Book Title: Jain Darshan
Author(s): Mahendra Jain, Nagin G Shah
Publisher: 108 Jain Tirthdarshan Bhavan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022528/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA nA daivI tatvajJAnano eka utkRSTa zukla 02692 prakAzaka zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa pAlItANA-amadAvAda-muMbaI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nemi-vijJAna-kastUrasUri granthazreNI jainadarzana jaina tattvajJAnano eka utkRSTa grantha preraNAdAtA- . pa.pU. sva. AcArya zrI vijayacandrodayasUrIzvarajI mahArAja pa.pU. sva. AcArya zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI mahArAja mRtopAsanA pa. pU. AcArya zrI vijayasomacandrasUrijI mahArAja sahayoga dAtA zrI rAMderaroDa je.mU.pU. jaina saMgha aDAjaNa pATIyA, surata. prakAzaka zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa pAlItANA - amadAvAda - muMbaI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayoga dAtA zrI rAMderaroDa caeN.mU.pU. jaina saMgha aDAjaNa pATIyA, surata. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana jaina tattvajJAnano eka utkRSTa grantha prAkakathana DaoN. maMgaladeva zAstrI - ema.e., DI.phila. (oNksana) pUrva prinsipala gavarnamenTa koleja, banArasa lekhaka prAdhyApaka mahendrakumAra jaina nyAyAcArya, nyAyadivAkara, jena-prAcInanyAyatIrtha Adi pUrva prAdhyApaka, saMskRta mahAvidyAlaya, hindu vizvavidyAlaya, kAzI. anuvAdaka * DaoN. nagIna jI. zAha pUrva adhyakSa, ela.DI.InsTiTyUTa oNpha InDolojI amadAvAda-9 prakAzaka zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa pAlItANA-amadAvAda-muMbaI. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya saMpAdako DaoN. nagIna jI. zAha DaoN. ramaNIka ma. zAha prakAzaka : zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa samavasaraNa mahAmaMdira taLeTI pAse, pAlItANA. prakAzana varSa : gujarAtI AvRtti : prathama saMskaraNa I.sa. 2012 mUlya : rU. 400/ mudraka : ke. bhIkhAlAla bhAvasAra mANibhadra prinTarsa 12, zAyonA esTeTa, dUdhezvara roDa, zAhIbAga, amadAvAda- 380004. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUrajamaMDana pArzvanAtha bhagavAna gopIpurA, surata mA ' ' S' S' S' ' ' zo 'yo, ' No, Sp? Fr ." zrI sUrajamaMDanA pArzvanAtha tIrthe nayanaramyA zrI zatruMjaya mahAtIthI laghu racanAnI aMjanazalAkA-pratiSThan tathA traNa panyAsajI bhagavaMtanI AcAryapadavInI smRtimAM zrI devasuragaccha dharmanAtha jaina derAsara TrasTa surata, sa2069mAgasara suda-9 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaNagAra janazAsanazaNa Stes 29 De 2 HINAka - A. zrI viSTI sUrimaMtraNa uca caMdrodayazrI sUrIzvarajI ma. 000 - A.zrI vija S(423 ? ? ) A vijaya azo caMdrasUrIzvarajI ma. jaina darzananAM jeo A janma ArAdhaka hatAM, jaina sAhityanAM jeo cAhaka ane jJAtA hatA, jena siddhAMtanAM jeo samartha vyAkhyAtA hatA... ane jaina zAnanAM jeo zraddheya prabhAvaka hatA... evA sRriyugalanAM zrI caraNamomAM ahobhAvapUrNa vaMdanA..... Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhAziSa jaina sAhityanA aNamola graMthamauktiko ahIM tahIM vikharAyelA jovA jANavA sAMbhaLavA maLe che. AjathI lagabhaga 38 varSa pahelAM keTalAka sAkSara vidvAnoe te mauktikone noMdharUpe eka mALAmAM gUMthI loko samakSa "jaina sAhityakA bRhad ItihAsa nAmathI 1 thI 7 bhAgamAM hiMdI bhASAmAM prakAzita karyA hatAM. gujarAtI vAcako pAse paNa A badhI jANakArI pahoMce tevA zubhAzayathI zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTe hiMdI sAte bhAgonuM gujarAtI pro. zrI nagInabhAI zAha tathA pro. ramaNikabhAI zAha pAse karAvI "jaina sAhityano bRhad ItihAsa" bhAga 1 thI 7 prakAzita karavA nirNaya karyo. ame temanA A prayAsane aMtarathI AvakArIe chIe ane haiyethI zubhAziSa ApatAM jaNAvIe chIe ke tamArA A prayAsane gujarAtI sAkSaro, jijJAsuo, vAcako umaLakAthI vadhAvaze. jaina sAhityanI aneka viSayonI jANakArI meLavI akSaranI upAsanA dvArA avazya anAra meLavaze tevI zubhecchA - AcArya zrI vijayacandrodayasUri - AcArya zrI vijayaazokacandrasUri vi.saM. 2060 mahA suda-13, budhavAra govAlIyATeka, muMbaI. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhapRSTha paranA citrano paricaya valabhInA maitraka rAjA zIlAdityanI rAjasabhAmAM bauddha vAdIne parAjita karI 'vAdI'nuM biruda prApta karanAra kSamAzramaNa zrI mallavAdIsUrinA jIvanaprasaMgo A citramAM vaNI levAmAM AvyA che. zrI malavAdIsUrie ''dvAdazAranayacakra' nAmaka nyAyaviSayaka ajoDa graMthanI racanA karI che. temanA saMsArI jIvananA moTA bhAI muni ajitayaze 'pramANa'graMtha ane bIjA bhAI yakSamunie 'aSTAMga nimitta bodhinI' nAmaka graMthanI racanA karI hatI. eka mAtAnA traNa traNa putroe jaina zAsananI sAdhutA, sAhitya ane tattvaciMtana dvArA sevA karI hoya tevo A virala dAkhalo che. x Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvakAra banArasa hiMdu yunivarsiTInA jaina darzananA prophesara DaoN. mahendrakumAra jaina dvArA hindImAM lakhAyela "jaina darzana" graMthano gujarAtI bhASAmAM anuvAda jaina darzananA prakhara vidvAna DaoN. nagInabhAI je. zAhe pUrA khaMtathI karyo, je prakAzita thatAM AnaMdanI anubhUti thaI rahI che. jaina darzana mATe pUrvanA aneka pUjya jainAcArya-bhagavaMtoe khUba vicAraNA-prarUpaNA karI che. chatAM te badhuM saMskRta bhASAmAM ane te paNa prauDha naiyAyika dArzanika bhASAmAM che. tethI AbAlavRddhane samajamAM jaldI AvatuM nathI. A gujarAtI anuvAda sahune "jaina darzana"nAM anekAMtavAdasyAdvAda-naya-pramANa AdinA khyAla saraLatAthI thAya te mATeno stutya prayAsa che. (amArI dRSTie A graMthano iMglIzamAM anuvAda thAya to videzamAM aneka jijJAsuone upayogI thaze.) - pa.pU.A.zrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI ma. tathA pa.pU.A.zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI ma. potAnI sAhitya pratyenI AMtarika lAgaNIne kAraNe suzrAvaka anilabhAI gAMdhI, pro. nagInabhAI, pro. ramaNIkabhAI vagere pAse jaina sAhitya saMbaMdhI prakAzana karAvatA hatA. zrI anilabhAI gAMdhInI gerahAjarImAM A kArya uparokta vidvadharyo pUrA khaMtathI AgaLa cAlu rAkhe tevI aMtaranI manokAmanA. tAladhvajagiritIrtha, Aso vada- 8 li. ' pa.pU.A.zrI. vijayacandrodayasUrijI ma.nA gurubaMdhu pU. gurudeva (pa.pU.A.zrI. vijayaazokacandrasUrIzvarajI ma.)nA nA caraNakiMkara vijaya somacandrasUri. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zAsanasamrATa zrInemi-vijJAna-kastUrasUrIzvarajI ma.sA.nA paTTadhara pa.pU. AcArya bhagavaMtazrI vijayacandrodayasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU. AcAryazrI vijayaazokacandrasUrIzvarajI ma.sA.nA upadezathI zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa dvArA prakAzita thaI rahela jaina sAhityanA bRhad itihAsanA anusaMdhAnamAM prastuta "jainadarzana' grantha vAcakonA hastakamalamAM arpaNa karatAM ame AnaMda anubhavIe chIe. prastuta grantha prasiddha vidvAna Do. mahendrakumAra jaine hiMdImAM lakhela jainadarzana" granthano gujarAtI anuvAda che. temAM jaina tattvajJAnanA saghaLA siddhAntonuM sAMgopAMga nirUpaNa ane vivecana che. DaoN. nagInabhAI zAhano gujarAtI anuvAda suvAcya ane vizada che. A gujarAtI anuvAda dvArA gujarAtIbhASI vizALa jaina munisamudAya temaja zrAvakasamudAyanI jaina tattvajJAna vizenI jijJAsA sArI rIte saMtoSAze evI amane AzA che. jinAgama, jaina sAhitya tathA jaina tattvajJAnathI suparicita virya pUjaya sUribhagavaMto, pUjaya padastho, pUjaya sAdhu-sAdhvIbhagavaMto, sAkSara vidvAno temaja suprasiddha granthAgAra-jJAnabhaMDAranA saMcAlako vagerene ame aMtarathI vinaMtI karIe chIe ke A pUrve prasiddha thayelA jaina sAhityanA itihAsanA grantho, pramANamImAMsA, jaina dharma-darzana, jaina AgamomAM AvatAM prAkRta vizeSanAmono paricayAtmaka koza (be bhAgamAM), tarkarahasyadIpikA (gujarAtI anuvAda) tathA prastuta grantha viSe Apano abhiprAya tathA salAhasUcano, mArgadarzana ApI amane AbhArI karazo. A prasaMge ame parama pUjya AcAryazrI sva. candrodayasUrIzvarajI mahArAja tathA pa.pU. AcAryazrI sva. azokacandrasUrIzvarajI mahArAjanuM puNya Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaraNa karIe chIe. baMne AcArya bhagavaMto Aja ApaNI samakSa sadehe birAjamAna nathI. paraMtu temanI premALa preraNAbharI smRtinA sahAre pa.pU. AcAryazrI vijaya somacandrasUrIzvarajI ma.sA.nI