaha kahate lajjA nahIM AtI ! isa bAtakA dhyAna nahIM For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 jainahitaiSI AtA ki unakI putrI jo vivAhake kucha hI lAda diyA jAtA hai ? aura na jAne kitanI mahIne pIche vidhavA ho gaI hai janma kaise bAteM haiM / kahA~ taka koI likhe kintu eka vyatIta karegI ? khaira / yadi samAjako jIvita naye sudhArakA jikara kiye binA nahIM rahA rahanA hI nahIM hai, yadi use apane strI- jAtA / rAjapUtAneko hI isa sudhArake pracasamAjake caritrakI pavitratA sthira rakhanI hI lita karanekA saubhAgya prApta hai / Ajakala nahIM hai to cAhe jo kare; kintu yadi yaha koI yuvA vivAha karanA cAhe to use pahale icchA hai ki saMsArase nAma na miTe to use kanyAke pitAko kucha hajAra rupaye bheMTa denA isa praznako uThAnA par3egA aura hajAra bAdhA- par3ate haiM / vaise to kanyAkA pitA apane oMke honepara bhI kArya karanA hI hogaa| jAmAtAke gharakA pAnI bhI nahIM pItA; zikSApracAra, vidhavAzramoMkA khulanA, brahma- kintu rupayA kucha pAnI thor3e hI hai / dhanacaryakI pratijJAyeM ityAdi prayatna kadApi vAnoMkI bana AtI hai / khUba pasanda saphala nahIM ho sakate / prakRtike viruddha karake bAjArake bhAvase adhika rupayAkArya karanekI sAmarthya lAkhoMmeM eka dose dete haiM aura cAhe kitanI bhI umara adhikameM nahIM ho sakatI / striyoMse yaha ho, cAhe pA~cavI bAra vivAha karate hoM, jhaTa AzA karanA mUrkhatA hai / bahuta acchA paTa vivAha ho jAtA hai| garIba lar3akA par3ha hotA ki isakI AvazyakatA na par3atI; likhakara hoziyAra huaa| zAyada 25-30 kintu aba koI upAya nhiiN| rupaye mahInA kamAne lgaa| vaha kanyAke bUDhoMke vivAha bhI rokane hoNge| isase pitAkI bheTake rupaye kahA~se lAve ? kahIM vidhavAoMkI saMkhyA avazya ghaTegI aura . 5-7 varSameM kucha rupayA ekatrita kiyA kamase kama aise hAsyamaya dRzya dekhaneko to na . " aura kahIM bAtacIta jamAI ki koI dhanADhya - mileMge ki sapheda bAloMko ra~gakara lAThIke , 'ne adhika rupayA dekara saudA bigAr3a diyA - sahAre bUDherAma vara bana kara 10 varSakI raha hai bAlikAkA pANigrahaNa kara rahe haiN| do mahIne inake atirikta aura bhI bahutase kAraNa pIche unakI mRtyusamAcAra sanakara daHkhase isa kSatike nikaleMge aura isase bacane ke A~sU to na bahAne par3eMge ! . lie pratyeka kAraNakA nAza karanekA dRr3ha prayatna karanA hogA / bahuta sI saikar3oM varSoMse vivAhake mArgameM isa jAtimeM na jAne calI AnevAlI rItiyoMko uThA denA pdd'egaa| aura kitanI kaThinAiyA~ haiM / inameM itanA sadhArake kAryameM bahata bar3A virodha bhI hogaa| adhika vyaya karanekI kyA AvazyakatA hai? loga aisA bhI kaheMge ki yaha kArya jainasaba birAdarIko miThAI khilAnekA bhAra kyoM dharmake siddhAntoMke anukUla nhiiN| jo yaha kArya For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARMAHARITALIRITUTIHALILAULACHILIORAILABORATHAALAIMERIA jainadharma aura jainajAtike bhaviSyapara eka dRsstti| *iffiftytithilitt liftifif tinfrintimYTHIMBS 189 kara rahe haiM ve jainadharmako nAza karaDAlanekA noTa-yaha jainajAtikI saMkhyAke ghaTanekA viSaya upAya kara rahe haiM, ityAdiH kinta sadhArakako bahuta hI mahattvakA hai-yaha hamAre jIvana-maraNakA yaha bhI yAda rakhanA cAhie ki aisA zora prazna hai / yadi hamane isa praznako hala kara liyAkevala saMkIrNahRdaya manuSya hI macAveMge-jinheM : saMkhyA hrAsake yathArtha kAraNoMko jAna liyA aura hama ye saba bAteM kucha bhI samajhameM nahIM aatiiN| unake dUra karaneke upAya pracalita kara sake, to samajha lIjie ki hama saMsArameM jIte raheMge, nahIM to basa kUca samajhie / ataH jainasamAjake pratyeka hitaiSIkA unheM ghRNAkI dRSTise dekhegI, kintu isameM yaha kartavya honA cAhie ki vaha isa viSayapara vicAra sandeha nahIM ki isa prAcIna dharmako bahata kare aura yathArtha kAraNoMko hU~r3he / isa viSayameM shaar| milegA / nAzase vaha avazya baca kisIko bhI sandeha nahIM ho sakatA hai ki saMkhyA jAyagA aura isa kAraNa saba vicArazIla ghaTa rahI hai; para kina kAraNoMseM ghaTa rahI hai, isa viSayameM matabheda ho sakatA hai| saMbhava hai ki lekhaka manuSya ise pasaMda kreNge| jainadharma apane mahAzayake batalAye hue kAraNa aura unake dUra karaneke anayAyI yavakoMkI ora AzAkI dRSTise upAya sarvasammata na hoM, aisI dazAmeM viruddha mata dekhatA hai| ve hI use nAzase bacAkara rakhanevAloM ko dUsare kAraNa aura upAya batalAnA jainoMko anya bhAratavAsiyoMke barAbarIke cAhie-cupa hokara baiTha rahanA ThIka nahIM hai| banA sakate haiM / kintu jaina jAti jisa judA judA prAntoMmeM saMkhyAkA hAsa judA judA prakAra yuvakoMke sAhasako toDa rahI hai, jisa parimANameM huA hai, ataH pratyeka prAntakI aura usa prakAra vaha saba unnatike vicAroM kA hAsya prAntameM basanevAlI pratyeka jAtikI ghaTI Adike kAraNoMpara bhI vicAra karanekI jarUrata hai| lekhameM karatI hai aura jisa prakAra netAgaNa svAbhA - batalAI huI prAntavAra ghaTIke aMkoMse mAlUma hotA vika akarmaNyatAmeM pha~sa kara isa ora hai ki sabase adhika saMkhyA digambara jainoMkI ghaTI * dhyAna nahIM de rahe haiM, isase to yahI jJAta hogii| madhya pradezameM phI sadI 22 aura gvAliyara hotA hai ki bhaviSya kucha acchA nahIM hai| rAjyameM phI sadI 26 ghaTI huI hai aura ina prAntoMmeM yadi jainadharma jIvita rahegA, yadi jaina loga zvetAmbarasampradAyaka loga bahuta hI kama-prAyaH cAhate haiM ki hama jIvita raheM, to unheM sAhasa nahIM ke barAbara-haiM / isI prakAra yuktaprAntameM bhI adhikAMza bastI digambariyoMkI hai aura vahA~ phI sadI pUrvaka nirbhayatAse kArya karanA hogaa| mRtyuse / 10.5 kI kamI huI hai ! ataH yaha bhI eka vicAraNIya bAta hai ki digambariyoMkI saMkhyAkA hAsa hI kyoM adhika huA? yaha ukta prAntoMkI avalambana kiyA jAya-saMsArameM anya jAti- vizeSatA hai yA hamArI jAtiyoMke rIti-rivAjoMkI ? yoMne kaise unnati kI hai usase kucha zikSA digambarasampradAyake vidvAnoMko zAyada zvetAmbaroMkI grahaNa kI jaay| AzA kI jAtI hai ki jaina- cintA na ho, para jaba unhIMkA sampradAya ghaTa rahA jAti isa praznako ha~sI khela na samajhakara isa hai, taba to unheM isa ora apanI buddhiko lagAnA ora kucha dhyAna degI aura uparyukta mArgakA cAhie / avalambana karanemeM hicakicAhaTa na dikhlaavegii| -smpaadk| For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000000000000023-3-2-22220000OCOCO merI bhaavnaa| (nUtana saamaayik-paatth|) le0, zrIyuta bAbU jugalakizorajI mukhtAra / (1) jisane rAgadveSakAmAdika, jIte, saba jaga jAna liyA, saba jIvoMko mokSa-mArgakA, nispRha ho upadeza diyaa| buddha, bIra jina, hari, hara, brahmA, yA usako svAdhIna kaho, usake pada-paMkajameM merA, mana-madhukara lavalIna rho| viSayoMkI AzA nahiM jinake, sAmya-bhAva dhana rakhate haiM, nija-parake hitasAdhanameM jo, nizadina tatpara rahate haiN| svArthatyAgakI kaThina tapasyA, binA kheda jo karate haiM, aise jJAnI sAdhu jagatake dukha samUhako harate haiN| 000000000CCC000000000000000000CCCC02996063000 (r)eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeDo rahe sadA satsaMga unhIMkA, dhyAna unhIMkA nitya rahe, unahI jaisI caryA meM yaha, citta sadA anurakta rhe| nahIM satAU~ kisI jIvako, jhUTha kabhI nahiM kahA karU~, paradhana-vanitA para na lubhAU~, saMtoSAmRta piyA karU~ // ahaMkArakA bhAva na rakkhU , nahIM kisI para krodha karU~, dekha dUsaroM kI bar3hatIko, kabhI na IrSA-bhAva dhruuN| rahe bhAvanA aisI merI, sarala-satya-vyavahAra karU~, bane jahA~taka isa jIvanameM, auroMkA upakAra kruuN|| maitrI-bhAva jagatameM merA, saba jIvoMse nitya rahe, dIna-dukhI jIvoM para mere, urase karuNA-srota bahe / durjana-krUra-kumArgaratoM para, kSobha na mereko Ave, sAmya-bhAva rakyU~ maiM unapara, aisI pariNati ho jAve // CODBODOODeeeeeeeeeeeeeees@@@ For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAImmmmmmmmHD merI bhaavnaa| CHITREETEHETRIOSITIONEETTTTTTTTREETI (c)2000eeeeeeeeee3-3-3-ee020000360 guNIjanoMko dekha hRdayameM, mere prema umar3a Ave, bane jahA~taka unakI sevA, karake yaha mana sukha pAve, hoU~ nahIM kRtaghna kabhI maiM, droha na mere ura Ave, guNa-grahaNakA bhAva rahe nita, dRSTi na doSoM para jAve // koI burA kaho yA acchA, lakSmI Ave yA jAve, lAkhoM varSotaka jIU~ yA, mRtyu Aja hI AjAve / athavA koI kaisA hI bhaya, yA lAlaca dene Ave, to bhI nyAya-mArgase merA, kabhI na pada Digane pAve // hokara sukha meM magna na phUle, dukhameM kabhI na ghabarAve, parvata-nadI-smazAna-bhayAnaka, aTavIse nahiM bhaya khAve / rahe aDola-akampa nirantara, yaha mana, dRDhatara bana jAve, iSTaviyoga-aniSTa yogameM, sahanazIlatA dikhlaave|| (r)eeeeeeD0000000000000CCCOce@cceeeeeeeeeeeeeee ICICIIICOTTOTITOUTTCOITOTUOTTUCUTITOOO000EUR sukhI raheM saba jIva jagatake, koI kabhI na ghabarAve, baira-pApa-abhimAna chor3a jaga, nitya naye maMgala gAve / gharaghara carcA rahe dharmakI, duSkRta duSkara ho jAveM, jJAna-carita unnata kara apanA, manuja-janma-phala saba pAveM // (10) Iti-bhIti vyApe nahiM jagameM, vRSTi samaya para huA kare, dharma-niSTha hokara rAjA bhI, nyAya prajAkA kiyA kre| roga-marI-durbhikSa na phaile, prajA zAntise jiyA kare, parama arhisA dharma jagatameM, phaila sarva-hita kiyA kare // phaile prema paraspara jagameM, moha dUra para rahA kare, apriya kaduka kaThora zabda nahiM, koI mukhase kahA kare / banakara saba 'yuga-vIra ' hRdayase dezonnati-rata rahA kareM, vastu-svarUpa vicAra khuzIse, saba dukha--saMkaTa sahA kareM / 200502@eeeeeeee-632eee000000000 For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ itihAsa-prasaGga / le0, zrIyuta-bAbU jugalakizorajI mukhtAra / (33) hue likhA hai ki-" iti vasunAndasaiddhAvasunandikA smy| ntimatena darzanapratipAyAM pratipannasta* vasunandi ' nAmake aneka AcArya aura syedaM / tanmatenaiva vratapratimAM bibhrato bhaTTAraka hogaye haiM jina sabakA samaya abhI- brahmANuvrataM syAttadyathA- pavvesuH itthitaka prAyaH anizcata hai / jainasamAjameM isa sevA ... / ' isa taraha para paM0 AzAdharanAmake graMthakAra yA graMthakAroMke banAye hue jIke dvArA vasunandyAcArya aura unake jo graMtha pracalita haiM unamese vasunandizrAva- zrAvakAcAra donoMkA ulekha kiyA jAtA hai / kAcAra, pratiSThAsArasaMgraha ( vasunandi- / pratiSThAsArasaMgrahake kartA vasunandikA saMhitA ), mUlAcArakI AcAravRtti aura hI ra bhI ullekha paM0 AzAdharane apane jinayajJaAptamImAMsAkI * devAgamavRtti / nAmake , graMthoMko dekhanekA mujhe saubhAgya prApta huA hai| . kalpa' nAmake pratiSThApAThameM kiyA hai, ina cAroM graMthoMme graMthoMke bananekA koI san saMvat / - jo isa prakAra hai:nahIM diyA aura na * vasunandizrAvakAcAra' ko ___jayAdyaSTadalAnyeke krnnikvlyaadhiH| chor3akara anya tIna graMthoMmeM graMthakArane apanI guru-paramparAkA hI ullekha kiyA hai / isase manyante vasunandhuktabinA kisI vizeSa anusaMdhAnake, abhI yaha mUtrajJestadupekSyate // 174 // nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki ye athAt-koI aisA mAnate haiM ki kacAroM graMtha eka hI 'vasunandi ' ke banAye rNikAke valayase bAhara jayAdi aSTa devatAhue haiM yA ekase adhikake / parantu itanA oMke aSTa dala banAne cAhie / parantu jarUra kahA jA sakatA hai ki ' zrAvakAcAra / vasunandyAcAryake kahe hue pratiSThA-siddhAke kartA vasunandi 50 AzAdharase pahale ntako jAnanevAle vidvAn usakI upekSA ho cuke haiM, kyoMki paM0 AzAdharane karate haiM-vaisA nahIM mAnate / svayaM paM0 apanI 'sAgAradharmAmRta' kI TIkAmeM, jo AzAdharane bhI vasunandisaMhitAke anuki vikramasaMvat 1256 meM banakara samApta sAra hI vedilekhanakA vidhAna kiyA hai aura huI hai, vasunandizrAvakAcArakI 'paMcuMbara. karNikAke valayake bAhara kramazaH 16, 24 sahiyAI....', isa gAthAkA ullekha karate aura 32 daloMke banAnekI AjJA kI hai| For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ itihaas-prsNg| 193 isase ukta 'pratiSThAsArasaMgraha bhI paM0 caMdra' diyA hai aura unheM jinAgamarUpI AzAdharase pahale bana cukA hai, aisA kaha. samudrakI velAtaraMgoMse dhUyamAna tathA samasta nemeM kucha saMkoca nahIM hotA / isI prakAra jagatameM vikhyAta pragaTa kiyA hai / ho sakatA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki, ' AcAra- hai ki ye nemicaMdra ve hI hoM jo 'gommaTavRtti' ke kartA vasunandi zrIamitagati- sAra' graMthake kartA kahe jAte haiN| aisA hone ke pIche hue haiM / kyoMki unhoMne AcAra- para ukta zrAvakAcArakA 12 vIM zatAbdike vRttike AThaveM paricchedameM, kAyotsargake lagabhaga bananA aura bhI adhika nizcita ho cAra bhedoMkA varNana karate hue, 'tyAgo deha- jAtA hai| kyoMki gommaTasArake kartA vikramamamatvasya tanUtsRtirudAhRtA .... ...' kI 11 vIM zatAbdimeM hue haiN| ityAdi pA~ca zloka * uktaM ca ' rUpase diye (34) haiM aura unake antameM likhA hai ki, 'upA- aruNamaNi aura ajitapurANa / sakAcAre uktamAste ' arthAt yaha 'aruNamaNi' yA 'lAlamaNi' nAmake kathana 'upAsakAcAra' kA hai / yaha eka kavi ho gaye haiM, jinhoMne vikrama saMvat 'upAsakAcAra' grantha zrIamitagati- 1716 meM * ajitapurANa' kI racanA kI sUrikA banAyA huA hai jo vikramakI 11 hai / yaha purANa unhoMne auraMgajeba bAdazAhake vIM zatAbdimeM hue haiM / isa graMthake AThaveM rAjyameM, jahAnAbAda nagarake pArzvanAtha caityAparicchedameM ukta pA~coM zloka usI kramako layameM banAkara samApta kiyA hai / jaisA ki liye hue naM0 17 se 61 taka darja haiN| isa purANake nimna padyoMse pragaTa hai:'devAgamavRtti' prAyaH unhIM vasunandikI banAI rasaSayaticaMdre khyAtasaMvatsare'smin, huI mAlUma hotI hai jo 'AcAravRtti ke kartA niyamitasitavAre vaijayaMtIdazamyAm / haiN| isa tarahapara ina cAroM graMthoMmeMse do ajitajinacaritraM bodhapAtraM budhAnAm, graMthoMkA amitagati ( 11 vIM zatAbdi ) ke viracimamalavAgmI raktaratnena tena // vAda aura do graMthoMkA AzAdhara ( 13 vIM mudgale bhUbhujA zreSThe raajye'vrNgshaahike| zatAbdI ) ke pahale bananA pAyA jAtA hai| jahAnAbAdanagare pArzvanAtha jinaalye|41 inameMse pratyekakA kartA vasunandi 'saiddhA- graMthakartAne, isa graMthameM, apanA paricaya ntika' kahalAtA hai / Azcarya nahIM ki dete hue apaneko kASThAsaMghake mAthura gacchAye cAroM graMtha eka hI vasunandike banAye hue hoN| ntargata puSkaragaNakA anuyAyI pragaTa kiyA merI rAyameM ye saba graMtha vikramakI 12 vI hai aura apanI vaMza-paramparA lohAcAryase zatAbdIke lagabhagake bane hue haiM / zrAvakA- prAraMbha kI hai| lohAcAryake vaMzameM aneka municArameM vasunandine apane gurukA nAma * nemi- yoMke pazcAt dharmasena nAmake guru hue / phira For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - , unake paTTapara kramazaH bhAvasena, sahasrakIrti, vIM zatAbdimeM hue haiM jo sakala siddhAntake pAragAmI kahalAte the / sAtha hI yaha bhI mAlUma hotA hai ki kanakanandi bhI nemi - caMdrake guru the aura unhoMne ' satvasthAna nAmakA koI graMtha banAyA hai / zravaNabelagolake zilAlekha naM0 40 meM bhI eka ' kanakanandi ' kA jikara AyA hai aura usameM unheM mAghanandi saiddhAntika ke ziSya gaNDavimukta devake bar3e bhAI batalAyA hai / sAtha 1 hI unakI prazaMsA meM yaha padya bhI diyA hai: guNakIrti, yazaHkIrti aura jinacandrakA pratiSThita honA likhA hai / jinacaMdrakA ziSya zrutakIrti sAdhu aura zrutakIrtikA ziSya budha rAghava huA / isake bAda rAghavake tIna ziSya pragaTa kiye haiM; eka ratnapAla, dUsarA zrIvanamAli aura tIsarA kAnharasiMga aura antameM apaneko kAnharasiMhakA putra 'lAlamaNi' likhA hai / isa paricayakA Adima padya isa prakAra hai:zrImacchrAsaM munigaNagaNanAtItadigvastraSTe, -- 194 tasmicchrImAthurAkhye vRSabhavRSayute gacchazreSThAdhipUjye / tanmadhye sarvazreSThe paramapada prade puSkarAkhye gaNeca, lohAcAryAnvaye ca vigatakalu pitA saMyatAneka jAtAH // 11 // ( 35 ) kanakanandi aura indranandi | ' gommaTasArake ' karmakANDameM zrImane micaMdrAcAryane likhA hai ki:varadadiguruNo pAse soUna sayala siddhataM / sirikaNayadiguruNA ----- sattANaM samuddiddhaM // 396 // " arthAt - iMdranandi guruke pAsase sakala siddhAntako sunakara zrI kanakanandi gurune satvasthAnakA kathana kiyA / isase mAlUma hotA hai ki eka indranandi vikramakI 11 yo bauddhakSitibhratkarAla - kulizAkameghAnalomImAMsAmatavarttivAdimadavanmAtaGgakaNThIravaH / syAdvAdAvdhizaratsamudgatasudhArocissamastaisstutaHsa zrImAn bhuvi bhAsate kanakanandI khyAtayogIzvaraH // isa zilAlekha aura zilAlekha naM0 39 meM gaNDavimuktadevake ziSya mahAmaMDalAcArya devakIrtike svargavAsakA ullekha kiyA gayA hai jo zaka saMvat 1085 meM huA hai aura jisakI yAdagArameM ye donoM zilAlekha devakIrtike ziSyoM dvArA eka hI patthara para khudavAye gaye haiM / isa zilAlekha ke ' kanakanandi, aura nemicaMdra ke guru 'kanakanandi ' donoMkA samaya anumAnase eka hI baiThatA hai / bahuta saMbhava hai ki ye donoM kanakanandi eka hI vyakti hoM / For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAHARITAMILLIMATRIMALAIME itihAsa-prasaMga / 195 (36) pAlanevAle the aura jinakA vizAkhAcAryanemicandrasaMhitA ( pratiSThAtilaka ) / ne Adara kiyA thA / yathAH jainasamAjameM, yadyapi nemicaMdra' purAkRtayugasyAdAnAmake aneka vidvAn, AcArya aura bhaTTAraka vAdibrahmatanUbhavaH / ho gaye haiM; parantu * gommaTasAra' ke kartA antyabrahmA sa bharato yAnemicaMdrasiddhAnta cakravartIkA nAma sabase samRjya dvijottamAn // 1 // adhika prasiddha hai| isa prasiddhi aura nAmasA- teSu kecidathAtyaktamyake kAraNa bahutase loga -- nemicaMdra' nAmake jinmaargaavivekinH| dUsare vidvAnoMke banAye hue kucha graMthoMko avicchinnAnvayAcAragommaTasArake kartAke hI banAye hue samajhane parAvattire dvijaaH||2|| lage haiM / aneka vidvAnoMko bhI isa viSayameM tadanvayabhavAH kecibhrama huA hai / nemicaMdrasahitA, jisakA kAMcI nAmA mahApure / dUsarA nAma 'pratiSThAtilaka' hai aura jisako tripaMcAzatakriyAniSThA'nemicandrapratiSThApATha ' bhI kahate haiM, stasthuH SaTkarmakarmaThAH // 3 // unhIM graMthoMmeMse eka hai jo gommaTasArake tAn kilAdriyatesmAyokartIke banAye hue samajhe jAte haiM / isa graMthakI vizAkhAcAryapuMgavaH / eka purAnI prati tAr3apatroMpara likhI huI zravaNa- upAsakamahAvedabelagolake paM0 daurbali zAstrIke bhaMDArameM rahasyAyupadezinaH // 4 // maujUda hai| usake antameM ' zAstrAvatAra' isake Age ( padya naM0 15 taka ) nAmakI eka 45 padyoMkI prazasti hai, jisameM unhIM brAhmaNoMkI saMtAnameM akalaMka, indra. graMthakartA nemicaMdrane apane kulAdikakA nandi, anaMtavIrya, vIrasena, jinasena, acchA paricaya diyA hai| isa prazastiko vAdIbhasiMha, vAdirAja aura hastimalla dekhanese sApha mAlUma hotA hai ki yaha graMtha Adi aneka vidvAnoMke avatAra lenekA kathana gommaTasArake kartAkA banAyA huA nahIM kiyA hai aura phira ina vidvAnoMkI vaMzapahai balki isake banAnevAle : nemicaMdra, , raMparAmeM apane kuTumbakA silasilA batalAyA muni na hokara, eka bahukuTumbI gRhastha the| hai, jo isa prakAra hai:prazastike AdimeM, brAhmaNa kulakI prAcIna- 'lokapAla' nAmake eka brAhmaNa hue haiM tAko dikhalAte hue yaha pragaTa kiyA gayA hai jo 'gRhasthAcArya' kahalAte the, cola rAjAke ki isa kulake kucha brAhmaNa kAMcI nAmake dvArA pUjita the aura isa rAjAke sAtha apane mahAnagarameM hue haiM, jo 53 kriyAoMko bandhuvargasahita karNATaka dezako cale gaye the| For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 unake putrakA nAma samayanAtha thA / samayanAthakA putra rAjamala, rAjamalakA putra cintAmaNi, cintAmaNikA putra anantavIrya, ananta vIryakA putra pArzvanAtha, pArzvanAthakA putra AdinAtha, AdinAthakA putra kodaNDarAma, kodaNDamakA putra brahmadeva aura brahmadeva - kA putra devendra huA / inameM samayanAthako tArkika, rAjamallako kavi, cintAmaNiko vAdi aura vAgmI, anantavIryako ghaTavAdavi zArada, pArzvanAthako gIta aura Agama zAstrakA jAnanevAlA, AdinAthako Ayurveda meM nipuNa, kodaNDa rAmako dhanurvedakA vettA, brahmadeva ko bar3A buddhimAn tathA SaTkarmakarmaTha aura devendrako saMhitAzAstra meM niSNAta tathA rAjamAnyatAdi guNoMse yukta likhA hai / yathAHAsIttadanvaye loka pAlAcArya iti dvijaH / gRhasthAcAryAM do vidvAnnistArakottamaH || 16 colena pUjito rAjJA tena rAjJA samaM sa ca / pratidezAkhyakarNATa dezaM prApatsvabandhubhiH // 17 // putraH samayaM nAthAkhyaH tasyAsIttarkakarkazaH / tatputraH kavirAjAdi mallataH kavizikhAmaNiH / 18 jainahitaiSI - vAdI vAgmI ca tatputrazcintAmaNisamAhvayaH / anantavIryastatsUnuvAdavizAradaH // 19 tadAtmajaH pArzvanAthaH saMgItAgamazAstravit / AdinAthastu tatsUnuyurvedavizAradaH // 20 // tasyAtmajo dhanurvedaPar kodaNDamaH | tanaMdano brahmadevo dhImAn SaTkarmakarmaThaH // 21 // devendrastatsuto nAnA devendropamavabhaivaH ! saMhitAzAstraniSNAtaH kalAsukuzalaH zuciH // 22 // rAjamAnyo vadAnyazca jinadhAmAdikArakaH / trivargalakSmI sampannaH caturo bandhuvatsalaH || 23 // devendrakI dharmapatnI ' AryadevI ' thI / AryadevI ke pitAkA nAma vijayapArya aura mAtAkA nAma zrImatI thA / caMdrapArya, brahmasUri aura pArzvanAtha ye tInoM AryadevIke sage bhAI the, jinameM brahmasUriko 'mahAvidvAn' likhA hai / yathAH saddharmacAriNI tasya saivAbhUdAryadevikA yA zrIvijaya pAryasya zrImatyAzca sutAM satI // 24 // yasyA sahodarA dhIrAcaMdrapAryo budhottamaH / For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAIRATIONAIRY itihaas-prsNg| Pimprimantritimum 197 mahAvidvAnbrahmamUriH mahopAdhyAyasannidhau // 29 // pArzvanAtha iti trayaH // 25 // padavAkyapramANadevendrake AryadevIse tIna putra utpanna rUDhiM vaaddhmupaagtH| hue;-1 AdinAtha, 2 nemicaMdra aura putraudvau tasya kalyANa3 vijayapa / AdinAtha nAmakA putra nAthAkhyo dharmazekharaH // 30 // samasta jainasaMhitAzAstroMkA pAragAmI thA iti tatrAdimaH sarvaaura usake yahA~ trailokyanAtha tathA jina shaastrvaaraashipaargH| caMdrAdinAmake putroM kA janma huaa| vijayapa dvitIyastadIyobhUnAmakA putra jyotiSAdi zAstroM meM nipaNa thA ___ cchAstreSu sakaleSvapi // 31 // aura usakA putraH samantabhadra sAhityakA / isake bAda graMthakartA nemicandrane, apanA premI huA / nemicaMdra nAmakA putra ( vivAdastha kucha vizeSa paricaya dete hue, graMtha bananekA pratiSThApAThakA kartA ) abhayacandra nAmake sambaMdha pragaTa kiyA hai, jisase mAlUma hotA mahopAdhyAyase tarka, vyAkaraNa aura Agamako hai ki nemicaMdra sadA dharmArthiyoMko zAstrakA par3hakara eka prasiddha vidvAn huA / usake vyAkhyAna kiyA karate the; unhoMne satyakalyANanAtha aura dharmazekhara nAmake do zAsanaparIkSA Adi graMthoMkI racanA kI putra utpanna hue, jina donoMko hI zAstra. thI, rAjasabhAoMmeM aneka prativAdI naiyAyikoMsamudrake pAragAmI likhA hai / yathAH-- ko jItakara ve jainadharmakI bahuta kucha prabhAtaddevendrAryadevyAkhya vanA karanemeM samartha hue the; unheM rAjAdidampatyorAdinAthakaH / koMke dvArA AndolA, zivikA ( pAlakI ) nemicaMdro vijaya iti aura chatrarUpI vaibhavakI prApti huI thI; ve putrAstrayo'bhavan // 26 // yAcakoMko dAna dete hue apane bandhuvargatatrAdinAthaH savoha sahita bhogoMko bhogate the, unhoMne jaintsNhitaashaastrpaarNgH| maMdira, maMDapa aura vIthiyA~ banabAI thIM tatputrAtrailokyanAtha aura zrIpArzvanAthabhagavAnake Age gAne bajAne jinacaMdrAdayo budhAH // 27 // AdikA sAmAna jor3A thA / isa prakAra dhImAnvijayapAkhyastu nemicaMda dharma, artha aura kAmarUpI jyotiHshaastraadikovidH| trivarga-lakSmIse zobhita the aura rAjAke samantabhadrastutatputraH dvArA sanmAnita hue sthirakadamba nAmake sAhityarasasAndradhIH // 28 // nagarameM rahate the| eka samaya unake mAmA dhIdhanA nemicaMdrastu ( saMbhavataH pArzvanAtha ) ne jo ki pArzvanAtha tarkavyAkaraNAgamAn / bhagavAnakA dRr3ha bhakta thA, mAmAke putroMne, adhItyAbhayacandrAkhya - pitAke bhAiyoMne, svakIya bhAiyoMne, bhAI For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 yoMke putroMne, nija putroM aura anya bandhuvarga tathA vidvAnoMne unase prItipUrvaka yaha prArthanA kI ki, ' he AyuSman sarvazAstravizAradasUre ! Apa eka uttama paMcakalyAke vistArako liye hue pratiSThAzAstra kI racanA kro|' isa prArthanAko sunakara aura jineMdrakI bhakti se prerita hokara nemicaMdrane yaha ' pratiSThAtilaka' nAmakA pratiSThAzAstra banAyA hai / yathA: jainahitaiSI - atha yo nemicaMdrAryaH zAstraM vetyakhilaM sphuTaM / vyAkhAti zAstramarthibhyo yaH sadA dharmakAmyayA // 32 // satyazAsanaparIkSA mukhyaprakaraNAdikaM / yastu zAstraM viracaya dvizvavidvajjanastutaM // 33 // nRpAsthAneSu tarkeSu karkazAnprativAdinaH / nirjitya bahuzoyastu jainaM prAbhAvayanmataM // 34 // yo nRpAdyatAndolazibikA chatravaibhavaH / yo dadAtyarthamarthibhyo zrI pArzvanAthapAdAbjasevAvA mAnasaH / mAtulaH svasya tatputrAH pitRvyAzca sahodarAH // 38 // tatputrAzca svaputrAzca rain vipazcitaH / kadAcitprArthayantesma tamenaM prItimAnasaH // 39 // AyuSman zraNu bhoH sUre sarvazAstravizArada / pratiSThAzAstramekaM sat paMcakalyANavistaraM // 40 // viracyatAmiti tato jinabhaktayA ca coditaH / saH cAhaM nemicaMdrAkhyo nibhiNomi svazaktitaH // 41 // pratiSThAtilakaM nAma pratiSThAzAstramuttamaM zAstre'tra skhalitaM yanme tadbudhAH kSantumarhata // 42 // Uparake isa saMpUrNa paricaya se isa viSaya meM koI saMdeha bAkI nahIM rahatA ki yaha pratiThApATha gommaTasArake kartA una nemicaMdra bhuMkte bhogAnsvabandhubhiH // 35 // siddhAnta cakravartIkA banAyA huA nahIM hai akArayacca yo jaina dhAmamaMDapavIthikAH / gItaM ( nRtyaM ca ) vAdyaM ca pArzvazAgre niyojayat // 36 // evaM yo dharmakAmArtha jo muni the aura vikramakI 11 vIM zatAbdimeM hue haiN| balki isake kartA nemicaMdra eka gRhastha the aura ve kavi hastimallase bhI, jo vikramakI 13 vI~ N zatAbdi ke anta meM hue haiM, kaI zatAbdi pIche ke vidvAn haiM aura isa lie merI rAyameM - yaha graMtha lagabhaga 16 vIM zatAbdikA banA huA hai / trivargazrI virAjitaH / Aste sthirakadambAkhyanagare rAjapUjitaH // 37 // For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ punrjnm| le0, paM0 rUpanArAyaNa pANDeya / jAtI hai| jAna lata bhAgatA jAtI hai| (pichale aMkase aage|) 1 parosina yaha kauna hai re ! uparosina-mAra to shii| regneM 2 parosina-hama kyoM nikaleM re ? (ITa uThAnA / ) 3 parosina kyoM nikaleM ? daulata0-are bApare ! (pIche haTatA hai|) 4 parosina-batalA to sahI ! 4 parosina-nikala murde nikala, nahIM 5 parosina-mara murde ! to sira tor3a dUMgI! daulata0-(avAk hokara ) vAha! / daulata0-( Darakara ) nahIM nahIM maiM 1 parosina-kalamuhA mara gayA, acchA jAtA huuN| huA / ( baiThatI hai|) 5 parosina nahIM to ( jhADU uThAkara ) 2 parosina-logoMkI jAna bacI / yaha jhADU dekhI hai ? ( baiThatI hai|) daulata0-are bcaao| 3 parosina-donoM lar3ake peTa bhara (daulata bhAgatA hai aura usake pIche daur3atI khAya~ge / ( baiThatI hai|) ___ huI parosineM jAtI haiN|) 4 parosina laDakI magara khAneko na (daulatakI lar3akIkA praveza / ) pAvegI / ( baiThatI hai|) lar3akI-lAlAjI ! lAlAjI! ammA ro 5 parosina-bar3eko narakameM bhI jagaha na rahA hai| (daulatarAmakA prvesh|) milegii| (baiThatI hai|) daulata0-baiTha gaI !-daulatarAma sa~bhalo ! daulata-kauna ro rahA hai ? tumhArA astitva hI miTAyA jA rahA hai ! ldd'kii0-ammaa| apaneko bacAo-nahIM to basa mare !-(parosi daulata0-kyoM ? nause) nikalo harAmajAdiyo yahA~se; nikalo lar3akI0-maiM kyA jAna ? (nepathyameM vilApa-) nikalo! na nikalogI? acchA Thaharo-(bAha- "are tuma kahA~ cale gaye-taiyAra rasoI rase lakar3I lAkara ) nikala jAo, isIma choDakara kahA~ cala diye-OM hU~ hU~ hU~ !" khaira hai, nahIM to dekho isI lakar3Ise daulata0-vAhavAha, aurata takane marA samajha1 parosina-vAha, khUba banA hai! kara ronA zurU kara diyA! are munuAkI * daulata0-nikalo! ammA-maiM jItA hU~ / AyA / ( lar3akIse) 2 parosina-mAregA kyA? calo bettii| daulata0-mAra DAlUMgA / (lAThI ghumAte (kanyAkA jAnA aura usake pIche daulatarAmakA hue ) nikalo! jAnekI ceSya krnaa|) For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAITHIMAL ARATIBIOTIBRARY jainahitaiSI (daulatarAmake sAlekA praveza unake sAtha (bihArIke sAtha daulatarAmakA phira praveza / ) __ sanduka piTAre TraMka vagairaha haiN|) daulata0--bihArI, dekho to sahI kaisA 1 sAlA-le calo, le calo ! andhera haidaulata0-aba yaha kyA hai ! bihArI-(daulatake sAloMse ) kyoM 2 sAlA-ajI kulIko bulaao| sAhaba, Apaloga gharakA asabAba kahA~ liye jA 3 sAlA-kulI ! kulI ! (prasthAna / ) 1sAlA-kyoM na le jA~ya ! ye saba cIjeM daulata0-are kulIko kyoM pukArate ho ? aba hamArI bahanakI haiN| saba sAmAna kyoM gharase bAhara nikAle pheMke 2 sAlA-vaha aba hama logoMke pAsa. dete ho? rhegii| 2 sAlA-le jaaNyge| 3 sAlA-kyoMki hamAre jIjAjI mara daulata0-kahA~ ? gaye haiN| 1 sAlAM-kahA~ aura kahA~! apane ghara !- daulata0-dekhate ho aMdhera ! mere jItejI daulata0-kyoM ? merA sAmAna apane ghara yaha atyAcAra ho rahA hai| udhara strI jArahI hai kyoM le jAoge ? aura idhara merA saba kucha-(rotA hai). 2 sAlA-tumhArA sAmAna ? bihArI-bhAiyo ! daulatarAmakI vidhavA dault0-jii| isa samaya merI strI,hai ! kyoMki hAla hI merI 1 sAlA-(vyaMgyake taurapara ) jI,-lo strI mara gaI hai aura tumhArI bahanakA pati mara kulI aagye| gayA hai| ( tIna cAra kuliyoMke sAtha tIsare daulata0-isase yaha pramANita hotA hai ki sAlekA phira praveza / ) merI strI tumhArI strI hai ? 2sAlA-uThAo / pahale yaha lohekA bihArI-kamase kama yaha sAbita karanA sandUka utthaao| kucha kaThina nahIM hai / ( daulatake sAloMse ) (kulI loga lohekA sandUka uThAnekI Apaloga isa samaya ghara jAie / isa loheke koziza karate haiN|) sandUkako maiM apane jimmemeM letA huuN| daulata0-khabaradAra ! ( Age bar3hatA hai)| sAle-yaha kyA sAhaba ! 1 sAlA-cupa raho ! ( mAraneko taiyAra bihArI-jyAdaha cAlAkI na kiijiegaa| hotA hai) daulata-bihArI ! bihArI ! (jAtA hai) aura maiM vakIla hU~ / basa cale jaaie| ( saba sAloMkA eka dUsareko dekhakara izArA karanA sAle-agara na jAya~ge to ? ___ aura hAthakI oTameM ha~sanA / ) bihArI-to kAnUnI bahasase tumalogoMko 1 sAlA-bihArIko lekara phira ArahA hai| ur3A duuNgaa| gavAhoMke dvArA khAkameM milA duuNgaa| 2 sAlA-( kulIse ) yaha uThAo- sAle-are bApare ! calo, calo .. 