rAhabarI taLe granthamALAnA prakAzananuM kArya ane cAlu rAkhyuM che. baMne sva. AcArya bhagavaMtonA anaMta upakAranuM smaraNa karI A granthamALAnAM puSpo temane samarpaNa karatAM ame UMDo AhvAda anubhavIe chIe. samagra graMthazreNInuM supere saMcAlana-saMpAdana karavA mATe tenA mAnad saMpAdako DaoN. nagInabhAI zAha ane DaoN. ramaNIkabhAI zAhano AbhAra mAnIe chIe. granthamALAmAM prakAzita tera granthonA anuvAdo paNa temaNe ja karyA che. jaina darzananA prakAzanamAM Arthika sahayoga ApavA badala zrI rAMderaroDa che. mU.pU. jaina saMgha, aDAjaNa pATIA, suratano AbhAra mAnIe chIe ane temanI zrutabhaktinI bhUri bhUri anumodanA karIe chIe. uttama chApakAma mATe mANibhadra prinTarsanA zrI kanubhAI bhAvasAra ane suMdara sacitra TAITala DijhAIna mATe kIMga Imeja prA. li.nA DAyarekaTara zrI jIvaNabhAI vaDodariyAno AbhAra mAnIe chIe. TrasTIgaNa, zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, zrI samavasaraNa mahAmaMdira taLeTI pAse, pAlItANA. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdakanuM nivedana 1 prastuta grantha bhAratIya darzanonA agraNI vidvAna, jainadarzananA vizeSajJa ane hindu vizvavidyAlaya kAzInA saMskRta mahAvidyAlayanA bauddhadarzananA prAdhyApaka DaoN. mahendrakumAra jaine hiMdI bhASAmAM lakhelA 'jainavarzana' granthano gujarAtI anuvAda che. mULa hiMdI granthanI prathama AvRtti sana 1955mAM zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlAmAM prakAzita thaI hatI. A hiMdI grantha jaina tattvajJAnanuM tarkapuraHsara sAMgopAMga nirUpaNa karanAro evo to prabhAvaka che ke teno gujarAtI anuvAda karavAnI mArI icchA ghaNA vakhatathI hatI. tevAmAM pUjyapAda AcAryazrI vijayazIlacandrasUrie pote mane A granthano gujarAtI anuvAda karavA svatantrapaNe sUcana karyuM ane aprApya mULa hiMdI granthane munirAja zrI suzIlavijayajInA saMgrahamAMthI meLavI tenI saMpUrNa jherokSa nakala karAvI mane ApI. AnA lIdhe mArI icchA phaLI ane prastuta anuvAdagrantha gujarAtIbhASI vidvAno, vidyArthIo ane jijJAsuo samakSa rajU karavAnuM mArA mATe zakya banyuM. pUjya AcAryazrI vijayazIlacandrasUrino huM atyanta AbhArI chuM, temano vidyAprema ane temanI zrutabhakti vidvAnone AkarSe che. DaoN. mahendrakumAra padarzana, bauddhadarzana ane jainadarzananA talasparzI vidvAna che. temaNe vipula dArzanika sAhityanuM sarjana karela che. te te darzananA siddhAntonA marmane pAmI te aneka rahasyonuM udghATana kare che. temanI 1. A prakAzana pachI cAra ja varSamAM, jUna 1959mAM, temanuM avasAna thayuM. bhAratIya darzanonA udbhaTa vidvAna prophesara DaoN. I. phrAuvAlnara, oNsTriyA, DaoN. mahendrakumAra vize lakhe che : "The death of Pt. Mahendrakumar is a heavy loss for Jainology. He was a good scholar of amazing learning.' 10 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA sAdhAra, mUlagAmI, tulanAtmaka ane vicArapreraka hoya che. te vicAravaizagha ane dArzanika pRthakkaraNathI samRddha hoya che. DaoN. mahendrakumAre jaina tattvajJAnanA aneka prAcIna prauDha duha saMskRta granthonuM hastaprato uparathI samIkSita saMpAdana karyuM che. A badhA granthomAM anya darzanonA mato pUrvapakSarUpe prAmANikapaNe rajU karI temanI samIkSA karavAmAM AvI che. vidvAna saMpAdake te te darzananA mULa granthomAMthI ucita avataraNo tulanAtmaka TippaNomAM ApyAM che. te saMpAdita granthonI vistRta prastAvanAo dArzanika samasyAonuM tArkika vizleSaNa-vivaraNa karatAM svatantra pustakonuM sthAna laI zake tevI che. temaNe saMpAdita karelA jaina tattvajJAnanA vizAlakAya atitArkika grantho che - akalaMkadevakRta svavivRtti sahita laghIyasraya uparanI prabhAcandrAcAryanI nyAyakumudacandra nAmanI TIkA, akalaMkadevaviracita nyAyavinizcaya sahita tenI vAdirAjasUriracita vivaraNa nAmanI TIkA, mANikyanandIkRta parIkSAmukha sahita tenA uparanI prabhAcandrAcAryanI prameyakamalamArtaNDa nAmanI TIkA, akalaMkadevakRta siddhivinizcaya sahita tenA uparanI anantavIryaracita suvistRta tarkasamRddha TIkA. mULa siddhivinizcayakArikAono uddhAra (restoration) DaoN. mahendrakumAre anantavIryanI TIkA uparathI karyo che. A siddhivinizcaya granthano ullekha jaina tattvajJAnanA