3 sAlA-jaldI jaldI / (jAte haiM) For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ punrjnm| DIRMITTERTITTIMES ___201 bihArI-(daulatase ) aba Apa bhI (cunnIkA ronA) jaaie| yaha ghara aba merA hai / seTha daulatarAma mala malakara nitya khijAba ajIba msaale| mara gye| ___ sana aise ujale bAla banAkara kAle // daulata0-lekina maiM to marA nhiiN| jvAnIkA sA saba raMga DhaMga dikhlaanaa| soneke tAroM ba~dhe dA~ta camakAnA // bihArI isake lie pramANakI Avazya- sapane aisIha ha~sI huI daiyaare| katA hai / koI gavAha hai ? isa taraha chAr3akara kahA~0 // daulata0--kyoM, merI strI gavAhI degii| daulata0 are maiM ha~sUMgA / (dA~ta nikAlabihArI-acchI bAta hai, apanI strIko kara ha~satA hai) bulaaie| (cunnIkA ronA ) daulata0-sunatI ho munuAkI ammA ! Akara aba mujhako kauna kahegA pyaarii| jarA idhara aao| lajjA karake aba kyA hogA! baDhiyA lA degA kauna dupaTTe sArI // maiM jAna aura mAlase jA rahA huuN| bAhara aao| eseMsa, laveMDara, TUthapAuDara sAbana / (rote rote cunnIkA praveza / ) kisase aba mA~D, rAma, jar3AU jozana / maiM huI akelI chuTe sahAre saare| milakara marate to raMjana kucha phira thA re| isa taraha chor3a kara kahA~ sidhAre pyAre // isa taraha chor3akara kahA~0 // hU~ nahIM jAnatI rAha, bhaTakanA hogaa| daulata-merI pyArI ro mata, maiM AtA huuN| Thokara khAkara sira-paira paTakanA hogaa|| (cunnIkA hAtha pakar3atA hai) he prANanAtha, do darasa, tarasa kucha khaao| cunnI-are bApare ! yaha kauna hai ! pairoMse Thelo nahIM, nAtha, apnaao|| daulata-maiM tumhArA svAmI hU~-tumhArA pyArA maiM vyAkula rotI yahA~ tumhAre maare| hU~-tumhArA nAtha, tumhArA prANezvara, tumhArA . isa taraha chor3akara khaaN0|| hRdayasarbasva seTha daulatarAma hU~ / dekho, jarA idhara daulata0-nahIM nahIM, maiM pairoMse nahIM dekho| ThelU~gA / AhA, kaisI satI strI hai ! cunnI-( ghUghaTa kholakara dekhakara ) are (cunnIkA ronA) bApare ! ( mUrchAkA abhinaya karatI hai) daulata0--aiM ? yaha kyA bAta hai ! yaha kar3hI pakaur3I bar3e, mu~gaurI bhaajii|| __ bihArI--tU kauna pAjI hai ! bhale AdamIkI hai sabhI rasoI abhI banAI tAjI // auratake badanameM hAtha lagAtA hai ? bidhanA, tUne kyA niThura ThAna ThAnA hai| daulata0--yaha to merI hI strI hai| aphasosa, akele mujhe sabhI khAnA hai| bihArI-tumhArI! tamako na bade the khAna-pAna ye nyaare| daulata-hA~! isa taraha chor3akara kahA~0 // bihArI-tuma bar3e bhale AdamI ho ! daulata-rasoI banAI hai ? maiM bhI tumhAre daulata-yaha merI strI hai| sAtha khAU~gA ! AhA kaisI satI lakSmI hai! (cunnIkA utthnaa|) For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI daulata-vaha dekho, hoza aagyaa| daulata-kintu vaha to merI strI hai| cunnI-maiM unake binA nahIM jI sktii| bihArI-yaha bAta to vaha khuda nahIM bihArI-dhanya pativratA! svIkAra krtii| cunI-maiM abalA saralA vihvalA bAlA- / daulata0-Izvara ! (rotA hai) bihArI-AhA hA hA! bihArI-dekhie sAhaba, Apako dekhakara cunnI-daivakI satAI dukhapAI murajhAI- mujhe duHkha hotA hai| zAyada Apa daulatarAma bihArI-hAya hAya! seTha hI hoM / kintu pramANa nahIM hai| kAnUnameM cunI-maiM alabelI nabelI akelI kaise Apa Tika nahIM sakate / batalAie, kyA karU~ ? raha sakatI hU~! daulata0-vahI to / strIne nahIM pahacAnA, bihArI-akelI kyoM rahogI mohinI, yA maiM sacamuca mara gayA hU~, dekhU / samasyA yaha mAyAvinI, bihArIke jItejI tumako kAhekI hai ki maiM mara gayA hU~ yA jItA hU~ ? maiM laharoMmeM cintA hai ? par3akara tUphAnase bhare saMsAra-sAgarameM bahA-bahIM dAlata0--bahArA, tumhArA yaha harakata . phira rahA hU~, yA khela khela rahA hU~ ! maiM zera rIcha cunnI-abhI mere patikA pIchA huA hai-- sA~pa Adise paripUrNa banake ghora ghane andhakArameM bihArI-merI bhI strI abhI marI hai- ro rahA hU~, yA gAnA gAtA hU~? cuTakI kATakara cunnI-manakI hAlata-- de ! ( cuTakI kATatA hai ) lagatA to hai ! bihArI-bahuta-- sira hilA DulA kara dekhU !( vaisA hI karatA daulata0-kharAba hai! so to samajhA / hai) kucha bhI samajhameM nahIM AtA !-nahIM yaha na lekina jInA hai na maranA hai| yaha jIne-maranekI eka bihArI- cunnIse ) jAo, aba tuma khicaDI hai! kaisI Aphata hai! maiMne svamameM bhI bhItara jAo ! maiM byAhakI taiyArI karane jAtA huuN| nahIM socA thA ki aisI dazA merI hogii| ye (cunIkA jAnA) kauna haiM ? ye to saba mere sage haiM! acchA , daulata0 kaise ! byAha aura kriyAkarma eka chipakara dekhU ye kyA karate haiM ! (chipatA hai ) sAtha hI hogA! hA jagadIzvara ! (bAjegAjeke sAtha daulatake nAtedAroMkA prvesh|) _ bihArI lAThI kahA~ hai ? yaha hai / (lAThI 1 AdamI-yahIM baiTho ? ( baiThatA hai) lenA) 2 AdamI-hA~, Aja jarA jI bharakara daulata0-lakar3IkI kyA jarUrata hai ? bihArI-trIko vaza karanekI taiyArI meM ra Ananda mnaaleN| (baiThatA hai) pahalehIse kara luuN| 5000) rupayakA gahanA hai| 3 AdamI- (baiThakara ) buDDA aba jAkara 10000) rupaye nagada to cunnIke pAsa haiN| mraa| daulata0-dekho, tuma mere bahanoI ho-vakIla ..4 AmA 4 AdamI-maiM to bahuta khuza huaa| ho| tuma aise nIca nahIM ho sakate ki mere jIte (baiThatA hai) hI merI strIse byAha kro| . 5 AdamI---eka paisA kisIko nahIM diyaa| bihArI-nIca kaisA ? vidhavAse vyAha (baiThatA hai) karanemeM mujhe koI Apatti nahIM hai| 1 AdamI--bar3A kaMjUsa thA ! For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 AdamI-vaha samajhe thA ki maiM kabhI gjl| nahIM mruuNgaa| prANa-rakSAmeM sadA 2 AdamI--to yaha pramANita huA ki prANAntakA hai sAmanA / daulatarAma seThako bhI mauta nahIM chor3atI ! jAnakara yaha, kauna karatA, 4 AdamI-khUba kahA-hAH hAH hAH hAH- janmakI phira kAmanA // 5 AdamI-hAH hAH hAH hAH bhora hote nIMda khulatI, daulata0--ye loga to khUba khuza dekha / hara ghar3I Aphata khdd'ii| Ayuko apanI bitAnA, 1 AdamI-buDDA bar3A sUma thaa| ghora hai zava-sAdhanA // 2 AdamI-Afata gii| snAna karate bhUkha lagatI daulata0--ehasAnamanda huuN| hai sulagatI aagsii| 3 AdamI-vasIyatanAmameM z2arUra hamalo- taba juTAnA annakA, goMke lie kucha likha gayA hogaa| usako nigalanA cAbanA // daulata0--(a~gUThA dikhAkara ) eka paisA anna cukajAtA, na bujhatI bhI nhiiN| peTakI jvAlA aho| : 5 AdamI--kisIko to de hI gayA hogaa| nona hai to ghI nahIM, daulata0--kisIko nahIM / saMyoga kucha aisA banA // 6 AdamI-sAtha meM le jA sakegA nahIM! leTate hI makkhiyA~ daulata0--sandUkeM na le jA sakU~gA, cA- dinako hamezA dika kreN| bhIkA gucchA to le jA skuuNgaa| rAtako phira macchar3oMkA 2 AdamI- dUsare janmameM sira piittegaa| __julma hotA hai dhanA // * daulata0-sira pITaneko to jI abhI hAya, AdhI rAtako cAhatA hai| jevara jar3AUke lie| 3 AdamI-Apa na kucha khAyA na piyA- rUThanA ronA priyAkA dekho to! minaminAnA mA~ganA / / daulata0-bhAI aba aisA na hogA / dinako cIja lo to dAma usake aMgUra vagairaha mevA aura rAtako bar3hiyA bhojana ! mA~gate haiM phira asabhya / . 4 AdamI-aba usake donoM lar3ake sArI rAha roke haiM mahAjana daulata udd'aaveNge| aura karate lucapanA // - daulata0-chor3a jAU~gA, taba na ! byAha karate hI kaI 5 AdamI-acchA aba gAojI ! bacce bhI ho jAte haiM Dhera / daulata0-acchA gAo, sunU~ / byAhanemeM au par3hAnameM __ (sabakA gAnA) divAlA pITanA // For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 aummmmmmmm jainahiteSITHERETRETIREMETHEREINDI (daulatarAmake dAnoM putroMkA praveza / ) 1 nAte--vahI jo maiMne jor3A hai, 'buDDA 1 putra-jAyadAda AdhI merI hai| marA hai|| 2 putra-eka paisA bhI tumhArA nahIM hai| daulata0--isI bIcameM gIta bhI bngyaa| lAlAjI vasIyatanAmemeM saba mere nAma likha gaye haiN| balihArI ! daulata-likha gayA hU~ ! kahA~ ? mujhe to ( sabakA gAnA) nahIM yAda ? buDDhA marA hai buDDhA marA hai 1 putra-vasIyatanAmA jAlI hai| maiM sAbita buDDhA marA hai marA hai marA hai| kruuNgaa| daulata0-basa, aba to sahA nahIM jaataa| 2 putra-kabhI nhiiN| ( sabakA gAnA) 1 putra-kabhI nhiiN| buDDA marA hai marA hai marA hai.. 2 putra-maiM misTara dAsako apanI orase (daulatarAma lakar3I hAthameM liye Age bar3hakara khar3A kruuNgaa| gAtA hai-) 1 putra-maiM bairisTara jaiksanase pairavI karA- buDDhA marA nahiM buDDhA marA nahiM uuNgaa| dekho ajI abhI buDDhA marA nahiM / 2 putra-maiM dasa hajAra rupaye kharca kruuNgaa| 1 putra-aiM aiM ! yaha kauna hai ? 1 putra-maiM pandraha haz2Ara rupaye uThAU~gA / 2 putra-hA~, yaha kauna hai ? 2 putra~-tU beImAna hai ! daulata0--(lar3akoMse ) tuma cAhe jitanA 1 putra-tU dhopebAja hai ! Azcarya prakaTa kase, lekina mujhako vizvAsa hai 2 putra-tU mUsA hai ! ki buDDA abhI nahIM marA aura vaha sazarIra 1 putra-tUM macchar3a hai ! tumhAre Age khar3A hai| 2 putra-mere gharase nikalajA ! 1 putra-kaise! 1 putra-terA ghara !-tere bApakA ghara hai| 2 putra-ThIka to hai, kaise ! 2 putra--nikalo (donoM bhAga jAte haiM ) 1 putra--cuparaha nAtedAra loga--(daulatase ) tuma kauna 1 nAtedAra-ajI jhagaDA kyoM karate ho jI, hamAre gAnemeM kharamaMDala DAla diyA ! ho ! Aja khuzI mnaao| aisA AnandakA dina, nikalo / tuma kauna ho ? tumhAre bApa mare haiM ! daulata0--maiM ina donoM lar3akoMkA bApa huuN| . 3 nAtedAra--hA~, peTa bharakara khaao| nAtedAra0--bApa! ho hI nahIM sktaa| 4 nAte-jI bharakara Ananda mnaao| hama vizvAsa hI nahIM karate / tuma sAbita karo 5 nAte0--nAco ! ki bApa ho| 2 nAte0--gAo! __ daulata0--saba kucha sAbita hI karanA 1 nAte0-maiMne eka gIta jor3A hai ! hogA! bhAiyo! suno-isa bAtako to koI sAlA 2 nAte0-hA~ gAo, vahI gIta- nahIM sAbita kara sakatA ki vaha bApa hai / usa 3 nAte-kauna ? bAta para to vizvAsa hI kara liyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ mmmmmmmmmmmp Emrnsrmnarjanma ramremam 205 nAtedAra--nahIM, hama loga vizvAsa nahIM daulata0--(bhaMgake nazemeM ) lekina maiM karate / nikala jaao| daulatarAma seThadaulata0--kahA~ jAU~? 3 nAte--pahale maiM gAU~gA !-khA-AnAtedAra0-yaha hama kyA jAne ? hama nahIM aa-aa-aa-| jaante| 4 nAte0--cupa / karU~ uuN-uuN| daulata0-donoM lar3akoMne pahacAna liyA 5 nAte-gAo jAna, koI nATakakI hai, magara mu~hase svIkAra nahIM kiyA / bAhare cIz2a gAo--- kalajugI lar3ake ! gauhara0-acchA, sunie* nAtedAra--(daulatase ) ajI socate bUTI pilAke lubhAya kyA ho ? dUdhiyA bhaMga hai| piyoge? lo j'raasii| gayA koI mujhe| daulata0-(kucha socakara ) maiM to jItA 1 nAte--vAha vAha, vAha vAha / hU~, phira dUdhiyA kyoM choDUM / (bhaMga lekara 2 nAte0-Thaharo bIbI, antarA mujhe pItA hai) kahane do|(rnnddiikaa praveza / ) bar3e sabere jo koI chAne 1 nAtedAra--lo bI gauharajAna aargii| bAkI laMbI dITha / (gAneke DhaMgase ) "Ao Ao mitra / " ur3ata ciraiyA vaha pahacAne 2 nAtedAra-( usI svarameM ) " baiThie girI sar3akase ITa // sira A~khoMpara " 1 nAte--sabere phera chanegI bhaMga sabere 3 nAtedAra-( usI svarameM ) phera chanegIizkakI golI banA kara 3 nAte0---sunobAma para pheMkA kruuN| dusare pahare jo koI chAne tU mujhe dekhe-na dekhe vAke laMbe kaan| maiM tujhe dekhA karU~ // tavA kaTorA kalasI becI 4 nAtedAra-ThIka nahIM huA ( dUsare dhara loTe para dhyAna // 1 nAte-sabere phera chanegI bhaMga sabere phera izkakI golI banAkara chnegii|-- bAma para pheMkA kruuN| 4 nAte0--are merI bhI to suno-- tU mujhe dekhe-na-dekhe tisare pahare jo koI chAne maiM tujhe dekhA karU~ // jyoM bhAdauMkI kiic| 5 nAtedAra-de-e-e-e-e-e / gharake jAne mara gaye aura '. daulata0-vAha, yahA~ to sabhI ustAda haiN| Apa nazeke bIca // 1 nAte-dekhate kyA ho! daulata--are gharake jAneM to jAnA kareM, - 2 nAte-bI gauharajAnako gAne do| para na maiM marA hU~ aura na nazeke bIcameM hU~ ! svarameM ) For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 1 nAte 0 -- are cupa, sabere phera chanegI bhaMga sabere 5 nAte 0 -- merI kyA yahIM raha jAyagI / suno- cauthe pahare jo koI chAne baccA ApI Apa / be-jorU be-sasureke ho chai baccekA bApa // daulata - vAha beTA, tumhArI khUba rahI ! 1 nAte - ararararara sabere phera chanegI bhaMgagauhara -- mujhe koI bUTI pilAke lubhAya gayA koI mujhe / ( sabakA nAcanA / sAtha hI sAtha daulatakA bhI nAcanA aura giranA / ) nAtedAra - lo bI goharajAna, eka Dhera huA tumhAre gAnese / daulata 0 -- ( par3e hI par3e nazemeM) abe cupa- maiM seTha - daulatarAma hU~ / yA nahIM ? - phira maiM kauna hU~? kone bhAI daulata, Agaye ! ( bihArI, dArogA ke veSameM rAmacandra aura eka havaladAra do sipAhiyoMke vaiSameM nandU, mohana aura sundarakA praveza / ) bihArI -- hA~ AgayA dAdAnAtedAra -- are pulisa AgaI / bhAgo bhAga ( bhAga jAte haiM ! ) bihArI - ( dArogA se ) yahI daulatarAma AyA hai - asAmiyoMko dhokA banakara deneke lie | dArogA - kyA tuma kahate ho ki maiM seTha daulatarAma hU~ ? daulata 0 -- ( hAtha jor3akara ) jI jamAdAra sAhaba / ( sipAhiyoM kA pakar3alenA ! ) dArogA - pakar3o isako / - daulata * - jI maiM-dArogA - daulatarAma seTha hai ! daulata 0 -- ( kA~patA huA ) jI, kabhI kisI janma meM nahIM ! dArAgo- -taba usake jaisA rUpa rakhakara kyoM AyA ? 0 saca bolo| daulata 0 --jIdArogA - jhUTha, daulata 0 - dArogA sAhaba, mere kahane ke pahale hI Apane merI bAtako jhUThA ThaharA liyA ! dArogA -- vaha maiM jAnatA hU~ / daulata 0 - dArogA sAhaba, yaha to maiM jAnatA thA ki pulisa ke AdamI sarvazaktimAn hote haiM, lekina yaha na jAnatA thA ki sarvajJa bhI hote haiN| dArogA - - saca bolo / ( rulakA hulA mAranA ) daulata 0 - jI vahI kahanevAlA thA, lekina isa mArase to saca bAta bhUlI jAtI hai| aba maiM kyA kahU~ to Apa khuza hoM ? dArogA -- ki maiM daulata seTha nahIM hU~ / ( rUla dikhAtA hai ) daulata 0 - kabhI nahIM | mAro na bAbA ! dArogA 0 - phira tuma kauna hai ? daulata 0- -saMpata seThadArogA - saMpata seTha kauna ? daulata 0 -- daulata seThakA choTA bhAI / dArogA -- to phira daulata saTheke jaisA ceharA banAkara kyoM AyA ? daulata 0 -- jI - ( socatA hai ) dArogA -- saca bolo / ( rUlakA hUlA mAratA hai ) usakA aisA ceharA banAkara - daulata :0 - hama donoM jor3iyA bhAI the / For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ punarjanma / dArogA -- cupa raha / daulata 0[0 - - acchA cupa rahU~gA / dArogA -- ( bihArIko dikhAkara ) ye kauna haiM ? daulata 0 --- pahale the mere--arthAt daulatarAma ke bahanoI; lekina aba usakI vidhavA strI ke pati haiM ! dekha liyA / garIboMko satAkara aura apaneko bhI dhokA dekara jo rupayA maiMne jamA kiyA hai vaha ina logoMke yoM ur3Ane ke lie ! basa, aba nahIM ! aba agara maiM apanA jInA sAbita kara sakA to g2arIboMko anna-vastra bA~dU~gA - aura khuda bhI peTa bharakara khAU~gA / jabataka sAbita nahIM karatA taba taka ha~sa- lo-khAlo / agara apanA jInA sAbita na karasakA to vanako / calA jAU~gA aura isa lie tapasyA karU~gA ki punarjanma na ho / dArogA -- yaha tuma saca kaha rahe ho ? daulata 0 - jI maiM jhUTha kabhI kabhI bolatA hU~ dArogA - nAka ragar3o, kAna pakar3o / daulata 0 - - kyoM jamAdAra sAhaba ? dArogA - cupa raho, kAna pakar3o / daulata 0. 0 - acchA sAhaba / ( vahI karatA hai ) dArogA - kaho - maiM kabhI kisI janmameM seTha daulatarAma nahIM thA / daulata 0 - aisA hI hogA sAhaba / maiM kabhI dArogA - cupa raho ! daulata 0- ( Darakara ) jI ! na thA / bihArI - Barred by limitation. dArogA - acchA, chor3a do / bihArI - ( dArogA se ) calie, kucha jalapAna kara lIjie / daulata 0 -- aura merI bhUtapUrva vidhavA ke sAtha dArogA sAhabakI jAna pahacAna bhI karA denA / ( daulatake sivA saba cala dete haiM ) daulata 0- ( Apa hI Apa ) antako salake hUloMse yaha sAbita hogayA ki maiM daulata seTha nahIM hU~ / kahA hI hai ki mArake Age bhUta bhAgate haiM / nahIM bhAI, maiM maragayA thA, yaha bAta jhUTha nahIM hai / maragayA thA / yaha merA punarjanma hai ! Aja nayA anubhava aura nayA vizvAsa pAkara maiM phira jI uThA hU~ | maraneke bAda jo kucha honevAlA thA vaha jItejI apanI A~khoMse hI 207 ( bihArI aura cunnIkA praveza ) ( cunnIkA gAnA ) isIse rakhU~ tumheM najaroMmeM | tanika phirI jo A~kha piyA to dekha na par3eM gharoM meM | isI 0 ratna samajha, A~calameM bA~dhU, pItama tumheM naroMmeM / Ao, rasameM rIsa bhalA kyA, calo caleM kamaroMmeM // isI0 // cunnI - ( daulata se ) kyA soca rahe ho ? daulata 0 - yahI ki ! ( hAtha jor3akara bihArI se ) praNAma / ( praNAma karanA / phira cunnIke hAtha jor3anA ) kyA huA hai ? bihArI - daulatarAmajI ! daulata - kauna daulatarAma ? bihArI - tuma ! daulata 0 - kauna kahatA hai ! tuma logoMne milakara abhI sAbita kara diyA hai ki maiM seTha daulatarAma nahIM hU~ / aba maiM daulatarAma hU~ ? nahIM, maiM daulatarAma nahIM hU~ / cunnI - ajI khaphA kyoM hote ho| tuma to mere prANanAtha ho / daulata 0 -- kaise ! abhI to saba sAbita ho gayA hai / janmapatra, DAkTarakA sarTIphikeTa, For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSIultiffilimERINARHI akhabAra, gavAha-aura sabase bar3A pramANa rUlakA daulata0-bar3I kRpA huI ! hUlA / itanepara bhI maiM tumhArA prANanAtha banA bihArI-acchA seThajI, Apako kucha huA hU~ ! maiM kauna hU~ ? maiM nahIM huuN| zikSA milI yA nahIM ? cunnI-nahIM, tuma ho| daulata0--bahuta kucha / yaha merA punarjanma daulata0--yaha sunakara bahuta khuza huaa| hai| cunnI"tuma nAhaka qhafA kyoM hote ho! gaanaa| daulata-maiM khafA hU~, cir3ha gayA hU~, mujhe g2az2ala ( sohanI) hairAna na karo, maiM vanako jaauuNgaa| vyartha hI tUne jamA jor3I cunnI-maiM bhI jaauuNgii| __ milA sukha kyA bhalA? ... daulata-maiM fakIra ho jaauuNgaa| hAya, isake vAste kATA cunnI-maiM fakIrina ho jaauuNgii| __ anekoMkA galA ! daulata0-aura tapasyA karU~gA ki punarja- gAr3anA, saMdUkameM rakhanA, nmameM mujhe byAha na karanA par3e / aura agara jamAkaranA, vRthaa| byAha bhI karanA par3e to tumhAre hI sAtha na kAlake Age kahIM calatI karanA pdd'e| kisIkI hai kalA ? canI-maiM tapasyA karU~gI ki tumhAre hI jo na paraupakArameM yA sAtha merA byAha ho / bhogameM daulata lgii| daulata-nahIM, tuma mujhe pyAra nahIM krtiiN| to kaho, phira sAtha cunnI-vAha, pyAra kyoM nahIM krtii| usako kauna apane le calA! ' . (bihArI sira hilAtA hai / ) dAna yA to bhoga yA phira daulata0--sira hilAte ho ! aba kyA koI nAza dhanakI gati khii| aura upadrava soca rahe ho| jo na detA aura khAtA, bihArI-tumhArA yahI vizvAsa hai nAza hI usako phlaa|| daulata0-vizvAsa ! aba kyA yaha sAbita sUmake pIche sabhI dhana karanA cAhate ho ki yaha merI strI bhI nahIM hai! dasajagaha luTa jaaygaa| janmapatra nikAlosArTIphikeTa hAsila karo- isa lie khAle, khilAle akhabArameM likho| aura banale manacalA // bihArI-acchA tumhArI strI tumako detA huuN| (pardA giratA hai|) For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ = = shikssaa| (le0, zrIyuta bAbU khUbacandajI sodhiyA bI. e, ela. TI. / ) samAjake sAmane yaha mahattvakA prazna sadaiva kiye jAya~, cauthe naitikazikSA aura audyogika hI upasthita rahatA hai ki apanI saMtAnako kisa vibhAga, pA~caveM skUloMko banavAnA, chaTre isa bhA~ti zikSA dI jAya, unheM aise nAgarika kisa vibhAgakA aisA saMgaThana karanA tAki samAjakA bhA~ti banAyA jAya jisameM ki ve apane jIva- pratyeka baccA use saralatAse prApta kara sake. nakA sarvottama upayoga kara sakeM / samAjakI ityAdi saba bAtoMkA yogya saMskAra karanA aura sattAmeM hamezA adala badala huA hI karatI hai| samaya para usakI AlocanA karate rahanA koI naye naye parivartana hote haiM aura prAcIna vicAra- sarala kAma nahIM hai / jabataka dezake pratyeka praNAlI tathA rIti-rivAja apane balako khokara vyaktiko zikSAkA mahattva bhalIbhA~ti vidita na dhIre dhIre mRtaprAya ho jAte haiN| samAjakI jarU- hogA, jabataka hama isa bAtakI jimmedArI apane rateM bhI samaya samaya badalA karatI haiM / prAcIna sirapara leneke lie rAjI na hoMge-tabataka isa bhAratako eka samaya saMtAna-vRddhi iSTa thI, isake viSayameM yatheSTha unnati honA saMbhava nahIM hai| viparIta Aja hameM saMtAnavRddhiko kama karanA hamAre aguoM aura adhikAriyoMke cittapara yaha hI ThIka UMcatA hai / isI lie samAjako samaya bAta bhalIbhA~ti aMkita ho jAnA cAhie ki samayapara ina navIna baloMkA vicAra karake apanI dezake jIvana-maraNakA prazna yahI hai| saMtoSakA jarUratoMke mAphika apane bAlakoMkI zikSAmeM viSaya hai ki kucha dinoMse sarakArane zikSA pharka karanA hI par3atA hai| yathArthameM apanI vistAra karanekA nizcaya kara liyA hai; paraMtu AvazyakatAoMko pUrNarUpase pUrI karanevAlI bhArata sarIkhe bhArI dezake lie zikSAkA yatheSTha zikSApraNAlIkA prApta ho jAnA koI sarala bAta baMdovasta kara denA koI sahaja bAta nahIM hai / nahIM hai| jaba ki iMgleMDa sarIkhe susabhya aura isa kAmameM pracura dhana aura pracura samayakI AvavicArazIla dezameM bhI rASTrIya zikSA pUrI saMtoSa- zyakatA hai / isI lie sarakAra hamase bAra bAra janaka nahIM hai, taba bhArata jaisA avanati prApta kahA karatI hai ki isa viSayameM hama loga Age deza yadi apanI zikSApraNAlIse asaMtuSTa ho to bar3he / sarvasAdhAraNako aba isa viSayameM sAvadhAna kaunasA Azcarya hai| hokara vicAra karanA caahie| jarA jAtIya zikSAkI gahanatAkA bhI to harSakA viSaya hai ki thor3e samayase hamArA vicAra karo / prathama to yogya zikSAkA matalaba dhyAna bhI isa ora jAne lagA hai / samAcArakyA hai yahI hala honA hai, dUsare kauna kaunase patroM aura sabhAoMmeM jahA~ tahA~ isa viSayakI viSaya par3hAye jAnese yaha uddezya siddha hogA, carcA hone lagI hai / saba loga eka svarase tIsare zikSApaddhati aura zikSaka kisa taraha prApta pracalita praNAlIke doSoMko dikhalA rahe haiN| For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 janahitaiSI HTTEminimit kisI bAtake doSoMko dekha lenA jitanA sahaja kRpAse isa viSayameM hamane khUba unnati kara lI hai, utanA una doSoMkA pratikAra karanevAle hai| jo kucha bAkI hai dhIre dhIre aura bhI pUrI upAyoMko batA denA sahaja nahIM hai / hameM eka hojAyagI; paraMtu aba sirpha naukarakei lie hI bAta yaha bhI dhyAnameM rakhanA cAhie ki vastuke zikSA prApta karanekA samaya nahIM hai / zikSAkA guNa aura doSoMkI saccI AlocanA binA vistAra bhI aba itanA hogayA hai ki saba usakI parIkSA kiye nahIM ho sakatI / samAja- zikSitoMko sarakArI naukarI mila jAnA bhI sudhArakA kSetra itanA vistIrNa hai ki isameM saMbhava nahIM / isa bAtako bhI saba loga mAnate sahasA utAvalI karake kisI kAryako kara haiM ki zikSita manuSyoMkA bekAra baiThanA acchA DAlanA acchA nahIM ho sakatA / girate-par3ate, nahIM / bhUkhe baiThe kisIse rahA nahIM jA sktaa| uThate-baiThate, sAhasapUrvaka AzAke sahAre calate kahAvata hai ki niThalle manuSyake hRdayameM zaitAcalate unnatikA zikhara hI prApta hotA hai| nakA nivAsa hotA hai / samAjakA upakAra isameM saMdeha nahIM ki vartamAna praNAlImeM karaneke badale aise loga aksara use bar3A kaI bar3e bar3e doSa haiM; paraMtu navIna praNAlI nukasAna pahuMcAte haiM / isa kaThina samasyAkA kaisI honI cAhie isa viSayameM bhI to bar3A koI na koI upAya avazya DhU~r3hanA cAhie / matAnaikya hai / eka ora vartamAna praNAlIke aba aisA samaya nahIM hai ki isa viSayakI pRSThapoSaka adhikAMza isIko kAyama rakhakara upekSA kI jaay| jahA~ tahA~ kucha kucha raddobadala karanese hI zikSita yuvAoMko rojagAra kisa bhA~ti saMtuSTa haiM, dUsarI ora kaI loga pracalita paddha- mile-aisI zikSAkI vyavasthA kyoMkara kI jAya tikA naye sirese saMskAra karanA Avazyaka ki skUla aura kAlejoMse nikalakara hamAre samajhate haiM / matAnaikya honA to koI burI yuvAoMko naukarI ke lie bhaTakanA na par3e, yahI bAta nahIM hai; paraMtu viSayake mahattvako dekhakara prazna hamAre sAmane upasthita hai| kaI loga isako jahA~ taka ho sudhAra isa bhA~ti kiyA jAya ki hala karanekA eka vicitra hI upAya batAte haiN| jisameM paise aura parizramakI bacatake sAtha hI ve kahate haiM ki hara sAla sarakArI naukarakiI sAtha Adhikase adhika lAbha mila ske| jagaheM kitanI khAlI hotI haiM yaha gina lo-apane vartamAna praNAlImeM kyA kyA doSa haiM ? skUla kAlejoMmeM usI pramANase vidyArthiyoMkI pahalA aura sabase bhArI to yahI hai ki skUloM saMkhyA rakhalo athavA kucha nahIM to parIkSAoMko aura kAlejoMse nikale hue vidyArthI sirpha sakhta kara do-aisA karanese kAma ho jaaygaa| naukarI para hI avalambita rahate haiM / kAraNa vidyArthI utane hI pAsa hosakeM jitane naukarI isakA yaha hai ki unheM aisI koI kalA athavA pA sakate haiM, para yaha upAya koI acchA upAya udyoga nahIM sikhAyA jAtA jisase ki unameM nahIM hai| hama pachate haiM. bhalAve vidyArthI jo kaI bAra svAvalamjanakA nAnA bar3ha itana tandana nahI lagAkara para mAna jAna tA rojagAra kana! naukariyA~ karake rAjyaprabandha-sambandhI zikSA thiyoMko bhartI kareMge hI nahIM, to kahanA hogA prApta karanekI AvazyakatA thI; parantu sarakArakI ki yaha asaMbhava hai| zikSA eka aisI miThAI hai For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ para shikssaa| 211 ki jisakI eka bAra cATa laga jAne para manu- tarahase naSTa hotA hai / isameM koI saMdeha nahIM dhya use khAye binA nahIM raha sakatA / zikSAke ki meTrikulezana takakI sAta sAlakI zikSAkSetrako saMkucita karanekI salAha acchI nahIM meM jo jJAna sampAdita hotA hai yadi mAtRbhASAhai, vaha nirAzA aura asaMtoSase bharI huI sApha ke dvArA zikSA dI jAya to utanA jJAna do sAnajara AtI hai / isa salAhako mAnaneke lie lahImeM prApta ho sakatA hai| bar3A bhArI nukasAna koI taiyAra na hogaa| to isase yaha hai ki bAlakako kAmayAbI ___ isa rogakA uttama upAya yahI hai ki audyo- hAsila na honese use zikSAse ghRNA ho jAtI gika zikSAkI vyavasthAkI jAya / isake do hai / yadi zikSA mAtRbhASAke dvArA dI jAya to upAya haiM yA to jisa bhA~ti sAdhAraNa zikSA- nissaMdeha bar3A lAbha ho / yahA~ taka to saba ke choTe skUlase lagA kara bar3e bar3e kAleja taka logoMkI rAya eka hI hai; paraMtu prazna yaha hai ki haiM usI bhA~ti audyogika zikSAke lie bhI aise kyA hamArI mAtRbhASAyeM itanI praur3ha ho gaI haiM skUla ho jahA~ nimna zreNIke kauzalase lagAkara ki unake dvArA zikSA dI jAsake ? isa praznake U~cI U~cI kalAoMkI zikSA dI jAya / viSayameM logoMkI rAyeM bhinna bhinna haiM ! bahutoMkA pratyeka zaharameM eka eka audyogika skUla kholane- mata hai ki mAtRbhASAyeM isa kAryake lie sarvathA -se bar3A bhArI lAbha hogaa| athavA yadi kharcake upayukta haiM / pustakeM taiyAra kI jAsakatI haiM aura kAraNa aisI vyavasthA nahIM ho sakatI to kamase unake dvArA zikSA majese dI jAsakatI hai| kama itanA to avazya honA cAhie ki pratyeka isake viruddha kaI logoMkI samajhameM samaya abhI skUlameM eka eka audyogika kakSA khola dI nahIM AyA hai| kucha bhI ho, isa viSayameM Adhika jAya / aise vidyArthI jo par3hane likhane meM kazala vivAda karanekI AvazyakatA nahIM hai / mAtRbhASA nahIM haiM ina kakSAoMmeM sthAna pA skeNge| isa dvArA zikSA prApta karanA yahI prAkRtika niyama bhA~ti eka nizAnese hama do matalaba siddha kara hai / harSakA viSaya hai ki sarakArakA dhyAna bhI - sakeMge / pahalA, hamAre vidyArthI naukarIke lie kucha kucha isa ora jhukane lagA hai / vaha dina 'cillAhaTa na macAyeMge, dUsare hamArA udyoga bhI aba dUra nahIM hai jaba ki zikSA mAtRbhASA dvArA unnata ho jAyagA / isa viSayameM sirpha eka hI dI jAne lgegii| ar3acana najara AtI hai / vaha yaha ki varNa- a~garejI bhASAne hamArA bar3A upakAra kiyA vyavasthAke kAraNa kyA ucca jAtike hindU apane haiN| hamAre saMkucita vicAra-kSetrako vistata kara lar3akoMko ina zAlAoMmeM bhejaneko rAjI denA isIkA kAma hai| isa bhASAkA sAhitya hoge ? jahA~ taka dekhA jAtA hai, aba loga varNa- kaI amUlya bhAvese bharA huA hai| mAtRbhASAvyavasthAke utane aMdha-upAsaka nahIM haiM aura ve oMkA khajAnA bar3hAneke lie bhI a~garejIkA ina zAlAoMkA upayoga karanemeM na hickeNge| jJAna Avazyaka hai| saMsArake sAmayika vicA vartamAna praNAlIke viruddha dUsarA doSa yaha hai roMse paricita rahanA bhI a~garejI jAne binA ki a~garejI bhASAke dvArA zikSA prApta karanemeM kaThina hai aura khAsa kara vyApArameM to isake binA Adhika zrama aura samaya kharca hotA hai / isase bar3I hI asuvidhA hotI hai / isa lie a~garejIbAlakapanakI bahumUlya varSe aura svAsthya burI kI zikSA to hameM avazya denA hogI; paraMtu For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Xin 212 jainahitaiSI - a~garejI anya bhASAoM kI taraha kyoM na par3hAI jAya ? isa viSaya meM bhI hameM kaI kaThinAiyoMkA sAmhanA karanA hogA / kAlejoMkI uccazikSA abhI mAtRbhASAoM meM nahIM dI jA sktii| yadi hAIskUloM meM zikSA a~garejImeM na dI jAyato kyA kAlejoM kI zikSA usake dvArA AsAnase prApta kI jAsakegI ? yathArthameM isa viSa yameM adhika vAdavivAda na karake samaya hI kI pratIkSA karanI cAhie / zikSApaddhatike viSayameM bhI bahuta kucha sudhAra karanekI AvazyakatA hai / kaI viSaya yathA - bhUgola itihAsa skUloMmeM burI rItise par3hAye, jAte haiM / pahAr3oM aura nadiyoMke nAma tathA itihAsakI tArIkheM raTate raTate vidyArthiyoMkA jI Uba AtA hai / vidyArthiyoM ko ina viSayoMse abhiruci utpanna karAnekA uddezya zikSakoMko apane sAmane rakhanA caahie| zikSAko vyavahA ropayogI banAnA hamArA kartavya hai / isa samayakA bar3A bhArI prazna zikSAkA vistAra hai / dezameM azikSAkA rAjya phailA huA hai| samAjako isase bar3hakara hAni aura kyA ho sakatI hai, jaba ki ajJAnameM hama itane DUbe hue haiM ki saumeMse 80 manuSyoMko kAlA akSara bhaiMse ke barAbara hai| taba batAo unnati kisa bhA~ti ho sakatI hai ? unnatike jitane rAste haiM una sabameM sabase pahalI aura bhArI ar3acana janasamUhakA azikSita honA hai / mAnasika, Arthika, sAmAjika aura rAjanaitika unnati honekA sarvapradhAna upAya zikSA hI hai| nirakSaratAke samAna dezakA dUsarA bhayAnaka zatru koI nahIM hai| isalie rAjA aura prajA donoMkA kartavya hai ki jisa bhA~ti ho sake zikSAkA vistAra kiyA jaay| naitika zikSAkA prazna bhI bar3e mahattvakA hai| paraMtu naitika zikSAkA matalaba hameM bhalIbhA~ti bAla samajha lenA cAhie / naitikazikSAkA matalaba pustakeM par3ha lenA hI nahIM hai / caritragaThana karane - ke lie acchI AdateM DAlanA hI sabase acchA upAya hai / yaha bAta nissaMdeha satya hai koMke sAmane acche Adarza rakkhe jAya~; paraMtu bAlakoMkI AdatoMko sAvadhAnI se dekhanA bhI Avazyaka hai / hamAre dezameM jyoMhI mAtA pitAoMne lar3akekA nAma skUla meM bhartI karA pAyA ki ve usakI orase bilakula nizciMta ho jAte haiM / yaha bAta ThIka nahIM hai| yadi tuma bAlakakoMko 24 ghaMTe guruke sAmane nahIM rakha sakate to jitane samaya taka vaha pAThazAlAmeM nahIM hai tumhIM usake jimmedAra ho / pratyeka mAtA pitAkA kartavya hai ki vaha apane bAlakoM ke AcaraNa para dRSTi rakkhe / hamAre yuvAoM kA bar3A bhArI doSa yaha hai ki ve AlasI ho jAte haiN| apanA kAma khuda karane kI to unameM himmata hI nahIM rahatI / usakA sababa kucha to yaha hai ki vidyArthI samajhate haiM ki a~garejI par3hakara bAbU baneMge, khUba tanakhvAha milegI - kAma karanA to kulIgirI hai / aksara mAtA pitA bhI isa viSaya meM lAparavA rahate haiM / ve kahate haiM lar3akA to par3hatA hai bAjArakA kAma na lenA caahie| yaha bar3I galtI hai / dUsarA kAraNa borDiMgahAusoMkI avyavasthA hai jahA~ vidyArthiyoM ko pAnI bhI bahudhA naukara hI pilAte haiM / inake sivAya aura bhI kaI kAraNa haiM / yathA ( 1 ) mAnasika zramakI adhikatA ( 2 ) viSaya vibhAgameM aisA koI viSaya nahIM jisameM zArIrika zrama karanA par3e ( 3 ) parIkSAphaloMkI kar3AI ( 4 ) zArIrika khela kUdameM yoga na denA / hameM Avazyaka hai ki apane bAlakoMkI isa burI Teva par3a jAne ke kAraNoMko dekheM aura unheM dUra kareM / For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha kyoM na nirAza ho? TRITTRINTERNATIO NAL 213 zikSAkA viSaya bahuta hI gahana hai / isa viSayameM varSoM taka lagAtAra vicAra karanekI Avazya- mahAkavi vIranandi / / katA hai / isake vicArake lie pratyeka grAmameM eka eka zikSA samitikA honA Avazyaka hai| ina sabhAoMmeM grAmake sabhya ikaThe hokara zikSA ___ mUlasaMgha arthAt digambara sampradAyakI cAra zAkhAyeM haiM-nandi, siMha, sena aura deva / ina viSayaka bAtoMkI AlocanA kiyA kareM / sarakArane isI abhiprAyase pratyeka skUlameM eka eka .. zAkhAoMkI bhI pratizAkhAyeM haiM jo gaNa, gaccha borDa sthApita kiyA hai / dukhakA viSaya hai ki Adi nAmoMse prasiddha haiM / nandisaMghameM jo kaI sarakArakI isa maMzAkA lAbha hama na uThAveM / gaNa gacchAdi haiM, unameM se eka 'dezIya ' gaNa ' bhI hai| candraprabhakAvyake karttA mahAmanA vIranandi zaharoMmeM to isa prakArakI sabhAyeM avazya hI honA cAhie / aisI sabhAoMkA pracAra honese , ' isI dezIya gaNameM hue haiM / granthake antameM " unhoMne jo apanA thor3AsA paricaya diyA hai mAtA pitAoMkI zikSAke viSayameM ruci bddh'egii| - usase mAlUma hotA hai ki ve AcArya abhayana___ lar3akiyoMkI zikSAke viSayameM hameM bahuta kucha karanekI AvazyakatA hai| jaba taka mAtAyeM / ' ndike ziSya the aura abhayanandike gurukA suzikSita na hogI taba taka deza aura samAjakA / P L nAma guNanandi tathA dAdA-gurukA nAma bhI kalyANa na hogaa| AnandakA viSaya hai ki isa guNanAnda thaa| viSayameM aba hama saceta ho cale haiM; paraMtu saca babhUva bhavyAmbujapadmabandhuH pUcho to hamane Aja taka kucha bhI unnati nahIM patirmunInAM gaNabhRtsamAnaH / kI hai / yAda saikar3e pIche hama eka yA do putriyoMko zikSita kara sake to mAnanA hogA ki hamane nA hogA ki hamane 1 jainasiddhAntabhAskarakI cauthI kiraNameM dezIabhI taka bhare hue samudra meM sirpha mana do mana zakkara yagaNako devasaMghakA gaNa batalAyA hai; parantu bAhubahI DAlI hai / parantu yAda rahe ki zikSAkI licaritake nimna zlokase mAlUma hotA hai ki vaha jarUratako jaba taka hama pUrI na kareMge, unnatike nandisaMghakA hI bheda yA nAmAntara thAHlie cillAnA mAno saghana jaMgalameM ronA hI hai| pUrva jainamatAgamAbdhividhuvaSTARRANTARRARastar cInandisaMgha'bhava nsujJAnarddhitapodhanAH vaha kyoM na nirAza ho ? kuvalayAnandA mayUkhA iva / Kuuuuuuuuuu satsaMghe bhuvi dezadezanikare le-bAbU jugala kizorajI, mukhtAra / zrIsuprasiddha sati prabala dhairya nahIM jisa pAsa ho, zrIdezIyagaNo dvitIyavilasan nAmnA mithaH kathyate // 87 // hRdayameM na viveka-nivAsa ho| 2 chapI huI, aura do hastalikhita pratiyoMmeM bhI guNanandike gurukA nAma guNanAnda hI likhA hai| jagatameM vaha kyoM na nirAza ho ? mAlUma nahIM yaha kahA~ taka ThIka hai. kucha pAThAntara na ho| For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 sadagraNIrdezigaNAgragaNyo guNAkaraH zrIguNanandinAmA // 1 // guNagrAmAmbhodheH sukRtavasateomaMtramahasAmasAdhyaM yasyAsInna kimapi mahIzAsituriva / sa tacchiSyo jyeSThaH zizirakarasaumyaH samabhavapravikhyAto nAmnA vibudhaguNanandIti bhuvane // 2 // munijananutapAdaH prAstamithyApravAdaH sakalaguNasamRddha stasya ziSyaH prasiddhaH / abhavadabhayanandI jainahitaiSI - jainadharmAbhinandI svamahimajitasindhu bhavyalokaikabandhuH // 3 // bhavyAmbhojavibodhanodyatamate rbhAsvatsamAnatviSaH ziSyastasya guNAkarasya sudhiyaH zrIvIranandItyabhUt / svAdhInAkhilavAGmayasya bhuvanaprakhyAtakIrttaH satAM saMsatsu vyajayanta yasya jayino vAcaH kutarkAGkuzAH // 4 // arthAt bhavyajanarUpI kamaloMko praphullitaharSita karanevAle munisaMghake svAmI, gaNadharakI taraha jJAnavAn, sajjanoMmeM zreSThatAkA mAna pAye hue, dezigaNa meM pradhAna mAne-jAne vAle aura guNakI khAna aise zrIguNanandi nAmake eka AcArya hue| una guNasamudra sukRtake sthAna guNanandi AcArya ke lie - rAjAko jaise koI bAta asAdhya yA kaThina nahIM hotI - kucha kaThina na thA / ina guNanandike pradhAna ziSya dUsare guNanandi hue, jo candramAke samAna zAnta - svabhAva aura pRthvImeM prasiddha the / jinake caraNoMko munijana namaskAra karate haiM, mithyAvAda jinhoMne naSTa kara diyA hai, jo saba zreSTha guNoMse yukta haiM, jainadharmakA prabhAva bar3hAnevAle haiM, jinhoMne apanI gaMbhIratArUpa mahimAse samuko jIta liyA hai aura jo bhavyajanoMke ekamAtra bandhu - hitakarttA the aise abhayanandi muni una dUsare guNanandi AcAryake ziSya hue / una bhavyajanarUpI kamaloMko vikasita - Anandita karanevAle, sUrya ke samAna tejasvI aura guNoMke dhArI buddhimAna abhayanandi AcAryake ziSya vIranandI hue, jinhoMne sampUrNa vAGmayako apane adhIna kara liyA thA -jo apanI racanA meM apanI icchA ke anusAra arthagAmbhIrya, zabda-saundarya Adi guNa lA sakate the aura jinakI kIrti saMsArameM prakhyAta thI una vIranandike vacana kutarkakA nAza karaneko aMkuza samAna the / sabhAoM meM unhIM ke vacanoMkI vijaya hotI thI / apane viSayameM unhoMne isase adhika paricaya denekI AvazyakatA nahIM smjhii| parantu Ajakalake pAThaka eka prasiddha mahAkavike sambandhameM itanese santuSTa nahIM ho sakate / unheM adhika nahIM to kamase kama itanA to avazya mAlUma ho jAnA cAhie ki ve kisa samaya hue haiM / ekIbhAva-stotra ke kartA mahAkavi vAdirAja - sUrane apanA pArzvanAtha kAvya zaka saMvat 947 * banAyA hai / isake prAraMbha meM racayitAne * zAkAbde nagavArdhirandhragaNane saMvatsare krodhane, mAse kArtikanAni buddhimahite zuddhe tRtIyAdine / siMhe pAti jayAdike vasumatIM jainI katheyaM mayA, niSpattiM gamitA satI bhavatu vaH kalyANaniSpattaye // For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAMARITALIATIMILAIMI LAIMIRDS mahAkavi viirnndi| timirmittinimurnimmitmntAINS 215 pUrvake aneka granthakartAoMkA stavana karate hue dhAraka indranandi guruko namaskAra karo likhA hai: // 896 // jinake caraNoMke prasAdase vIranandi aura candraprabhAbhisambaddhA indranandi ziSya ananta saMsArase pAra hue una rasapuSTA manaH priyam / zrI abhayanandi guruko namaskAra karatA huuN||436|| kumudvatIva no dhatte ___ina gAthAoMmeM indranandi vIranandi aura bhAratI vIranandinaH // 30 // abhayanandi ina AcAryoMkA ullekha hai aura isa zlokameM mahAkavi vIranandike candraprabha- antima gAthAse mAlUma hotA hai ki indranandi caritakA spaSTa ullekha hai| isase mAlUma hotA hai aura vIranandi ye donoM abhayanandike ziSya ki candraprabhakAvya pArzvanAthakAvyakI racanAke the / indranandiko nemicandrane apane guruke samayase arthAt zaka saMvat 947 se pahale rUpameM smaraNa kiyA hai aura sAtha hI vIranabanA hai| . ndiko bhI jagaha jagaha namaskAra kiyA hai| AcArya nemicandra siddhAntacakravartIne apane isase bhI jAna par3atA hai ki vIranandi aura gommaTasAra granthameM nIce likhI gAthAyeM kahI haiM:- indranandi ye donoM abhayanandi guruke sahAdhyAyI NamiUNa abhayaNAdi ziSya hoNge| sudasAgarapAragiMdaNaMdiguruM / candraprabhake kartA apaneko bhI abhayanandikA varavIraNaMdiNAhaM ziSya batalAte haiM, isase jAna par3atA hai ki payaDINaM paccayaM vocchaM // 785 // nemicandrane jina vIranandikA smaraNa kiyA hai ve hI candraprabhakAvyake kartA haiN| -karmakANDa, a06| gommaTasAra-karmakANDameM 396 nambarakI eka Namaha guNarayaNabhUsaNa gAthA isa prakAra hai:siddhtaamiymhbdhibhvbhaavN| . varaiMdaNaMdiguruNo varavIraNadicaMdaM pAse soUNa sayalasiddhataM / NimmalaguNamiMdaNaMdiguruM // 896 // sirikaNayaNaMdiguruNA -karmakANDa, a08 sattahANaM smudihN|| jassa ya paaypsaaenn-nnNtsNsaarjlhimuttinnnno| arthAt-zrIkanakanandigurune indranaMdiguruke vIriMdaNaMdivaccho pAsa sAre siddhAntako sunakara sattvasthAnakA kathana kiyaa| NamAmi taM abhayaNaMdiguruM // 436 // ___ isameM jina kanakanandikA ullekha hai, ve karmakANDa, a0 4 / saMbhavataH ve hI haiM jinakA varNana zravaNabelgolake arthAt-abhayanandiko, zAstrasamudrake pAra 47 veM zilAlekhameM hai / zilAlekhameM likhA hai pahu~ce hue indranandi guruko aura vIranandi ki guNanandi AcAryake 300 ziSya the, unameM nAthako namaskAra karake prakRti-pratyaya adhyAyako 72 ziSya bahuta hI bar3e siddhAntazAstrI the aura kahatA hU~ // 785 // he guNarUpa ratnoMke bhUSaNa una sabameM devendra saiddhAntika sabase adhika cAmuNDarAya ! siddhAntarUpa amRtasamudrake bar3hAne- prasiddha the / ina devendra munike ziSya kaladhautavAle vIranandi candramAko aura nirmala guNoMke nandi yA kanakanandi siddhAntacakravartI the| For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 MARATH AMARIBANAAT jainahitaiSIHAImmTTTTTTTTHIDEEIN candraprabhakI prazastike anusAra guNanandike Upara yaha kahA hI jA cukA hai ki zaka ziSya abhayanandi aura unake vIranandi haiN| saMvat 947 meM vAdirAjane vIranandikA ullekha jAna par3atA hai unhIM guNanaMdikI paramparAmeM hI kiyA hai / ataeva isase pahale zaka saMvat 900 pUrvokta kanakanandi haiM / arthAt guNanaMdike 300 yA vikrama saMvat 1035 ke lagabhaga vIranandikA ziSyoMmeMse jisa taraha eka devendra hoMge usI samaya samajhanA cAhie / vikramakI gyArahavIM prakAra abhayanandi bhI hoNge| devendrake ziSya / zatAbdike prAraMbhameM ve isa dharAmaNDalako suzokanakanandi hue aura abhayanandike vIranandi hue| __AcArya nemicandrakI likhAvaTase jAna par3atA mita karate the| hai ki vIranaMdi, iMdranandi abhayanandi, kanakanandi vIranandi nAmake aneka vidvAn ho gaye haiN| Adi saba unake samakAlIna the| ataeva yadi eka vIranandi 'AcArasAra ' nAmaka yatyAcAranemicandrakA samaya mAlUma ho jAya to lagabhaga granthake praNetA bhI haiM; bRhadvyasaMgrahakI bhUmikAmeM vahI samaya vIranandikA siddha ho jaaygaa| paM. javAharalAlajI zAstrIne unheM aura candrapra___ gommaTasArakI antima gAthAoMse mAlUma hotA bhakAvyake kartAko eka hI batalA diyA hai; hai ki nemicandra AcAryane yaha grantha cAmuNDa, parantu yaha bhrama hai / ve meghacandra vidyadevake rAyakI preraNAse banAyA thA aura cAmuNDarAyane ziSya the jinakA ki svargavAsa zaka saMvat svayaM isa granthakI eka karNATakI-vRtti banAI 1037 meM huA thA / eka vIranandikA jikara thI / ataH cAmuNDarAyake samayameM hI nemicandra zravaNabelgulake 47 veM zilAlekhameM hai; parantu hue haiM, yaha nirvivAda hai| ve mahendrakIrtike ziSya the| cAmaNDarAya gaMgavaMzIya rAjA rAcamallake mahAkavi vIranandikA kevala eka candraprabhapradhAna maMtrI aura senApati the / rAcamallake bhAI carita nAmakA kAvya upalabdha hai / unhoMne isake rakkasa gaMgarAjane zaka saMvat 906 se 921 sivAya aura koI grantha racA yA nahIM, isakA taka rAjya kiyA hai aura zAyada rakkasa gaMgarA- patA nhiiN| jake bAda hI rAcamallako siMhAsana milA thaa| isa granthakI antaprazastise aura AcArya kanaDIbhASAke prasiddha kavi rannane zaka saMvat nemicandrane unheM jina zabdoMmeM smaraNa kiyA hai 915 meM 'purANatilaka' nAmaka granthakI racanA unase, mAlUma hotA hai ki ve kevala kavi hI kI hai aura usane Apako rakkasa gaMgarAjakA nahIM the-akhila vAGmaya para unakA adhikAra Azreita batalAyA hai| cAmuNDarAyakI bhI apane thA, ve sabhAoMmeM bolanevAle acche vaktA the aura para vizeSa kRpA rahanekA vaha jikara karatA hai / siddhAntazAstroMke jJAtA bhI the / karNATakAkavicaritake karttAne cAmuNDarAyakA janma kavine apane sthAnAdikA ullekha kahIM bhI zaka saMvat 900 ke lagabhaga batalAyA hai| ina saba nahIM kiyA hai / to bhI jAna par3atA hai ki ve bAtoMse zaka saMvat 900 ke lagabhaga cAmuNDarAyakA karNATakaprAntake hI rahanevAle hoMge / kyoMki samaya siddha hotA hai aura yahI samaya nemicandra nemicandra, cAmuNDarAya Adi saba usI prAntameM siddhAntacakravartIkA bhI samajhanA cAhie / hue haiN| noTa--sampAdakane yaha lekha paM. udayalAlajI * bRhadAvyasaMgrahakI bhUmikAmeM sAhityazAstrI paM0 javAharalAlajIne nemicandrakA samaya zaka saMvat 600 kAzalAvAla dvArA tra kAzalIvAla dvArA prakAzita hindI-candraprabhacaritasiddha kiyA hai| parantu usameM jo pramANa diye gaye haiM. kI bhUmikAke lie likhA thA; upayogI samajhave saba U~TapaTA~ga haiM-unameM koI tathya nhiiN| kara hitaiSImeM bhI prakAzita kara diyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahanazIlatA aura prem| (le0-zrIyuta bAbU bhaiyAlAlajI jain|) koI bhI manuSya jo apane jIvanako isa jar3a tathA DAlI kATate haiM; unakI chAla nikAsaMsArameM, sukhamaya karanA cAhatA ho aura apanA late haiM, tathA unake Upara car3hakara phala aura vartamAna zarIra chor3aneke pazcAt apane jIvAtmAko phUloMko tor3ate haiM / kintu ve vRkSa unapara na to sukhI banAnA cAhatA ho, use apane nikaTa tathA leza mAtra krodha karate haiM aura na baira hI bA~dhadUrake sambandhiyoMkI orase, apane par3osiyoMkI nekA prayatna karate haiM-saba duHkhoMko prasanna manase orase tathA anya paricita yA aparicita sahana karate haiN| itanA hI nahIM kintu ve hI loga logoMkI orase, apane manda prArabdhakarmake uda- yadi dhUpase saMtapta ho unakI chAyAmeM baiThane Ate haiM yase jo duHkha A par3eM unheM cintA yA vilApa to binA kisI prakArakI AnA-kAnI kiye kiye binA prasanna manase sahana karanekA svabhAva baiThane dete haiM aura apanI chAyAkI zItalatAse DAlanA cAhie / itanA hI nahIM kintu jo unake zarIrakI saMtaptatAko dUra karate haiN| apaneko yogya kAraNake binA hI duHkha detA ho jo vRkSako patthara yA lakar3I mAratA hai, use na to usase dveSa karanA cAhie aura na baira vaha ulTA phala phUla detA hai| patthara, dhAtu bA~dhanA cAhie; na use zApa denA cAhie aura athavA ratnoMke lie kaI loga parvatako khodate haiM; na kisIke samakSa usakI nindA karanI caahie| parantu vaha una khodanevAle logoMpara krodha na manuSyoMkA eka bar3A bhAga ajJAnavaza honeke karake ulTA unheM unakI icchita vastayeM kAraNa bhUlakA pAtra hai / jo duHkha milatA hai, dekara santoSa karatA hai / pRthvIpara loga kaI apavaha apane pUrvake koI duSkarmoMke phalarUpa prApta vitra vastuyeM DAlate haiM tathA svArthavaza hokara, sthAna hotA hai / aisA samajha kara apaneko jo duHkha sthAna para usakA chedana bhedana karate haiM, kintu vaha detA ho, usapara manameM kisI prakArakA kheda na unapara kisI prakArakA krodha nahIM karatI varan lAkara, vizuddha prIti rakhanA cAhie / isa saMsA- unheM amUlya padArtha dekara prasanna hotI hai / dekho, rameM saba prakArase sukhI koI bhI nahIM hai / saba vRkSAdi jar3a kahalAnevAle padArthoMmeM kitanI bhArI manuSyoMko duHkha bhoganA hI par3atA hai / isalie sahanazIlatA hai ! apakAra karanevAloMke Upara duHkhake samaya manuSya Upara kahe gaye do zubha bhI unakI kitanI bhArI prIti rahatI hai !! guNoMkA AcAraNa kare to vaha du:khameM bhI sukha kahAvata hai ki "jitanI AkRtiyA~ utanI aura zAntikA anubhava kara sakatA hai| prkRtiyaaN|" isa lie isa jagatmeM apane hI sukhI honeke lie manuSyako parvatoM tathA samAna sabakA svabhAva ho, yaha sambhava nahIM hai / pRthvIkI sthitikA vivekapUrvaka avalokana karake jisa prakAra apanI mukhAkRti pUrNatayA kisIse unake dhairyakA sAvadhAnIse anusaraNa karanA caahie| nahIM milatI, usI prakAra apanA svabhAva bhI kitane manuSya apane prayojanake lie vRkSoMkI sarvAzameM kisIse milanA sambhava nahIM hai| jisake For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 svabhAvake sAtha apanA svabhAva na mile aura vaha banA sakatA hai vaha sarvadA prasannatAkA anubhava kadAcit apanI zakti bhara hamako duHkha pahu~cAve, karane ke lie, bhAgyazAlI hotA hai / jisa prakAra usa samaya bhI vivekapUrvaka yadi hama apane manako apaneko duHkha priya nahIM hai, usI prakAra prANI uttama prakArase samAdhAna kara sakeM to usa duHkhakA mAtrako duHkha priya nahIM hai| aisA samajhakara burA asara honeke badale hamako sukhakA anubhava buddhimAn puruSa kisI bhI prANIko duHkha nahIM hogaa| koI bhI manuSya, jo apane manameM saccA detA aura apanI sAmarthyAnusAra saba prANiyoMviveka rakhatA hai, use isa pRthvIpara leza mAtra bhI ko sukha ho aise vicAra aura pravRttikA sevana duHkhakI pratIti honA sambhava nahIM hai| isake karatA hai| viparIta yadi usake manameM sacce vivekakA abhAva yaha sarvadA smaraNa rakhanA cAhie ki, isa ho to usako prApta hue sukhameM bhI du:khakA bhAna saMsArameM, prAyaH saba manuSyoMko nyUnAdhika honA sambhava hai / vastuoMkI aisI dazA honese duHkha bhoganA par3atA hai| kisI bhI prakArakA hameM sarvadA uttama sahavAsameM rahanA cAhie, duHkha Anepara manuSyako apane manameM glAni avakAzake anusAra uttama pustakAkA zravaNa, va cintA na lAnI cAhie; aura na kisIke paThana tathA manana karanA cAhie aura sarvadA sAmhane isa sambandhameM vilApa karanA cAhie / zubha vicAra karake, apane hRdayameM sacce aura apanI mandaprArabdhase jo duHkha Apar3e, usako ucca prakArake jJAnakI vRddhi karanA caahie| prasanna manase sahana karanekI Adata DAlanA U~ce jJAnakI vRddhi honese hamako pratyeka pratikUla caahie| aisA svabhAva banAnese laukika kAryomeM prasaMgameM sahanazIla hone tathA prasanna rahanekA bala bhI vAdhA nahIM par3atI aura pAralaukikameM bhI prApta hogA / jisa manuSyako paramAtmAko prasanna unnati hotI hai| cintA aura vilApa manuSyake tana karanekI icchA ho, use pratyeka prANIke hRda- aura mana donoMkI zaktiko kSINa karate haiN| yameM paramAtmAkA vAsa hai, aisA vicAra kara, yaha kadApi na bhUlanA cAhie ki Aye hue duHkhanirdoSa mArgapara calake, saba prANiyoMko prasanna kI nivRttike lie sajjana loga jo jo upAya karanekA prayatna karanA cAhie / paramAtmAkI batAveM athavA jo nirdoSa upAya apane manameM kRpA sampAdana karaneke icchukako to kIr3e utpanna hoM unako kAryameM pariNata karanemeM koI makor3e sadRza kSudra prANiyoMpara bhI vizuddha prIti- hAni nahIM hai / jaise, usa prasaMga para supAtrako, rakhanA cAhie, phira saba manuSyoMpara aura vize- yathAzakti dAna denA, athavA parama pavitra paraSakara apane sambandhiyoM tathA iSTa mitroMpara saccA mAtmAkA dhyAna yA smaraNa karanA bahuta lAbhadAprema karanA cAhie, isameM to kahanA hI kyA hai ? yaka hai| apatti par3ane para zokase ApaghAta vivekI manuSyako apanA hRdaya saMkIrNa na karanekA vicAra karanA manakI nirbalatA hai| rakhakara jitanA ho sake utanA use vizAla manameM ApaghAta karaneke vicAra mAtrase pApabanAnekA prayatna karanA cAhie, arthAt saba kA bandha hotA hai / isalie aise samaya satsaMjagat apane svarUpake eka sthAnameM samA jAya gameM rahakara, ApaghAtakA vicAra hI manameM na itanI vizAlatA hamako apane hRdayakI karanA Ane denA cAhie / duHkhake samaya manuSya dhairya cAhie / jo manuSya apane hRdayako itanA bRhat na rakhake AtmaghAta karatA hai, parantu use sma For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ siNhaanyokti| 219 TITIATI raNa rakhanA cAhie ki pApakA phala bhaviSyameM dekha sake tathA apane manameM usapara krodhake bhAva avazya bhoganA par3atA hai, isa lie manuSyako utpanna na hone de, utanA utanA use unnata duHkha A par3ane para aura koI upAyakI zaraNa hotA huA jAnanA cAhie / lenA cAhie / parantu aisA pApa bhUlakara bhI koI bhI manuSya jo isa loka tathA paralokana karanA cAhie / apane kiye hue pApa karmoMse meM sukha bhoganA cAhatA hai, use cAhie ki vaha hI manuSyako duHkha bhoganA par3atA hai| isa lie bahuta sahanazIla bane / arthAt duHkha Apar3ane / una duHkhoMko sahanazIlatA aura prasannatAse bhoga para lezamAtra bhI dukhita na ho kara lenemeM hI usakA lAbha hai, kyoMki kisI laukika apane manameM prasannatA rakkhe / apane duHkhako upAyaseto vaha usase chuTakArA pA hI nahIM koI pApa saMskArakA upabhoga samajhakara, apane sktaa| duHkha pahu~cAnevAle para krodha na karake, usa vivekI manuSyako apanA hRdaya sarvadA jAgrata para dayA tathA prema rakkhe / bure prasaMga para sahanarakhanA cAhie / hRdayako itanA sahanazIla zIlatA dhAraNa karanA tathA upakAra karanevAle banAve ki cAhe AkAza TUTa par3e para use leza para prema karanekA kArya ArambhameM to bahuta trAsamAtra bhI klezAnubhava na ho / manuSyako anya dAyaka jAna par3egA kintu dayAsAgara paramAtmA prANiyoMkI orase jo jo duHkha milate hue para vizvAsa rakhake, jo koI sarvadA isa zubha pratIta hoM, ve saba usakI maMdaprArabdhase prApta prayatnako cAlU rakkhegA to yogya kAlameM, vaha hue haiM, unakA denevAlA to kisI kAraNase upayukta donoM zubha guNoMko prApta kara sakegA; nimittarUpa hI huA hai, aisA mAnanA caahie| aura unakA phalarUpa vaha isa loka tathA paraloka apane duHkha denevAle tathA apane zatru para, donoM meM sukhAnubhava karaneko bhAgyazAlI hogA / jitanA jitanA manuSya dayA tathA premakI dRSTise 'sAMja vartamAna' ke paTeTI-aMkase anuvAdita / siNhaanyokti| le0-zrIyuta 'mIra' jAne kInhoM damana hai, matta mataMgana maan| hAya ! daivavaza siMha so, paropIMjare Ana // paro pIjare Ana, zvAnake gana Dhiga bhuuke| vihaseM sasA-siyAra, kAna pai Ake kUkeM // 'mIra' bAta hai satya, lokameM kahige syaane| kA pai kaiso samaya kabai pari hai ko jAne // For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAya-vAsanA / / (lekhaka, zrIyuta bAbU dayAcandrajI goyalIya bI. e.| ) manuSyake jIvana kaSAya * sabase nIcI aura kaSAya ( bAsanA ) kA kSetra sabase nIcA hai / burI cIja hai / isase nIcI aura burI aura koI usase nIcA aura koI sthAna nahIM hai / usameM pravRtti nahIM hai / kaSAyarUpI naraka-kuNDameM rAga, par3e hue jIvoMko aneka kaSToMko bhoganA par3atA dveSa, kAma, krodha, mAha, lobha, mAna, mAyA, droha, hai| jinako apanA hita abhISTa hai, unheM usameMmAtsarya, pratIkAra,mithyA apavAda, mithyA bhASaNa, se nikalakara Upara Upara car3hanA ucita hai / unnahiMsA, caurya, adayA,saMdeha, IrSyA Adi durguNoMkA ti-mArga kucha kaThina yA dUra nahIM hai / bahuta hI bAsa rahatA hai / ye durguNa manuSyake manarUpI sahaja aura pAsa hai. / apane Upara vijaya prApta vanameM sadA bhramaNa kiyA karate haiM / inake ati- kara lo, apanI indriyoMko apane vazameM karalo rikta zoka, duHkha, saMtApa, pazcAttApakI bhISaNa basa unnati-mArga mila jAyagA / jisa manuSyameMbhayaMkara mUrtiyA~ bhI mana para sadA adhikAra se svArthakI gaMdha nikala gaI hai, jisane apanI jamAye rakhatI haiN| aise aMdhakAramaya jagatke icchAoMko vazameM karanA aura apane caMcala nivAsI ve ajJAnI jana hote haiM jinheM zAMtikI manapara AdhikAra prApta karanA zurU kara diyA hai, pavitratA aura paramAtmaprakAzake paramAnaMdase ana- usane unnatti mArgako prApta kara liyA hai| bhijJatA hotI hai jo sadA unake Upara daidIpya- kaSAya manuSya jAtikA zatru hai, zAMtikA mAna rahatA hai paraMtu unake lie kucha bhI lAbha- ghAtaka hai aura AnaMdakA nAzaka hai / kaSAyoMke dAyaka nahIM; kAraNa ki unakI dRSTi usa para vazIbhUta hokara manuSya nIcase nIca aura adhanahIM par3atI, kiMtu sadA bhUmikI ora bhautika mase adhama kAma karanepara utArU ho jAtA hai / padArtho para lagI rahatI hai| kaSAya dukhakA mUla hai aura pApakI khAni hai| ___ hA~, jJAnI puruSa Uparako dRSTi uThAkara manuSyake ataraMgameM svArthakI utpatti, IzvarIya dekhate haiM / unheM isa kaSAyarUpI jagatase niyamoMkI aura paramAtmaguNoMkI ajJAnatA aura saMtoSa nahIM hotA / ve Uparake zAMtimaya jagata- zAnta aura pavitra mArgakI anabhijJatAke kAraNa kI ora car3hate haiN| usakA prakAza aura vaibhava pahale hotI hai| kaSAya aMdhakArarUpa hai / isakI bar3hatI to unheM bahuta dUra mAlUma hotA hai, paraMtu jyoM vahIMpara hotI hai jahA~ brahmajJAnakA abhAva hai / jahA~ jyoM ve Uparako car3hate jAte haiM vaha nikaTa aura brahmajJAna hai vahA~ isakA praveza nahIM hosktaa| jJAnI nikaTatara hotA jAtA hai| puruSake manase ajJAna aMdhakAra naSTa hojAtA hai| __* kaSAyase tAtparya yahA~ vAsanA, manovikArase vizuddha hRdayama vAsanAkA abhAva rahatA hai| hai| aMgarejIke Passion se jo bodha hotA hai, kaSAya pratyekarUpa aura pratyeka avasthAmeM du:vahI yahA~ kaSAyase samajhanA caahie| kha, Apatti aura azAMtikA kAraNa hai / jisa For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAya- vAsanA / prakAra agni bar3I bar3I vizAla imAratoMko dekhate dekhate jalAkara rAkha kara detI hai usI prakAra kaSAyakI agni manuSyoMko bhasma kara detI hai aura unake kAryoMko naSTa-bhraSTa kara DAlatI hai / yadi tumheM zAMtikI abhilASA hai, to kaSAyo kSa kara do / jJAnI puruSa kaSAyoM ko zamana karate haiM, parantu mUrkhajana kaSAyoMke vazIbhUta hote haiM / jina manuSyoMko jJAna aura buddhikI cAha hotI hai, ve mUrkhatA aura ajJAnatA se dUra rahate haiM / zAntikA icchuka zAntike mArga - ko grahaNa karatA hai aura jyoM jyoM vaha usa mArga para bar3hatA jAtA hai, tyoM tyoM kaSAya, duHkha aura nirAzAke aMdhere gupta sthAnako pIche chor3A jAtA hai| jJAna aura zAMtike prApta karaneke lie manuyako pahale kaSAyake svarUpako jAna lenA ucita hai / jisa samaya usakA vAstavika jJAna ho jAyagA usI samaya se usako dUra karanA aura usase mukta honA manuSya zurU kara degA / derI usI samaya taka hai, jaba taka manuSya svArthameM lIna hai aura kaSAyake AdhIna hai / 221 AvazyakatA hai| dUsaroMke svArthAdi avaguNoMko dUra karAne kI ceSTAmeM lage rahanese hama kaSAyase rahita nahIM ho sakate; kiMtu apane avaguNoM ke dUra karanese hameM svAdhInatAkI prApti hotI hai / vahI manuSya dUsaroMpara vijaya prApta kara sakatA hai, unako apane vazameM kara sakatA hai jisane apane Upara vijaya prApta karalI hai| aisA manuSya dUsaroMko kaSAyase arthAt krodha, mAna, mAyA, lobhase vazameM nahIM karatA, kiMtu prema aura prItise karatA hai I mUrkhajana apanI prazaMsA aura dUsaroM kI niMdA kiyA karate haiM; paraMtu buddhimAn manuSya apanI niMdA aura dUsaroMkI prazaMsA karate haiM / zAMtimArga manuSyoMke bAhirI jagatameM nahIM hai, kiMtu parivartana karAnese isakI prApti nahIM hotI, vicAroMke aMtaraMga saMsArameM hai / dUsaroMke kAryoM meM kiMtu isakI prApti apane nijI kAryoMke vizuddha aura pavitra banAne se hotI hai / kaSAyayukta manuSya prAyaH dUsaroMke sudhArane meM lagA rahatA hai, paraMtu jJAnI puruSa apaneko sudhAranekI dhuna meM rahatA hai / saMsArako sudhArane ke lie pahale apane Apako sudhAranA Avazyaka hai| apanA sudhAra kevala viSayavAsanAoMke dUra karane para hI samApta nahIM ho jAtA, kiMtu tanika bhI aMza hai tathA svArthakA sarvanAza isake lie usa pratyeka vicArakA - jisameM mAnakA kara denA hotA hai / isase U~ce car3hakara pUrNa vizuddhatA se pahale eka prakArakA zaya aura hotA hai, use bhI dUra karanA jarUrI hai / kaSAyase kevala yahI nahIM hotA, ki manuSya krodhI athavA lobhI hotA hai, kiMtu usake vazIbhUta huA manuSya apane ucca aura dUsaroMko tuccha samajhane lagatA hai / dUsaroMmeM sadA avaguNa nikAlA karatA hai aura unheM svArthI aura mAyAvI batAyA karatA hai / dUsaroMkI niMdA karane se, dUsaroMko svArthI banAnese manuSya apane svArthako nahIM tyAga sakatA / svArthase bacaneke lie apane Apako pavitra karanA manuSyakA kAma manuSyakA jIvana eka prakArakA pahAr3a hai| hai| dUsaroM para doSAropaNa karanese zAMtimArga- jisakI talahaTI kaSAya hai aura zAnti coTI kI prApti nahIM ho sakatI / zAMtimArgake lie hai / kaSAyako ghaTAtA ghaTAtA hI manuSya zAsvArthatyAga, iMdriya-damana aura AtmasaMyamakI ntike ucca zikhira para car3ha sakatA hai| For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ka jainahitaiSI a kaSAyameM zakti hotI hai, paraMtu zAkta kumArgakI kI ora lagI rahatI hai| usase duHkha hotA hai| jIvana aura mRtyu / manameM sadaiva icchAyeM utpanna huA karatI haiN| 50 0 yAda ve zubharUpa hotI haiM to sukhakara hotI haiM MT aura yadi azubharUpa hotI haiM to duHkhakara vAstavameM jIvana aura mRtyu bhinna bhinna nahIM hotI haiM / icchAyeM eka prakArakI jalatI huI haiM-eka hI vyApArake bhinna bhinna nAma mAtra haiN| talavAreM haiM jo svargake dvAra para rakSakakA kAma kara , eka rupayeke Upara donoM ora jaise bhinna bhinna raMhI haiM / mUryoko ve jalAkara bhasma kara DAlatI haiM aura buddhimAnoMko svargameM dAkhila kara chAe~ rahatI haiM, usI taraha jIvana aura mRtyu ye letI haiN| donoM vyApArakI judI judI avasthAyeM haiN| ___ vaha manuSya mUrkha haiM jo apanI ajJAnatAkI jagatmeM yadi koI pApa hai to vaha durbalatAke sImAko nahIM jAnatA, jo kevala apane vicA- sivAya aura dUsarA nahIM hai| isa lie saba roMkA gulAma hai aura jo sadA apanI icchA- prakArakI durbalatAoMko tyAgo / durbalatA hI oMke anusAra kAma karatA hai| isake viparIta mRtyu hai, durbalatA hI pApa hai| . vaha manuSya buddhimAna hai, jo apanI ajJAnatAko jAnatA hai, apane vicAroMkI nirarthakatAko / jIvanakA artha unnati aura unnatikA artha - samajhatA hai aura jo apane kaSAyoMko zamana hRdaya-vistAra hai / hRdaya-vistAra kaho yA premakaratA hai| bhAvanA kaho, donoM eka hI vastu haiN| matalaba yaha ___ mUrkha ajJAnatAke nIcese nIce kapameM giratA ki prema hI jIvana hai aura prema hI jIvana-niyAmaka jAtA hai paraMtu buddhimAna jJAnake U~ce U~ce kSetrameM vastu hai / svArthAndhatAko matyu samajhanA caahie| praveza karatA jAtA hai / mUrkha icchA karatA hai, jahA~ svArthavAsanA hotI hai-vahA~ jIvana Tika kaSTa uThAtA hai aura mara jAtA hai; paraMtu buddhimAna hI nahIM sktaa| ucca abhilASA rakhatA hai, prasanna hotA hai aura jIvanakA nAma vistAra hai aura mRtyukA nAma jIvita rahatA hai| saMkoca; athavA prema hI jIvana hai aura dveSa hI __ AtmonnatikA abhilASI vIra yoddhA mAna- , sika unnati karatA huA jJAnaprAptimeM lIna mRtyu / jisa dinase hama saMkucita banane lageMge hokara zAMtike uccatama zikharakI ora dRSTi aura anyAnya manuSyoMkA tiraskAra karane lageMge lagAye hue, U~ce U~ce caDhatA jAtA hai aura eka usI dinase hamArI mRtyukA prAraMbha hogaa| jaba taka dina usa abhISTa sthAnapara pahu~cakara paramasakha- hamArA hRdaya udAra aura vizAla rahegA taba taka paramAnaMdakA bhoga karatA hai|* mRtyukI zakti nahIM hai ki vaha hamArA sparza kara ske| * jemsa elana kI Passion to Peace nAmaka svAmI vivekAnanda / pustakake Passion zIrSaka nibaMdhakA bhAvAnuvAda / For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ gA~dhIkA satyAgraha - Azrama / thoDe dina pahale madrAsa meM zrIyuta mohanacandra karmacandra gA~dhIkA jo mahattvapUrNa bhASaNa huA thA, usakA sArAMza yaha hai Aja maiM apane usa Antarika bhAvako batalAnA cAhatA hU~ jise maiMne apane hRdaya meM bahuta dinase sthAna de rakkhA hai aura jo mere lie saba kucha hai / aura vaha hai kyA ? vaha hai apane usa Azrama ke viSaya para vicAra karanA jise maiM bhAratameM kahIM na kahIM sthApita karanA cAhatA thA, aura jise ve bahutase vidyArthI jo mujhe pArasAla mile the jAnate bhI hoNge| sarvvasAdhAraNake kAmoMmeM yoga dekara jo kucha bhI maiMne anubhava kiyA hai vaha basa kevala yahI hai ki hamAre lie sabase bar3I AvazyakatA hai cari-gaThanakI, hamAre lie hI nahIM balki hara jAti ke lie, yadi vaha apanA astitva saMsArameM kAyama rakhanA cAhatI hai / satyavrata / aura isI caritragaThanake lie isa Azrama meM kucha niyamoM kA pAlana karAyA jAyagA aura una sabameM sabase prathama hai satyakI pratijJA / yaha satya vaha satya nahIM hai jise hama Ama taura se Aja dina vyavahArameM lA rahe haiM, kintu isa satya dvArA hameM apane jIvanako satyamaya banAnA hogaa| dRSTAntake lie bahuta dUra na jaaie| prahlAdako hI lIjie aura dekhie ki usane kevala satyahI ke kAraNa apane pitA para vijaya pAI thI / isa AzramakA yaha niyama hogA ki jisa bAta - ko hama ' nahIM karanA cAhate, usake viSaya hama spaSTa rItise nahIM kara deMge, natIjA kucha bhI kyoM na ho / cAhe ahiMsA -vrata / dUsarA niyama hai ahiMsA kI pratijJA / yoM to ahiMsAkA artha hiMsA na karanA hI hai kintu yadi Apa isake taha taka jAya~ to Apako patA calegA ki ahiMsAkA artha hai kisIko kisI prakArakA bhI dukha na denA, yahA~ taka ki usa vyaktike viSayameM bhI, jo apaneko tumhArA zatru mAnatA ho, koI bhI burA vicAra hRdayameM na lAyA jAya / jisane ahiMsA ke marmako samajha liyA hai usake hRdayameM zatrubhAvakA sthAna hI nahIM, aura isa sidvAntake anusAra mAna maryAdA tathA dezakI rakSA takake lie na hatyAoMke lie sthAna hai aura na utpAtahIke lie / ahiMsAkA yaha siddhAnta hamase kahatA hai ki hama una AdamiyoMke hAthoM meM jo atyAcAra kara rahe hoM, Atma-samarpaNa karake unake mAnakI rakSA kareM jinakA bhAra hamAre Upara hai, aura isa kAmameM usa balase zArIrika aura mAnasika balakI adhika AvazyakatA hai jisakI AvazyakatA ghU~sekA uttara ghU~semeM denemeM hotA hai / mAnalo, tumameM zArIrika bala hai, tumane usakA prayoga kiyA, to jAnate ho ki Age kyA hogA ? krodha aura ghRNAse pAgala vipakSI tumhAre isa prakAra ke mukAbalese aura bhI pAgala ho jAyagA, aura jaba vaha tumheM samApta kara cukegA to usakI uddaNDatA tumhArI dharohara para jhapaTegI / parantu, yadi tuma usakA isa prakArakA mukAbalA na karo, kevala apane sthAna para ghU~sA khAne ke lie apanI dharohara aura apane vipakSIke bIcameM jame raho, to maiM tumase kahatA hU~ ki vipakSIkI For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 jainahitaiSI / sArI zakti tumhAre Upara kharca ho jAyagI aura tumhArI pavitra dharohara jyoMkI tyoM banI rahegI brahmacaryya-vrata | / tIsarI pratijJA hai brahmacarya kii| jinameM jAtIya - jIvana kI lahara hai, jo jAtikI sevA karanA cAhate haiM ve brahmacarya vrata dhAraNa kareM / yadi unakA vyAha ho gayA ho to bhI koI harja nahIM / vivAhase to ghaniSThatAkA eka aisA sambandha ho jAtA hai ki strI aura puruSa kabhI aura kisI janmameM eka dUsarese pRthak na hoM, kyA AvazyakatA hai ki isa bandhanameM rati-kArya anivArya hI ho ! svAdakA saMyama cauthI bAta hai ciTorApana chor3anA, ruciko apane vaza meM karanA / isakI bhI vaisI hI pratijJA karanI hogI jaise auroM ke lie, aura yadyapi isakA vazameM lAnA tanika kaThina hai kintu yaha ho jAtA hai bar3I AsAnIse / Apa svAdake gulAma na bnie| basa, phira sIdhe hI piNDa chUTa