pramukha grantha tarIke jinadAsa potAnI nizIthacUrNimAM kare che, eTaluM ja nahi paNa prakhara naiyAyika jayanta bhaTTanI nyAyamaMjarI u52 dasamI zatAbdImAM nyAyamaMjarIgranthibhaMga nAmanI TIkA racanAra kAzmIrI paMDita cakradhara potAnI A TIkAmAM siddhivinizcayamAMthI pAMca kArikAo uddhRta karI temane potAnA zabdomAM vistArathI samajAve che. A uparAMta mahendrakumAre umAsvAtinA tattvArthasUtra uparanI akalaMkadevanI rAjavArtika TIkAnuM tema ja akalaMkadevakRta akalaMkagranthatrayanuM paNa saMpAdana karela che. A akalaMkagranthatrayano ullekha dasamI zatAbdInA kAzmIrI paMDita bhaTTanArAyaNakaMTha potAnI mRgendratantra uparanI TIkAmAM kare che. temanA zabdo che : satakrAninAmardatAM 2 mateSu ataMtritayaprakRtipu...| A badhA saMpAdano temaNe 11 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna hastaprato uparathI aprakAzita rahelI bahu ja mahattvanI kRtionAM karyA che. vaLI, temaNe haribhadrasUrinA padarzanasamuccaya sahita tenA paranI guNaratnasUrinI tarkarahasyadIpikA nAmanI vizAlakAya saMskRta TIkAno vizada hiMdI anuvAda paNa karyo che. te anuvAda thokabaMdha tulanAtmaka TippaNothI samRddha che. tenI prastAvanA arthagaMbhIra, prAsAdika ane tulanAtmaka che, je temanA mitra paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyAe lakhI che. AvA sUkSelikAsaMpanna, tArkika ane vicAraka dArzanika vidvAna DaoN. mahendrakumAre racelo prastuta grantha jaina tattvajJAnano eka utkRSTa grantha che. te bAra prakaraNomAM vibhakta che. temAM "darzana' zabdano artha, darzanano uddabhava, pramukha be vicAradhArA, jaina darzananI pRSThabhUmi, bhAratIya darzanane jaina darzananuM pradAna, pariNamana ane tenuM kAraNa, padArthanuM svarUpa, padravya, sAta tattva, pramANamImAMsA, naya, sAdvAda, saptabhaMgI, jaina darzana ane vizvazAnti, ane jaina dArzanika sAhityanuM nirUpaNa karavAmAM Avela che. Ama ahIM jaina darzananA sarva siddhAntono sAMgopAMga UhApoha karavAmAM Avyo che ane jaina darzananA siddhAntonA khaMDanamAM je kaMI TIkAo karavAmAM AvI che temanI sAdhAra tarkabaddha mImAMsA paNa karavAmAM AvI che. prastuta granthamAM vyApaka ane tulanAtmaka daSTie tema ja anya darzanonA siddhAntonA saMdarbhamAM jaina darzananuM sAcuM svarUpa vizada rIte prakaTa karavAmAM AvyuM che. A grantha taiyAra karavAmAM pUjayapAda AcAryadeva zrI . vijayasomacandrasUrijInI preraNAe mane protsAhita karyo che. temaNe tenA prakAzanamAM UMDo rasa lIdho che ane jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa taraphathI tenuM prakAzana thAya e mATe pUrI vyavasthA temaNe karI ApI che, te badala huM temanA prati mArI AbhAranI lAgaNI vyakta karuM chuM. A granthanA mudraNanuM kAma zarU thayuM ane thoDA ja vakhatamAM prakAzananuM saghaLuM vahIvaTI kAma saMbhALatA prastuta TrasTanA TrasTIzrI anilabhAI gAMdhInuM avasAna thayuM. vahIvaTI dakSatA, saraLatA ane zrutabhaktithI temaNe jaina sAhityanA granthonA lekhanakAryamAM amane temane ane DaoN. ramaNIkabhAI ma. zAhane) ghaNI sahAya karI che. ane temanA sneha 1 2 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane niSThAe amane TrasTa mATe jaina sAhityanA vividha kSetranA tera jeTalA atyanta mahattva dharAvatA daLadAra grantho taiyAra karavA baLa ApyuM che. prastuta granthanI prakAzana veLAe granthamALAnA saMpAdako sAthenI eka sudaDha kaDIrUpa temane eka sajjana zrutabhakta suzrAvaka tarIke ame yAda karIe chIe. bhAratIya tattvajJAnanA ane vizeSataH jaina tattvajJAnanA gujarAtIbhASI vidvAno, vidyArthIo ane jijJAsuone prastuta anuvAdagranthanA adhyayanathI bhAratIya tattvajJAnanI aneka samasyAonuM jaina tattvajJAne kareluM samAdhAna jJAta thaze ane vizeSa jJAnalAbha thaze evI AzA rAkhuM chuM. nagIna jI. zAha 23, vAlakezvara sosAyaTI mANekabAga hola pAse, AMbAvADI, amadAvAda- 380015. 1, jAnyuArI, 2012. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArthana manuSyanI svAbhAvika pravRtti bahirmukha che, te indriyonA viSayonI prApti temaja bhogalakSI che. manuSya potAnA rojiMdA jIvanamAM potAnI sAmAnya jarUriyAto pUrI karavA mATe dazya jagatanA uparauparathI dekhAtA svarUpathI ja saMtuSTa rahe che. paraMtu jIvanamAM kaparA saMjogo UbhA thatAM ja tenA manamAM aneka prazno jAge che, aneka samasyAo khaDI thAya che. have tene pratIti thAya che ke jagatanuM upara uparathI dekhAtuM rUpa to aneka ulajhanothI bhareluM che, tethI jagatanA evA rUpathI te saMtoSa pAmato nathI. pariNAme te jagatanA vAstavika yA pAramArthika rUpane jANavAsamajavA mATe ane te jJAna-samajaNa dvArA potAnI ulajhanone ukelavA mATe prayatna karavA lAge che. A tathyane prAcIna granthomAM AvA zabdomAM prAya: varNavavAmAM Avela che - parAJci khAni vyatRNat svayambhU - stasmAt parAG pazyati nAntarAtman / kazcid dhIra: pratyagAtmanyavaikSad nIvRttavasu mRtatvamarjan II kaThopaniSa, 2.1.1. hakIkatamAM ahIMthI ja dArzanika dRSTinI zarUAta thAya che. dArzanika dRSTi ane tAttvika daSTi banneno eka ja artha che ema samajavuM joIe. vyaktionI samAna jAtionA jIvanamAM paNa dArzanika daSTi sAMskRtika vikAsanI eka khAsa bhUmikAe ja prAdurbhAva pAme che. bhAratIya saMskRtinI paraMparA ati prAcIna hovAnuM ghaNuM ja moTuM pramANa e vAtamAM che ke temAM dArzanika dRSTinI paraMparA ati prAcIna kALathI ja dekhAya che. vAstavamAM teno prAraMbha kyAre thayo eno kAlanirNaya karavo atyanta kaThina che. 14 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedono - vizeSataH Rgvadano - kALa ati prAcIna che, emAM koI zaMkA nathI. RgvadanAM nAsadIya sUkta jevAM sUkto ane mantromAM utkRSTa dArzanika vicAradhArA maLe che. je yugamAM prakRtinA kAryanirvAhaka te te devatAonI stuti AdinA rUpamAM atyanta jaTila vaidika karmakAMDa ja AryajAtinuM parama dhyeya rahyuM hatuM tevA te RgledakAlIna yuga sAthe uparyukta utkRSTa dArzanika vicAradhArAno meLa besADavo kharekhara ja kaThina lAge che. evuM banI zake ke te dArzanika vicAradhArAno Adi srota vaidikadhArAthI pRthapha yA tenAthIya pahelAMno ja hoya. brahmasUtranA zAMkarabhASyamAM kApila arthAt sAMkhya darzanane spaSTapaNe avaidika kahyuM che. A kathanamAMthI amane to evo dhvani nIkaLato lAge che ke sAMkhya paraMparA prAgaidika yA vaidiketara saMbhave che. je ho te, Rgvada saMhitAmAM je utkRSTa dArzanika vicAra AlekhAyelA che, temanI khudanI paraMparA to ethIya vadhu prAcIna hovI ja joIe. jaina darzananI pUrI dArzanika daSTi vaidika dArzanika dRSTithI svatanna ja nahi bhinna paNa che, emAM koIne kaMI saMdeha na hoI zake. amane to evuM lAge che ke uparyukta dArzanika dhArAne ame upara je prAgaidika paraMparA sAthe joDI che mUlataH jaina darzana paNa tenA ja svatantra vikAsanI eka zAkhA hoI zake che. jaina darzananI pUrI daSTi tema ja tenA pudgala jevA keTalAka viziSTa pAribhASika zabdo A vAtanI puSTi kare che. jaina darzananuM vizeSa mahattva paraMtu jaina darzananuM potAnuM vizeSa mahattva to tenI prAcIna paraMparAne choDIne bIjA mahattvanA AdhAro para paNa che. koI paNa tAtvika vimarzanuM vizeSataH dArzanika vicAranuM mahattva e vAtamAM hovuM joIe ke te prakRta vAstavika samasyAo para vastutaH potAnI daSTie koI paNa prakAranA pUrvagraha vinA vicAra kare. bhAratIya anya darzanomAM zabdapramANanuM je prAdhAnya che te eka rIte to temanA mahattvane kaMIka ochuM ja kare che. evuM 1. na tathA kRtiviruddha pitta mAM zraddhAnuM vacam / brahmasUtrazAMkarabhASya, 2.1.1 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaNAya che ke te darzanomAM vicAradhArAnI dhULa rUparekhA dorI to zabdapramANa ja Ape che ane te te darzana kevaLa temAM potapotAnA raMgo ja bharavA icche che. tenAthI UlaTuM jaina darzanamAM evuM jaNAya che ke jANe koI bilakula korI sleTa (Tabula Rasa) para lakhavAnuM zarU karatuM hoya. vizuddha dArzanika dRSTimAM A vAtanuM ghaNuM mahattva che. koI paNa vyaktinI dArzanika daSTinA vikAsa mATe e atyanta Avazyaka che ke te vyakti svataMtra vicAradhArAnI bhitti para potAnA vicAronuM nirmANa kare ane paraMparAnirmita pUrvagrahothI potAne bacAvavAnuM sAmarthya keLave. uparyukta dRSTithI A dRSTimAM maulika antara che. pUrvokta dRSTimAM dArzanika daSTi zabdapramANanI pAchaLa pAchaLa cAle che, ane jaina dRSTimAM zabdapramANane dArzanika dRSTinuM anusaraNa karavuM paDe che. jaina darzana nAstika nathI A prasaMge bhAratIya darzana aMge