jAyagA / maiM abhI vikToriyA hosTela dekha kara A rahA hU~ / vahA~ maiMne bahuta se bhojanAlaya dekhe aura ve kevala svAdoMke lie hI itanI adhikatAse haiM / jabataka ki hama una khAdya padArthoM para santuSTa na hoMge jinake grahaNa na karanese hI hamArA jIvana nahIM cala sakatA, tabataka caTore - panakI Adana nahIM jA sakatI / khAyA to ke vala prANarakSA aura zarIrarakSAke lie hI jAtA hai, aura jAnavara bhI isI lie khAte haiM, phira kyA kAraNa hai ki ve itane caTore nahIM dikhalAI dete ? basa, yahI ki ve apane jIbhake gulAma nahIM / unakI jIbha unake kAbU meM hai / corI na karanA / pA~cavI bAta hai corI na karanekI / yaha vaha corI nahIM ki kisIkA mAla har3apa baittheN| kisI eka aisI vastuko lenA bhI, jisakI apana pAsa tatkAla koI AvazyakatA nahIM aura yadi vaha dUsare ke pAsa rahe to usakA bahuta kucha kaSTa dUra ho jAya, eka prakArakI corI hI hai| prakRti mAtA itanI cIjeM paidA karatI haiM ki yadi pratyeka AdamI apanI AvazyakatAse adhika unheM na le; . to saMsArameM garIbI raha na jAya, aura koI bhI AdamI bhUkha na mare / aura jaba taka yaha asamAnatA dUra na hogI taba taka mujhe kahanA par3atA hai, ki hama saba cora haiN| maiM 'soziyAlisTa' nahIM hU~ aura isalie dhanavAnoMko dhanase vaMcita nahIM karanA cAhatA, parantu jo loga deza ke adhapeTa rahanevAle karor3oM AdamiyoMkA dukha dUra karanA cAhate haiM unheM isa siddhAntaanusAra kArya karanA par3egA / svadezI - vrata | chaTThI pratijJA hai svadezIkI / hara eka manuSyameM svadezAbhimAna honA cAhie / yadi eka vyApArI bambaI se tumhAre pAsa isa garaja se Ave ki tuma use Azraya do, to jaba taka tumhAre yahA~ usI prakArakA vyApArI maujUda hai taba taka use chor3a kara tumheM bambaI ke vyApArIkI madada karanA ucita nahIM / svadezIke viSaya meM merI yahI rAya hai / merA yahI kahanA hai ki yadi tumhAre gA~vakA nAI tumhArI hajAmata banAne ke lie tumhAre dvAra para AtA ho to koI kAraNa nahIM ki tuma usase to hajAmata na banavAo aura jarAsI bhar3akIlI zAna ke lie zahara se AnevAle nAIke pAsa daur3o / tuma apane nAIko yogya banAo yadi vaha pahale se yogya nahIM hai / usameM vaha bAta paidA karo jo eka zaharAtI nAImeM tuma dekhate ho / aura usako usa samaya taka, jaba taka ki tuma pUrI taurase apane kAmake bilkula ayogya na pA lo, hara For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ gija haragija apane pAsase, apane Azrayase, pRthak na karo / gA~dhIkA satyAgraha Azrama nirbhayatAkA vrata | deza bharameM maiMne khUba ghUma kara dekhA ki zikSita bhArata para bhaya chAyA huA hai| logoM meM hRdayakI bAteM khullamakhullA kahane kA sAhasa nahIM hai / gupacupa cahAradIvArI ke bhItara hama apanA mata prakaTa karate haiM, parantu logoM ke sAmane nhiiN| jo khullamakhullA kaheMge use hRdayase na cAheMge / yaha hAla sabhIne dekhA hogA / maiM tumase kahatA hU~ ki Izvara ke sivA kisIse Darane kI AvazyakatA nahIM, yadi tuma satyakA kisI bhI rUpameM pAlana karanA cAhate ho to nirbhaya honA par3egA | achUtoddhAra / AThavIM bAta hai achUtoM ke viSaya meM / yaha roga hinduoM meM betaraha ghusa bahuta par3A hai / hama achUtoMke sAtha isa prakArakA vyavahAra karake atyanta pApake bhAgI bana rahe haiM / tumameM itanI zikSA grahaNa karane para bhI yaha kamajorI aisI hI banI hai to maiM kahatA hU~ . ki tumhArA yaha jJAnopArjana karanA, yaha par3hanA aura likhanA bilkula phijUla hai / yaha saca ho sakatA hai ki tuma zikSA videzI bhASA meM grahaNa karaneke kAraNa apane sacce bhAvoMko apane una kuTumbiyoMmeM, jinake jaMjIra meM tuma ba~dhe ho, na DAla sako / para isI lie hamane isa AzramakI zikSAkA mAdhyama dezI bhASA rakkhA hai / aura isameM jitanI dezI bhASAoM kI zikSA ho sakegI dI jAyagI aura vaha bhI jo videzIya bhASA ke zikSA ke lie jitane kaSTa uThAne par3ate haiM unase kamahI meM / 7 225 rAjanIti | isake lie tumheM usa samaya taiyAra honA cAhie jaba uparyukta niyamoMko bhalI prakAra dRr3hatApUrvaka nibAha lo / dharmase bichur3I huI rAjanItika koI artha nahIM hote / yadi deza ke sabhI vidyArthI rAjanaitika kSetrakI ora jhuka jA~ya to yaha koI acchA cihna nahIM, parantu isake ye artha nahIM hai ki hama vidyArthI-jIvanameM rAjanIti na sIkheM / rAjanIti bhI hamAre jIvanakA eka aMga hai / rASTrIya saMsthAoM aura lie rASTrIya vikAsa ke samajhane ke pratyeka AzramavAsI bAlakako rAjanaitika saMsthAoM aura dezameM prasArita naye bhAvoM aura naye jIvanakI bAteM batalAI jAtI haiM, parantu sAtha hI hameM hRdaya aura buddhike dhArmika - vizvAsake akSayaprakAzakI bhI AvazyakatA hai / Ajakala to yuvakoMkI yaha hAlata hai ki jahA~ vidyArthI - jIvana samApta huA ki phira ve miTTImeM mila gaye / TuTapuMjiyA naukarI kara lI, thor3I tanakhvAhoMmeM pha~sa gaye / ve paramAtmAko nahIM jAnate, tAjI havA aura tAje ujelekA unheM kyA patA, , unheM kyA patA usa teja - pUrNa svAdhInatAkA jo ina niyamoM ke pAlanase prApta hotI hai, jo maiM tumheM batalA cukA | anta meM / maiM tumase Azrama meM Aneke lie nahIM kahatA kyoMki usameM sthAna hI nahIM / hA~ alaga alaga AzramakA-sA jIvana vyatIta karo / merI bAtoMmeMse jo bAta tumheM pasanda AI ho usI - ke anusAra kAma karo / yadi tuma khayAla karate ho ki yaha eka pAgalakI bAteM haiM to spaSTa kaha do, mujhe tumhAre isa phaisale se koI Azcarya na hogA / ( pratApase uddhRta ) For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ROSESES69202626921 vAyuyAnoM kA itihAsa | (le0 paM0 zivasahAya caturvedI / ) DROGEOCACOPOBOACOU zameM ghUmane kI icchA calI A rahI hai / pratyeka jAti ke itihAsa meM isake kaI spaSTa pramANa milate haiM / hinduoMke mahAkAvya rAmAyaNa meM likhA hai ki rAmacandrajI puSpaka vimAnake dvArA AkAzamArgase svadezako lauTe the / grIka purA - NoMmeM likhA hai - phikmAza aura hela apanI sautelImA inorake duHkhoM se chuTakArA pAne ke lie eka soneke romoMvAle meSa ( bher3a ) para car3ha kara svargalokako bhAga gaye the / jainagraMthoMmeM jIvandhara svAmI kathA bahuta prasiddha hai / unake pitA satyaMdharane apane maMtrI kASThAGgArake dvArA apane vaMzaccheda honeke bhayase apanI garbhavatI patnIko mayUrayaMtrameM biThAkara AkAzamArga se ur3A diyA thA / jIvaMdharacaritase mAlUma hotA hai ki yaha yaMtra morake AkArakA hotA thA aura zAyada cAvIke balase calAyA jAtA thA / a~garejI graMthoM meM bhI aisI bahuterI kahAniyA~ pAI jAtI haiM / jATaleMDake rAjA niDAGgake Adezase unake naukaroMne jaba bayelaiMDa nAmake eka aparAdhI ke donoM pairoMke paMje kATa DAle the, taba vaha rAjAke atyAcAroMse rakSA pAneke lie eka prakArakA jAmA taiyAra karake usakI sahAyatAse apane dezako ur3a gayA thaa| Arabya upanyAsoM ke ur3ane vAle galIce aura pArasya upanyAsoMke ur3anevAle sandUkoMkI kahAniyA~ sabhI jAnate haiM / isa taraha pratyeka jAtike paurANika granthoM AkAzabhramaNakI do cAra kahAniyA~ avazya bahuta purAne samaya se manuSya ke hRdayameM AkA - milatI haiM ! ina saba bAtoMse jAnA jAtA hai ki manuSyoMke manameM Adima kAla se pakSiyoM ke samAna AkAzameM bhramaNa karanekI icchA calI AtI hai aura vAyu maMDalaMpara prabhutva jamAne ke lie bahuta se kAlpanika upAyoMkI udbhAvanA karake unhoMne bahuta kucha paritRpti bhI prApta kI hai| eka samayakA ukta kAlpanika viSaya kAlakramase Aja satyake rUpameM badala gayA hai - manuSyoM kA bahuta dinoMkA parizrama saphala ho gayA hai / manubyane sAdhanAke balase na jAne kitane bAdhA vighnoMko haTAkara, kitane jIvanasaMgrAmoM meM vijayalAbha karake saphalatA pAI hai - saMsArakA iti hAsa isa bAtakA sAkSI hai / manuSya kisa taraha krama kramase prAkRtika - zaktiyoM ko apane vazameM kriyA hai, isake rahasyamaya itihAsakI khojapara manuSya sadaiva utsukatA pragaTa karatA rahegA / manuSya ke kalpanA -jagata se bAhara hokara vyomayAnane kisa prakAra vAstavika svarUpa dhAraNa kiyA aura manuSyoM ke parizramako saphala kiyA - isakA vivaraNa bahuta hI kautUhala bar3hAnevAlA hai 1 iTalI dezake lekhaka ' liyonArdo dA bhizci' ne sabase pahale ( san 1452 - 1519 ) apanI graMthAvalImeM AkAzamArga meM bhramaNa karanekA eka upAya likhA thA / kahA jAtA hai ki usIne sabase pahale kalpanAkI vastuko vAstavikarUpa denekA upAya likhA hai / vaha likhatA hai-pakSiyoMke samAna kaI eka paMkhe manuSyake For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ IHARITALIKBARARIAILABIMAMMATHAARAMATI vAyuyAnoMkA itihAsa / animumifinitiffinfifini tion 227 zarIrameM lagA kara una sabako hAtha aura pairoMke isa samaya taka AkAzabhramaNake lie jitane dvArA saMcAlita karanese zUnya pathameM ur3A jA yaMtra bane the, ve saba pakSiyoMke paMkhoMke anukaraNa sakatA hai / Upara car3hane ke lie paMkhoM ( DAnoM ) para nirmANa kiye gaye the| ko phailI huI dazAse sikur3AnA par3atA hai aura san 1670 I0 meM phAnsisko DilAnAne phira nIce utaraneke lie sikar3e hue paMkhoMko AkAza-naukA yA havAI-jahAja prastuta karaphailAnA par3atA hai| kaI logoMne kAgajakI sahA- neke lie eka upAya likhA / usake matase yatAse uparilikhita praNAlIke anasAra parIkSA cAra vAyuzUnya tA~beke goloMko eka halkI naukAkI; parantu koI kRtakArya nahIM huA / isake ke UparI kinAroM para lakar3I AdikI. maThameM kacha samaya bAda hI phAuSTa verAjine naye ra laMgA kucha U~cAI para rakhanA cAhie aura nAva upAyoMke dvArA isa kAryameM kaI aMzoMmeM saphalatA para pAla bhI tAna denA caahie| aisA karaneseprAptakI / cAra barAbarIke lakar3Ike. Tukar3oMko " gole vAyuzanya honeke kAraNa Upara uThanekI ceSTA kareMge / tA~beke gole kitane bar3e honA caturbhujAkArameM majabUta kasa denese aura saghana cAhie, isake lie usane hisAba lagA kara kapar3eko usake cAroM ora saMyukta kara denese chAtAke AkArakA eka belUna ( gubbArA ) maTAIke goloMkI sahAyatAse bahuta acchI taraha dekhA ki 25 phuTa vyAsa aura 235 iMca bana jAtA hai / aise belUna para car3hakara vaha vani- kAma nikala sakatA hai| aise cAra vAyuzUnya sa nagarake eka bahuta U~ce staMbha parase jamIna para gole prAyaH 15 mana vajana khIMca kara Upara utarA thaa| le jA sakate haiN| kintu itane patale goloMkA san 1678 I0 meM veniye nAmake eka vAyuke dabAbase ekadama phaTa jAnA bahuta saMbhava vyAktine apane donoM kadhoM para do samAnAntara thA / mi0 DAnane aneka yuktiyA~ dekara isa lakar3Ike DaMDe rakhakara unake donoM choroM para Apattiko dUra karanekI ceSTA kI, parantu logoMpustakake samAna do paraspara mile hue samatala ko usakI bAta para vizvAsa nahIM huaa| takhte lagA diye / ukta donoM lakar3Ike DaMDe san 1783 I0 meM liyana nagarake samIpavartI Upara nIce karanese ve samatala takhte eka bAra kisI gA~vameM rahanevAle eka kAgajake vyApArIke khalate aura eka bAra baMda hote the| usane do patra sTIphena aura yosapha meMTagalAphayene isa isI yaMtrake DAnoMko bArabAra khola aura baMda bAtakI ora lakSya dekara anusandhAna karanA karake ur3anekI ceSTA kI thii| prAraMbha kiyA ki vAyumaMDalameM megha kisa .. kucha dinoMke bAda mArkuI dI vAkevilane tattvake AdhAra para rahate haiN| unhoMne socA ki yadi isa yaMtrameM sudhAra kiyaa| vaha san 1742 I0 meM eka thailImeM kisI vAyavIya padArthako bharakara apane U~ce bhavanakI chataparase usa para baiThA havAmeM chor3a deM to vaha meghake samAna AkAzameM aura samIpavartI eka upavanako lA~ghatA huA tairatI rhegii| pahale pahala unhoMne bhAphakI sahAyasIna nadIke pAsa jAkara utarA / isa taraha vaha tAse parIkSA karake dekhA; parantu isameM ve saphalamanoisa viSayameM auroMkI apekSA adhika kRta- ratha na hue / phira unhoMne eka thailIko agnike kArya huaa| mu~hapara rakhakara usase uThate hue dhue~ aura gaisa For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ SELIAARIBAG DAILIBARBALAG 228 jainahitaSIse usako bharakara havAmeM chor3a diyA aura dekhA use uSNa gaisase paripUrNa karake darzaka-maMDalIke ki vaha vAyumaMDalameM kucha dUra taka gaI / phira sAmane ur3AyA / vaha bahuta U~cAI taka gayA unhoMne aura bhI prazasta praNAlIke anusAra ukta aura isa taraha usane apanI kRtakAryatAkA acchA parIkSA karanA prAraMbha kiyA aura ekabAra paricaya diyaa| 105 phuTa paridhivAlI eka kapar3ekI thailIko san 1783 I0 meM yosio pilAne dI ghAsake ghA~se paripUrNa karake havAmeM chor3a diyaa| rojiye nAmaka eka vyaktine pRthvIse rassI AthailI bahuta U~ce taka ur3I, havAmeM 10 miniTa dike dvArA koI sambandha na rakhakara sabase pahale taka sthira rahI aura phira 1 // mIlakI dUrI para jA eka mukta vyomayAna AkAzameM ur3AyA thaa| isa girI |jyoNhii yaha khabara cAroM aura phailI tyoM duHsAhasika vimAnavihArIkI mRtyu isase do hI bhinna bhinna logoMne bhinna bhinna rItiyoMse varSa vAda 3000 phuTakI U~cAIse vimAna gira parIkSA karanA prAraMbha kara diyA / isake kucha par3aneke kAraNa ho gaI / usane maraneke pahale samaya pahale san 1776 I0 meM sabase halake haiDrojana aura uSNa vAyukI sahAyatAse eka gaisa haiDrojanakA AviSkAra ho cukA thA / jaba naye DhaMgakA yAna taiyAra kiyA thaa| usa yAsTIphena aura yosaphakI parIkSAkA samAcAra nameM do gole eka haiDrojanase aura dUsarA uSNapArI paha~cA, taba vijJAnavettA cArlasa sAhabane vAyase bhara kara tara Upara lagAye gaye the| kyoMkahA ki zItala vAyukI apekSA garama vAyu ki usako vizvAsa thA ki haiDrojana gaisa halahalakI hotI hai aura vaha hamezA Upara uThanekI kI honeke kAraNa svabhAvataH Upara uThanekI ceSTA kiyA karatI hai, isa lie kisI vyomayAna- ceSTA karegI aura nIceke goleko garama karanemeM haiDrojana bharakara parIkSA karanese pUrNa saphalatA se usakI havA phelanekI ceSTA karegI / phalataH prApta ho sakatI hai| ataH13 phuTa vyAsavAle eka yAna Upara uThegA aura pIche jyoM jyoM vArniza kiye hue rezamake vyomayAnako ukta vaha uSNa vAyu ThaMDI hotI jAvegI, tyoM gaisase paripUrNa karake havAmeM chor3A-vaha 3000 tyoM vaha bhArI hokara nIcekI ora Ane phuTa Uparataka gayA aura prAyaH 45 miniTa taka lgegaa| kintu aise yaMtrameM jo vipatti thI, usavAyumaMDalameM paribhramaNa karake 15 mIla dUrIpara kI ora usakA dhyAna nahIM pahu~cA / isa yAnameM jA girA ! kahate haiM, jisa jagaha yaha vAyuyAna vipada yaha thI ki vAyuke sAtha haiDrojana milate girA-vahA~ke kisAnoMne isa anadekhI ghaTanAko samaya yadi agnisaMyoga ho jAya to vaha AvAkisI zaitAnake AgamanakI sUcanA samajhA aura ja karake ekadama phaTa jAvegA / Akhira yahI isa kAraNa unhoMne use Darate Darate uThAyA aura haa| usane isa yAnako uDAyA aura vaha phira eka halase bA~dha kara cAroM ora ghumaayaa| Adha ghaMTA AkAzameM bhramaNa karaneke bAda isa taraha jaba taka vaha phaTa-phaTAkara cindI haiDojanake phaTanese naSTa hokara jamInapara gira cindI na ho gayA taba taka una logoMne caina paDA aura usake sAtha hI vimAna-vihArIkI bhI nahIM liyA! mRtyu ho gii| isa ghaTanAke kaI mahIne bAda yosapha mANTa- vyomayAnako icchAnusAra calAneke lie galAphayene eka navIna vyomayAna banAkara aura jina logoMne apanI apAra zakti vyaya kI thI For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHARMATIBILITATALAILABLETELLIGHTLIRAIMEDIA vAyuyAnoMkA itihAsa / Uyookaaaaaaaaaaaaaaaaaaaacaa ED una logoMmeMse janarala mayesaniyakA nAma eka vyomayAna bnaayaa| yaha vyomayAna julAhake vizeSa ullekhanIya hai / vaha Ajase prAyaH Der3ha sau karagheke siTalake AkArakA thA / isakI lambAI varSa pahale vyomayAnako svecchApUrvaka calAneke 144 phuTa thii| isake madhyake phUle bhAgakI paridhi lie jina saba upAyoMkA ullekha kara gayA hai, 40 phuTa thI aura bhItara 9000 ghana phuTa jagaha vartamAna samayake vyomayAna unhIM saba upAyoMke thii| isakA UparI bhAga rassiyoMke jAlase Aavalambanase banAye jAte haiN| usake matase cchAdita thA aura nIcebhAgameM 60 phuTa lambI balUnako lambI AkRtikA banAkara usake upa- eka lakar3I kaI rassiyoMkI sahAyatAse laTakatI ribhAgako AvaraNase DhaMka denA cAhie, phira huI UparI jAlake donoM choroMse jur3I thii| kaI usameM eka trikoNa pAlako joDakara usameM garama rAssayoMkI sahAyatAse isa lakar3ImeM eka naukA vAyuse bharI huI thailiyA~ bA~dha denA cAhie aura laTakAkara usapara 3 ghor3oMkI zaktivAlA eka belUnake pichale bhAgameM sTImarake cAkake samAna eMjina rakkhA jAtA thaa| yaha eMjina bijalIke eka cAka lagAnA cAhie / mayesaniyakI paMkheke samAna tIna phalake eka paMkheko hara eka paddhati para banAye hue belUnakA cAka manuSya miniTameM 110 bAra ghumAtA thaa| giphArDake AviSkRta vyomayAnameM do doSa dvArA ghumAyA jAtA thaa| san 1784 i0 meM pArI nagarake rAbarTa the-pahalA, vyomayAnase naukA jisataraha laTakAI nAmake do bhAiyoMne eka beluna banAyA / usakA gaI thI, usase calate samaya vyomayAna kampita na hone para bhI eMjinake kA~panese sArA vyomayAna AkAra khaMbheke samAna thA, parantu usake donoM chora ardhagola ( Hemispherical ) the / kaMpita ho uThatA thA; dUsarA, vyomayAnameM haiDrounhoMne isa belUnako dAMr3e (patavAra ) kI jana vA koyalekI gaisa ( Coal gas ) ke sa. mAna kisI gaisako bharakara usake pAsa agni rasvasahAyatAse calAnekI ceSTA kI thii| pahalI sAla 0 nese jo anartha ho sakatA hai, use sabhI anumAna to unakI mihanata saphala na huI, parantu dUsarI kara sakate haiN| mi0 giphArDane ina doSoMko bhI sAlake udyamase unakA belUna AkAzameM golA- bahata kacha dUra kara diyA thaa| unakA yaha vyomakRtimArgase ghUmane lgaa| yAna pratisekaMDa 6 se 8 phuTa taka cala vaijJAnika jagatameM bhApha paidA karanevAle yaMtra sakatA thaa| ( Steam boiler) aura jala pahu~cAnevAle tIna varSake bAda isa vAyuyAnameM aura bhI kaI yaMtra ( Injector ) kA AviSkAra karaneke sudhAra hue / AkAzamArgameM calate samaya vyomakAraNa mi. giphArDakA nAma sarvatra paricita hai| yAnake pratikUla calanevAlI havAke vegako kama ve bahuta dinoMse eka halke aura bahuta zaktivAle karaneke lie isake AkAra aura aneka bhAeMjinako banAnemeM vyasta the aura usake phala- goMmeM bahuta parivartana kiyA gayA / mi0 giphArDa svarUpa unhoMne 1 mana dasa sera bhArI, aura 5 isa vAyuyAnameM baiThakara havAkI gatike viruddha caghor3oMkI zaktivAlA eka eMjina taiyAra kiyA lanemeM samartha to hue parantu utarate samaya pRthaa| usane dekhA ki aise eMjinakI sahAyatAse thvIse TakarAkara vaha sArA yAna naSTabhraSTa hogyaa| vyomayAna svecchApUrvaka calAyA jA sakatA hai| isake bAda unhoMne aura bhI kaI vyomayAna baataeva usane san 1852 I0 meM pArI nagarameM nAye; parantu unameM aura koI vizeSatA nahIM thI / For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ HOLIDAmmam jainahitaiSI san 1872 I0 meM pAula henalAinane eka DigarI taka dizAoMko badalakara ur3AyA jA naI tarjakA vimAna banAyA, isakI AkRti eka sakatA thA / . vicitra DhaMgakI thii| phA~sameM Di lomake bAda tIna cAra aura bhI pahale karagheke siTalake AkArake jisa vyoma- vAyuyAna bane, ve prAyaH bijalIkI zaktise calaneyAnakA varNana likhA hai usake donoM sire sakare the vAlI moTarakI sahAyatAse bhramaNa karate the ! paraMtu yaha kevala eka hI ora sakarA thA aura isake pazcAt senApati renArDa aura kevasane jina usa jagahase vaha kramazaH cauMr3A hotA gayA thaa| vyomayAnoMkA AviSkAra kiyA unhoMne mAnoM isake nIce koyalekI gaisa (Coal gas ) svecchAse calanevAle vyomayAnoMkA rAstA khola se paripUrNa eka eMjina lagAyA jAtA thA / diyaa| unhoMne 1884 I0 meM jo vyomayAna yaha eNjina gaisako jalA kara calAyA jAtA banAyA thA vaha dekhane meM machalIka AkArakA thA / pUrvokta vyomayAna gaisa kama ho jAnepara aura pahale bane hue vimAnoMse bahuta bar3A thA ! AkRtimeM choTA ho jAtA thaa| isI doSako 9 ghor3oMke tAkatakI eka bahuta halkI bijalIkI dUra karaneke lie vyomayAnake eka madhyastha mATara eka paMkheko prati miniTameM 50 vAra goleko eka paMpakI sahAyatAse sadaiva vAyupUrNa ghumAtI thI / yaha paMkhA sAmanekI ora lagA rakhate the| ukta eNjinake eka Trapezium ke rahatA thA / isa paMkheke calanese samasta yaMtra AkArake DAneko ghumAnese saba yaMtra calate the| vAyameM sahaja hI ur3a sakatA thaa| belanake nIcake yaha vyomayAna prati sekaMDameM prAyaH pA~ca phuTake bhAgameM jo baiThanekI jagaha thI, vaha rassIkI bagese cala sakatA thaa| isake nirmAtA dhanAbhAvake sahAyatAse khUba majabUtIke sAtha upara matsyAkRkAraNa aura parIkSA karanemeM samartha nahIM hue| tiyaMtrase ba~dhI rahatI thI / yadi belunake vajanakA san 1872 I0 meM phrAnsa aura praziyAke kendra kisI tarapha haTa jAve, to usako ThIka yuddhake samaya phrAnsake adhikAriyoMne ipaya Ti karane ke lie eka jhUlA lagA rahatA thA / use lomako vyomamAna nirmANa karaneke lie niyukta eka bAjUse dUsarI bAjUtaka le jAkara yaMtrake kiyA thaa| usa samaya taka jitane vyomayAna vajanako samatolakara dete the aura isake dvArA bane the ve saba bijalIkI zaktise calanevAlI yaMtrakA hilanA DulanA yA kisI eka orakA moTara yA gaisase calanevAle eNjinoMkI sahAya- jhukanA baMda ho jAtA thA / isa belUnakA nAma tAse vAyumeM vicaraNa karate the kintu Dilomane 'lA-phrAMsa ' rakkhA gayA thaa| pahale isa ke fiuna upAyoMkA avalambana na karake manuSyazaktise mArtA loga kisI nirdiSTa sthAnase ukta yApahI calAnekA upAya nikAlA thA / unhoMne apane baiThakara parisa nagarake Uparase aneka cakkara vaha navIna vyomayAnameM eka vAyupUrNa golekA vyava- kara vApisa lauTa jAte the / kisI stha vAda hAra kiyA thA / usa goleke sAtha rassIkI yAtrAkarake phira use apanI zaktise ugara sahAyatAse eka paMkhoMvAlA yaMtra nIce laTakA sthAnapara lejAnA-isakA AviSkAra sabase ph| rahatA hai / ATha AdamI tAkatake sAtha una isI yAnake nirmAtAoMne kiyA thaa| yaha vimA paMkhoMko ghumAte the| isase yaMtra prati sekaMDa 4 prati sekaMDa 21 phuTake hisAbase-hile Dule ya - phaTakI gatise calatA thA aura icchAnusAra 10 kaMpita hue binA cala sakatA thaa| For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / mi0 venahomane bahuta ditoMtaka pakSiyoMke ur3ane kI praNAlIkA anusaMdhAna karake san 1866 meM yaha nizcaya kiyA ki jaba koI samatala cIja vAyumaNDalameMse hokara jAtI hai taba vAyu usake UparakI ora jo davAva DAlatA hai vaha ukta saba sthAnoMmeM ekasA prayukta nahIM hotA; kevala sAmane ke kucha hI aMzoMmeM prayukta huA karatA isa lie vimAna ke sAmaneke bhAgako vistRta na banAke use lambAI dekara banAnA ucita hai unhoMne isa bAtapara bhI lakSya kiyA ki eka bar3A pakSI apane donoM paMkhoMko eka hI sAtha hilAkara zAnta bhAvase sahaja hI calA jA sakatA hai / isase unhoMne yaha siddhAMta nikAlA ki pakSIke ukta avasthAmeM ur3ate samaya vAyukI atyanta patalI taha apane sthAna se haTa jAtI hai; ataeva vAyumaNDalameM calane ke samaya yadi kisI bhArI padArthako le jAnA ho to pUrvokta sAmane ke bhAgake samataloMkI saMkhyA bar3hAnI hogI aura una sabako samAntarAla bhAvase, bIcameM thor3ese lambAIke bhAgako chor3akara, ekake Upara eka sthApita karanA hogA / mAlUma par3atA hai ki isI AdhAra para TrAIplena Adi sRSTi huI hai / mi0 venahomane gaMbhIra paryavekSaNa karake uparilikhita jina satya kA AviSkAra kiyA thA unase vaimAnikoM ko bahuta lAbha pahu~cA aura isI kAraNa, mi0 venaho kI kIrti saMsArameM acala rahegI / mi0 venahomake AviSkRta tattvoMkI parIkSA karake philipsane eka yaMtra nirmANa kiyA / parIkSA dvArA dekhA gayA ki vaha yaMtra jamIna se sahaja hI AkAza meM ur3a sakatA hai kintu ur3ate samaya sAmyAvasthAbheM nahIM raha sakatA thA / aise belUnako Captive Baloon yA 'bandI - belUna ' kahate haiN| kyoMki use eka sthAna para itihAsa / rassIse bA~dhakara cAroM ora ghUmakara dekhabhAla karane ke kAma meM lA sakate haiM- Ane jAneke kAmameM nahIM / isake bAda hI amerikA, jarmanI, iMgleMDa, phrA~sa Adi dezoM meM belUnakI unnati ke lie khUba hI prayatna hone lage / amerikA aura jarmanIne isa kAma meM sabase pIche hAtha DAlA thA / 231 amerikA ke prasiddha padArthavijJAnavid mi0 esa. pI. leGgaline gaharI gaveSaNA karake vyomamAnoMkI khUba unnati kI thI, isI samaya se parIkSaka loga pakSIke AkArake choTe choTe aura phira bar3e bar3e yAna prastuta karake parvata yA kisI U~ce sthAnoMparase baiThakara nIce jamInameM AnekI ceSTA karane lage / isa kAma meM sabase pahale aTo liliyenthAla nAmaka eka jarmana iMjIniyarane prayatna kiyA ! usakI parIkSA-praNAlI abhItaka saMsArabhara meM prasiddha hai / usane pakSiyoM ke paroMke samAna do para apanI pIThapara lagAkara dekhA ki vaha 45 phuTa U~cI jagahase ur3a kara prAyaH 450 phuTa dUrItaka apanI icchAnusAra hAtha paira hilAkara aura dizA badala kara ur3a sakatA hai / phira usane moTarakI sahAyatA se parIkSA karane ke lie pratyeka bAjU para do samatala paThivAle vAyuyAnoM ko nirmANa kiyA / usakI isa praNAlIko grahaNa karake amerikAmeM heriMga, iMgleMDameM pilsAra aura phrA~sameM phAravAra nAmaka vyaktiyoMne vAyuyAnoMkI khUba unnati aura sudhAraNA kI / pilsArakI isa gaveSaNA ke bAda iMgleMDameM aura koI maulika gaveSaNA nahIM huI / kevala koDa aura e. vI. ro ina donoM vimAna - vihAriyoMne eka TrAIplenakA upayoga kiyA thA / rAITa nAmake do bhAiyoMne liliyenthAlakI gaveSaNA ( khoja ) praNAlIkA adhyayana karake For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232. AIIMILAIMULA. jainahitaiSI eka uccazreNIkA vAIplena taiyAra kiyA thA / san nagarake Upara eka stambhake cAroM ora 1000 1894 I0 meM phAravAra nAmaka eka pharAsIsI phuTa U~cAI para bhramaNa kiyA aura 1909 kI senApatine bhI liliyenthAla kI praNAlIke anu- 31 vIM disambarako marisa phAramenane 40 minaTameM sAra vyomayAna banAyA thaa| 47 mIlakI yAtrA taya kii| san 1906 I0 meM senTac-DUmaNTa nAmaka ___ isake pazcAt pahale kahI huI rItike anu sAra kaI logoMne AkAzabhramaNa kiyA aura eka gaganavihArI parIkSA-bhUmimeM avatIrNa huaa| isake bAda vyomayAnake dvArA lambI lambI yAtrAyeM use 83 phuTa lambe sthAnakA bhramaNa karaneke karanA bhI sahaja ho gayA / AkAzameM jo loga upalakSameM AkaMDekana-puraskAra milaa| kahA jAtA bahuta U~ce taka ur3e haiM, una sabameM lethama aura hai ki eDake sivA sabase pahale pUrI pUrI sapha kevejarakA nAma hI sabase prathama ullekhanIya hai / latAke sAtha isIne AkAzabhramaNa kiyA thaa| inake bAda bhI legAnna 10746 phuTa U~rcAi eka mahInake bAda vaha prAyaH 740 phuTa taka jAnemeM samartha hae the| TarItaka bhramaNa karane lagA thA / isake bAda liliyenthAlake samayase hI jarmanI meM sabase san 1908 meM henarI phAramenako 3300 phuTa pahale belana-racanAkA kAma prAraMbha huA thaa| paridhikI eka trikoNAkRti bhUmi paribhramaNa ka- isake pazcAt hI jarmanImeM vAyuyAna-nirmANakA rane ke upalakSyameM 3 lAkha rupayekA ArkaDekana kAma bar3I tejIke sAtha calane lagA / bahuta puraskAra milaa| saMbhava hai ki jarmanIne apane pakSake dezoMmeM gupta- isI samaya vyomavihArake lie phA~sameM bahu- rItise yuddhavibhAgake vyavahArake lie vyomayAtase yaMtra baneM, jinameMse aneka yaMtra parIkSAke samaya noMke banAnekA utsAha diyA ho / usane naSTa ho gaye aura isa kAmameM bahutere manuSyoMke agaNita arthavyaya aura bhagIratha prayatnake balase prANa bhI gaye / san 1908meM amerikAke vilavara bahata thoDe samayameM hI vAyuyAnoMko itanI unnata rAiTane vyomayAnakI sahAyatAse aneka Azcarya * Azcaya- avasthAmeM karake saMsArako cakita kara diyA hai| janaka kAma dikhAkara kucha samayake lie saba 19 vIM zatAbdIke zeSa bhAgase jarmanImeM vyomalogoMkI dRSTi amerikAkI ora khIMca lI / kintu yAnoMkI unnatike lie bar3e bar3e Ayojana hue, isake bAda jaba mi. phAramanane selanasse rimsa bar3I bar3I parIkSA huI / isI samaya isa Andonagara taka 21 mIlakI ur3Ana bharI, taba sabakI dRSTi lanake kSetrameM kAuMTa jepelina utare aura yaropakI ora AkarSita huI / isake bAda luIsa unhoMne vyomavihArake lie eka adbhutayaMtra nirmAbleriyaTa 19 mIlakA bhramaNa karake apane sthAna Na karake sabako vismita kara diyaa| unhoMne para lauTa aayaa| san 1909 ke julAI mahInameM apane nAmake anusAra isa yaMtrakA nAma bhI mi. lethAmane iMglizacenalako lA~ghanekI 'jepeliyana ' rakkhA / inakI jIvana-kahAnI ceSTA kI thI, parantu pahalI vAra viphalamanoratha bar3I Azcaryamaya hai / AtmavizvAsake balapara honepara unhoMne apane vyomayAnako blerimaTa manuSya kisa taraha aneka bAdhA-vighnoMko haTAkara nAmaka vyaktiko beca DAlA / 25 vIM julAI- nirbhaya manase apane kArya-sAdhanameM agrasara ho ko sabase pahale mi0 bleriyaTane iMglizacenalako sakatA hai-unake jIvanase isakI acchI zikSA lA~ghA / isake pazcAt koma Di lAmavArTane pArI- milatI hai / For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ CHODIOBAITHILIORAILI vAyuyAnoMkA itihAsa / huminimittimfilmmittinine 233 kA~uTa jepelinakA janma san 1824 I0 meM vyoMmayAna para gira kara aniSTa paidA kara sakatA kanaSTensa hRdake eka girajAgharameM huA thA / yuvA- thA, isI AzaMkAko dUra karaneke lie usa vasthAmeM kisI vyApArakI lAlasAse Apa ame- jahAjI pulako icchAnusAra ghumAkara vAyupravAhake rikA gaye the, aura 25 varSataka vahIM rahakara Apane sanmukha kara lete the| amerikAke prasiddha gharUyuddhameM yoga diyA thaa| parIkSA AraMbha karaneke pahale kAuMTake pAsa isI samaya Apako jIvanameM sabase pahale vyoma- 375000) kI sampatti thI, parantu yaha sampayAnapara baiThanekA saubhAgya prApta huA aura isIke tti thor3e hI dinoM meM pUrI ho gaI / taba Apane phalase Apa vyomayAnavidyAmeM sAdhAraNa jAna- ukta viSayameM aura bhI anuzIlana karaneke lie kArI prApta karake bhaviSya jIvanake jagatavyApI apane bhAI-baMdhuoM, samasta svadezahitaiSI logoM yazako arjana karanemeM samartha hue / amerikAkA aura sabake pIche samrATse sahAyatAkI prArthanA yuddha baMda hote hI Apa jarmanI lauTa Aye aura kii| aMtameM 1908 meM unakA bhAgya prasanna huaa| isake bAda AsTriyo aura praziyA tathA AsTriyA jarmana-gavarnameNTa bahuta dinoMse kAuMTakI zIghratAaura phrAMsameM jo yuddha hue una donoM yuddhoMmeM se unnati karanevAlI kAryapraNAlIko dekhatI Apane upasthita rahakara apanA vIratva dikhaayaa| AtI thI / ataH jarmana samrATa kaisarakI anu__yadyapi yuddhakAryameM Apa bahuta dakSa aura kUlatAse jarmanIke samasta zaharoM aura nagaroMmeM yogya sainika the; parantu ApakA mana yuddhavyava- jepelina-arthabhANDAra sthApita kara diye gaye sAyakI apekSA AviSkAroMkI ora adhika aura unake dvArA pahale hI mahInameM prAyaH 45 AkarSita rahatA thaa| phalataH 25 varSa senAvi- lAkha rupayA bhaMDArameM jamA ho. gaye ! bhAgameM kAma karaneke pazcAt vyomayAnake vi- isa sahAyatAko pAkara kAuMTa apanI kAryaSayameM anuzIlana karaneke hetu Apa janaralake praNAlIko aura adhika parimANameM vistRta kapadako parityAga karake isa kAmameM laga gaye / isa ranemeM samartha hue aura unhoMne thor3e samayake lie 50 varSase adhika umarameM Apako vidyut- bhItara hI hajAroM vAyuyAna banA DAle / zurU vijJAna, zaktivijJAna (mechanics ) aura zurUmeM parIkSAke samaya bahutere yAna teja havA vAyuvijJAna ( meteorology ) kA bhalI- aura aise hI kaI kAraNoMse naSTa ho gye| karanA pdd'aa| kAuMTa zurU zurUmeM jaba isa taraha apane kArya___ isake pazcAt Apako vyoyayAna rakhane sAdhanameM lage the usasamaya aneka pratidvandI gavarna aura nAnA tarahakI vyayasAdhya parIkSAoMke meNToMne unheM bahuta lobha-lAlaca diyA thaa| paraMtu karaneke lie eka pRthak bhavana banAnekI A- lAlacameM par3a kara unhoMne dezake sAtha vizvAsa- . vazyakatA huI aura tadanusAra Apane isa kA- ghAta nahIM kiyA / aura isa lie ki unake make lie kAnaSTreTa hRdake samIpavartI phriDrika AviSkAra kisI taraha videziyoMko pragaTa na sAphena nAmaka sthAna para vyomayonoMke girane- ho jAya~, unhoMne khUba sAvadhAnI rakkhI / kA bhaya nivAraNa karaneke lie eka aisA jahA- AjJAke atirikta koI AdamI unake kArakhAjIpula banAyA jo icchAnusAra cAroM ora ghumA- neke pAsa nahIM jA sakatA thA / kArIgaroM aura yA jA sakatA thaa| parIkSAke samaya vAyupravAha vyomasaMcAlakoMse vyomayAna aura usake Avi bhA For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ALBRITAILORCALLL jainhitaissii| SkArake saMbaMdhI koI bAta pragaTa na karaneke lie pratijJA karAI gaI thI / parantu itanI sAvadhAnI rakhane para bhI saubhAgyavaza pharAsIsiyoMko inakI praNAlIkA patA laga gayA / 1912 I0 meM eka jepeliyanako lAcAra hokara phrAMsake lUbhyA~ nAmaka sthAnameM utaranA par3A aura usa samaya vahA~ke vyomayAnavidyAke jAnanevAle logoMne use roka kara 24 ghaMTe taka usake pratyeka aMga pratyaMga aura kala purajekI bArIkIse jA~ca kara DAlI / tathApi isa samaya jarmanI hI AkAzayAnoMkI unnatimeM sabase Age hai / eka naye kismake baliSTa TrAi- plenake bananekA sambAda abhI hAla hI jarmanIse . AyA hai * / kucha manohara gardana mor3a tU, subhaga ! dekha rahA zubha dRssttise| naca rahA kucha bola rahA girA, chabi rahA dikhalA kucha pA~khakI / (4) priya manohara pA~kha harI harI, aruNa hai ati uttama coMca bhii| zuka ! manohara zyAma lakIra hai, kucha lalAsa liye tava kNtthmeN| idhara bhojanako phala haiM naye, udhara hai jala nirmala paanko| zuka ! tujhe yaha Asana hai milA, mahalameM isa nau-lakha bAgake / parAdhIna toteke prti| kara rahe malako kucha dUra haiM, kucha khageza ! tujhe nahalA rhe| na kitane priya sevaka-sevikA, laga rahe jana yoM tava dAsyameM / ( kavi, zrIyuta paM0 giridhara zarmA / ) ( mumukSu bhAratIya bandhuoMko sAdara samarpita / vibhava jo milate sabako nahIM, saba ve tujhako yahA~, mahipa bhI jisako kara deM, vahImukha nRpezvara dekharahA tava / vividha sundara ratna jar3A huA, kanakakA zuka! hai yaha piijraa| malinatA manakI kara dUra kyAhRdayameM bharatA tava moda hai| (2) yaha manohara kAMcana-yaSTikA; jar3a rahIM maNiyA~ jisameM bhliiN| caraNa tU rakhake isa pai sadA, na kitanA manameM khuza ho rhaa| ati kRtajJa vihaGgama tU sahI, ki nayanojvala pAkara naathkaa| mRdu girA pahale par3ha lI vahI, kaha rahA prabhuko muda de rhaa| zuka ! bar3I kitanI yaha bAta hai, ki isa paMjarameM rahate hue- / bhaya nahIM tujhako kucha bAz2akA, na cira zatru vizAla vidd'aalkaa| * baMgalA pravAsIke lekhakA anuvAda / For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHARBARBITRAINITALIORAILHAARY parAdhIna tIteke prati / So (17) vibhava sundara pAkara ye yahA~, vihagarAja ! raho sukha bhogate / mama kutUhalake vaza ho mana, vacana yoM tumako kahalA rahA / (18) para vicAra kareM yadi sUkSma to, sthiti yahI tava tapta kare hm| na kucha bhI aphasosa ! svataMtra tU, na isakA kucha bodha rahA tujhe ! (10) bhaTakate phiranA vanameM kahA~ ? sukha kahA~ yaha jo milatA yahA~ ? sukRtase tujhako yaha hai milA, na jagameM tujhasA para dhanya hai| (11) jagatameM barase jala yA nahIM, rucira zasya phale athavA nhiiN| para anugrahase tava nAthake, sukha nahIM kama ho aNu mAtra bhii| (12) vipinameM dusare khagavRnda ye, kara rahe tana tor3a prishrm| tadapi hai milatA inako nahIM, niyata, vakta hue para bhojana / (13) niyata kAla hue, hara roja ye zuka ! tujhe milate phala miSTa haiN| cakha rahA inako dhara caMcumeM: taja rahA kucha jhUThanameM yahA~ / (14) zakuni ! 'peTa bhare' isake lie zrama hajAra kareM jaga jIva ya bina parizrama hI tujhako yahA~, ayi kRtArtha : milA saba bhojya hai| (15) na tujhako zrama ho jagameM kahIM, na ur3anA, calanA, phiranA pdd'e| isa lie prabhu hai tava kATatA, yugalapaMkha dayAluziromaNi / kanakake jisa paMjarameM yahA~, zakunarAja ! sakhe ! tuma baMda ho / kara nahIM sakatA vaha sAmya hai, vipinake taru-koTarakI kabhI / (20) rakha padadvaya kAMcana-yaSTipai, ha~sa rahA zuka ! kyA khgvRndko| mRdula pallava zobhita-belakI yaha kahIM sama ho sakatI nhiiN| (21) jaraThatA jaba he zuka! AyagI, madhura-bhASaNa-zakti nsaaygii| taba vipatti nitAnta satAyagI, ki jisakI sudha bhI dukha de rhii| (22) aba biloka rahe ati premase. __ suna rahe tava haiM vacanAvalI / phira yahI sabake saba mAnava, zakuni ! dAnavase bana jaaNyge| (23) tava samIpa kabhI nahIM AyeMge, vacana yo ati tIkSNa sunAya~ge ! "na isako kucha bodha, na kAmakA, jaraTha piMjar3a hai yaha cAmakA !" caraNameM prabhune tava DAla dI, __ kanakakI ati sundara paijnii| jaba kabhI uThatA pada hai tava, raNana hai karatI Ati sundara / 1 he pakSirAja / 2 bur3hApA / For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Imammu jainhitaissii| (24) vividha nIti kalA par3hate hue , zuka! kabhI yaha bhI prabhuse pddh'aa,| "sukhamayI saba bhA~ti svataMtratA, sakala duHkhabharI prtNtrtaa|" (25) nipuNatAyuta ho kucha soca to, zakuna ! hai sukha bhI kitanA tujhe| yadi yahI sukha hai parataMtratA, __ jagatameM phira hai kaha duHkha kyA ? vibhava hai kucha hI dinake lie, sthira nahIM rahatI zuka ! ye kbhii| kamalinI-dalake jala-bindu kyApavanake calate sthira haiM rahe ? (27) nikala jAya nahIM karase kahIM, __ hRdayameM dukha pAkara tU kbhii| yaha vicAra sadA dhara cittameM, kataratA prabhu hai tava pakSako ! (28) yaha manorama sundara bhAjana, zuka ! tabhItaka hai milatA tujhe, sumadhura-svarase jabaloM girA, zravaNameM prabhuke tava aarhii| (29) hRdaya-vallabha, jIvanaprANa tU , vihaga ! tU jisakA siramaura hai| kucha vicAra vahI supativratA, tava zukI kitanA dukha paarhii| (30) ati viSAda bharI jananI tava, satata durbala hai zuka ! horhii| dhara mahA AMbhamAna parAnnakA, smaraNa bhI karatA usako na tuu| (31) sumatikI matike pratikUla jo, hRdayako lagatA atizUla jo, jaba yahI sukha hai, taba, duHkhakAbasa abhAva zukottama ! ho liyaa| (32) zaka : savarNa-suzobhita pIMjarA. ___ mata vicAra ise priya tU kabhI / samajha tU isako mukha byAlakA, __ sakala-vastu-vinAzaka kaalkaa| (33) . janaka pUjya kahA~ ? jananI kahA~ ? __ suhRdavRnda kahA~ ? gRha hai kahA~ ? ki jinase tava janma huA, tathAsukha milA tujhako ati bAlyameM / (34) svajana Adi jise mila bhogate, vibhava haiM kahate usako sudhii| raha judA sabase zuka bhogatA, vibhava nAma kahIM isakA nhiiN| (35) aba vicAra kiye phala kyA ? nhiiN| svavaza tU, saba bhA~ti ba~dhA huaa| na sahatA vidhi bhI parataMtrakI, isaprakAra vicAra-paramparA / (36) svajanase tujhako jisa karane, kara judA zuka! baMda kiyA yhaaN| azana tU usake karakA diyA, kara rahA haha bhUla sabhI kthaa| (37) kupita hokara, yA, kara bhUla jo, na tujhako jala bhojana de prabhu / mara rahe zuka ! to piMjare par3A, khabara bhI taba ho jagakoM nhiiN| For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAITITIONALAIMAILIMILAIILD vividha prasaGga / Mmmmmumtutifuinfinition 237 svajanakA tujhase na bhalA huA, kara sakA kucha kAma na jaatikaa| ahaha ! peTa bharA par3a pIjare, sva-puruSArtha vinaSTa kiyA sabhI !! (39) mila nahIM sakatA nija jAtisa, nahiM miTA sakatA manakI vythaa| parama sundara kuMjanikuMjameMna dikhalA sakatA, apanI chttaa| (40) ati manojJa chaTA vana-kuMjakI, svajana-mitra-suhRjjanameM sthiti| vaha vicAra, sukarma, svataMtratA, saba hue sapanA tava hetu haiN| (41) suna girA mama kyA isa caMcuse, . laga gayA zuka ! paMjara tor3ane / viphala hI yaha yatna nahIM sakhe ! vihaga! caMcu-vighAtaka bhI bdd'aa| (42) zuka ! na ro, dhara dhIra, sucitta ho, na kara zAMka, lagA mana yogmeN| kara bhalA jagakA, bhaja kRSNa' ko, raha sadA paramArathameM rNgaa| (43) samaya pAkara yo bhagavAnakI, vihaga ! tU priyatA ati pAyagA, sakala baMdhanase chuTa jAyagA, saba kahIM sukha caina udd'aaygaa| Rarriantarrantsartan vividha prsngg| MEEMSELSEISEMISEvere 1 jAlI jaina-grantha / pratyeka dharma aura sampradAyameM bIsoM grantha aise milate haiM, jinheM jAlI kaha sakate haiM; jo usa sampradAyake kisI prasiddha puruSake nAmase prasiddha kiye gaye haiM aura isa kAraNa sarvasAdhAraNa loga unheM mAnane lage haiN| udAharaNake lie hinduoMke 'bhaviSyatpurANa' kA ullekha kiyA jA sakatA hai / yaha vyAsajIkA banAyA huA kaha lAtA hai; parantu isameM abhI a~garejI rAjyatakakA varNana likhA huA hai ! yadi koI zaMkA kare ki vyAsajIkI racanAmeM a~garejI rAjyake lArDIkA varNana kahA~se AyA ? to paurANika loga uttara dete haiM ki vyAsajI sarvadarzI the-unake jJAnameM ye saba ghaTanAyeM pahale hI jhalaka gaI thIM ! pAThaka yaha jAnakara Azcarya kareMge ki jainadharmameM-digambarajainasampradAyameM bhI aise kaI grantha haiM jinheM jAlI kaha sakate haiM aura jo prAcIna AcAryoMke nAmase unake bahuta pIche gar3he gaye haiM / aise eka do granthoMkI carcA jainahitaiSImeM ho cukI hai / aba aise eka aura bhI pranthakA patA lagA hai jisakA nAma 'bhadrabAhusaMhitA' hai| yaha antima zrutakevalI zrIbhadrabAhu svAmIkAAjase lagabhaga 2200 varSa pahalekA-racA huA samajhA jAtA hai ! bahutase zraddhAlu sajjana ise bar3e hI mahattvakI cIja samajhate haiM; parantu zrIyuta bAbU jugalakizora ke patrase mAlUma huA ki yaha grantha vikramakI terahavIM zatAbdike bAdakA banA huA hai ! ve bahuta hI jaldI isakI eka vistRta samAlocanA prakAzita kareMge aura usameM batalAya~ge ki ukta grantha jAlI kyoM hai aura For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 ABORATITAMIDIORAIL jainahitaiSI lagabhaga kisa samayameM isakI racanA huI hogii| hindU vizvavidyAlayake pAThya-granthoMmeM jainagranthoMko isameM bhI bahutasI bAteM bhaviSyatkathanake rUpameM sthAna deneke viSaya preraNA karane aura jainamilikhI gaI haiM aura yaha prakaTa karanekI koziza ko AgAmI varSase sAptAhika kara deneke prastAva kI gaI hai ki granthakartA sacamuca hI bhadrabAhu bhI ullekha yogya haiN| zrutakevalI haiM ! AzA hai ki anyAnya vidvAn 3 seThIjIkA prastAva / bhI isa granthakI parIkSA kareMge aura usakA phala sarvasAdhAraNapara prakAzita karanekI kRpA kreNge| seThIjIke viSayameM jainasamAjameM jo Ando lana huA hai jAna par3atA hai usakA pariNAma 2 prAntika-sabhAkA adhiveshn| acchA huA hai / usane lokamatako unake digambara-jaina-prAntika sabhA bambaIkA caudahavA~ anukUla banA diyA hai aura vaha itanA prabhAva * adhivezana isa varSa nAsikake nikaTa gajapaMtha tIrtha DAla cukA hai ki jo loga pahale viruddha the ve para tA0 8 aura 9 aprailako sakuzala ho gyaa| bhI anukUla ho gaye haiM / yahI kAraNa hai jo gajapantha tIrthapara sabhAkA yaha dUsarA adhivezana prAntika sabhAmeM yaha prastAva sarvasammatise pAsa hai-isake 7-8 varSa pahale vahA~ eka adhivezana hogayA ki unake chuTakArekI prArthanA karaneke lie aura bhI ho cukA hai| abakI bAra janasaMkhyA vAyasarAya sAhabake pAsa eka DepyUTezana bhejA pahalese bhI kama rhii| lagabhaga 500-600 jaay| zrIyukta seTha hIrAcanda amIcandajI zolAstrI puruSa ekatra hue the / pahale dina to memba- pura aura zrIyuta jayakumAra devIdAsa cavare bI. roMkA korama hI pUrA na ho pAyA thA, isa kAraNa e. bI. ela. ne DepyUTezanameM jAnA svIkAra sabhAkA adhivezana na ho sakA / ye aisI bAteM haiM kiyA / zrIyuta bAbU ajitaprasAdajI ema. e. jinase logoMkI rucikA patA lagatA hai| sabhAoM ela. ela. bI. DepyuTezanameM jAnA pahale hI aura vyAkhyAnoMse aba logoMko utanA prema nahIM svIkAra kara cuke haiN| isa viSayameM sabhAkI rahA hai jitanA kucha samaya pahale dikhalAI detA jitanI prazaMsA kI jAya utanI thor3I hai / jisa thaa| aba ye roja roja kAma ho gaye haiM aura isa prastAvake lie uccazikSA prApta logoMke bhAratakAraNa inakI 'atiparicayAdavajJA' hone lagI hai| jainamahAmaNDalakA sAhasa na par3A, usIko jaba taka ina kAmoMmeM koI naI jAna na DAla dI sAdhAraNa par3he likhe logoMkI sabhAne vinA jAya aura inake mArgoM meM koI utsAhavardhana pari. virodha pAsa kara DAlA ! yadyapi isa prastAvake vartana na kiyA jAya taba taka yaha zithilatA anukUla bahumata to mahAmaNDalakI sabjaikTa bar3hatI hI jAyagI / adhivezanakI sabase kameTImeM bhI thA; parantu vahA~ prastAva pAsa na ho bar3I saphalatA yaha samajhanA cAhie ki judI sakA thA / yahA~ ho gayA, isakA sabase bar3A judI saMsthAoMko lagabhaga DhAI hajAra rupayoMkI kAraNa yaha jAna par3atA hai ki yahA~ na to sabhAprApti ho gaI / saba milAkara 13 prastAva pAsa pati hI sarakArI naukara the aura na dUsare kAryahue jinameM do ullekha yogya haiM / eka paM0 karttA / bhAratake eka prasiddha netAkA mata hai arjunalAlajIke sambandhakA aura dUsarA jaina- ki uccazikSAprApta logoMke hRdaya jitane kamajora hitaiSI aura jainatattvaprakAzakake smbndhkaa| aura bhayabhIta haiM, utane sAdhAraNajanatAke nahIM For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ KaMILAIMIMOIROID vividha prasaGga / iffffffffffffffffffifffim mm 239 haiM / isa matakI satyatA maNDala aura prAntika- uTha haiM-usapara vicAra karanekA unakI gatAnugasabhAke kAryoMse bahuta kucha spaSTa ho jAtI hai| tika buddhiko avakAza hI nahIM milatA hai| aura isI kAraNa hama isake pAsa honeko kucha mahattva bhI 4 janahitaiSIke AndolanakA nahIM dete haiN| yaha to pAsa honA hI cAhie thaa| niSedha / yadi yaha pAsa na hotA to Azcarya hotA / isa dUsarA mahattvakA prastAva ina zabdoMmeM pAsa prastAvako peza karanevAloM, anumodana karanevAloM huA hai-"jainatattvaprakAzaka aura jainahitai- aura sammati denevAloMmeMse kisIne bhI isa bAtakI dhImeM jo vidhavAvivAhake maNDanakA Andolana jarUrata nahIM samajhI ki jainahitaiSIke prathama zurU huA hai-yaha kArya jainadharmase atyanta aMkakA vaha lekha-jisake kAraNa yaha uchala viruddha hai / ataeva yaha sabhA isa duSkRtyakA kUda zurU huI hai-eka bAra acchI taraha bA~ca niSedha karatI hai aura patrasampAdakoM tathA vidvA- to liyA jAya / hameM bahuta adhika sandeha hai noMko preraNA karatI hai ki ve isake viruddha lekha ki ukta lekha bA~cA gayA hai athavA usakA abhiprakAzita kareM / " isa prastAvake anumodanake prAya samajhanekI ceSTA kI gaI hai / lie nyAyAcArya paM0 mANikacandajI, paM0 5 jainahitaiSIke lekhakA saaraaNsh| pItAmbaradAsajI aura paM0 kaztUracandajIke . lagabhaga 1 // ghaMTe taka vyAkhyAna hue aura jisake jainahitaiSIke ukta lekhakA sArAMza yaha hai ki manameM jo AyA usane vahI kahA / pichale upa- strI aura puruSa donoMko janmabhara brahmacaryapUrvaka dezaka mahAzayane to jozameM Akara yahA~taka rahanA cAhie / yaha zreSTha mArga hai / jo aisA kaha DAlA ki jo loga jainahitaiSI kharIdate haiM ve nahIM kara sakate unheM zAdI kara lenA cAhie apane paiseko pAnImeM pheMkate haiM / saba bhAiyoMko aura puruSako apanI eka mAtra strImeM aura strIko isI samaya pratijJA kara lenA cAhie ki jainahitai- eka mAtra apane puruSameM santuSTa rahanA cAhie / SIko na kabhI ma~gAya~ge aura na kabhI pddh'eNge| yadi bIcameM puruSa mara jAya to strIko aura strI kaI sajjanoMne kahA thA ki isa prastAvakI mara jAya to puruSako jIvana bhara brahmacaryase jarUrata nahIM hai, aneka loga isake viruddha rahanA cAhie / yaha madhyama mArga hai| jina bhI the, parantu antameM prastAva rakhA gayA logoMse yaha nahIM bana sakatA hai-jinheM brahmaaura janarala sabhAmeM pAsa bhI ho gyaa| caryase jIvana bitAnA kaThina jAna hameM isa prastAvake pAsa ho jAnemeM jarA bhI par3atA hai unake lie tIsarA nikRSTa mArga yaha hai Azcarya nahIM huaa| jahA~ svataMtra vicArakoMkI- ki strIke maranepara puruSa dUsarI zAdI karale aura apanI sadasadviveka buddhipara vizvAsa rakhane puruSake maranepara strI apane lie koI Azraya DhU~r3ha vAloMkI-saMkhyA thor3I hotI hai; dUsaroMke pIche le / ukta sAre lekhakA yahI Azaya thA aura calanevAle-hA~meM hA~ milAnevAle athavA dUsaroMke jinake jarA bhI vicAra zakti zeSa hai, jo dharma prabhAvase daba jAnevAle hI adhika hote haiM, vahA~ aura samAjazAstrake svarUpako jAnate haiM, ve isameM aisA honA hI cAhie aura phira yaha to eka aisA koI bhI doSa yA anyAya nahIM dekha skte| viSaya hai ki jisakA nAma sunate hI loga bhar3aka lekha bharameM yaha kahIM nahIM kahA gayA hai ki pra For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 HAMARILALBOATNA jainahitaiSI vivAha karanA koI puNyakA kArya hai, ataeva use ise dharmaviruddha batalAte haiM ve dharmakA svarUpa hI karanA hI caahie| yaha avazya kahA gayA hai ki nahIM samajhate haiM / jainadharmameM pratyeka manuSyako jina bAlavidhavAoMse brahmacaryakA pAlana nahIM usakI zaktike aura sthiti ke anusAra dhIre dhIre ho sakatA hai, jo apane vicAroMpara vijaya nahIM sIr3hI dara sIr3hI Upara car3hAnekI vidhi hai| jo jisa pA sakatI haiM, aura isa kAraNa gupta pApa karaneke yogya hotA hai use usI caritrake dhAraNa karanekA lie lAcAra hotI haiM, unako balapUrvaka ekAkinI vidhAna kiyA jAtA hai / jo agaNita prakArake rahaneke lie majabUra karanekI apekSA yaha acchA jIvoMkA mAMsa khAtA thA, use eka kaueke hai ki unheM dUsarA pati karanekI AjJA de dI jaay| mAMsako chor3anekA upadeza diyA gayA thaa| jo strI pApoMse DaratI hai aura isa kAraNa hAthIko chanA huA pAnI nasIba nahIM hotA thA, eka bar3e bhArI pApakI paramparAko chor3a detI hai; isa kAraNa vaha tAlAbake pAnIko macAkaraparantu sarvathA niSpApa brahmacAriNI hokara rahanemeM bilokara-prAsuka kara letA thA aura phira use lAcAra hai, isa kAraNa eka choTAsA pApa kara pItA thaa| letI hai, arthAt nirantara chupakara pApa karanA paNDita pravara AzAdhara aura somadevasUrine chor3akara kisI ekakI ho jAtI hai; niHzaGkaH .. " brahmacaryake tIna bheda kiye haiM-eka strI mAtrakA hokara kahA jA sakatA hai ki vaha acchA kAma tyAgI, aura dUsarA apanIko chor3akara zeSa karatI hai / bar3e bar3e kulIna seTha sAhUkAroMke sabakA tyAgI aura tIsarA apanI strI aura gharakI una vidhavAoMse jo jIvana bhara pApake 1 vezyAko chor3akara anya sabakA tyAgI / isa ghaDe phor3A karatI haiM, una sAdhAraNa gharoMkI tIsareko AcArya somadevane gRhIkA brahmacarya vidhavAyeM acchI haiM jo apanI pravRttiyoMko damana , na kahA hai:na kara sakaneke kAraNa punarvivAha kara letI haiM aura dassA yA vinaikayA banakara jIvana vyatIta vadhU-vittastriyau muktvA sarvatrAnyatra tjjne| karatI haiN| mAtA svasA tanUjeti matirbrahma gRhAzrame // 6 jainadharma aura punarvivAha / / paM0 AzAdharake zabda ye haiM:- " yastu svadAravatsAdhAraNastriyo'pi vratayitumaprastAvake zabdoMmeM kahA gayA hai ki 'yaha zaktaH paradArAneva varjayati so'pi brahmAkArya jainadharmase atyanta viruddha hai| avazya hI NuvratISyate / " arthAt jo, jisa taraha jo vidhavA brahmacaryase rahanA cAhatI hai use apanI strIkA tyAga nahIM kara sakatA hai usI punarvivAhake lie lAcAra karanA, athavA jo prakAra vezyAkA bhI tyAga nahIM kara sakata kaI bAlabaccoMkA bApa paralokakI taiyArI kara kevala parAI striyoMkA tyAga karatA hai vaha bhI rahA hai use 10-11 varSakI kanyAke sAtha brahmacaryANuvratI hai / jo loga gatAnugatika punarvivAha karanekI ijAjata denA pApakA kArya aura vicArabaddhise rahita haiM, ve isa bAtako hai aura isa kAraNa jainadharmase atyanta viruddha hai| kabhI nahIM mAna sakate ki vezyAgAmI bhI bar3e pApase bacAkara choTe pApakI ijAjata denA brahmacArI kahala sakatA hai / ve somadeva aura jainadharmase viruddha kabhI nahIM ho sktii| jo AzAdharako saikar3oM gAliyA~ sunAya~ge aura For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAD CatfilmiBITAMITHALI vividha prasaGga / AmirmirmirmiTERE 241 abhI kucha samaya pahale jainagajaTake kisI lekha- hai ? eka brahmacAriNI bAlavidhavAkI ijjata kyA kane sunAI bhI thIM; parantu jo marmajJa haiM ve ise bAjArU vezyAke bhI barAbara nahIM ho sakatI hai ? mAnanese kabhI iMkAra nahIM kara skte| ukta hameM AzA hai ki vidvAna jana isa viSayameM niravidvAnoMne brahmacaryakI judA judA sIr3hiyA~ bata- pekSa hokara vicAra karanekA kaSTa uThAyeMge / lAI haiM / jo vezyAse sambandha karatA hai vaha 7 janahitaiSIkA niSedha / pApI hai isameM koI sandeha nahIM; parantu yahA~ janahitaiSIke kisI eka lekhakA niSedha to kevala pApakA vicAra nahIM hai--pApake darjAkA kiyA jA sakatA hai; parantu yaha samajhameM nahIM AyA vicAra hai / yaha dekhanA hai ki kauna pApa choTA kipaM0 kaztaracandajIne jainahitaiSIkA niSedha kyA hai aura kauna bar3A hai| jainadharmakI dRSTise to samajhakara kara DAlA ! kyA ApakI upadeza-muvezyAgamana hI kyoM svastrIgamana bhI pApa hai| kharA baddhimeM abhI taka yaha bAta nahIM AI ki parantu sabase bar3A pApa hai, parAI striyoMse patrasampAdaka apane patrake pratyeka lekhakA uttarasambandha, usase choTA hai vezyAoMse sambandha, dAtA nahIM hotA hai ? vaha kisI eka viSayake aura usase choTA hai apanI strIse sambandha / nirNayake lie apane anukUla aura pratikUla ataH parastrIgamanakI apekSA vezyAgamana aura donoM prakArake vicAroMkA prakAza karatA hai| vezyAgamanakI apekSA svadArasantoSa acchA hai; yaha Avazyaka nahIM ki pratyeka lekha usIke vi. para svataH tInoM hI acche nahIM haiM-tInoM hI- cAroMke anukala ho / usakA sabase bar3A uddezya pApa haiN|jo uttama pAtra hai, use zuddha brahmacaryakA, * satya ' ke nirNayakA rahatA hai, Apa logoMjo madhyama hai use svadArasaMtoSakA aura jo ke samAna lakIrake phakIra bane rahanekA nahIM / nikRSTa hai use paradAranivRttikA upadeza diyA yadi hitaiSImeM eka lekha punarvivAhake anukala jAtA hai / ThIka isI dRSTise punarvivAhakA prakAzita huA hai to Apa cintA kyoM karate haiM vicAra honA cAhie / vidhavAvivAha yA vidhura- pratikUla lekha bhI prakAzita hoMge / abhI to vivAhako koI puNya nahIM batalAtA hai / avazya isa viSayakA prAraMbha hI huA hai| yadi Apa prahI yaha pApa hai; parantu usa pApakI apekSA tikUla likha sakate haiM, to kucha likhaacchA hai-U~ce darjekA hai jisake ki kAraNa prati nekI koziza kIjie / para yahA~ una dina saikar3oM bhrUNahatyAyeM aura garbhapAta kiye purAnI jaMga khAI huI yuktiyoMse kAma na jAte haiM aura isI kAraNa jo apanI indriyoMke calegA jinheM sunakara Apake bhole bhAle zrotA gulAma haiM unake lie yaha AcaraNIya hai / jina tAliyA~ pITane lagate haiM / kyoMki janahitaiSIke paNDita aura upadezaka mahAzayoMne ise jainadharmase pAThaka isa bIsavIM zatAbdike haiM aura ApakI atyanta viruddha aura duSkRtya batalAyA hai, ve yuktiyA~ dazavIM zatAbdike kAmakI haiN| Apako kyA kRpA karake batalAveMge ki vezyAgAmI yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki Apake upagRhasthakA brahmacarya jainadharmase atyanta aviruddha dezoMse aura pratijJAoMke karAnese hitaiSIke aura satkRtya kaise ho sakatA hai ? kyA unakI grAhaka kama nahIM ho sakate; kyoMki jina samajhameM kisI vidhavAke sAtha punarvivAha karane- logoMpara ApakA prabhAva par3atA hai-jo loga AdhAlA gRhastha ukta vezyAgAmI gRhasthase bhI burA pake saMkIrNa vicAroMpara zraddhA rakhate haiM, una For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 jainahitaiSI - DhU~Dhane para bhI jainahitaiSIkA koI grAhaka na mile - gA / hitaiSIke prAyaH grAhaka aise hI haiM jina taka Apake prabhAva kI pahu~ca nahIM aura jo Apase adhika viveka-buddhi rakhate haiM / aura apane grAhakoM kI yogyatA para hameM yatheSTa abhimAna hai / yadi daza bIsa ApahIkI yogyatAke grAhaka ApakI preraNA se ghaTa jAya~ge, to isase hameM yaha samajhakara khuzI hI hogI ki vidhAtAke nikaTa hamArI yaha prArthanA svIkRta ho gaI- arasikeSu kavitvanivedanaM zirasi mA likha mA likha mA likha / " / 8 pragati - sampAdakakA mArmika noTa sahayogI 'pragati ANi jinavijaya' meM usake suyogya sampAdaka gajapaMthakSetra ke adhivezanakI samAlocanA karate hue likhate haiM ! " digambara jaina prAntikasabhA ke adhivezana meM eka viduSI strIkA vyAkhyAna honevAlA thA, parantu use paM dhannAlAlajIke Agrahake kAraNa AjJA nahIM dI gaI aura isa taraha jainadharmapara AyA huA eka bhayaMkara saMkaTa Tala gayA ! nahIM to bhalA kitanA bar3A anartha ho gayA hotA acchA huA jo paNDitajIne jainasamAjako isa saMkaTase mukta kara diyA ! isa sabhA meM dUsarA mahattvakA prastAva yaha huA ki vidhavAvivAhake anukUla lekha likhanevAle patroMkA niSedha kiyA jAya ! yaha prastAva bhI bahuta dUradarzitA kA huA jainasamAja meM striyoMkI saMkhyA kama hai / isake kAraNa hajAroM jainapuruSoMko avivAhita rahanA par3atA hai / rahane do; isase kucha hAni nahIM ! isase puruSoMmeM anAcAra bar3hatA hai / to bhI kucha hAni nahIM ! isake kAraNa vidhavAoMmeM durAcAra phailatA hai / to bhI kyA huA ? isa viSayameM kucha kahanA hI na cAhie / isase jainasamAjakA hAsa hotA hai / hone do; jo honevAlA hai vaha ! hokara rhegaa| isa taraha zaMkA-samAdhAna ho jAne para bhI jainahitaiSI Adi patra vidhavAvivAhake viSaya meM lekha kyoM prakAzita karate haiM? unakA niSedha honA hI cAhie / jainamitra ke kathanAnusAra to vidhavAvivAhakA samarthana karanevAloM ko mauna dhAraNa karanA caahie| ve Apasa meM carcA kareM, guptarUpase sammatiyA~ deM athavA bAlA bAlA uttejana deM, kucha harja nahIM; para daza AdamiyoM meM - sabhA - sosAiTiyoMmeM isa viSayakI carcA karanekI kyA jarUrata ? " 9 yajJopavIta aura jainadharma 1 hitaiSI ke pichale saMyukta aMkameM ukta viSayakA eka lekha prakAzita huA hai / usameM hamane likhA thA ki eka do zvetAmbara vidvAnoMse mAlUma huA ki zvetAmbara sampradAya ke zAstroM meM bhI yajJopavItakI kriyAkA vidhAna nahIM hai / isapara sahayogI 'jaina' ke gata 2 apraila ke aMka meM 'satyAkAMkSI' kI sahIse kisI mahAzayane likhA hai ki " zvetAmbara - sAhityameM 'AcAra dinakara' ityAdi bahutase granthoMmeM yajJopavItakI kriyAkA lene kI kRpA kareM jisase khulAsA hogA aura sahetuka vivaraNa hai / lekhaka mahAzaya usameM dekha AgAmI aMka meM apanI bhUla sudhAranekI kRpA kreN| " isake uttarameM hama zvetAmbarasampradAya eka vidvAn sAdhu mahAzaya ke patrako prakAzita kara dete haiM jise unhoMne hamArI jijJAsAnivRttike lie abhI kucha hI dinoM pahale bhejA thA / sAdhu mahodaya jainadharmake aura itihAsa ke bahuta acche jJAtA haiM / isase yajJopavItake mUlaviSayapara bhI bahuta acchA prakAza par3egA - " yajJopavItaviSayaka lekha pddh'aa| mere vicArase yaha prathA bahuta purAnI nahIM; brAhmaNoMke saMsargase madhyakAla meM praviSTa ho gaI hai / zvetAMca meM janeU pahananekA rivAja nahIM hai / purAne jamAne meM bhI pahananekA koI ullekha nahIM milatA / For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ CHITRALIACTICALCOHOLD vividha prsngg| yA 243 " saMvat 1500 ke AsapAsa vardhamAnasUri nAmake aura samAjoMke rIti-rivAja judA judA prakAraeka AcArya ho gaye haiM / unhoMne : AcAra ke haiM / kisI deza aura jAtivAle murdeko jalA dete haiM, koI jamInameM khaDDA khodakara gAr3a dete dinakara ' nAmakA vistRta grantha gRhasthoMke haiM aura koI yoM hI jaMgala meM pheMka Ate haiN| AcAra viSayameM likhA hai / isa granthama anyAnya jainadharmake siddhAntAnurUpa ina saba. jAtiyoM ke AcAroM ke sAtha 16 saMskAroMkA bhI vidhAna hai / manuSya jainadharmakA ArAdhana utkRSTatayA kara sakate Adhunika brahmasamAja aura AryasamAjane jaise apa- haiM, to aba phira inake lie kauna sI rIti ne apane mantavyAnusAra naye DhaMgase saMskAroMkA niyamita kI jAya ? jainadRSTi se tInoM kRtya- jalA vidhAna kiyA hai vaise ye saMskAra bhI jainadRSTise denA, gAr3a denA yA pheMka denA-ekase haiM / jainadharma jainatva lAneke lie bihita kiye gaye haiM / ina vyavahArake viSayameM bilkula mauna hai / cAhe murdA saMskAroMmeM eka ' upanayana , saMskAra hai jisameM jalAyA jAya, cAhe gar3AyA jAya, vaha isa viSayameM jainadharmakA ArAdhana karanevAle brAhmaNa, kSatriya aura kisI bhI vidhiko dharmya nahIM batalAtA / esI vaizyako ' jinopavIta' denekA vidhAna hai| ('ya- avasthAmeM jainadharmase vyAvahArika niyama banAye jJopavIta ' ke sthAnapara 'jinopavIta ' nAma rakkhA nahIM jA sakate / jo manuSya jisa deza hai jo granthakArake kauzalakA sUcana karatA hai| ) aura jAtikA ho vaha apanA laukika vyava " kevala isa eka granthake sivA anya kisI hAra apane dezajAtyanusAra calAve, dharma usameM kucha purAne yA naye granthameM na kahIM isa viSayakA vidhAna nahIM kahatA / kevala dharmAcaraNameM jainatvakI Avahai aura na koI ullekha hI milatA hai / isa granthameM zyakatA hai / jainadharma kevala 'nivRttimArgavidhAyaka, vihita vidhAna AdaraNIya hai yA anAdaraNIya, hai pravRttikA upadezaka nahIM / hA~, yaha avazya vaha , kaha degA ki amuka pravRtti adhika karmajanaka hai isakA jikra Ajataka kisIne nahIM kiyA / svargIya aura amaka alpa paapvaalii| zrImadAtmArAmajI mahArAjane, sabase pahale ina vaidika dharmakI dRSTimeM aura jainadharmakI dRSTimeM saMskAroMkA prakAzana apane 'tattvanirNayaprAsAda ' baDA antara hai| yaha bAta hamezA dhyAnameM rahanI meM kiyA hai / isake bAda kucha logoM ke vicAra ina cAhie / vaidika dharma vyavahArapravRttiko bhI dharmake saMskAroMko pracalita karaneke pakSameM sunAI dete haiM / sAtha saMlagna rakhanA cAhatA hai / vaha vyavahAra aura ___" itihAsa aura tattvakI dRSTise dekhA jAya dharmakA abheda saMbandha mAnatA hai, isalie kula vyavato jainatvakI chApavAle vyavahAroMkA astitva ho hAroMmeM vaha apanA dakhala rakhanA cAhatA hai / jainahI nahIM sktaa| jaina eka prakArakA dharma vizeSa dharmakI yaha mAnatA nahIM / jainadharma to kahatA hai ki hai , samAja yA jAti-vizeSa nahIM / vyavahAra jitane karmajanaka saba hI pravRttiyA~ adharmameM zAmila haiN| haiM ve saba, samAja aura jAtivizeSake sAtha sambandha aisI pravRttiyoMkA vidhAna nivRttiparAyaNa jainadharma meM rakhate haiM / jaina-jIvana jagat mAtrake manuSya- kaise ho sakatA hai ! ityAdi bahuta kucha bAteM vicApazutaka bhI dhAraNa kara sakate haiM / aisI dazAmeM rane lAyaka haiM / varNAzramake viSayameM bhI yahI hAla vyAvahArika niyamoMke viSayameM kisI prakArakA hai| maiM abhI musAphirImeM hU~ sAthameM kisI bhI prakAsvataMtra niyama jainadharma nahIM banA sakatA; usakA rakA sAhitya nahIM hai-likhaneke lie kAgaja bhI yaha kArya nahIM / jagatakI bhinna bhinna jAtiyoM yatheSTa nahIM hai ! .........." For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARATHIIIII 244 jainahitaSI ___ AzA hai ki satyAkAMkSI mahAzayako isa patrase umarake yuvakoMko mAtR-bhASAse parAGmukha hokara santoSa ho jAyagA aura anyAnya pAThakoMko para-bhASA para itanA mugdha honA zobhA nahIM detaa| yajJopavItake marmako samajhanemeM sahAyatA milegii| yaha bar3I hI zokajanaka sthiti hai / videzI 1. mahAtmA gA~dhI aura maatRbhaassaa| saMsargake kAraNa dezameM navIna yuga upasthita huA hitaiSIke pAThakoMko mAlama hogA ki 'bhArata- sahI; para isakA yaha artha nahIM hai ki hameM jainamahAmaNDala' ke gata disambarake adhiveza- apanI bhASA chor3akara videzI bhASAhImeM apane nameM hamAre aMgarejIbhakta bhAiyoMne lagabhaga eka vicAra prakaTa karanA cAhie / jisa bhASAko hajAra zrotAoMke sAmane-jinameM aMgarejI vyAkhyAna denevAloMke mAtA-pitA nahIM jAnate, jAnanevAloMkI saMkhyA muzkilase 100 hogI- jisako unake bahana-bhAI nahIM samajha sakate aura apane vicAra a~garejImeM prakaTa kiye the| eka jisako unake strI-putra tathA naukara-cAkara nahIM dinakI to sArI kArravAI a~garejIhImeM kI gaI samajha sakate, usakA sevana karanese navIna yuga thI aura usa samaya thoDese ine gine logoMko samIpa AyegA ki dUra calA jAyagA, isapara chor3akara zeSa sabhI unakA mu~ha tAkate rahe the| unako avazya vicAra karanA cAhie / kitane hI ThIka yahI hAla saMgAmapura-saratakI eka sabhAmeM manuSyoMkA khyAla hai ki a~garejI aba hamArI bhI huaa| mahAtmA gA~dhIke hAthase vahA~ eka mAtR-bhASA hai / parantu yaha khyAla mujhe ThIka nahIM jainapustakAlaya kholA jAnevAlA thA / aura isa- mAlUma par3atA / yadi a~garejI jAnanevAle ke lie eka sabhA kI gaI thI / yadyapi usa muTThIbhara logoMko hama 'deza' mAnaleM to yaha sabhAmeM bhI adhikAMza zrotA a~garejIse anabhijJa kahanA par3egA ki 'deza' zabdakA ThIka artha hI the, to bhI kucha jainavidyArthiyoMkA jI nahIM hamane nahIM samajhA / merA to yaha mAnA-unhoMne apane vicAra a~garejImeM hI prakaTa siddhAnta hai ki 32 karor3a manuSyoMkA karanA ucita samajhA / jaba unake a~garejI a~garejI sIkhanA aura a~garejIkA dezabhASA vyAkhyAna ho cuke taba mAhAtmA gA~dhIne aneka hojAnA