paraMparAthI cAlyA AvatA eka mithyA bhramano ullekha karavo paNa amane jarUrI jaNAya che. keTalAka samayathI loko evuM samajavA lAgyA che ke bhAratIya darzananI Astika ane nAstika nAmanI be zAkhA che. kahevAtAM "vaidika darzanone Astika darzana ane bauddha ane jaina jevAM darzanone "nAstika darzana' kahevAmAM Ave che. vastutaH A vargIkaraNa nirAdhAra ja nahi, nitAnta mithyA paNa che. Astika ane nAstika zabdo "mati nati liI matiH' [pANini) 4.4.60]. A pANinisUtra anusAra banelA che. temano maulika artha A ja hato ke paralokanA (paralokane ApaNe bIjA zabdomAM indriyAtIta tathya paNa kahI zakIe chIe, eTale indriyAtIta tathyanA) astitvane mAnanAra "Astika' ane na mAnanAra "nAstika kahevAya che. e spaSTa ja che ke A arthamAM to jaina ane bauddha jevAM darzanone nAstika kahI ja na zakAya. enAthI UlaTuM, ame to ema samajIe chIe ke zabdapramANathI nirapekSapaNe vastutattva upara vicAra karatA hovAnA kAraNe bIjAM darzanonI apekSAe temanuM potAnuM eka AdaraNIya vaizistra je rahyuM che. - 16 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzananuM pradAna bhAratIya darzananA ItihAsamAM jaina darzananuM potAnuM AgavuM anokhuM pradAna che. darzana zabdano prayoga "philaoNsaphinA arthamAM kyArathI thavA lAgyo eno nirNaya karavo kaThina che, tema chatAM A zabdanA A arthanI prAcInatAne aMge saMdeha thaI zakato nathI. te te darzanone mATe darzana zabdano prayoga mULamAM A arthamAM thayo haze ke - koI paNa indriyAtIta tattvanA parIkSaNamAM te te vyaktinI svAbhAvika ruci, paristhiti ane adhikAritAnA bhedathI je tAttvika daSTibheda Ubho thAya che tene darzana zabdathI vyakta karavAmAM Ave. AvI hAlatamAM e spaSTa ja che ke koI paNa tattvanA viSayamAM koI paNa tAttvika daSTi aikAntika hoI zake nahi. pratyeka tattvamAM anekarUpatA svabhAvataH hovI joIe ane koI paNa daSTi te badhAM rUponuM eka sAthe tAttvika pratipAdana karI zakatI nathI. A siddhAntane jaina darzananI paribhASAmAM "anekAnta darzana' kahevAmAM Avela che. jaina darzanano to A siddhAnta AdhArastaMbha che ja, paraMtu vAstavamAM pratyeka dArzanika vicAradhArA mATe paNa te Avazyaka manAvo joIe. bauddhika stare A siddhAntane svIkArI levAthI manuSyanA naitika ane laukika vyavahAramAM eka mahattvanuM parivartana AvI jAya che. cAritrya ja mAnavanA jIvanano sAra che. cAritrya mATe maulika AvazyakatA e vAtanI che ke manuSya eka tarapha to potAne abhimAnathI alaga yA pRthapha rAkhe, sAthe sAthe ja hIna bhAvanAthI paNa potAne bacAve. spaSTataH A mArga atyanta kaThina che. vAstavika arthomAM je potAnA svarUpane samaje che, bIjA zabdomAM AtmasammAna kare che, ane sAthe sAthe ja bIjAnA vyaktitvane paNa eTaluM ja sammAna de che, te ja uparyukta duSkara mArganuM anusaraNa karI zake che. tethI pUrA naitika samutthAnamAM vyaktitvano samAdara eka maulika mahattva dharAve che. jaina darzananA uparyukta anekAnta darzananuM atyanta mahattva A siddhAntanA AdhAra upara che ke temAM vyaktitvanuM sammAna nihita che. 17. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAM vyaktitvano samAdara thAya che tyAM svAbhAvikapaNe sAMpradAyika saMkucitatA, saMgharSa yA koI paNa chala, jAti, jalpa, vitaMDA Adi jevA asat upAyo dvArA vAdIne parAjita karavAnI pravRtti saMbhavatI nathI. vyAvahArika jIvanamAM paNa khaMDananA badale samanvayAtmaka nirmANanI pravRtti ja tyAM thAya che. sAdhyanI pavitratAnI sAthe sAdhananI pavitratAno mahAna Adarza paNa ukta siddhAntanI sAthe ja rahI zake che. A rIte anekAnta darzana naitika utkarSanI sAthe sAthe ja vyavahArazuddhinA mATe paNa jaina darzananuM eka mahAna pradAna che. vicArajagatanuM anekAntadarzana ja naitika jagatamAM dAkhala thaIne ahiMsAnA vyApaka siddhAntanuM rUpa dhAraNa karI le che. tethI jyAM anya darzanomAM 52matakhaMDana upara ghaNo bhAra ApavAmAM Avyo che tyAM jaina darzananuM mukhya dhyeya anekAnta siddhAntanA AdhAre vastusthitimUlaka vibhinna matono samanvaya karavAnuM rahyuM che. vartamAna jagatanI vicAradhArAnI dRSTie paNa jaina darzananA vyApaka ahiMsAmUlaka siddhAntanuM atyanta mahattva che. AjakAla jagatanI sauthI moTI AvazyakatA e che ke potapotAnA