nitAnta asambhava hai| jina nava-yuvaupadeza dete hue jo kucha kahA use hama 'sara- koMne naI vidyA sIkhI hai aura jinhoMne naye svatI / se yahA~ uddhRta kara dete haiM / hama AzA vicAroMse lAbha uThAyA hai, unako apane vicAra karate haiM ki maNDalake sabhAsada mahAtmA gA~dhIke apane dezabhAiyoMpara avazya prakaTa karanA cAbahumUlya zabdoMpara dhyAna denekI kRpA kareMgeH- hie| yaha bAta apanI hI bhASAdvArA ho sakatI __" yaha atyanta AzcaryakA viSaya hai ki hai / jo yuvaka yaha kahate haiM ki hama apane aMgrejImeM vyAkhyAna denevAle vidyArthI itanA bhI vicAra mAtRbhASAdvArA nahIM prakaTa kara sakate vicAra nahIM karate ki jinake sanmukha ve bola unase maiM yahI nivedana karU~gA ki Apa mAtRrahe haiM ve unakA vyAkhyAna samajha sakeMge yA bhUmike lie bhArarUpa haiM / mAtR-bhASAkI apUrNatA nahIM / ve nahIM socate ki yahA~para jo a~garejI dUra karaneke badale usakA anAdara karanA-usase samajhanevAle upasthita haiM ve isa truTipUrNa azu- hAtha hI gho baiThanA-kisI sacce sapUtako ddha a~garejI-bhASAse Ananda prApta kareMge, yA zobhAdAyaka nahIM / vartamAna janasamudAya unake hRdayameM aruci utpanna hogI / car3hatI mAtR-bhASAkI unnatike viSayameM cupa rahegA For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ HOMMITICALMOTIAURATIOD vividha prsngg| Ra maitrinturniturthiRITERESS 245 to bhAvI prajAko cirakAla taka pachatAnA pdd'egaa| haiM, hamAre hI gharoMkI coriyA~ karate haiM aura ulahanese ve kabhI nahIM baceMge / maiM AzA karatA hamAre hI pazuoMko mArakara khAjAte haiM / ataH hU~ ki yahA~ baiThe hue samasta vidyArthI pratijJA kareMge yadi unheM zikSA dI jAyagI, to ve apanI ki nirupAya dazAke sivA aura kabhI bhI hama AjIvikA nyAyamArgase karane lgeNge| isase unakA apane ghara para a~garejI na boleNge| vidyArthiyoMke kalyANa hogA aura hamAre gharoMmeM corI Adi mAtA pitA bhI samayakI kharatara dhArAmeM baha upadrava na hoMge / hamAre tIrthakSetroMke nikaTa jAnese sAvadhAna raheM / a~garejI bhASA hame par3hanA rahanevAle jo bhIla Adi anAryya loga haiM, unake avazya cAhie, kintu mAtRbhASAko bhulAkara lar3akoMke lie yadi hama pAThazAlAyeM khola deMge, nahIM / hamAre janasamAjakA sudhAra hamArI to ve lar3ake bar3e honepara naukarI cAkarI yA mAtRbhASA dvArA hI hogA / mAtRbhASAkI unnati aura koI vyApAra karake apanA peTa bharane lgeNge|" karanA vidyArthiyoM aura unake mAtA pitAoMkA jainoMkI janasaMkhyA kama hotI jAtI hai, isa bhI kartavya hai / maiM prasanna hU~ ki yaha pustakAlaya viSayameM seThajIne do kAraNa batalAye haiM eka mere hAthase kholA jA rahA hai / para, yadi yaha jainadharmAnuyAyI anya dharma svIkAra karane lage haiM apanI bhASAkI puSTi na karake use kSINa karegA aura dUsarA plega / pahale kAraNako ThIka batalAte to mujhe atyanta duHkha hogaa|" hue kahA hai ki " satArA, pUnA, ahamadanagarake 11 prAntika sabhAke sabhApatikA kAsAra loga dharmopadezake abhAvase apaneko vyAkhyAna / ___hindU kahalavAte haiM aura nijAma sTeTake jainoMkA digambara-jaina-prAntika sabhA bambaIke isa bhI yahI hAla hai / " yaha hama mAnate haiM ki kucha adhivezanameM sabhApatikA Asana AlandanivAsI logoMne pichale 10 varSoM meM jainadharma chor3a diyA zeTha mANikacanda motIcanda zahAne svIkAra hogA; parantu vaha itanA bar3A kAraNa nahIM hai / kiyA thA / mAlUma nahIM svayaM Apako jaina- isa viSaya para vizeSa vicAra isI aMkameM prakAsamAjase kitanA paricaya hai aura ApakI zita hue zrIyuta bAbU nihAlakaraNajI seThIke yogyatA kaisI hai; parantu Apane jo vyAkhyAna lekhameM kiyA gayA hai / usameM yaha bhI batalAyA par3hA, vaha acchA likhA gayA hai / yadyapi gayA hai ki plega bhI janasaMkhyAkI hAnikA usameM vizeSa joza yA uttejanA nahIM hai, to bhI pradhAna kAraNa nahIM hai| jainasamAjakA usameM khAsA paricaya diyA gayA 12 roTI-beTI vyavahAra / hai| kahIM kahIM naye vicAroM aura sudhAroMkI prAntika sabhAke svAgatakAriNI kameTIke ' DhaMgake sAtha ' himAyata kI gaI hai / achUta sabhApati seTha navalacanda-hIrAcandajIne apane aura nIca jAtiyoMko zikSita banAneke lie kahA vyAkhyAnameM kahA ki " prAcIna kAlameM jaba gayA hai-" nIca mAnI huI jAtiyoMke lar3akoMko rela, tAra, DA~ka, Adike subhIte na the, taba jJAna diyA jAyagA to usameM svArtha aura paramArtha loga rojagAra-dhaMdhekA tathA byAha zAdiyoMkA donoM sapheMge / isa samaya ve azikSita haiM, isa sambandha apane samIpake grAmoMse hI rakhanA lie hiMsA, corI, DakaitI Adi nIca karma cAhate the aura isa kAraNa eka bhAgake karake peTa bharate haiM-hamAre hI gharoMpara DA~ke DAlate rIti rivAja, veSa-bhUSA Adi dUsare bhAra For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ mmmmmmmmmmmmm jainahitaiSI 246 se judA prakArake ho gaye the ! jAtiyoMkI isIkA yaha phala thA ki eka gharameM jaina, bauddha choTI choTI saMsthAyeM bhI usI samaya sthApita aura brAhmaNa-dharma sAtha sAtha premapUrvaka pAle jAte huI hoMgI, aisA mAlUma hotA hai / parantu aba the| rAjA zreNika bauddha the aura unakI rAnI samaya badala gayA hai| yaha sudhArakA jamAnA hai| celanA jaina thii| yaha bahuta hI prasiddha kathA jaba rahana-sahana, veSa-bhUSA, bhASA Adi sabhI hai| ye sambandha kisItaraha hAnikAraka nahIM bAteM badala gaI haiM; taba purAne rItI-rivAja hI ho sakate / ye hamAre mahattvake dyotaka haiN| inake kaise sthira raheMge ? usa samayakI rahana-sahana, bar3hAnekA prayatna karanA cAhie, na ki ghttaanekaa| veSabhUSA, AcAra-vicAra to badala jAveM; parantu 13 zvetAmbara-jaina-kAnpharensa / usa samayakI paristhitiyoMke anusAra banAye hue gata 23. 24 aura 25 aprailako zverItirivAja na badale jAveM, isake samAna mUrkhatA- tAmbara jaina kAnpharensakA dazavA~ adhivezana pUrNa kArya aura kyA ho sakatA hai ? ina rivA- dhamadhAmake sAtha ho gyaa| sabhAmeM do DhAI joMmeM sabase pradhAna rivAja ' byAha ' kA hai| hajAra zrotA upasthita hote the / bAharase bhI jAtiyoMke choTe choTe Tukar3e ho gaye haiM, isa bahatase loga Aye the| hamArI digambarasabhAoMke kAraNa varake yogya kanyA aura kanyAke yogya adhivezanoMkI apekSA isa kAnpharensake adhivezavara nahIM milate haiN| jina jAtiyoMmeM kanyAyeM nameM kaI eka vizeSatAyeM thiiN| sabase bar3I vizekama haiM, unameM bejor3a byAha adhika hote haiM aura SatA sabhA-zulkakI thI / do, tIna, pA~ca aura saikar3oM yuvAoMko jIvana bhara kuA~rA rahanA daza rupayeke TikiTa the / sAdhAraNa darzakoMkA par3atA hai| isake sivAya kahIM kahIM zvetAmbara TikiTa do rupayAkA thA / isase kamakA yA vaiSNava kanyAyeM lAnI par3atI haiM / ina saba TikiTa koI bhI na thA / binA TikiTake saMkaToMke dUra karaneke lie digambarajainasamAjameM kisIko bhI bhItara jAnekA AdhikAra na thaa| jAtiyoMkI bhinnatAke binA byAha honA caahie| isa niyamakI pAlanA bhI kar3AI se hotI thii| jahA~ roTI-vyavahAra hai vahA~ beTI-vyavahAra bhI TikiToMse sunate haiM ki lagabhaga chaha hajAra honA cAhie / " isameM zvetAmbara aura vaiSNavoMkI rupayekI AmadanI ho gaI ! yadi hamArI mahAkanyAoMke sAtha vivAha karanA acchA nahIM sabhA yA prAntika sabhAke kisI jalsemeM isa batalAyA gayA / parantu hama isa sambandhako burA prakArakA prabandha kiyA jAya, to zAyada nahIM samajhate / agravAla osavAla Adi jAti- sabhAmaMDapameM 200 zrotA bhI upasthita na yoMke samAna jo aisI jAtiyA~ haiM jinameM jaina hoM / eka to bambaI ahamadAbAda jaise bar3e zahaaura vaiSNava, athavA zvetAmbara aura digambara donoM roMmeM rahanevAle loga yoM hI kharcIle hote haiM aura dharma pAle jAte haiM unameM isa prakArake sambandha dUsare ina sthAnoMmeM zvetAmbara dhanikoMkI saMkhyA akasara hote haiM aura ye sambandha hameM prAcIna bhI adhika hai / yahI kAraNa hai jo yahA~ TikiTa bhAratakI dhArmika svataMtratA aura udAratAkA hone para bhI lagabhaga do DhAI hajAra zrotA sabhAmeM Aja bhI smaraNa karAte haiM / bhAratameM eka samaya upasthita ho gaye / ho jAya~, para yaha rIti aisA thA jaba manuSya apanI icchAnusAra cAhe acchI nahIM / kamase kama janasamAjameM to jisa dharmako pAlana karaneke lie svataMtra thA aura abhI isake pracalita karanekI jarUrata nahIM hai| For Personal & Private Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHITTALALIMITALITILALJHALALIHINium vividha prsngg| 247 isase ve loga sabhAke lAbhoMse vaMcita raha jAte apaneko bhAgyazAlI samajhate haiM, usa jJAna aura haiM jo dhanahIna haiM athavA upadezako mUlya dekara dharmake granthoMko andheremeM DAla rakhanemeM hameM jarA lene yogya abhiruci nahIM rakhate haiM / zikSA bhI saMkoca nahIM hotA hai / yaha bahuta hI zokaaura samAjonnatike vicAroMko hama jitanA kI bAta hai / pustakoMkI rakSA aura pracArake lie sulabha aura sahaja kara sakeM utanA karanA caahie| to hameM dhana nahIM milatA; parantu jyonAroMke lie, dUsarI vizeSatA yaha dekhI ki dhanI aura purAne byAha zAdiyoM ke julUsoMke lie aura nirarthaka dhAqhayAlake logoM ke sAtha aneka grejyueTa-vakIla, rmika mukaddame lar3aneke lie rupayoMkI kabhI kamI bairisTara, sAlIsiTara, DAkTara kAma karate the| nahIM par3atI ! " samAja-saMgaThanake viSayameM Apane hamAre digambara samAjameM yaha bAta nahIM hai| kahA-" hamArI vartamAna sAmAjika racanA aisI hai hamAre yahA~ paNDitoM aura bAbuoM tathA dhaniyoMmeM ki hama dhArmika aura Arthika unnati karaneke lie itanA matabheda tathA matAsahiSNutA hai ki ve binA cAhe jitanA prayatna kareM to bhI acchI sthiti lar3e-jhagar3e milakara kAma kara hI nahIM skte| prApta nahIM kara sakate; kyoMki hama apane dharmake hamAre yahA~ kaTTaratA jyAdA hai aura hamArI siddhAntoMke aura samAjaracanAke viruddha choTI janatA navIna sudhArake vicAroMse bahuta hI ana- choTI jAtiyoM aura upajAtiyoMmeM ba~Ta gaye haiM bhijJa hai / sAtha hI hamAre yahA~ dharmatattvoMke jAna- aura isase eka sAtha kAma karanekI zakti ghaTatI nekI DIga hA~kanevAle arddhadagdha loga bahuta haiM jAtI hai / aneka bAtoMmeM hamAre vicAra bhI jo hara jagaha dharmake Daba jAnekA rorA macAneke saMkucita hote jAte haiM aura samAjabala kama hotA lie taiyAra rahate haiM / sabhApatikA Asana bar3au- jAtA hai / isase jaba hama sAre jainasamAjake dAke DAkTara zrIyukta bAlAbhAI maganalAla praznoMko hAthameM lenA cAhate haiM, taba hamAre kAryanANAvaTIne suzobhita kiyA thaa| Apa baDodA meM taraha tarahake vighna A par3ate haiM / gata pacAsa mahArAjake khAsa DAkTara haiM aura dezopakArake varSake itihAsase mAlUma hotA hai ki hamArI judI kAmoMmeM hamezA yoga diyA karate haiN| judI jAtiyA~ paraspara milatI to nahIM haiM, ulaTI 14 sabhApatike vyAkhyAnakI kucha upajAtiyA~ bar3hatI jAtI haiM, aura tar3eM par3atI jAtI haiM ! jainajAtiko chor3akara anya jaatibaateN| yoMke sAthakA sambandha kama hotA jAtA hai aura DAkTara sAhabakA vyAkhyAna khAsA thaa| pustako- jainadharmakA pAlana karanevAlI eka hI jAtikI ddhArake viSayameM kahate hue Apa bole- phijalake antarjAtiyoMke sAthakA sambandha bhI ghaTatA jAtA mukaddameM lar3anemeM, jainadharmakI jhUThI prabhAvanA prakaTa hai / arthAt eka hI jAtike judA judA pradezoMmeM karanemeM aura jAti-rivAjoMkI kharcIlI sevA rahanevAle logoMkA sambandha vartamAna DA~ka, rela, tAra bajAne meM hamArA jainasamAja prati varSa lAkhoM rupayA Adike uttama sAdhana milane para bhI bar3haneke badale kharca kara DAlatA hai; parantu jisa jJAna ke lie saMkucita hotA jAtA hai / vyavahArakA kSetra isa hama abhimAna karate haiM, jisa dharmakI prAptike taraha saMkIrNa honeke kAraNa kanyAvikraya, varavikAraNa hama apane janmako sArthaka mAnate haiM aura kraya, bAlyavivAha, vRddhavibAha Adi hAnibhagavAna mahAvIra svAmIke anuyArya kahalAne meM kAraka rivAjoMko uttejana milA hai| isa For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 jainahitaiSI - hamArI sAmAjika aura zArIrika dazA bigar3atI jA rahI hai, tathA bandhubhAvakA kAryakSetra saMkucita hokara ekatA honeke badale phUTa bar3hatI jAtI hai / hameM samajhanA cAhie ki vartamAna kA jAtisaMgaThana hamAre dharma aura samAjazAstra ke niyamoMse viruddha hai| ataH isa mukhya aura mahattva - ke praznakI ora sabako dhyAna denA caahie| " apanA dUsare sampradAyoM ke sAtha aura dezake sAtha sambandha batalAte hue Apane kahA - " hameM yaha na bhUlajAnA cAhie ki hameM jainasamAjake dUsare panthoMke sAtha hila milakara rahanA hai tathA bhAratanivAsI hone ke kAraNa hameM apane deza saMbandhI kartavya bhI karane haiM aura aneka satva prApta karane haiM / sArI jainajAtike hitake lie 'jaina esosiyezana Apha iMDiyA ' tathA 'bhArata jainamahAmaNDala' Adi saMsthAyeM sthApita huI haiM / ina saMsthAoM ke sAtha rahakara bhI hameM kAma karanA hai| hama saba bhagavAn mahAvIra svAmIke putra haiM aura thor3ese mata matAntaroMko yadi hama na gineM to hama sabakI mAnatA bhI eka hI hai / sabakA antima sAdhya mokSaprApti hI hai | ataeva bandhubhAvakI vizAla bhAvanAke sAtha hama sabako mila kara jainajAtikI bhalAI karaneke yatna karanA cAhie / " vyAkhyAnake anta meM Apane nimnalikhita bahumUlya icchA prakaTa kI "merI Antarika abhilASA hai ki hamArA samAja dhArmika, sAmAjika, Arthika aura zArIrika viSayoMmeM Age bar3he, ekatAke sUtrameM ba~dhe aura ucca jIvana vyatIta karane lage / usakI pratyeka vyakti pahale manuSyatvake aura pIche jainatva ke kartavyoMkA pAlana karane ke lie zaktivAn bane aura antameM isa bhava aura parabhavake sudhArane ke lie buddhipUrvaka tatpara ho / " 15 kAnphareMsa ke prastAva | kAnphareMsa ne saba milAkara 18 prastAva pAsa kiye, jinameM daza prastAva kevala zikSAsambandhI the / yaha aba acchI tarahase nizcita hotA hai ki unnati ke tamAma sAdhana zikSA ke hAtha meM haiM, isalie sabase adhika jora zikSA para hI dene kI jarUrata hai / bambaIke zikSAkhAteke DAyarekTarane jaina vidyArthiyoM ke zikSAsambandhI aMka prakAzita karanekI svIkAratA de dI hai / isalie kAnphareMsa ne bambaIke zikSAkhAteko dhanyavAda dene aura anyaprAntoMke zikSAkhAteko preraNA karane kA bhI eka prastAva pAsa kiyA / digambara kAnphareMsa ko bhI isa viSaya meM prayatna karanA cAhie / isase hameM apanI zikSAkI dazAkA jJAna hogaa| eka prastAva hindI yUnIvarsiTIke sambandhakA thA / usameM yUnIvarsiTIkI sthApanA para prasannatA prakaTa kI gaI aura usake saMcAlakoMse Agraha kiyA gayA ki hindUdharmake samAna jainadharmakI zikSAkA bhI ve prabandha kareM / isI prakArakA eka prastAva bambaI prAntika sabhA ke adhivezanameM bhI pAsa huA hai / AzA hai ki isa ora dhyAna diyA jAyagA / 15vA~ prastAva jainoM kI saMkhyAvRddhi ke sambandha meM thA / ghaTatI huI saMkhyAko bar3hAne ke lie pA~ca upAya batalAye gaye - 1 jina logoMne apanA asalI dharma chor3akara anya dharma svIkAra kara liyA ho unheM phirase jainadharma meM lAnekA prayatna karanA, 2 jainadharma meM ruci rakhanevAle uccavarNake AryoM ko sAdhumahAzayoMkI sammati se jainadharmameM dAkhila karanekA yatna karanA, 3 ArogyavidyA ke niya moMkA jJAna jainasamAjameM phailAnA, 4 saghana vastIvAle bar3e zaharoMmeM garIba aura sAdhAraNa sthiti ke logoMke lie kama kirAyake havAdAra makAna aura koThariyA~ banAne ke lie jainadhanikoMko preraNA karanA / kAnphareMsane apane For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ UmmmmmmOIRITUALI vividha prsngg| 249 gata adhivezanameM jainImeM mRtyusaMkhyA adhika thA ki paM0 lAlanake sTejapara vyAkhyAna hoM; kyoM hAtI hai, isakI jA~cake lie eka kameTI parantu dUsarA pakSa isakA virodhI thA / sabhApati banAI thii| ukta kameTIne isasamaya apanI mahAzayane bar3I kAThanAIse virodha zAnta kiyA riporTa chapAkara bA~TI thI / pA~cavA~ upAya isa aura usa dinakA kAma jyoM tyoM karake samApta riporTakI sUcanA para dhyAna denA batalAyA gyaa| kiyA / paM0 lAlana svayaM hI usa dina na Aye; riporTa bar3e mahattvakI hai; parantu aphasosa hai ki unhoMne apane kAraNa kAnphareMsake kAmameM bAdhA vaha kevala bambaI zaharakI hai| sAre dezake jai- pahu~ce, yaha pasanda na kiyaa| unake vyAkhyAnoMke niyoMkI mRtyusaMkhyAka viSayameM bhI isI prakArakI vinA kAnphareMsakI sTeja sUnIsI rhii| avazya eka riporTa prakAzita karanekI jarUrata hai| hI vItarAga sAdhuoMko-dharmake sarvAdhikAriyoMko AzA hai ki isakI ora aura aura sabhAyeM bhI isase santoSa huA hogA / dhyAna deNgii| 17 eka seThajIke patrakA uttara / 16 tIsarI baiThakameM kucha vighn| hamAre eka zubhacintaka seThajIne-jo jainasa tA0 23 aprailako sabhAkA kAma 11 bajese mAjake bahuta hI pratiSThita puruSa samajhe jAte haiMzurU honevAlA thA aura loga ThIka samayapara abhI kucha hI dina pahale hameM eka patra likhenekI upasthita bhI hogaye the; parantu DhAI bajetaka kAma kRpA kI thI jisameM unhoMne jainahitaiSIke pahale banda rahA / zrIyuta paM0 phatahacanda kapUracanda aMkameM prakAzita hue 'janoMkI vartamAna dazAkA lAlanakA nAma pAThakoMne sunA hogaa| Apa zve- citra' zIrSaka lekhake sambandhameM hameM ulahanA diyA tAmbara samAjake bar3e nAmI vaktA, niHsvArtha thA aura hameM sadicchAvaza aneka upadeza denekA sevaka aura vidvAn puruSa haiM / Apa kaI bAra kaSTa bhI uThAyA thaa| patrakA uttara hamane jo kucha yUropa aura amerikAkI saphara kara Aye haiN| diyA thA, vaha yahA~ prakAzita kara diyA jAtA ApakA hRdaya bahuta udAra hai aura samasta hai / isase una sajjanAko bhI saMtoSa ho jAyagA jainasamAjakI unnatike lie Apa nirantara jinhoMne hameM seThajIke hI samAna ulahane dene yA prayatna kiyA karate haiM / kaI varSa hue upadeza denekA kaSTa uThAyA thA aura hama avapAlItAnemeM ApakI icchAke viruddha kucha jaina kAzAbhAvake kAraNa sabako pRthak pRthak uttara na vidyArthiyoMne ApakI pAdapUjA kI thI, isa likha sake the / isase hamAre pAThakoMkI bhI aneka kAraNa pAdapUjAke rajisTarDa adhikArI kucha zaMkAoMkA samAdhAna ho jAyagAHzvetAmbara sAdhuoMne Apake viruddha Andolana "mahAzaya, dharmasnehapUrvaka juhAru / ApakA tA. zurU kiyA thA aura unheM saMghase bAhara nikAla 26.3-16 kA kRpApatra milA / ApakA patra par3haDAlaneke lie kamara kasI thii| isakA phala yaha nese cAra bAtoMkA patA lagatA hai-eka to Apako huA ki zvetAmbarasamAjameM do bar3e bhArI pakSa jainadharmakI unnatikI bar3I cintA hai, dUsare Apa par3a gaye-eka paM0 lAlanakA anuyAyI aura dUsarA svayaM yaha mAnate haiM ki vidhavAvivAha jaina samAjako sAdhuoMkA / yaha phUTa abhI taka calI AtI hai atyanta hAni pahu~cAnevAlA aura jainadharmake pavitra aura usIke kAraNa usa dinakI baiThakakA kAma- Adarzako miTAnevAlA hai, tIsare ApakI samajhameM DhAI bajetaka zurU na hosakA / eka pakSa cAhatA vidhavAvivAhake praznakI carcA karanA mandabuddhira 10 For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 AIImmumI jainahitaiSIfition loMkA kAma hai aura cauthe ApakI AzA hai ki jAnakara Azcarya hotA hai / mAnyavara ! hamAre samA maiM pahale aMkameM prakAzita hue vidhavAvivAhasambandhI jake ague aura dharmAtmA kahalAnevAle loga aisI lekhakA khaMDana kruuN| maiM ina cAroM hI bAtoMpara namratA- gAr3ha nidrAmeM soye hue par3e haiM ki unako jagAneke pUrvaka nivedana karanA cAhatA hU~ jisase Apako mere lie isa tarahakI uttejanA phailAnevAlI bhayadAyaka vicAroMkA patA laga jAya aura Apake patrakA carcA uThAnA bahuta Avazyaka hai / aisI bhayaMkara uttara ho jAya / carcAke vinA ve jAganevAle nahIM / vidhavAvivAha __ yaha bar3e hI AnandakA viSaya hai ki dharmadRSTise burA hai yA bhalA yaha dUsarA prazna hai, Apako jainadharmakI unnatikI cintA hai / sacamuca- isakA vicAra Age hogA; para isameM to koI saMdeha hI ApakA yaha kartavya honA cAhie ki jina nahIM ki logoMko bhayabhIta karake jagAneke lie vicAroM yA pravRttiyoMse samAja yA dharmako hAni isase acchA nusakhA aura dUsarA nahIM / bhalA yaha pahu~catI ho, una sabako rokanekA udyoga karate bhI koI jainadharmakA nyAya hai ki puruSa to pacAsa raheM / hitaiSIke jisa lekhapara Apako AkSepa hai aura pacapana varSakI umra taka viSaya-bhoga karate usake viSayameM to maiM Age calakara vicAra kruuNgaa| hue bhI santuSTa na hokara bAraha varSakI nAsamajha lar3ayahA~ ApakA lakSya isa ora AkarSita karanA cA. kIkA janma miTTI meM milA deM aura bAraha varSakI hatA hai ki ve vicAra jo ukta lekhameM prakaTa kiye anAtha vidhavA indriyanigraha karaneke lie lAcAra gaye haiM thor3I derake lie mAna bhI liyA jAya ki kI jAya ? hama loga to aizo-ArAmameM jindagI hAnikAraka haiM; paraMtu yaha bhI to socie ki unakI bitAve aura striyoMko duHkhake gar3hemeM Dhakelakara utpatti kisa kAraNase huI ? merI samajhameM bAlavi- unakI ora najara uThAkara bhI na dekheM ? isakA vAha, bRddhavivAha, kanyAvikraya aura vidhavAoM nAma kyA dharma hai ? yadi hama sacce jainI haiM aura para honevAle atyAcAra, ye hI kAraNa haiM jinhoMne jaina-dharmake gauravakA rakSaNa karanA cAhate haiM to hameM vidhavAvivAhakI carcAko janma diyA hai / maiM pUcha- bAlavivAha, vRddhavivAha, kanyAvikraya aura choTI tA hU~ ki vidhavAvivAhakI to carcA bhI Apako choTI upajAtiyoMkA astitva miTAnA hI pdd'egaa| asahya mAlUma hotI hai. para bAla aura vadbhavivAha- jabataka ya bAta na miTagA tabataka inasa utpanna ke kArya kyoM asahya mAlUma nahIM hote ? usakI honevAlA vidhavA-vivAhakA pApa ruka nahIM sktaa| to carcA meM bhI adharma hai aura inake pratyakSa kAryoMmeM jabataka pApoMkA mUla banA hai, tabataka unakA phala bhI adharma nahIM hai ! Apa kaheMge ki ina kAryAmeM cakhanA hI hogA / ataH Apa jaise sacce samAja-seva. adharma to hai, para kiyA kyA jAya ? loga mAne koM-agresaroMko cAhie ki vidhavAvivAhakI taba na ? para yaha uttara santoSa-janaka nahIM hai| carcAko sunakara krodhita na hoM, balki isakI AvaApa jaise pratiSThita ague yadi cAheM-kamara kasa leM zyakatAko khar3I karanevAle vRddhavivAhAdi kukato ye pApa-pravRttiyA~ avazya banda ho sakatI haiN| rmoko-kamase kama apane apane prAntoMmeM-zIghra hI hitaiSImeM carcA na hone pAve, isake lie banda karanekI koziza kareM, jisase ki vidhavAto Apa kaTibaddha jAna par3ate haiM, para isa carcA ke vivAhakI AvazyakatA hI na rhe| janmadAtA pApakAryoMke rokaneke lie-Apa samartha "aba maiM jainahitaiSa ke lekhake muddepara AtA hote hue bhI kucha bhI udyoga nahIM karate haiM, yaha hU~ / isa viSayameM pahale yaha jAnanA cAhie ki For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha prasaGga haiM, patrasampAdakoM kA kartavya kyA hai ? prabala yuktivAle aura gAlIgalauja jisameM na ho aisA koI bhI lekha koI prasiddha lekhaka bheje to sampAdakako cAhe vaha usase sahamata ho yA na ho; logoM ko svayaM vicAra karanekA maukA deneke lie use apane patrameM avazya prakAzita karanA cAhie / yahI patra - sampAdakoM kA dharma hai / jisa lekhake viSayameM Apa zikAyata karate haiM, vaha lekha khAsa vidhavAvivAha ke viSaya meM nahIM hai / jainasamAjakI tamAma paristhiti - yoMke anubhavase unnati ke mArgako batalAnA usa lekhakA Azaya hai / striyoMke sivAya aura bhI bahutasI bAtoMkI - zAstroddhAra, aikya, Atmabali AdikI bhI usameM carcA hai / ina saba carcAoM ke par3haneMse Apako svataH mAlUma hojAyagA ki lekhaka mahAzaya jainadharma aura jainasamAja ke sacce sevaka, bhakta aura zubhecchuka haiM / unake anyAnya aneka lekhoM graMthoM, aura vyAkhyAnoMse maiM paricita hU~ aura unake nijI vA sArvajanika jIvanakA bhI mujhe bahuta kucha anubhava hai / maiM kaha sakatA hU~ ki unakA Azaya hamezA nirmala aura samAjasevA karane kA rahatA hai / unakI yuktiyA~ aura anubhava bhI vistRta hai / aise puruSake vicAroMko hama apane patra meM sthAna na deM to phira aura kisake vicAroMko sthAna deM ? mujhe bhaya hai ki Apane vaha lekha zAntise nahIM par3hA, yadi par3hA hotA to Apako mAlUma hotA ki - " unhoMne punarvivAhako dharmakArya nahIM kintu pApa hI mAnA hai; itanA hI nahIM, unhoMne to prathama vivAhako bhI dharma nahIM kintu vyavahAra mAnA hai ve akhaMDa-brahmacaryyako hI dharma samajhate haiM aura akhaMDa-brahmacaryya pAlanevAloMko hI ve pavitra, uccatama jaina aura pUjya ThaharAte haiM / parantu jinase akhaMDa - brahmacarya pAlana na ho sake unake lie samAjane vivAhakI vyavasthA kI hai aura use dharmavivAha ThaharAyA hai / isa zubha hetuse ki loga svapa " phira jo loga pahalI aura dUsarI kakSA ke nahIM arthAt tIsarI kakSAke - kaniSTha Atmabala - vAle haiM- yA yoM kahie ki jo ekabAra vivAhita ho cukanepara vidhavA yA vidhurakI avasthA meM nahIM raha sakate, unake lie kyA karanA cAhie ? isa praznakA uttara lekhaka mahAzaya aneka sthitiyoMkA vicAra karake bhinna bhinna sthitivAle strI puruSoM ke lie bhinna bhinna rUpa se dete haiM / unakI prathama aura sarvottama salAha to yaha hai ki suyogya puruSa aura suyogya strIkA hI vivAha ho, ayogya strIpuruSako samAja vivAha karane kI AjJA hI na de; jisase ki choTI umarameM vidhavA hone kI saMbhAvanA hI na rahe / yadi hajArameM koI eka do vidhAvAyeM jAya~, to unake lie koI khAsa kAnUna ( vidhavAvivAha ke samAna ) rakhane kI jarUrata nahIM hai / unakA mata hai ki jaba bahutase strI puruSa pukhta umarameM aura gRha saMsAra calAnekI yogyatA prApta karake vivAha kareMge taba vivAha aisA sukhamaya ho jAyagA ki strIko apane pyAre pati kI mRtyu ke bAda Ta / 251 tnIse bhI kevala viSayasevanake hI abhiprAyase saMbaMdha na kareM / prakRtikI vAstavika maMzA yaha hai ki strI puruSa saMbhogake viSayameM mitavyayI hoM aura unameM zArIrika tathA mAnasika Arogya aura balakI vRddhi ho / isa taraha mitasaMbhoga ke dvArA saMtAna bhI baliSTha hotI hai / parantu aisA upadeza sunakara loga viSayasevanameM mitavyayI nahIM ho sakate, yaha samajhakara vivAhako dharmavivAha ThaharAnA par3A, tAki dharma ke Darase loga svastrI sambandha meM bhI niyamita raheM aura viSaya vAsanAoM ko rokeM / 66 isa taraha lekhaka ne brahmacaryako hI dharma mAnA hai aura vivAhako dharma nahIM; kintu vyavahArakI dRSTise mAnA huA dharma ThaharAyA hai / itanA hI nahIM parantu svastrI se bhI niyamita rahanekA upadeza diyA hai / For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 THAmausammam jainahiteSI in ATTUOR puruSakI zayyApara jAnekA vicAra bhI pasaMda na use punarvivAha karanekI ijAjata de yA usakA niSedha AyagA / ( isa bAta parase lekhakakI zubhAnaSThAkA kare / tAtparya yaha hai ki samAjakI AjJAke sivAya khyAla Apa kara sakeMge ) isake sivA unakA yaha strI-puruSa khudamukhtArIse punarvivAha na kreN| unakI bhI kahanA hai ki vidhavAoMko kevala udarapoSaNake yaha bAta bhI unakI zubhaniSThAko prakaTa kara rahI hai / lie hI punarvivAhakA Azraya na lenA par3e, isake "isa kathanakA uddezya kyA hai so bhI dhyAnameM lie samAjako cAhie ki vaha jagaha jagaha vidha- rakhanA cAhie / unakA mata hai ki, hama yadi sabhAvAzrama khole aura unameM unake udarapoSaNake sivA ke kAnUna bahuta sakhta rakkheMge to loga isa unheM AtmajJAna denekA prabaMdha bhI kiyA jAya, jisase dharmako chor3akara apane subhItevAle kisI anya ve usa jJAnake jorase apane vikAroMpara jaya prApta dharmameM cale jAyeMge / isa lie yaha ucita samajha kara skeN| par3atA hai ki pahalI dUsarI aura tIsarI ina tInoM " aba yaha dekhanA cAhie ki lekhaka mahA- zreNiyoMmeM samAjake sAre manuSyoMkA samAveza kiyA zayane vivAhakI bakAlata kisa rUpase kI hai| u- jAya / brahmacAriyoMkA darjA sabase U~cA hai| vivAnhoMne kahA hai ki yadi hama loga bAlavivAha yA vRddha hita strIpuruSoMkI gaNanA dUsare darjemeM kI jA sakatI vivAhako baMda na rakha sakeMge, to bAlavidhavAoMkI hai aura jo punarvivAha karate haiM ve tIsare darjemeM haiN| saMkhyA bar3hatI hI jAyagI aura unake udarapoSaNa- kyA yaha nyAyasaMgata nahIM haiM ? aisA karanese uttama ke lie kucha na kucha vicAra karanA hI pdd'egaa| ataH madhyama aura kaniSTha tInoM hI prakArake loga jaina eva lekhakakI rAya hai ki unake lie vidhavAzrama dharmako pAlana kara sakeMge / yadi aisA na kiyA kholakara unheM indriyanigrahakI zikSA dI jaay| jAyagA Apaddharmake rUpameM bhI vidhavAvivAhakI para jina bahuta hI kama umravAlI striyoMse indriya- AjJA na dI jAyagI to bahutase strIpuruSa Aryanigraha na ho sake, unheM samAja ko cAhie ki puna- samAjI yA kizciyana Adi bana jAya~ge aura vivAha kI AjJA de| yaha bAta dhyAnameM rakhane banate haiN| yogya hai ki yadi bAlavidhavAyeM na hoM to vidhavA-vi- "yahA~para maiM Apako eka bAta yAda karAtA vAha kI jarUrata hI na raha jaay| vidhavAvivAha pasa- hU~ ki hindUdharmavAloMne bhI brAhmaNa, kSatrI, vaizya, nda na ho to aisA prabaMdha karanA cAhie jisase bAla- zUdra aise cAra darje yogyatAnusAra rakkhe haiM aura vidhavAyeM hI na hone pAveM aura aisA prabaMdha karanA sa- uttama brAhmaNase kaniSTha zUdrataka ko hindUdharmameM mAjake hAthameM hai| sthAna diyA hai / aisI vyavasthA karanese jainasaMkhyAkI " eka dhyAna dene yogya bAta lekhaka mahAzaya kamI ruka jAyagI / yadi Apa kaheMge ki kyA yaha likhate haiM ki mujhe yaha bAta pasaMda nahIM vidhavAvivAha jaise nIca kAma karanevAloMko hama hai ki pratyeka strI-puruSa apanI icchAse jainasamAjameM rakkheMge ? to maiM pUchatA hU~ ki kyA punarvivAha kareM / aisA karanese samAjameM avyavasthA ho vyabhicAra, zarAba khorI, corI, dagAbAjI ityAdi jAyagI / samAjako cAhie ki jo strI phirase mahAnIca pApa jainiyoMmeM kama hote hai ? aura aise vivAha karanA cAhatI hai usakI umra kyA hai, sthiti pApa karanevAle kyA jainasamAjase bahiSa kyA hai, usakI vivAhita sthiti kitane samayataka kiye jAte haiM ? kyA yaha bAta saca nahIM hai ki kAyama rahI thI ityAdi bAtoMkA vicAra karake phira sacce jaina to hajArameM eka do hI haiM? tathApi vyava For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ JUMARITHALALIBAITHAIMIRAIMIMALA _ vividha prsngg| ifinitititifiilfiminimun 253 hAra rakSAke lie hamane yahI ThaharA liyA hai ki 18 AcAra-dinakara aura manuSya cAhe jaisI anItikA sevana kare parantu vaha yajJopavIta / jabataka apane mu~hase tIrthaMkaroMkA nAma japatA yajJopavIta aura jainadharma' zIrSaka noTa (pRSTha rahe aura jainadharma saccA hai' aisA kahatA rahe tabataka 242) meM jina sAdhu mahodayake patrakA eka aMza use jainI hI kahanA caahie| jaba aisI dhAraNA hai uddhata kiyA gayA hai, unhIMke dUsare patrameM likhA haitaba uttama madhyama aura kaniSTha ina tIna prakArake yahA~ para majhe 'AcAra-dinakara' mila gyaa| logoMke jainadharmameM sthAna dene se kyA hAni hai ? dekhanese mAlUma huA ki granthAntameM, kartIne apanI "ina bAtoMkA vicAra bahuta kucha zAntike gacchaparamparA vagairahakA ullekha karanevAlI lambI sAtha karane kI AvazyakatA hai| aura aura sadhAra.. prazasti likhI hai| isa prazAstimeM yaha bhI likhA hai ki isa granthakI racanA ivatAmbara aura digambara koMke samAna hamAre lekhakane viSayasevanako puSTi . sampradAyake aneka AcAraviSayaka granthoMkA ava. dene yA adharma sevanakA pakSa nahIM kiyA hai / lekhaka lokana karake kI gaI hai| isase yaha anumAna -nizcitayaha batalAnA cAhate haiM ki vidhavAoMkI dazA // rUpase-ho sakatA hai ki isameM jo zrAvakoMko 'janeU' sudhArane ke lie samAjakA saMgaThana phira naye sirese pahananekA vidhAna batAyA gayA hai vaha kisI digakaranA hogA, tathApi yadi Apako aura dUsare dharma- mbara granthakA hI anusaraNa hai / kyoMki digambara premI mahAzayoM ko unakI kisI dalIlameM koI doSa sampradAyameM ekakI apekSA adhika granthoMmeM 'janeU' mAlUma par3e, to usakI ninI taurase yA sAmayika patroM pahananekA vidhAna hai aura zvetAmbarasampradAyakedvArA carca honI caahie| isase samAjako lAbha hI hogaa| AcAradinakarako chor3akara ekameM bhI nhiiN|" - "seThajI, aMtameM maiM Apase eka hI vinaya karanA 19 'digambarajana ' ke lekhaka / cAhatA hU~ aura vaha yaha ki jaba gata kaI varSoM meM ukta sAdhu mahodaya apane isI patrameM likhate haiMApane yA kisI jainabhAIne mere lekhoMmeM, vicAroMmeM " hitaiSI aura hitecchumeM jo punarvivAhaviSayaka yA vyavahArameM koI doSa nahIM