paraMparAgata vaiziSTyane jALavI rAkhIne paNa vibhinna manuSya jAtio ekabIjInI samIpa Ave ane temanAmAM eka vyApaka mAnavatAnI dRSTi vikAsa pAme. anekAntasiddhAntamUlaka samanvayanI dRSTithI ja A thaI zake. kevaLa bhAratIya darzananA vikAsakramane jANavA mATe ja nahi paraMtu bhAratIya saMskRtinA svarUpanA uttarottara vikAsane samajavA mATe paNa jaina darzananuM atyanta mahattva che, emAM koI ja saMdeha nathI. bhAratIya vicAradhArAmAM ahiMsAvAdanA rUpamAM athavA pa2matasahiSNutAnA rUpamAM athavA to samanvayAtmaka bhAvanAnA rUpamAM jaina darzana ane jaina vicAradhArAnuM je pradAna che tene samajyA vinA kharekhara to bhAratIya saMskRtinA vikAsane samajI zakAya ja nahi. prastuta grantha Aja sudhI rASTrabhASA hiMdImAM koI evuM pustaka na hatuM jemAM vyApaka ane tulanAtmaka dRSTie jaina darzananA svarUpane spaSTa rUpamAM prakaTa karyuM hoya. 18 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyanta prasannatAno viSaya che ke A ghaNI moTI UNapane prastuta pustaka dvArA tenA suyogya vidvAna lekhake dUra karI dIdhI che. pustakanI zailI vidvattApUrNa che. temAM prAcIna mUla granthonAM pramANonA AdhAre jaina darzananAM badhAM ja prameyonuM atyanta vizada rIte yathAsaMbhava subodha zailImAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. vibhinna darzanonA siddhAntonI sAthe tadviSayaka Adhunika dRSTiono paNa temAM sanniveza che ane temanA upara prasaMgAnusAra vimarza karavAno paNa prayatna karavAmAM Avyo che. pustaka potAnA svarUpamAM maulika, paripUrNa ane anokhuM yA ananya che. nyAyAcArya Adi padavIothI vibhUSita prophesara mahendrakumArajI potAnA viSayanA pariniSThita vidvAna che. jaina darzananI sAthe tAttvika dRSTie anya darzanonuM tulanAtmaka adhyayana e paNa emanuM eka mahAna vaizisya che. aneka prAcIna durha dArzanika granthonuM temaNe ghaNI yogyatAthI saMpAdana karyuM che. AvA adhikArI vidvAna dvArA prastuta karAyela "jainadarzana kharekhara rASTrabhASA hindI mATe eka bahumUlya pradAna che. ame hRdayapUrvaka A granthane abhinaMdIe chIe. banArasa 20-10-1955 maMgaladeva zAstrI ema.e., DI.phila. (oksana) pUrva prinsipala, gavarnamenTa saMskRta kaoNleja banArasa. 19 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ be zabda jayAre bhAratIya jJAnapITha kAzIthI prakAzita nyAyavinizcayavivaraNa ane tattvArthavRttinI prastAvanAmAM meM sudaddhara mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyananA "syAdvAda' viSayaka vicAronI AlocanA karI, to temaNe mane Takora karI ke - "Apa ja syAdvAda para be grantha kema nathI lakhatA? - eka grantha gaMbhIra ane vidvabhrogya ane bIjo syAdvAdapravezikA." temanI A Takore mane A grantha lakhavAno saMkalpa karAvyo ane ukta banne prayojano siddha karavA A granthano janma thayo. granthane lakhavAnA saMkalpa pachI lakhavAthI zarU karIne prakAzana sudhInI tenI vicitra kathA che. temAM paDyA vinA te badhI anukULa ane pratikULa paristhitionA phaLarUpe nirmita mArI A kRtine mUrtarUpamAM joIne huM santoSa anubhavuM chuM. jaina dharma ane darzana aMge bahu prAcIna kALathI ja vibhinna sAMpradAyika ane saMkucita sAMskRtika kAraNothI eka jAtano upekSAbhAva ja nahi, teno viparyAsa karIne sAva vikRta rUpamAM tene prasArita karavAnI pravRtti paNa jANI joIne cAlI rahI che. tenA mATe purAkALamAM je paNa pracAranA sAdhano - grantho, zAstrArtha ane rItarivAja Adi - hatAM te badhAno upayoga karavAmAM Avyo. jyAM sudhI vizuddha dArzanika matabhedanI vAta che tyAM sudhI darzananA kSetramAM dRSTikoNono bheda hovo svAbhAvika che. paraMtu jyAre te ja matabhedo sAMpradAyika vRttionAM mULamAM dAkhala thaI jAya che tyAre teo darzanane to dUSita karI de che paNa sAthe ja svastha samAjanA nirmANamAM bAdhaka banI dezanI ekatAne chinnabhinna karI vizvazAntinA vighAtaka banI jAya che. bhAratIya darzanonA vikAsano itihAsa A vAtano pUrepUro sAkSI che. darzana evuM 20 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyana che ke jo teno ucita rUpamAM ane ucita mAtrAmAM upayoga karavAmAM na Ave to te samAjazarIrane saDAvI nAkhe ane tene visphoTanI pAse pahoMcADI de. jaina tIrthaMkaroe manuSyanI ahaMkAramUlaka pravRtti