dekhA taba kyA kevala gaMbhIra aura tAttvika vicAra prakaTa kiye jAte haiM eka hI lekhako sthAna denese maiM adharmakA himAyatI ho unake sambandhameM sUratake 'digambara jaina ' ke pichale gayA ? jina mahAzayane yaha lekha likhA hai aMkameM eka mahAzaya ke kucha udgAra mere par3hanemeM Aye, ve jainasamAjake eka prasiddha lekhaka. vicAraka aura to mujhe bar3I ha~sI AI / lekhaka apane vicArase dharmasaMghaka haiM, unhoMne dharmasevA ke lie aneka kaSTa sahe ra khaNDana to karane cale he punarvivAhakA aura sAre lekhameM zloka bhara diye haiM pativratA sItA Adike haiM, unakI mahAtmA tilaka, khAparDe Adi dezabhaktoMne vRttaantke| jo manuSya isa prakAra purAne granthoMka prazasA kA hai / esa puruSakA bhA eka viSayaka eka zlokoMkI senAko vinA samajhe hI dina vicArakoM lekhake lie adharmI samajhanA merI dRSTi se to sAhasa sAmane lar3ane ke lie bhejatA hai use itanA to vicAhI hai / isa carcAse na unakA koI nijI svArtha hai ranA cAhie thA ki zatru kisa dizAmeM khar3A hai aura aura na merA hI to bhI maiM ApalAgoM kI dalIleM ina nirjIva sipAhiyoMmeM bandUka uThAnekI bhI zakti tatpara haiM aura Apa kI samAjasevA- hai yA nhiiN| 'zatru AyA' itane zabdoMko sunakara kI jijJAsAko-jo ki ApakI cihIse pratyakSa mA. . ___ hI, cAhe jisa dizAmeM daur3a par3anese aura A~kha mIca. kara jo hAthameM AyA use uThAkara pheMka denese hI lama paDatI hai-dekhakara Apako hArdika dhanyavAda jo kAtra parAsta yadi ho sakatA to jarmana zatrukA parAdetA huuN| maiM cAhatA hU~ ki hamAre samAjabha vicAra jaya karanemeM mitroM ko itanA bilamba na lgtaa| sahiSNutAkA udaya ho aura nijI rAgadveSa Adise parantu itanI vicArazakti yadi hamAre ina zrutajJAdara rahakara zubhaniSThA aura samAjasevAke Azayase niyoM meM hotI to ye isa jar3asamAjameM kucha na kucha pratyeka viSayakA bhalIbhA~ti UhApoha hotA rahe caitanyakA saMcAra avazya krte|" For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ janarala aarmsttraaNg| (le0- paM0 zivasahAya cturvedii|) saMsArameM lokasevAse bar3hakara dUsarA koI puNya- dekara unakI unnati karanekI icchA rakhate the| ve kAya nahIM hai| Aja hama eka aise mahApuruSakI jAnate the ki yadyapi una logoMkI sAmAjika jIvanI pAThakoMko bheTa karate haiM ki jisane dAsya- avasthA hIna hai, parantu unakI Atmika sthiti paMka aura ajJAnAndhakArameM par3I huI eka kAlI hama logoMhIke samAna hai / yadi unako sahAyatA anAryajAtike lie apAra zrama kiyA thA, ji- dI jAve-unakI unnatikA mArga unmukta kara sane unako dAsyapaMkase uddhAra karane ke lie zastra- diyA jAya to ve bahuta zIghra unnataM ho sakate haiN| dhAraNa kiyA thA aura unheM saba tarahase suzikSita san 1860 I0 meM kAleja chor3anepara Arma aura svAbalambI banAne meM apanA jIvanataka u- sTrA~gane mizanakI naukarI krlii| sAtha hI unhoMne tsarga kara diyA thA ! isa mahAtmAkA pUrA nAma havAI-bhASAmeM 'hI-havAI' nAmakA eka samAcAra'semuela cepamena ArmasTrA~ga 'thaa| inakA janma patra nikaalaa| usake dvArA ve havAI logoMkI janavarI san 1839 ko havAI-dvIpama huA sudhAraNAkA prayatna karane lge| kucha samayake thaa| inake mAtA pitA dharmopadezaka (pAdarA ) bAda ve isa kAmako chor3akara amerikaa-sNyuktraathe| mAtA viduSI thI isa lie vaha striyoMkI sa- jyake viliyamsaTAuna nagarameM gaye aura vahA~ DA0 hAyatA karatI thI aura pitA dharmopadezaka, a- hApkinsa nAmaka tattvavettAke samIpa rahakara apane dhyApakI aura DAkTarI-ina tInoM kAmoMko kara- jJAnako parimArjita karane lage / jisa samaya ve te the| mAtA pitAke lokasevA sambandhI ina kA- vahA~ rahate the usa samaya bIca bIcameM unakI icchA moMkA putra para bahuta acchA prabhAva par3A / havA dharmopadezaka bananekI hotI thI, parantu unakI I-dvIpameM yUropiyana lar3akoMkI zikSAke lie jo " vaha iccha pUrNa na huI aura unheM san 1862 meM pAThazAlA thI ArmasTrA~gakI prAraMbhika zikSA usI o lar3AIke maidAnameM jAnA pdd'aa| jagaha huI thI / ArmasTrA~ga havAI logoMpara hArdika prema rakhate the| bahuta dinoMtaka unake saM. usa samaya amArakA-sayuktarAjyame dAsyaprathA sargameM rahakara unakI dhAraNA ho gaI thI ki-ha- yA gulAmagIrIke viSayameM bar3e jorakA Andolana vAIloga dayAla aura vizvAsI hote haiM , ati- ho rahA thaa| isa sthalapara pAThakoMko gulAmIke thi aura mehamAnoMkA Adara-satkAra premapUrvaka prAraMbhika itihAsakI kucha bAteM sunAnA ucita karate haiM : ve khetI Adi parizramake kAma bahata jAna par3atA hai / lagabhaga cArasau varSa pahale ameuttamatA aura ImAnadArIke sAtha karate haiM - rikA eka bIrAna aura jaMgalI deza thaa| satrahavIM corI kabhI nahIM krte| __ zatAbdIke prAraMbhameM yUropIya logoMkI dRSTi usa ___ ArmasTrA~gake hRdayameM unake prati bar3I sahAnu- para par3I aura yUropase bhinna bhinna dezoMke loga bhUti thI aura ve unako saba tarahase sahAyatA jAkara vahA~ basane lge| vahA~ khetI Adike For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ janarala ArmasTrA~ga / 1 lie khUba jagaha par3I thI, para vaha jaMgalamaya thI aura usake sApha karaneke lie bahuta parizramakI jarUrata thI / ataeva ina yUropIya logoM ko - jo vahA~ jAkara jamIMdAra bana gaye the - khetI Adike kAmoMke lie maja dUroM kI jarUrata huI / isa kAmake lie AphrikA - ke nIgro yA habazI loga jahAjoM meM bhara bharakara lAye jAne lage / yaha cha~dA khUba cala par3A vyApArI loga AphrikA jAkara vahA~se becAre nIgro logoMko bher3a-bakarIke samAna balapUrvaka bhara lAte the aura amerikA Akara unheM manamAneM dAmoMpara becate the / pahale yaha rojagAra portugIjoM ke hAthameM thA, para pIchese a~garejoM ke hAthameM Aga yA / yaha dAsya-vikrayakA rojagAra dinapara dina bar3hatA hI gayA aura lagabhaga DhAIsau varSoMtaka jArI rahA / usa samaya ina dAsoM kI saMkhyA 40 lAkha se Upara ho gaI thI / nIgrologoMpara unake prabhu yA mAlika jo jo attyAcAra karate the u nako sunakara romAMca ho AtA hai / ve becAre pazuoM ke samAna bAjAra meM khar3e karake bece jAte the, nirdayatApUrvaka mArepITe aura kabhI kabhI badha taka kiye jAte the ! aura unakI striyoMpara paizAcika atyAcAra hote the ! koI unakI rakSA karanevAlA na thA / kahanekA tAtparya yaha hai ki na to ve manuSya samajhe jAte the aura na usake prA NoM kA koI mUlya ginA jAtA thaa| yaha Asurika atyAcAra kaisA bhayaMkara hogA, isakA pAThaka svataH anubhava kara sakate haiM / isI amAnuSika atyAcArako dUra karaneke lie amerikA ke kucha sahadaya sajjanoMne ukta Andolana uThAyA thA / uttara prAMta nivAsI gore to nIgrologoMko dAsatvase mukta kara denA cAhate the para dakSiNaprAnta nivAsI isake ghora virodhI the / yaha virodha yahA~ taka bar3hA ki aMtameM uttara aura dakSiNa prAntoM meM 255 paraspara yuddhakI bherI bajane lagI aura dakSiNaprAMtanivAsI dhanI logoM ke cuMgala se lagabhaga 40 lAkha nIgrologoM ko chur3Ane ke lie yuddha prAraMbha ho gayA / aMta meM unakA yaha uddeza saphala huA aura pahalI janavarI san 1863 ko DhAIsau varSoMkI gulAmI ke bAda nIgrologoM ko svAdhInatA de dI gaI / isa yuddhake samaya amerikAke presIDeNTa liMkanako yuddhopayogI manuSyoM kI bar3I jarUrata thI, isa lie usa samaya hamAre caritanAyakane Age bar3hakara nIgro logoM kI sahAyatArtha yuddhabhUmi para paira rakkhA / kaptAna ArmasTrA~gane isa kAmako bar3e utsAha aura premake sAtha kiyA - suzikSita aura dharmavAn logoMko aise hI kAma se prema hotA hai / " nIgrologa hamAre bhAI haiM aura unako dAsatvase chur3Ane ke lie hama lar3a rahe haiM / " hRdayameM rakhakara ve apane kartavyapAlanameM lage hue the / ve kabhI nirAzA nahIM hue / isa bhAvanAkA ullekha unhoMne apane eka patra meM isa taraha kiyA hai isa bhAva " maiM kisa lie lar3a rahA hU~ ? kAnUnake anusAra nImro loga mukta ho cuke haiM, parantu dakSiNa prAMtavAle isa kAnUnako mAnya nahIM karate haiM / maiM dIna janoM ke lie unakI svataMtratA ke lie lar3a rahA hU~ / yadi maiM isa yuddhameM mArA jAU~gA to samajha~gA ki mere jIvanakA upayoga eka satkArya ke lie huA / kyoMki yaha mahAyuddha pavitra tatva ke lie ho rahA hai / isa samaya dakSiNa ke logoMkI jagaha jagaha vijaya ho rahI hai; parantu mujhe dRr3ha bharosA hai ki hamArI bAjU satyakI hai, ataH antameM hameM hI yaza milegA / jaba maiM ina nIgro logoM kI ora dekhatA hU~, taba mujhe yahI bhAvanA hotI hai ki ye manuSya haiM - svAdhInatA ke adhikArI haiM; inheM gulAmImeM rakhanekA na kisIko adhikAra For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 1 aura na ye sadA isa hAlata meM raha hI sakate haiN| maiM isa yuddhabhUmipara jo kucha karatA hU~ use IzvarIya AjJA - IzvarIya kAma samajhakara karatA hU~ / merA dRr3ha nizvaya hai ki apane prayatnameM kisI tarahakI nyUnatA na hone dekara use aMtimasImA taka pahu~cAU~gA aura jo kucha saMkaTa Apar3eMge unheM dhIratApUrvaka sahana karake apane kartavya para dRr3ha rahU~gA / yuddhabhUmi para agaNita kaSTa hote haiM, parantu maiM unheM kaSTa nahIM ginatA / nIgrologoM ko dAsatbase mukta karanA-gulAmI se chur3AnA bahuta uttama aura puNyakarma hai / isa samaya ve hamAre sAtha hamAre samAna hI yuddhabhUmi para lar3a rahe haiM / unake guNoM ko dekhakara kauna kaha sakatA hai ki ve gulAmIke yogya haiM ? mujhe unake uddhAra ke lie lar3anekA maukA milA isa kAraNa maiM apaneko dhanya samajhatA hU~ / hama manuSyoM kI manuSyatA ke lie lar3a rahe haiM / Ajake yuddhameM merI senAke do nIgrobhAI kAma Aye haiM aura maiMne unako sacce nAgarikoMke samAna bar3e sanmAnase miTTI dI hai / jo pahale tuccha samajhe jAte the unako AjamaiM barAbarI ke nAgarika mAnatA hU~ / unako nAgarikoM aura sipAhiyoMkA sanmAna denese unameM acche acche guNa prakaTa hoMge / isa yuddhake pariNAma para40lAkha nImro bhAiyoM kI gulAmI yA svAdhInatA avalaMbita hai, isa lie maiM prANapanase lar3a rahA hU~ aura isa kAmake lie apane sarvasvakI Ahuti dene ko taiyAra hU~ / parasoMkI bAta hai nImro loga yuddhabhUmipara hamalA karane jA rahe the usa samaya zatru sainyakI orase goliyoMkI mAra par3a rahI thI, to bhI jaba taka unheM senApatikI AjJA mahIM milI, taba taka ve ruke nahIM barAbara zatrukI ora bar3hate gaye / na ve pIche haTe aura na kisI prakAra bhayabhIta hue | ye kyA unake prazaMsanIya guNa nahIM haiM ? zAbAsa nIgrovIro ! tumhAre isa guNako dekhakara mujhe atizaya AnaMda hotA hai / " / / jainahitaiSI - ukta patrako par3hanese - jo unhoMne yuddhakSetra apane ghara bhejA thA - kaptAna ArmasTA~gake udAra hRdayakA patA laga jAtA hai / kucha dinoM meM yuddha samApta hone kA samaya AgayA / dakSiNa prAntakI senAkA nAyaka - 9 apraila san 1863 ko zaraNa AgayA aura isa taraha isa gRha kalaha ke samApta honepara kaptAna ArmasTA~gako isa kAma se chuTTI mila gii| thor3e hI dinoMke bAda jaba amerikana sarakArane inake yuddhakauzalako sunakara inheM senAvibhAgameM uccapada dene ke lie bulAyA taba ArmasTAMgane socA aba kyA karanA cAhie ? naukarI karake sukha - zAntipUrvaka jIvana bitAnA acchA hai yA rUkhI-sUkhI roTI khAkara dIna, asahAya aura ajJAnAndhakArameM par3e hue logoM ke hitasAdhanameM apane jIvanako utsasarga karadenA / isa viSayameM unhoMne apane eka patra meM likhA hai| ""maiM soca rahA thA ki aba kaunasA kAma karanA cAhie / mujhe jaisA maiM cAhatA thA vaisA hI kAma mila gayA / isa dezameM dInoM ke uddhAra ke lie jo kArya cala rahe haiM unameM yoga denA hI ucita samajha zakti kAma Ave to isase bar3hakara acchA kAma aura par3atA hai | lokasevAke lie yAda merI buddhi aura aura isa kAmako na karanA Izvara kI AjJAkA ullaM kyA ho sakatA hai ? janasevA IzvarasevA hI hai, ghana karanA hai - usake pratikUla calanA hai / maiM janasebArUpI isa IzvarIya AjJAko pAlana karanA sarvathA ucita aura apanA kartavya samajhatA hU~ / yuddha meM paramezvarakI kRpAse bace hue isa zarIra ko kisI paropakAra yA janasevAke kAmameM lagAnA hI ucita hai / korA dharmopadezaka honA mujhe pasaMda nahIM haiM, kyoMki upadezaka honekI apekSA kisI acche kAmako karanA lAkha taraha acchA hai / " jisa samaya manuSya vicAra taraMgoM se vyAkula ho jAtA hai usa samaya vaha bahudhA kucha nizcaya nahIM kara sakatA; parantu kaI bAra aisA hotA hai| For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ dation Janmidarsha MILAIMIMLAI LALIA janarala aarmsttraaNg| intinuiffiffill 257 m ki jisa samaya manuSyake manameM krAntikAraka the / unako na to apane sukhoMkA khyAla thA vicAra dhUma macAte haiM usa samaya use ekAeka aura na svArthoM kA; kevala nIgrologoMkA uddhAra, apanA abhISTa kAma sUjha jAtA hai / hamAre yaha eka hI vicAra-eka hI dhyeya-eka hI kAmanA caritanAyakako bhI aisA hI huA / yaha saca hai unake manameM jAgarita rahatI thii| ki 40 lAkha nIgro kAnUnake anusAra dAsatvase dUsaroMko dAsatvake phaMdase chur3AnevAlA svataH mukta hogaye, parantu aba unheM kyA karanA cAhie? hI apane balavAn vicAroMkA dAsa bngyaa| unake bharaNa poSaNa aura rahaneke lie kyA kyA karanA cAhie ? kyA karanese eka patita vyavasthA karanA cAhie? isa samaya rASTra ke sAmhane jAtikA uddhAra hogA-ve niraMtara inhIM vicAroMyahI prazna khar3A thA / pahaleke mAlikoMne apane meM rahA karate the aura jo yaktiyA~ unheM sajha par3adAsoMko sarakArake jimmeMkarake rasIda lelii| tI thIM unhIMke anusAra kAma karane meM laga jAte kucha samaya pahale jo dAsa sanAtha the ve aba the| una kAmoMko pUrNa karane ke lie ve patra likhate anAtha ho gaye-unheM koI sahArA denevAlA na the, mitroMse prArthanAyeM karate the, vyAkhyAna dete the, rahA / svAdhInatAprApta nIgro logoMmeMse adhikAMza aura samAcAra patroM meM lekha likhate the| isa taraha isa dakSiNaprAntoMhI meM rahate the aura vahA~ke nivAsI dInavatsala mahAparuSakA sArA samaya isI paropaunheM kisI tarahakI sahAyatA nahIM denA kAra cintAmeM bItatA thaa| isa tarahake prayatnoMse cAhate the / aMtako uttaraprAntabAloMkA isa nIgro logoMko khUba sahAyatA milane lagI; ora dhyAna gayA aura unhoMne inake lie yogya kisIne unako gharapara naukara rakha liyA, kisIne sahAyatA denA zurU kara diyA / sarakArane bhI khetoMmeM tanaravvAhase kAma karaneke lie niyukta unake lie anna pAnIkA kucha subhItAkara diyaa| kiyA aura kisI kisIne unako apane kArakhA. isake sivA eka 'nIgro-hitecchu-maMDala' bhI noMmeM rakhakara unako kAma sikhAnA zurU kara sthApita kiyA gyaa| usake sabhAsada unakI hara diyaa| itanA ho cukane para nIgro bAlaka bAli. tarahase madada karaneke lie taiyAra ho gye| kAoMko paDhAne likhAnekI vyavasthA karanekA kaptAna ArmasTrA~gane yaha saba dekhakara aura yaha vicAra hamAre caritanAyakake manameM utpanna huA samajhakara ki hamAre soce hue sabhI kAma cAlU aura usake lie unhoMne prayatna bhI zurU kara hogaye haiM-bar3I prasannatA prakaTa kii| unhoMne una diyaa| par3ha likhakara suzikSita honA hI nIgrolosaba kAmoMmeM tana mana dhanase yoga denA prAraMbha goMkA saccA dAsyavimocana yA gulAmIse chuTakara diyA / aura isa taraha san 1866 se kArA pAnA thA / parantu abhItaka isa bAtakI 1893 taka unhoMne apane AyuSyakI 27 varSe ora kisIkA dhyAna nahIM gayA thA / ArmasTrA~ekaniSThAse nIgrologoMkI sevAmeM vyatIta kii| gane nIgrobAlaka balikAoMkI zikSAke lie dUsare aura bhI kaI AdamI vyaktizaH yA aneka logoMkI sahAnubhUti sampAdana kI aura saMsthAyeM sthApita karake isa kAryameM laga gaye the, unameMse bahutoMne unako dravyakI sahAyatA denekA to bhI ArmasTrAMgakA bhAva aura utsAha Alaukika vacana bhI diyA / pAThazAlAke lie sthAna aura thA-usameM jarA bhI zithilatA na AI / ve bhUkha par3hAnake lie yogya viSayoMkA cunanA, ye do bApyAsa bhUlakara eka patitajAtike uddhArameM lage teM hI mahattvakI thIM / ina donoM bAtoM para khUba 11 For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ BUILD muamt jainahitaiSI 258 vicAra karake unhoMne svataH hI unakA nirNaya kara samIpa huI thii| pahale nIgro loga jaba dAsa liyaa| thor3A likhanA par3hanA sikhalAnA, svaccha- banAkara lAye gaye the taba ve bhI isI jagaha tA aura ArogyatAke niyamoMkA jJAna karAnA utAre gaye the| sivila-vArameM sarakArI senApati aura lar3ake lar3akiyoMko apane nirvAhake yogya janarala gA~TakI mukhya chAvanI isI jagaha thI judejade kAma dhaMdoM meM nipuNa banA denA hI unakI aura isI jagahapara janarala baTalarane nIgro nirdhArita kI huI zikSAkA uddezya thA / viSayoMkI logoMke dAsyavimocanakI ghoSaNA kI thii| yojanA ho cukanepara pAThazAlAke lie sthAna isa puNyakSetrameM ArmasTrA~gane apane vidyAlayako cunanekA kAma aura bAkI raha gyaa| sthApita karake mAno use tIrtharAja banA diyA / hempaTana-vidyAlayameM nIgro bAlaka bAlikAoMkI pAThazAlAke lie vastIse kucha dUra svaccha zikSAke lie jo yojanA kI thI, usake viSayameM Arogyaprada aura manohara sthAna honA cAhie / : ArmasTrA~gane eka jagaha likhA haiArmasTrA~ga kisI aise hI sthAnakI phikarameM the / nIgro bAlaka bAlikAoMko dhaMdA sikhAnekA paripravAsake samaya unhoMne hempaTana nadIke kinAre NAma acchA hogA, isase ve bahuta buddhimAn aura tIeka atyanta manohara maidAna dekhA aura vaha sthAna kSaNa baddhi hoNge| svAvalambanakA mahattva samajha jAne unheM pasaMda aagyaa| unheM tatkAla hI yaha bhAvanA para 'yaha kAma halakA hai-yaha hamAre karane hone lagI ki mAno vaha jagaha hajAroM vidyA- yogya nahIM hai / ' ityAdi bAtoMko ve bhUla jAveMge / rthiyoMkI zikSAbhUmi hai| isa bhAvI zikSAbhUmike suzikSAse unako niyamitarUpase kAma karanekI Adata manohara darzana karake unakA mana AnaMdase nAca par3a jAvegI / jo vidyArthI uccazikSA prApta kareMge uThA / unhoMne usI bhUmiko apanI tapobhami ve par3halikhakara zikSaka yA upadezaka banakara jAtiubanAnekI ThAna kara kAma karanA zurU kara diyaa| dvArake ke lie kaTibaddha hoNge| isameM kucha bhI saMdeha nahIM hai ki nIgrobAlaka zikSA pAkara udyoeka mizanarI saMsthAne 160 ekara jamIna kharIda dI, eka mitrane 70000) rupayA diye aura / gI, suzIla aura kAmakAjameM catura nikleNge|" sarakArItaurase bhI nIyologoMko zikSA deneke eka mizanase 30000) ru. milanekA Abhava- lipa prayatna cala rahA thaa| isa kAmakI vyavasthA cana milA / itanI taiyArI ho cukanepara 1 akTUbara karane ke lie mahAtmA ArmasTrA~ga hI cune gaye san 1867 ko imArata bananekA kAma zurU aura unheM 'janarala' kI upAdhi pradAna kI gii| kiyA gayA / eka hI kAmameM pUrNa udyoga karate Apane isa kAmako bahuta sundara rItise calAyA rahaneke kAraNa lokamata viruddha rahanepara bhI paraMta Apake manameM sadaiva yaha bAta jAgarita rahA ArmasTrA~gako yaza mile vinA nahIM rahA / kevala karatI thI ki kaba hempaTana vidyAlaya banegA aura itanA hI nahIM baran Ageke lie unakA mArga kaba maiM nIgro bAlakoMko zikSA 'dUMgA / par3hAne bhI prazasta hogyaa| likhAneke kAmako ve bahuta pasaMda karate the| hempaTana eka manohara sthAna hai / vaha uttara ataeva hempaTana-vidyAlayakA bhavana taiyAra ho aura dakSiNaprAntoMke madhyameM hai| isa sthAnakA jAne para unhoMne aura saba kAmoMko chor3a kara aitihAsika mahattva bhI kucha kama nahIM hai / yUro- kevala usIkI ora citta lagAyA / san 1868 piyana logoMkI pahalI AbAdI isI sthAnake kI pahalI aprailake zubha muhUrtameM vidyAlaya kholA For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ janarala ArmasTrA~ga / gayA / isa zubha avasara para ArmasTraoNMga ke guru bhI upasthita the / pahale pahala vidyAlaya bahuta choTe skIma para kholA gayA thA - pahale dina vidyArthiyoMkI saMkhyA kevala 15 thI / vidyArthiyoM ko sabere hAthake kAma karanekI aura do paharako par3hane likhane kI zikSA dI jAtI thii| na to vidyArthiyoMse phIsa lI jAtI thI aura na adhyApakoMko betana diyA jAtA thA / isa taraha pAThazA - lAkA kAma calane lagA / dhIre dhIre vidyA rthiyoMkI saMkhyA jaise jaise bar3hatI gaI, sahAyatA aura ekatrita hue dravyase adhyApaka bhI bar3hAye jAne lage / janarala sTrAMgake kucha mitroMne unase vetana leneke anurodha kiyA thA / isa viSaya meM unhoMne jagaha likhA hai: mitroMkI vaise vaise Arma - lie eka " mere mitra mujhe vetana leneke lie kahate haiM; parantu nirapekSa kAma karanA hI acchA aura zreyaskara hotA hai| yuddhake samaya zatrusainyake adhikArI binA tanakhvAha lie lar3ate the; taba kyA maiM vidyAdAna ke kAmako binA betana lie nahIM kara sakU~gA ? yaha merA vrata hai, isa vratako maiM bilakula nirapekSatAse karatA rahU~gA " / hempaTana vidyAlaya ke lie jaba jaba naye makAna banavAnekA avasara AtA thA yA jaba jaba kisI dUsare kAmake lie majadUra lagAye jAte the taba taba janarala ArmasTraoNMga Adhe yUropiyana aura Adhe nIgro logoMko kAmapara lagAte the aura jAtiviSayaka bhedabhAvako bhUlakara sabako samAna vetana dete the / janarala ArmasTrA~gane san 1869 meM emA vA~kara nAmaka eka mahilAse pANigrahaNa kiyA / isa mahilA ke vicAra bahuta hI udAra the| use niSkAma karmoMse bahuta prema thA / aba ekakI jagaha do kAryakarttA ho gaye / zrImatI emA aura ArmasTraoNMga donoMke parizrama se hempaTana saMsthAkA kAma bahuta acchI taraha se calane lagA | 251 satkAryoMmeM virodha huA hI karatA hai, svArtha kA moha apanA jAla phailAtA hI hai, mAyA mohakarUpa dhAraNa karake sAmhane AtIhI hai aura isI taraha na jAne kyA kyA vighna AyA karate haiN| aisA hI yahA~ huA / anarala. . ArmasTrA~ga unake kaI mitroMne amerikA - kA~gresa ke sabhAsada hone aura usake dvArA kIrti sampAdana karane kI salAha dI thI; parantu unhoMne use asvIkAra kI aura garIba zikSaka rahane aura kevala zikSakakA hI kAma karane kI icchA pragaTa kii| kaI loga unake isa kAmako pasaMda nahIM karate the; ve pUrva kI bhA~ti sadaiva kAle - goroM meM bhedabhAva rakhanA cAhate the / isa kAraNa dakSiNake varjiniyA sTeTakI orase vidyAlayake rajisTarDa karAne meM ar3acana upasthita kI gaI / sabhAsadoMke manameM purAnA krodha to thA hI, ve aneka vighna khar3e karane lage / ve gore bAlakoMko pAThazAlA meM lenese rokane lage / janarala ArmasTraoNMga kahate the ki yadyapi pAThazAlA kAle lar3akoM ke lie hai; parantu gore lar3akoMke Ane para maiM unake sAtha sabako samAna zikSA denekA pakSapAtI huuN| aisA honA arthAt bhedabhAvako miTAnA kAle-gore donoM ko lAbhakArI hai / aMta meM karmavIra ArmasTraoNMgako saphalatA prApta huI aura 4 jUna san 1970 ko pAThazAlA rajisTarDa hogaI / isa taraha pATha - zAlAkA kAma phira nirvighna rIti se calane lagA / san 1870 se 1890 I0 taka 20 varSa paryaMta janarala ArmasTrA~gane hempaTana - saMsthAkI unnati ke lie avizrAnta parizrama kiyA / 'manuSya jAtikA upakAra karanA hI parama puNyakArya hai aura isIse IzvarakI prasannatA prApta hotI hai' / isa bhAvanAse unhoMne lagAtAra kAma kiyA / nIgro logoMko saba tarahase uttejana For Personal & Private Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 TILARIAAMAILOOLERATOILE jainahitaiSI dekara unameM svAbhimAna jAgrata kiyA, unake jA pahu~cI / usane socA ki jhAr3apara car3haneke AjJAnAndhakArako dUra karake unameM vidyAbhiru- sivA rakSAkA aura koI upAya nahIM hai / car3hanA ci utpannakI, gulAmIke bhAvoMse bhare hue unake to AtA nahIM hai para aba to kisI taraha car3hanA diloMmeM svAdhInatAkA joza DAlA, pAThazAlAko hI hogA, nahIM to basa mrii| aba car3hanA hI hounnata karane, sundara imArateM banAne aura zikSAko gA, aisA socakara vaha jhAr3apara car3hanekA prayatna phalavatI banAneke lie unhoMne bharapUra prayanna karane lagI aura car3ha gaI / vidyArthiyo ! tumheM bhI kiyA / ve bAraha bAraha ghaMTe taka saMsthAkA kAma sadaiva aisA hI prayatna karanA caahie|" kiyA karate the| ArmasTrA~gakA mata thA ki la- mahAtmA ArmasTrAMga sacce karmavIra the| ve eka Dake lar3akiyoMke sAtha par3hanese donoMke vicAroMmeM bar3I saMsthAko bar3I hI uttama rItise calAte the| gaMbhIratA aura AcAroMmeM sabhyatA AtI hai; ata- isase koI yaha na samajhe ki usa saMsthAMke lie eva unake vidyAlayameM lar3ake lar3akiyA~ donoM unake pAsa koI khajAnA bharA par3A thA, yA koI sAtha par3hA karatI thiiN| ve apane vidyArthiyoMko unheM ghara baiThe dravya de jAtA / nahIM, saMsthAke. zikSA diyA karate the ki jisako jo kAma kharcake lie unheM pravAsa karanA paDatA thA, gA~va. AtA ho aura jo jisa kAmako acchI taraha gA~va nagaroM-nagaroM bhaTakanA par3atA thA, vyAkhyAna kara sakatA ho, vaha use hI kare aura sadA denA par3ate the, logoMko apanA uddeza samajhAnA udyogazIla rahe / jo sIkhanA jAnatA ho vaha par3atA thA aura samAcAra patroMmeM lekha likhanA par3ate acchI taraha sIkhe, jo sikhAnA jAnatA ho vaha the| Apa svataH samajha sakate haiM ki kisI AzraacchI taraha sikhAve / jise bar3haIke kAmameM ma yA saMsthAke lie paise ikaTe karanA koI saharuci ho vaha bar3haIkA kAma kare aura jise ja kAma nahIM hai-usake lie bar3I saragarmI, apAra jUtoMpara pAliza karanA AtA ho vaha pAliza buddhimattA, saccaritratA aura caturAIkI AvazyakatA kare / janarala ArmasTrA~ga aise hI satkarmoM ke dhyeya hai / unhoMne 12 varSoM meM saMsthAke lie 18 imAravidyArthiyoMke sanmukha upasthita kiyA karate the / teM banavAI aura bahutasA zikSaNApayogI ve kahate the ki nIgro manuSya haiM; yadyapi ve sadoSa sAmAna kharIdA / ina saba kAmoMke lie unhoMne haiM, azikSita haiM, parantu unameM doSoMke dUra karane, isI taraha paisA ekatrita kiyA thaa| isa tarahake apAra zikSita aura susabhya hone kI yogyatA bhI hai| aura AvizrAnta parizrama dvArA unhoMne nIyologoMve lar3akoMko dharma aura nItikI zikSA dekara unheM meM yogyatA bar3hAI aura unako hInAvasthAse dharmAtmA aura sadAcArI banAnekA sadaiva prayatna khIMca kara unnata avasthAke mArgapara ArUr3ha kiyA karate the| unameM utsAha lAneke lie kabhI kara diyaa| kabhI ve kahAniyA~ bhI sunAyA karate the| unakI janarala ArmasTrA~gako isa kAmameM saphalatA eka kahAnI nIce likhI jAtI hai:- milate dekhakara aura bhI kaI logoMne unakA anu " vidyArthiyo, eka billI thI, use abhItaka karaNa kiyA / hempaTana vidyAlaya eka prakArakI jhAr3apara car3hanA nahIM AtA thA / ekavAra usake prayogazAlA yA anubhava prApta karanekI jagaha thii| pIche kuttA lagA,taba vaha bhAgate bhAgateper3ake samIpa isameM zikSA pAkara aura kAma sIkhakara aura For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ m amamaMP janarala aarmsttraaNg| 261 aura logoMne bhI kaI vidyAlaya khole / isa kiyA karate the / vizrAma kyA vastu hai ise ve kAmameM sabase adhika saphalatA bukara TI. vAziM- jAnate hI na the| isa taraha AvazrAnta parizrama gaTana nAmaka unake eka nIgro-ziSyako huii| karanese unakA zarIra kSINa ho gayA / ve maraneke unhoMne TaskejImeM eka nIgro-saMsthA kholakara pahale san 1893 I. meM apane priya ziSya apanI jAtikA jo kalyANa kiyA, usakI bukara TI. vAziMgaTanakI 'TaskejI-saMsthA / zatamakhase bhI prazaMsA nahIM kI jA sakatI hai| dekha Aye the / unhoMne usa samaya kahA thA ki bukara TI. vAziMgaTanakI TaskejI-saMsthAko dekha basa aba hamArA kAma ho cukA aba hama sukhake kara unheM bahuta saMtoSa hotA thA / san 1887 sAtha cirazAnti-lAbha kara sakeMge / usI varSa aura 1889 ina donoM barSoM meM do vizvavidyAla- isa mahAtmAkA svargavAsa ho gyaa| yA~ne inheM ela. ela. DI. kI bahuta hI baDI ArmasTrA~ga lokasevA aura paropakArakI jIaura sanmAnasUcaka padavI dI thii| tI jAgatI mUrti the / unakA carita pratyeka dharmaArmasTA~gakA mata thA ki nIgro logoMke lie sevaka aura dezasevakake lie anukaraNIya hai| pratyeka deza aura pratyeka jAtimeM aise mahAparAjakIya adhikAra prApta karA denekI apekSA unameM jJAna phailAnekI jiyAdA jarUrata hai / ve ruSoMke janma lenekI AvazyakatA hai| hamAre bhArajaise jaise suzikSita hote jAyeMge unako vaise vaise . tameM to isa samaya eka nahIM saikar3oM ArmasTrA~goM raMga unakA vasa vasa kI jarUrata hai / amerikAmeM to kevala 40 lAkha adhikAra bhI milate jAyeMge / Akhira aisA hI nIgrologoMke uddhArakA kArya thA; parantu huA / nIgrologa lujiyAnA prAntameM bar3e bar3e isa dezameM nIgro logoMke hI samAna tuccha dRSTise ohadoMpara niyukta hokara gore aura kAle logoM dekhe jAnevAle kaI karor3a aspRzya yA achUta para samAna rUpase zAsana karane lge| jAtike loga haiM jinheM hastAvalambana dekara . mahAtmA ArmasTrA~gane jIvana bhara lokasevA- Upara uThAnekA bahuta bar3A kAryakSetra par3A kA kAma kiyA / ve sadaiva eka samAna parizrama huA hai| For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara aura zvetAmbara samA jakA granthaprakAzanakArya / aatmaannd-grnthrtnmaalaa| zAyada hI koI dharma yA sampradAya hogA, kisI bhI dharmakI rakSA aura prasArake lie jisane isakA virodha na kiyA ho; parantu isakI Azcaryajanaka suvidhAoMke Age sabhIko sira yaha Avazyaka hai ki usa dharmakA sAhityagranthabhaNDAra prakAzita kiyA jAya aura itanA jhukAnA par3A-kisIne kucha varSa Age aura kisIne pIche-ise svIkAra kara hI liyaa| sulabha kara diyA jAya ki kevala usa dharmake pAlanevAloMko hI nahIM; kintu itara jijJA- auroMke samAna jainadharmake anuyAyiyoMne bhI suoMko bhI vaha vinA kaSTake prApta ho sake / isakA virodha kiyA aura khUba kiyA / para jabase mudraNakalAkA-chApekI kalAkA Avi- chApekA prabala pravAha rukA nahIM -pakkese pakke SkAra huA hai, tabase grantha-prasArakA kAma bahuta dharmAtmAoMkI bhI kaTTaratA usake pUrameM baha gii| hI sahaja-Azcaryajanaka sugama -ho gayA hai / jahA~taka hama jAnate haiM, sabase pahale zvetAmbara isakI kRpAse bar3ese bar3e granthakI lAkhoM pratiyA~ sampradAyake granthoMkA hI chapanA zurU huA / kucha hI dinoMmeM yA mahInoM meM taiyAra ho sakatI digambIrayoMmeM isakI carcA bahuta pIche huI / haiM, jaba ki pahale eka granthakI eka hI prati jisa samaya digambaroM ke 10-20 hI grantha karAnemeM mahInoM laga jAte the / yaha chApekI hI chape the usa samaya zvetAmbarasampradAyakA virodha kRpAkA phala hai jo IsAiyoMkI dharmapustaka prAyaH zAnta ho cukA thaa| isI kAraNa isa bAyabilakI karor3oM pratiyA~-zatAdhika bhASAoMmeM viSayameM zvetAmbaroMkI apekSA digambara samAja chapa kara prativarSa bikatI haiM aura Aja duniyAmeM bahuta pIche hai / yadyapi digambara samAjameM bhI IsAI dharmake svarUpako samajhanevAloMkI saMkhyA chApekA virodha nirjIva ho cukA hai-yahA~ taka sabase adhika hai| ki mAlavA jaisA kaTTara zuddhAmnAyI prAnta bhI chApe___ yUropakI dekhAdekhI hamAre dezavAsiyoMkA dhyAna kA anumodaka ho gayA hai, to bhI abhI isa bhI chApekI kalase lAbha uThAnekI ora gayA; virodhakA sarvathA nimUlana karanemeM digambara parantu jisa taraha aura saba sudhAroMko hamane vinA sampradAyako do cAra varSa aura bhI laga jaayge| virodha kiye grahaNa nahIM kiyA, usI taraha parantu aba virodhI loga bahuta hI thor3e raha isako bhI nahIM kiyA / bhAratameM jitane dharma haiM, gaye haiM aura jo haiM ve samAjake hAnilAbhakI una sabahI dharmake anuyAyiyoMne zurUzurUmeM apane bahuta hI kama paravA karanevAle athavA 'saMsArameM dharmagranthoMke chapAnekA virodha kiyA / yahA~kA kyA ho rahA hai' isase ekadama ajJAna rahane For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATIRLIAMAIRALAYARILALLAGALLAHABALILITAMARHILAHABHARA digambara aura ivetAmbarasamAjakA granthaprakAzana kArya / - amalitimifinitifiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii HPrimeHIYAYPARTTPRIYAffirmeH EATRITTRITIRTHIRS 263 vAle haiM / taba inakI paravA na karake kahA jA hamane svayaM dekhe haiM jinhoMne apanI cAra pA~ca sakatA hai ki digambarasamAjameM chApekI jIta hajArakI pU~jImeMse do tIna hajAra rupayA lagAho cukI hai-usakI upayogitAko prAyaH kara mandira banavAnekA puNya lUTa liyA ! bundelasabhIne svIkAra kara liyA hai / to bhI khaNDa prAntane to isa viSayameM sabakA nambara le digambarasamAjameM grantha-prakAzanakA kAma liyA hai / yadi vahA~ke tamAma mandiroMmeMkI jitanA honA cAhie utanA nahIM ho rahA jina-pratimAoMkI gaNanAkI jAya, to vaha hai-bahuta hI kama ho rahA hai| aura saMskRta, jainoMkI saMkhyAkI apekSA adhika hI nikalegI, prAkRtake granthoMke uddhArake lie to abhI taka kama nahIM ! sonAgira tIrthapara mandiroMke mAre hamane kucha bhI nahIM kiyA hai| aisI saMsthA to jagaha nahIM hai-sArA parvata mandiroMse Dhaka hamAre yahA~ eka bhI nahIM hai jo anavarata rUpase gayA hai, to bhI kisI dharmAtmAne abhI hAla hI binA kisI prakArake kaSTake isa kAmako karatI vahA~ eka aura mandira banavAnekA zubha saMkalpa ho / pAThakoMko Age calakara mAlUma hogA ki kiyA hai ! parantu zvetAmbara-samAjameM yaha bAta zvetAmbara sampradAyameM aisI aneka saMsthAyeM haiM jo nahIM hai / mandira aura pratiSThAoMkA rivAja isa saMskRta, prAkRtake kaI sau grantha prakAzita kara samAjameM bahuta hI kama hai / yahI kAraNa hai ki cukI haiN| unake pAsa pustakoddhAra jaise acche kAryoM meM kharca karaneke lie dhana raha jAtA hai, parantu . isakA kAraNa kyA hai ? kyA digambara-sampra- hamAre samAjake pAsa IMTa patthara cUnA aura laDDudAyake loga kaMjUsa haiM ? apane zvetAmbara bhAiyoMkI oMmeM kharca hokara itanA thor3A dharmArthadhana raha apekSA kyA ve dhArmika kAryoMmeM kama paisA kharca jAtA hai ki usase pustakoddhArakA kArya jaisA karate haiM ? nahIM, isa viSayameM ve apane bhAiyoM mAzyA calanA cAhie vaisA nahIM cala sktaa| kI apekSA adhika nahIM to kama udAra bhI nahIM / digambarasampradAyakA abhI taka jitanA haiN| isa bAtako hama dRr3hatApUrvaka kaha sakate haiM sAhitya prakAzita huA hai usakA adhikAMza una ki yadi donoM saMmpradAyoMke dhArmika kharcekA jor3a logoMke dvArA huA hai jo isa kAryako vyavasAyakI lagAyA jAyagA, to vaha prAya barAbara hI nikale- dRSTise karate haiM: parantu isa ora gaharI dRSTi gaa| parantu kharcake mArga donoMke bhinna bhinna hai| DAlanese malama hotA hai ki vyavasAyiyoMke dvArA digambarasamAjakA sabase adhika rupayA mandira jainasAhityakA uddhAra honA asaMbhava nahIM to banavAne aura pratiSThA karavAnemeM kharca hotA hai| kaSTasAdhya avazya hai / jainasAhityakA Adhika aisA koI varSa nahIM jAtA hai jisameM kamase kama bhAga saMskRta aura prAkRta bhASAmeM hai aura ina donoM pacAsa mAndira na banate hoM aura bIsa paccIsa prati- bhASAoMke jAnanevAle hamAre yahA~ itane kama haiM ThAyeM na hotI hoM! abhI thor3e dina pahale jabalapu- ki unake lie grantha chapavAkara koI bhI vyavarake pAsa eka rathapratiSThA huI thI / kahate haiM ki sAyI lAbha nahIM uThA sakatA ! ataH jaba taka pratiSThA karAnevAlene apanI prAyaH sabakI saba pU~jI aisI saMsthAyeM na kholI jAya~gI, jo kevala grantholagA dI-muzkilase hajAra do hajArakI pU~jI ddhArakI dRSTise isa kAmako kareM taba taka jainausake pAsa zeSa rahI hogI ! aise kaI dharmAtmA sAhityakA uddhAra nahIM ho sakatA, yaha nizcaya hai| For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 raamaayaayaayaayaayaayaayaay jainahitaiSIimmiffitimfuiifimmitml harSakA viSaya hai ki hamAre zvetAmbarI bhAi- utsAhI maMtrI mahAzayane nIce lie 29 grantha yoMne isa bAtako samajha liyA hai aura unhoMne hamAre pAsa samAlocanAke lie bhejanakI kRpA hai abhI abhI aisI kaI saMsthAyeM sthApita kara DAlI jinheM hama kRtajJatApUrvaka svIkAra karate haiN:haiN| bambaIke 'seTha devacanda lAlacanda-pusta- 1paMcasUtra-AcArya haribhadrakRtavyAkhyAkoddhAra bhaNDAra' kA paricaya hama pahale kaI sahita / patrasaMkhyA 29 / isakI vyAkhyA vikramakI bAra de cuke haiM jisameM eka lAkha rupayese adhi- chaThI zatAbdIkI likhI huI hai / mUla grantha isase kakI pa~jI hai aura jisake dvArA abhI taka bhI pahalekA honA caahie| koI 32-33 grantha chapakara prakAzita ho cuke 2 dharmaratnaprakaraNa-zrIzAntisRrikRta / patra haiN| Aja hama eka aura aisI hI zvetAmbara 84 / yaha vikramasaMvat 1161 kA racA saMsthAkA paricaya denA cAhate haiM jo apane DhaMga. huA hai| kI eka hI hai aura jisane thor3e hI samayameM 3 devabandana-gurubandana-pratyAkhyAnaAzAse Adhika kAma karake dikhalAyA hai| devendrasarikRta mUla aura somasundarakRta TIkA ___ isa saMsthAkA nAma, 'AtmAnanda jaina sahita / 5070 / sabhA ' hai / suprasiddha zvetAmbara sAdhu svargIya 4 siddhapaMcAzikA-devendrasUrikRta / AtmAnandajIkI smRtimeM lagabhaga 13-14 pa0 14 / varSa pahale bhAvanagarameM isakI sthApanA huI thii| 5 vicArasaptatikA-mahendrasarikRta / isake maMtrI zrIyuta seTha vallabhadAsa tribhuvana patra 17 / ukta tInoM grantha vikramakI 13 vIM dAsajI gA~dhI haiM / sabhAkI orase AtmAnanda sadIke haiN| nAmakA eka mAsikapatra bhI nikalatA hai / bhAva- 6 kumArapAlaprabandha- patra 120 aura mAravAlA nagarameM eka aura saMsthA hai jisakA nAma, jana- 7 zrAddhaguNavivaraNa-patra 84 / zrIjidharmaprasAraka sabhA hai| yaha sabhA bahuta purAnI namaNDanagaNikRta / hai aura jainagranthoddhArake kAryameM usane sabase / 8 zrAvakavratabhaMgaprakaraNa-patra 8 / Adhaka kArya kiyA hai| vaha aba taka saikar3A samayasAraprakaraNa-devanandAcArya kata grantha prakAzita kara cukI hai / usIkA anusaraNa svopajJaTIkAyukta / pa0 44 / karake AtmAnandajainasabhAne bhI do tIna varSase jainagranthoMke chapAnekA kAma zurU kara / 10 dhanyakathAnaka-dayAvarddhanavata / patra 9 / diyA hai aura isa kAryameM usane bahuta bar3I 11 samyaktvakaumudI-jinaharSagANasaphalatA prApta kI hai| kRt| patraM 90 / aba taka isa sabhAkI orase koI 50 graMtha 12 ratnapAlanRpakathA-somamaNDanagANaprakAzita ho cuke haiM jo saMskRta aura mAgadhIbhASA- kRta / patra 32 / meM mUla yA saMskRtaTIkA sahita haiM / inake sivA 13 guruguNaSatriMzatSaTtriMzikA-ratnasabhAke mukhapatra AtmAnanda prakAzake pauSake aMka zekharasUrikRta / pa0 90 / jina chape hue granthoMkI sUcI dI hai unakI ye nau grantha vikramakI 16 vIM zatAbdike saMkhyA 34 hai / chape hue granthoMmeMse sabhAke bane hue haiN| For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ fiermbara aura saarmbarasamAjakA granthaprakAzana kArya / 14 upadezasaptati--somadharmagaNikRta patra 102 / isakI racanA vi0 saMvat, 1503 meM 15 vicArapaMcAzikA - patra 10 aura 16bandhaSaTtriMzikAsAvacUri - patra 10 / vArSikRta | 17 jJAnasArasUtra - yazovijayakRta mUla * aura devacandrakRta TIkA sahita / patra 110 / 18 pratimAzataka - yazovijayakRta mUla aura bhAvaprabhasUrikRta TIkA sahita / pa0 45 / 19 sUktiratnAvalI - vijayasena sUrikRta | / pRSTha 48 / 20 mahAdaNDakastotra - samaya sundarakRta | patra 12 / ye chaha grantha vikramakI satrahavIM zatAbdi bane hue haiM / 21 meghadUtasamasyAlekha :- meghavijaya kRta / pRSTha 28 / 22 campakamAlAkathA - bhAvavijayagaNikRta | patra 30 / ye do grantha aThArahavIM zabda ke haiM / 23 dhammilla kathA / patraM 7 | 24 caturviMzatijinastutisaMgraha - zIlaratnasUrikRta / pa0 12 / 25 cetodUta / pRSThasaMkhyA 30 / 26 paramANukhaNDa-pudgala - nigodaSatrizikA - ratnasiMharikRta vRttisahita | patra22 / 27 rohiNI - azokacandra kathA - kanakakuzala kRta / pa0 16 / 28 paryuSaNa parvASTAhnikAvyAkhyAna - bijayalakSmIsUri / pa0 12 / 29 annAya uMchakulaka- AnandavijayakRta / pa0 10 / pichale nau granthoMkA samaya Adi ajJAta hai / 12 265 do cAra ko chor3a kara prAyaH sabhI grantha bambaIke nirNayasAgara presa meM, bar3hiyA aura bahumUlya majabUta kAgaja para, khule patroM meM supararAyala bAraha pejI sAijameM chape hue haiN| prAya: pratyeka hI grantha ke prAraMbha meM granthakartAkA paricaya yA racanAkA samaya Adi diyA gayA hai / sampAdana aura saMzodhana yogyatApUrvaka huA hai / isa viSaya meM sabase adhika ullekha yogya bAta yaha hai ki prAyaH saba hI grantha cAra cAra pA~ca pA~ca pratiyoM kI sahAyatA se saMzodhana kiye gaye haiM 1 kisI kisI granthakI to sAta sAta pratiyA~ saMgraha karake sampAdana kiyA gayA hai ! isakA kAraNa yaha hai ki zvetambarasampradAyake prAcIna pustaka bhaNDAra pustaka-prakAzaka-saMsthAoMke lie prAyaH muktadvAra rahate haiN| para hamAre yahA~kI dazA isase ThIka ulaTI hai / hama logoM ko eka eka pratikA prApta karanA bhI bahuta kaThina hai / DipAjiTa rupayA rakhane para bhI grantha nahIM milate / hamAre ArAke siddhAntabhavanakI to -- jisakI kIrti - digvidigvyApI ho rahI hai--abhItaka sUcI hI taiyAra nahIM huI hai, phira usase granthoMkI sahAyatA lI jAya to kaise ! isa granthamAlAkI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isakA koI bhI grantha vikrI karanekI icchAse nahIM chapAyA jAtA / inakA sabase adhika bhAga sAdhu aura sAdhviyoM ko dAna kiyA jAtA hai | sabhA lAipha - membaroMko eka eka prati muphta dI jAtI hai / dUsare vidvAnoM aura yogya puruSoM ko bhI ye grantha binA mUlya diye jAte haiM / kucha aise jainapustakAlaya aura jaina - mandiroMke bhaNDAra bhI haiM jahA~ pratyeka granthakI eka eka prati dAnasvarUpa bheja dI jAtI hai / sabhA ke pAsa isa kArya ke lie kitanA phaNDa hai aura usake kitane lAiphamambara haiM yaha hameM For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 MOHANI jainhitaissii| iiiiiiiiiiiiiiiiii mAlUma nahIM; parantu zvetAmbarasamAjameM zAstra- sabhAke kAryakartAoMko hama unake isa dAnakI paddhati itanI acchI hai ki binA ki- puNyakAryake upalakSyameM anekAneka dhanyavAda dete sI acche phaNDake bhI sabhA isa kAryako acchI haiM aura cAhate haiM ki vaha isI taraha anavarata paritaraha calA sakatI hai| jitane grantha hamAre pAsa zrama karake sAre zvetAmbara sAhityako sarvasAdhArasamAlocanArtha Aye haiM prAyaH una sabake hI mukha- Nake lie sulabha kara de aura apane digambarapRSThoMpara likhA hai ki yaha grantha amuka zrAvaka samAjase Agraha karate haiM ki vaha bhI isa ora yA zrAvikAke dAna-dravyase chapAyA gyaa| dekhie zIghra dhyAna de aura apane sabase bar3e kartavyakaisI acchI prathA hai ! isa prathAkA phala Apa granthaprakAzana-kA pAlana kare / svargIya dAnadekheMge ki kucha hI varSoM meM hajAroM granthoMkA uddhAra vIra seTha mANikacandajI jauharIke smArakameM ho jaaygaa| jo granthamAlA nikAlI gaI hai usakA kArya hamane zvetAmbara sampradAyameM sAdhuoM yA maniyoMkI ukta AtmAnanda-granthamAlAke DhaMga para hI zurU saMkhyA adhika hai aura dhArmika kAryoM meM ye hI kiyA hai| yadi hamArA samAja isakedvArA ukta sampradAyake netA samajhe jAte haiM / inake zAstradAna karanekI ora anurakta hogA to digaupadezoM aura zAsanoMko loga mAnate bhI bahata mbara sAhityakA bahuta kucha uddhAra hone lgegaa| haiM / eka to zAstradAnakI prAcIna prathA zvetAmbara kA " kalakattekI sanAtanajainagranthamAlAkI ora samAjameM abhItaka askhalita rItise calI Ara bhI hamArA dhyAna jAnA cAhie / usake dvArA kaI bar3e bar3e mahattvake grantha prakAhI hai, dUsare unake kucha sAdhuoMkA dhyAna isa zita ho cuke haiM / yadi usakI Arthika sthiti viSayakI ora adhika rahane lagA hai / bahuta thor3e : acchI ho jAya to usake dvArA bhI bahuta prayatnase hI ve zrAvakoMko zAstradAnakI ora kAma ho sakatA hai| pravRtta kara sakate haiM / para hamAre digambara sampradA AtmAnanda granthamAlAke saMpAdakoMkA dhyAna yakI avasthA isase bhinna hai| eka to muniyoMke ki eka bAtakI ora AkarSita karake hama isa abhAvase hamAre yahA~ zAstradAnakI prathAkA hI prAyaH lekhako samApta kareMge / usake jitane grantha dekhaabhAva ho gayA hai, dUsare jo thor3e bahuta tyAgI nekA hameM saubhAgya prApta huA hai unameM eka paMcabrahmacArI haiM unameM prAyaH akSarazatru hI adhika satrako choDakara zeSa saba grantha vikramakI bArahai ataH ve isa kAryakI ora dRSTi hI kyoM dene havIM zatAbdike bAdake haiM aura unameM bhI adhilage ? rahe paNDita loga-jinakA ki samAjake kAMza pandrahavIM zatAbdike pIcheke race hue haiM / Upara kucha prabhAva hai-ve yA to granthoMke chapAneko hama yaha mAnate haiM ki pichale sAhityako prakApApa samajhate haiM, yA kamase kama apane anna- zameM lAnekI bhI kama AvazyakatA nahIM hai, to dAtA seThoMko khuza rakhaneke lie-chApekI carcA- bhI abhI hameM sabase adhika udyoga prAcIna sAhise dUra rahanA cAhate haiM / ve yadi cAheM to pratyeka tyako prakAzita karaneke lie karanA cAhie / utsavameM, mandirapratiSThAmeM, vratodyApanameM, tathA AzA hai ki hamArI isa sUcanA para sabhA byAha-zAdiyoMkI khuzImeM zAstradAna karanekI vicAra kregii| paddhatiko jArI kara sakate haiN| For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ punarvivAha vidheya nahIM niSiddha hai| NE " jisa hetuse vivAhako AvazyakatA batalAI gaI isa viSayameM apane kucha vicAra prakaTa kiye the| hai usakI pUrtike lie yaha Avazyaka hai ki vaha eka Aja hama svargIya paM0 maNilAla nabhU bhAI dvivedI aura acala honA caahie| ye donoM zarte itanI adhika bI.e.ke. vicAra unake eka purAne lekha parase yahA~ jarUrI haiM ki ve usa jagaha bhI-jahA~ ki stra puruSakA uddhRta karate haiM / AzA hai ki vicArazIlapAThaanucita sambandha hotA hai-mAlUma par3a jAtI haiN| premamAgemeM acala na rahanese, tathA premako apane sabhI- ka inakA gaMbhIratApUrvaka adhyayana karanekA kaSTa tekA eka sAdhAraNa sAdhana samajha lenese sukhakI prApti ho sakatI hai, yaha kahanA vyavahAra tathA nI. vicArazIla lekhaka the / ve purAne AcAra tike siddhAMtoMkI gaharI ajJAnatA prakaTa karanA hai| vicAroMke poSaka honepara bhI naye vicAroMko sahana .....manuSyakI svAbhAvika asthiratA aura taraMgoMko karanevAle the| niyamameM rakhaneke lie Avazyaka hai ki samAja usake kAryoMmeM hastakSepa kare / yadi aisA na kiyA jAyagA punarvivAhakA viSaya bahuta hI vivAdagrasta hai| to sukhake lie ekake bAda eka vyartha aura duHkha- isakA nirNaya taba taka nahIM ho sakatA hai jaba kAraka prayatna karate karate manuSyakA jIvana sarvathA taka ina bAtoMkA marma acchI taraha na samajha liyA niSphala aura nIcA bana jaaygaa|" jAyaH-1 saMsArameM nIti aura dharmakI racanAke -AgasTa kaamttii| siddhAnta kisa prakArake haiM, 2 saMsArako sukhamaya jainasamAjameM punarvivAhakA prazna bahuta sama- banAneke lie ve siddhAnta kisa prakArake hone yase dabAyA jA rahA thaa| Avazyaka hone para bhI cAhie 3 aura hamAre dezake pUjya strIpuruSoM meM eka pakSake prabhAvake kAraNa isakI carcA khulakara jo anukaraNIya utsAha, sAhasa, aura zaurya Adi nahIM hone pAtI thI; paraMtu dekhate hai ki aba isakI guNa the ve kisa prakArake siddhAntoM para calanese carcA ruka nahIM sakatI / carcAkA na honA isa utpanna hue the| bAtakA pramANa nahIM hai ki jainasamAjameM isa praznakA jagatameM paraMparAse yahI vyavahAra calA A nirNaya ho cukA hai athavA sArA hI samAja punarvi- rahA hai ki dharmanItikA sadupadeza eka ora to vAhake viruddha hai, isa lie Avazyaka jAna par3atA kaThina, kaSTakara parantu zubhaphaladAyaka mArgakI hai ki isa praznakA khUba khulakara vicAra kiyA jAya yojanA karatA hai aura dUsarI ora jise dekha aura isakI anukUla aura pratikUla donoM bAju- kara dayA A jAya aise kaSTameM par3A huA oNkI acchI taraha jA~ca kI jaay| manaSya usase chuTakArA pAnekA yatna karatA hai| hitaiSIke pichale prathama aMkameM janahitecchuke parantu vicAra karanese mAlUma hotA hai ki sampAdaka zrIyuta bAr3IlAla motIlAlajI zAhane hamArI dharmabuddhi hameM jo U~cA svarUpa-pavitra For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 268 AAHALIBUILERHILABLEHATIHAR jainhitaissii| Saritriminititiminilini mArga-batalAtI hai vahI saccA mArga hai aura usase anucita, yaha bAta taba samajhameM AyagI jaba samAjakA kalyANa ho sakatA hai / yadyapi bahuta- isake karanemeM jo hetu hai vaha aura isakA karase udAharaNa aise milate haiM jo isa niyamase nA anucita samajhanemeM jo saddharma hai vaha, ina viruddha jAte haiM, paraMtu unheM apavAda hI samajha- donoMkI tulanA kI jaaygii| nA cAhie, aura eka taraha ve mUla niyamako hI yadyapi vivAhakA uddezya bharaNapoSaNarUpa sabala karate haiM / eka sAdhAraNa udAharaNase yaha svArthakA jAna par3atA hai| parantu yaha dekhanA bAta acchI taraha samajhameM A jaaygii| dharmazA- cAhie ki isa sambandhameM saccI pavitra gA~Tha stroMkI AjJA hai ki satya bolanA hI phaladAyaka kAhekI hai ? strI poSakazaktikA svarUpa hai aura hai,aura usIse saba sukhoMkI prApti hotI hai / jina puruSa utpAdaka zaktikA / puruSa zarIrabalameM bar3hA jina dezoMmeM isa tarahakA dRDha upadeza diyA gayA car3hA hai aura strI premavRttimeM / premavRttimeM 'puruSa hai vahA~ vahA~ kahanA cAhie ki sadvidyA aura usakI barAbarI kadApi nahIM kara sakatA aura sadvicAroMkA qhaba hI pracAra huA hai aura isake yahI usakA aizvarya hai jo use pUjya banAtA hai / virUddha jisa dezameM satya bolaneke viSayameM pUrA prAcIna AcAryone isI lie striyoMkoM pUjya jora nahIM diyA gayA hai vaha deza adhama sthiti- kahA haH-- para pahu~cA huA hai| parantu aisA honepara bhI prajanArtha mahAbhAgAH pUjAhA~ gRhdiiptyH| kyA Apa kaha sakate haiM ki jahA~ satyakA striyaH zriyazca geheSu na vizeSo'sti kazcana // upadeza diyA gayA hai vahA~ kabhI asatyake arthAt prajAkI utpatti karanevAlI, mahAbhAgyaaura jahA~ satyakA upadeza nahIM diyA gayA hai vAlI aura isI kAraNa pUjya, gharakI dIpikA vahA~ kabhI satyake choTe moTe udAharaNa nahIM mila rUpa strI aura lakSmI ina donoMmeM koI bheda nahIM jAte haiM ? parantu isase kyA una una dezoMkI hai / aura bhI kahA hai :sthApita rUDhiko aura usa rUDhike kAraNa prApta yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatAH / huI pratiSThA yA apratiSThAko hAni paha~ca sakatI yatratAstu na pUjyante sArvastatrAphalAH hai ? kabhI nahIM / isa sAre vivecanakA sArAMza kriyaaH| yaha hai ki kisI tAtkAlika tIva duHkhake kA- arthAt jahA~ striyoMkI pUjA hotI hai vahA~ raNa vyAkula hokara bhale hI hama cAhe jisa mArga- devatA nivAsa karate haiM aura jahA~ ye nahIM pujatI ko pakar3a lenA ucita samajha leM, tathApi usa viSa- vahA~ sArI kriyAyeM niSphala jAtI haiN| yAjJavayakA jo mUla sadrUpa hai vahI saccA mArga hai aura lkya RSine bhI kahA hai:-- usIke anusAra calanese saMsAra sukhamaya banegA bhartRmAtRpitRjJAtizvazruzvasuradevaraiH / yaha svIkAra kiye vinA nahIM cala sktaa| bandhubhizca striyaHpUjyA bhuussnnaacchaanaashnaiH| punarvivAhake sUkSma viSayameM bhI uparyukta niya- pati, bhAI, pitA, jAtivAle, sAsa, sasura, make anusAra vicAra karanA cAhie / strIko devara aura bandhuoMko bhUSaNa vastra aura bhojanAapane patike abhAvameM aura patiko apanI strI- dise striyoMkI sevA karanI cAhie / striyoMko ke abhAvameM phirase byAha karanA ucita hai yA pUjya banAnevAle isa premamaya aizvaryakI puruSako For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidheya nahIM niSiddha hai / itanI AvazyakatA hai ki usake binA usakA jIvana kaSTamaya hai aura usake lie mokSake mArga para calanA kaThina hai / isI taraha puruSake binA strIkA nirvAha honA kaThina hai / taba strI aura puruSa donoM ke yogase pUrA manuSya banatA hai aura usIkA nAma vivAha hai| vivAha kevala premakI gAMThase dRr3ha hotA hai |is premake balako dRr3ha karane ke lie aura usa balase ubhayapakSako jo mokSAvadhi mahAn lAbha hotA hai usakI prApti ke lie yaha prema honA kaisA cAhie? hamArA mata hai ki yaha prema eka hI aura akhaNDa honA cAhie; nahIM to jisa amUlya phalakI AzA kI jAtI hai use vyartha hai| samajhanA cAhie / phrAnsakA prasiddha vidvAn, AgasTakAmTI bhI yahI kahatA hai ki " aisA premaiSTa phala de isa lie eka, , avicchinna aura akhaNDamaraNake bAda bhI akhaNDa -- honA caahie| yadi yaha siddhAnta ThIka hai to phira strIpuruSa ke bIca meMdonoMmeM pavitra premakA sambandha ho jAne ke bAda kisI dUsare ke lie avakAza hI kahA~ rahatA "hai? aise aneka udAharaNa hamAre sAmane se gujarA karate haiM ki bahutase strI-puruSa jinheM aise premamaya vivAhakA anubhava ho gayA hai - maraNajanyaviyogake saMkaTase jarA bhI nahIM Darate haiM; itanA hI nahIM balki ve dUsarA sambandha karanA apanI pahalI pavitra gA~Thako dUSita karaneke barAbara samajhate haiM / aisI avasthAmeM punarvivAhake hone meM - ' prema ' to hetu bhUta ho hI nahIM sakatA; kyoMki yaha vRtti jahA~ ekabAra laga jAtI hai vahA~se dUsarI jagaha ke lie kabhI hilatI bhI nahIM hai| aba yaha samajhameM saralatA par3egI ki premasampAdita vivAha aura premake sivAya dUsarI vRttise sampAdita huA punarvivAha, ina donoMmeM kyA antara hai aura yaha bhI samajhameM A jAyagA ki yadi vivA 269 hakA sambandha eka aura akhaNDa rakkhA jAya jisase ki punarvivAhakA maukA hI na Ane pAve to acchA hai, aura isIse yaha bhI siddha ho jAyagA ki punarvivAha eka niSiddha AcAra hai / jina dezoM meM punarvivAhakA rivAja lokasammata hai vahA~, aura hinduoM kI jina jina jAtiyoM meM yaha jArI hai unameM bhI, punarvivAhakA lAbha kitane strIpuruSa lete haiM aura use acchA samajhate haiM, yadi isakI gaNanA kI jAya to yaha siddha hue binA na rahegA ki manuSya jAtikI svAbhAvika vRtti hI premakI ekatA para dRr3ha hai aura usImeM vaha sukhakA aura mahattAkA antima pariNAma mAna rahI hai / suprasiddha bAbU pratApacandra rAyane apane eka vyAkhyAnameM kahA thA ki " manuSyakI vRtti hI eka prema karanekI ora balavatI jAna par3atI hai / yadi koI hinduoMke lie yaha kahe ki inameM pratiSThita samajhe jAnevAle brAhmaNoMkA anukaraNa karake vaizya zUdrAdi varNa punarvivAhako burA samajhane lage haiM, to isa bAta ko svIkArate hue bhI yaha prazna hotA hai ki jina dezoM meM yaha jAyaja hai vahA~ kyoM bahuta se strI-puruSa ise pasanda nahIM karate ? uttara yahI hai ki janasamAjakA jhukAva premakI ekatA kI hI ora hai / jaise saMsAra ke aura aura kAmoM meM dRr3hatAkI mukhya AvazyakatA hai usI prakAra premasambandha ke vyavahAra meM bhI hai jisake ki AdhAra se sAre sukhoMkI maryAdA ba~dhatI hai| yadi yaha dRr3hatA na hogI to manuSya punarvivAhake kAraNa jo bAra bAra vivAhAnveSaNakI Adata par3a jAyagI usase kisI eka sthitimeM sukha na mAnakara, sArA jIvana sukha prApta karanekI ekake bAda eka parIkSAyeM karanemeM hI vyartha gavA~kara dukhI huA karegA / For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHAILEELAMIRMILIATIALAITHLIBARAHIMARA RamummitDEHETI taba vivAhakA bandhana kevala premagranthise honeke hI hai / punarvivAha to hamArI durvRttike kAraNa, lie Avazyaka hai ki donoMkI umra acchI ho hamArI durbalatAke kAraNa lAcAra hokara grahaNa (kamase kama 16 aura 25 varSa ) donoM zikSi- kiyA huA-kSamA karane yogya aura sabake ta hoM, ( vartamAnameM striyoMke lie jisa prakArakI sahana karane yogya mArga hai / zikSI dI jAtI hai usakI apekSA jude hI prakArakI panarvivAhako yadi koI pApa mAne, to isake zikSA unheM milanA cAhie, jisase unakI mAna- lie hama usakA Adara kareMge / kyoMki aisA sika aura naitika zaktiyoMkA vikAsa ho|) mAnanemeM usakI sadAdvi-dharmavRtti kAraNa hai / paaura donoMkA vivAha mA bApa yA gurujanoMkI / rantu yadi koI punarvivAha karanevAleko duHkha yogya AjJAnusAra una donoMkI pasandagIka deneke lie yA usako jAtibahiSkRta Adi kA dvArA huA ho / isa prakArake vivAhako hI saccA ranake lie taiyAra ho, to ise hama jarA bhI sahana premagranthiyukta vivAha samajhanA caahie| nahIM kara skeNge| jaba tuma prAcIna Aryadharmake vivAhakA yahI svarUpa hameM mAnya hai aura isI siddhAnteki virUddha dUsare na jAne kitane AcAkAraNa hama punarvivAhako burA samajhate haiM / parantu roMko sahana kara rahe ho, taba isa ekako bhI hamAre mitra kahate haiM ki Apa jaise batalAte haiM kyoM cupacApa sahana nahIM kara lete ho ? parantu vaise vivAha AjakAla nahIM hote haiM / apane rIti- ve loga jo isa kAmameM ucita sahanazIlatA rivAja bigar3a gaye haiM, zikSA dI nahIM jAtI, prakaTa nahIM kara sakate haiM arthAt punarvivAhake bAlyavivAhakA jora hai aura pasandagIkA to koI rivAjase kSubdha ho jAte haiM, unakI apekSA ve abhiprAya bhI nahIM samajhatA hai; taba ina sAre loga aura bhI adhika doSake bhAgI haiM jo duSTAcAroMke duSTa pariNAmakA nivAraNa kaise kiyA punarvivAhAdi karaneko hI sacce sudhArakA zRMgAra jAya ? jina lar3akiyoMne abhI vivAhakA artha samajhate haiN| jo AcAra hameM pasanda haiM unhIM bhI nahIM sunA samajhA hai, unheM kyA vinA aparAdha AcAravAle logoMko apane pAsa rakhanA aura dUsaroMjIvana bhara duHkhake gaDDhe hI DAle rakhanA cAhie ? ko na rakhanA, isake lie to hara eka adamI svataMtra jinake hRdaya hai, jo parAye duHkhoMkA anubhava kara hai, parantu prAcIna satsiddhAntoMke naSTa bhaSTa karanekA sakate haiM. ve dayAzIla sajjana isakA uttara dete kisIko bhI adhikAra nahIM hai| hamAre sadhAraka hue kahate haiM-"viSasya viSamauSadham- bhAI jitanA parizrama isa aniSTa AcArako praviSakI davA viSa hI hai| isa du:khase makta hone- calita karaneke lie karate haiM, utanA hI yadi lie yadi panarvivAhakI AvazyakatA hai, to vivAhake vAstavika svarUpako samajhAnemeM, vi. use apane duSTAcAroMkA pariNAma samajhakara hone vAhake sAmAjika niyamoMmeM parivartana karAnemeM, do-usameM rukAvaTa mata ddaalo|" hama bhI aise aura dharmakI mahattA samajhAnemeM karate to yaha dayArdra sajjanoMkA sarvAMzataH anumodana karate haiM; vyarthakA vivAda kabhIkA miTa gayA hotA / punaparantu sAtha hI yaha smaraNa rakhanekI prArthanA karate vivAhakI rAtiko uttejana dete samaya ve yaha haiM ki hamArA vAstavika mArga to-jaisA pahale bAta bhUla jAte haiM ki isa prakArake uttejanakahA jA cukA hai-vidhAha karake vaidhavyadharma pAlanA se, ve avyavasthita vivAha bhI sthAyI ho For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATHAAHALIBULABILLLLLLLLLLLLLLABUALLAIMAITARA punarvivAha vidheya nahIM niSiddha hai| mintinumbtimummimimifiniminiminine 271 jAyeMge, jo ki aneka aMzoMmeM punarvivAhako ja- zarIrakA sthAyI Arogya siddha nahIM hotA hai, nma denevAle haiM aura isase duHkhakI paramparA kabhI usI prakAra samAja-zarIrake viSayameM bhI samajhanA banda na hogii| jina kAraNoMse hama choTI choTI cAhie / tAtkAlika upAya karanese jisa prakAra lar3akiyoMkI dayAyogya dazAko dekhakara, viSa * kucha ArAma milatA hai, usI prakAra punarvivAhase kI oSadhi viSa samajhakara, punarvivAha karaneke milegA-hama yaha nahIM kahate ki na milegA aura lie lAcAra hote haiM una kAraNoMko kisI taraha vaha mile to acchA, aisA hama cAhate haiM; parantu sabala na hone denA cAhie / hamArA AcAra aisA mUla doSake dUra karanekI ora jo dhyAna nahIM na honA cAhie jisase ki vaha burA rivAja sadA- diyA jAtA hai use hama bahuta hI burA samajhate haiM ke lie gar3ha bA~dhakara raha jAya ki jisake kAra- aura isase bhI barI bAta yaha hai jo yaha niSiddha - Na isa samaya hama punarvivAhake lie lAcAra hue AcAra vidheyAcAra samajhA jAne lagA hai aura haiM / tAtkAlika duHkha dUra karaneke lie logoMko isa samaya sudhArakA zubhacihna ginA jAne lagA hai| adhika sahanazIlatA dhAraNa karanekA upadeza do -aisA prayatna karo jisase ve punarvivAhako saha- " . sudhArakoMko cAhie ki punarvivAhakA pracAra na kara leM; parantu aisA prayatna mata karo jisase yaha karaneke pahale vivAhakI jo avyavasthA hai use upAyarUpa aniSTa AcAra sadAke lie hamAre gale vyavasthita karanekI koziza kreN| jaba taka ba~dha jaay| punarvivAhako vidheya koTimeM mata le jA jAtiyoM aura upajAtiyoMke bandhanake kAraNa o; parantu jisa niSedha koTimeM vaha hai usImeM rahane strIpuruSa vara kanyA pasanda karanemeM svataMtra nahIM dekara use sirpha Apaddharma-lAcArIke kAraNa dhAraNa haiM taba taka vivAhapaddhati vyavasthita nahIM ho kiyA huA rivaaj-smjho| sudhArakoMkA kAma hai sakatI / hame yahA~ phira kahanA par3atA hai ki sadvicArakI pravRtti karanA / use choDakara apanI matamatAMtaroMke kAraNa jo vartamAna jAtibheda ho zaktiyoMko dUsarI ora-asadvicAroM kI pravattikI gayA hai, use chor3akara jaba prAcIna cAturvarNika ora-lagAnA hameM to ucita nahIM jAna pdd'taa|anaa- dharma sthira kiyA jAyagA tabhI hamArI aneka r3I vaidyoMkI paddhatipara calanA acchA nhiiN| zarIrameM sAMsArika aDacaneM dUra ho sakeMgI, nahIM to jo doSa ho gaye haiM unheM dUra karanekI davA na dekara nahIM / sudhArakoMke dvArA vivAhake zubha vicArake kevala usa doSake kAraNa utpanna hue tAtkAlika sAtha sAtha jAtibandhanake zuddha rUpakA vivecana kaSToMko dUra karanekA prayatna karanese jisa prakAra honekI bhI pUrI pUrI AvazyakatA hai| For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ citrazAlA sTIma presa, pUnA siTIkI anokhI pustkeN| citramayajagat:-yaha apane DhaMgakA advitIya sacitra mAsikapatra hai / " ilesTreTeDa laMDana nyUja ke DhaMga para bar3e sAijameM nikalatA hai / eka eka pRSTameM kaI kaI citra hote haiM / citroMke anusAra lekha bhI vividha viSayake rahate haiM / sAla bharakI 12 kApiyoMko ekameM baMdhA lenese koI 400,500 citrokA manohara alabama bana jAtA hai / raMgIna citra bhI isameM rahate haiN| ArTapeparake saMskaraNakA vArSika mUlya 5 // ) DaoN0 vya0 sahita aura eka saMkhyAkA mUlya // ) AnA hai / sAdhAraNa kAgajakA vA0 mU0 3 // ) aura eka saMkhyAkA / ) hai| rAjA ravivarmAke prasiddha citraH-rAjA sAhabake citra saMsArameM nAma pA cuke haiM / unhIM citroMko aba hamane sabake subhIteke liye ArTa paparapara pastakAkara prakAzita kara diyA hai| isa pustakameM 88 citra maya vivaraNake haiM / rAjA sAhabakA sacitra caritra bhI hai / TAiTala peja eka prasiddha raMgIna citrase suzobhita hai / mUlya hai sirpha 1) ru.| citramaya jApAna-ghara baiThe japAnakI saira / isa pustakameM jApAnake sRSTisaudarya, rItiravAja, khAnA pAna, mRtyu, gAyanavAdana, vyavasAya, dharmaviSayaka aura rAjakIya, ityAdi viSayoMke 84 citra, saMkSipta vivaraNa sahita haiM / pustaka avvala nambarake ArTa pepara para chapI hai / mUlya eka rupayA / sacitra akSarabodha-choTe 2 baccoMke varNaparicaya karAnemeM yaha pustaka bahuta nAma pA cukI hai| akSaroMke sAtha sAtha pratyeka akSarako batAnevAlI, usI akSarake AdivAlI vastukA raMgIna citra bhI diyA hai / pustakakA AkAra bar3A hai / jisase citra aura akSara saba suzobhita dekha par3ate haiN| mUlya chaha aanaa| varNamAlAke raMgIna tAza--tAzoMke khelake sAtha sAtha baccoMke varNaparicaya karAneke liye hamane tAza nikAle haiM / saba tAzoMmeM akSaroM ke sAtha raMgIna citra aura khelaneke cinha bhI haiM / avazya dekhiye / phI seTa cAra Ane / sacitra akSaralipi-yaha pustaka bhI uparyukta " sacitra akSarabodha" ke DhaMgakI hai / isameM bArAkhar3I aura choTe choTe zabda bhI diye haiM / vastucitra saba raMgIna haiN| AkAra ukta pustakase choTA hai / isIse isakA mUlya do Ane hai| saste raMgIna citra-zrIdattAtraya, zrIgaNapati, rAmapaMcAyatana, bharatabheTa, hanumAna, zivapaMcAyatana, sarasvatI, lakSmI, muralIdhara viSNu, lakSmI, gopIcanda, AhalyA, zAkuntalA menakA, tilottamA, rAmavanavAsa gajeMdramokSa, hariharabheTa, mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmadhanurvidyAzikSaNa, ahilyoddhAra, vizvAmitra menikA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura haMsa, zeSazAyI, damayantI ityAdike sundara raMgIna citra / AkAra 7+5, mUlya prati citra eka paisaa| zrI sayAjIrAva gAyakavAr3a bar3odA, mahArAja paMcama jArja aura mahArAnI merI, kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavarDake raMgIna citra, AkAra 8+10 mUlya prati saMkhyA eka aane| lithoke bar3hiyA~ raMgIna citra-gAyatrI, prAtaHsandhyA, madhyAhna sandhyA, sAyaMsandhyA pratyeka citr|) aura cAroM milakara // ) nAnaka paMthake dasa gurU, svAmI dayAnanda sarasvatI, zivapaMcAyatana, rAmapaMcAyatana, mahArAja jArja, mahArAnI merI / AkAra 16+20 mUlya prati citra cAra AnA / __ anya sAmAna-isake sivAya sacitra kArDa, raMgIna aura sAde, svadezI baTana, svadezI diyAsalAI, svadezI cAka, aitihAsika raMgIna khelaneke tAza, Adhunika dezabhakta, aitihAsika rAmA mahArAjabAdazAha, saradAra, aMgrejI rAjakartA, gavarnara janarala ityAdike sAde citra saste mUlya para milate haiN| skUloMmeM kiMDaragArDana sItase zikSA deneke liye jAnavaroM ke citra saba prakArake raMgIna nakaze, DrAIgakA sAmAna bhI yogya mUlyapara milatA hai / isa patepara patravyavahAra kiijiye| mainejara-citrazAlA presa, pUnA sittii| For Personal & Private Use Only