ane tenA svArthI vAsanAmaya mAnasanuM spaSTa darzana karIne te tattvonI tarapha zarUAtathI ja tenuM dhyAna kheMcyuM che, jethI tenI dRSTinI ekagitA dUra thaI jAya ane temAM anekAMgitA Ave tathA tenI te dRSTi potAnI jema sAmI vyaktinI dRSTinuM paNa sanmAna karavAnuM zIkhe, tenA prati sahiSNu bane, potAnI jema tene paNa jIvita rahevAnI ane paramArtha hovAnI adhikAriNI mAne. dRSTimAM A AtmaupamyabhAva AvI javAthI tenI bhASA badalAI jAya che, tenAmAMthI svamatano durkAnta abhiniveza dUra thaI jAya che ane tenA sthAne samanvayazIlatA AvI jAya che. tenI bhASAmAM parano tiraskAra nathI hoto paNa paranA abhiprAya, vivakSA ane apekSAdRSTine samajavAnI saraLa vRtti hoya che. ane Ama bhASAmAMthI AgrahanuM eTale ke ekAntanuM viSa dUra thatAM ja tenI syAdvAdAmRtagarbhiNI vAsudhAthI cAre tarapha saMvAda, sukha ane zAntinI suSamA phelAvA lAge che, badhI bAju saMvAda ja saMvAda hoya che, visaMvAda, vivAda ane kalahakaMTaka unmUla thaI jAya che. A manaHzuddhi arthAt anekAntadRSTi ane vacanazuddhi arthAt syAdvAdamaya vANI hotAM ja teno jIvanavyavahArano nakazo ja badalAI jAya che, tenuM koI paNa AcaraNa yA vyavahAra evo nathI hoto ke jethI bIjAnA svAtantyane AMca Ave. tAtparya e ke te evA mahAtmatvanI tarapha cAlavA lAge che jayAM mana, vacana ane karmanI ekasUtratA hovAthI svastha vyaktitvanuM nirmANa thavA lAge che. AvI svastha svodayI vyaktiothI ja vastutaH sarvodayI navasamAjanuM nirmANa thaI zake che ane tyAre ja vizvazAntinI sthAyI bhUmikA racAya che. bhagavAna mahAvIra tIrthaMkara hatA, darzanakara na hatA. teo te tIrthane arthAt taravAnA upAyane darzAvavA icchatA hatA jenA vaDe vyakti nirAkuLa ane svastha 1. manasyekaM vacasyekaM karmaNyekaM mahAtmanAm / 21 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banIne samAja, deza ane vizvano suMdara ghaTaka banI zake. tethI temanA upadezanI dhArA vastusvarUpanI anekAntarUpatA tathA vyakti svAtanyanI carama pratiSThA para AdhArita hatI. tenuM phaLa e che ke jaina darzanano pravAha manaHzuddhi ane vacanazuddhimUlaka ahiMsaka AcAranI pUrNatAnI prApti bhaNI vahI rahyo che. teNe paramatomAM doSa dekhADIne paNa vastusthitinA AdhAre temanA samanvayano mArga paNa dekhADyo che. A rIte jaina darzananI vyAvahArika upayogitA jIvanane yathArtha vastusthitinA AdhAre buddhipUrvaka saMvAdI banAvavAmAM che, ane koIpaNa sAcA dArzanikanuM A ja uddezya hovuM paNa joIe. prastuta granthamAM meM A bhAvathI "jaina darzananI maulika dRSTine samajAvavAno prayatna karyo che. jaina darzananAM pramANa, prameya ane nAnI mImAMsA tathA syAdvAdavicAra Adi prakaraNomAM anya darzanonI samAlocanA tathA Adhunika bhautikavAda ane vijJAnanI mUla dhArAonuM paNa yathAsaMbhava Alocana-pratyAlocana karavAno prayatna karyo che. jyAM sudhI paramatonA khaMDanano prazna che, meM te te matonA mUla granthomAMthI te avataraNo ApyAM che yA temanA sthaLano nirdeza karyo che ke jethI samAlo pUrvapakSanA saMbaMdhamAM brAnti na thAya. A granthamAM bAra prakaraNo che. te prakaraNomAM saMkSeparUpamAM te aitihAsika ane tulanAtmaka vikAsabIjone darzAvavAnI ceSTA karavAmAM AvI che jemanAthI e sahaja samajamAM AvI zake ke tIrthakaranI vANInAM bIja kaI kaI paristhitiomAM kevI kevI rIte aMkurita, pallavita, puSpita ane saphala thayAM. 1. prathama prakaraNa "pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokanamAM A karmabhUminA Adi tIrthakara RSabhadevathI laIne antima tIrthaMkara mahAvIra sudhI ane temanAthI AgaLanA AcAryo sudhI jaina tattvanI dhArA kevA rUpamAM vahI che, eno sAmAnya vicAra karavAmAM Avyo che. emAM jaina darzananuM yugavibhAjana karIne te te yugomAM teno kramika vikAsa darzAvavAmAM Avyo che. 2. dvitIya prakaraNa "viSayapraveza'mAM darzanano uddabhava, darzanano vAstavika artha, bhAratIya darzanonuM antima lakSya, jaina darzananA mULa muddA Adi zIrSakothI A granthanA viSayapravezano krama goThavAyo che. 22 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. tRtIya prakaraNa "jaina darzananuM pradAnamAM jaina darzananA mahattvapUrNa vArasAnuM - arthAt anekAntadaSTi, syAdvAdabhASA, anekAntAtmaka vastusvarUpa, dharmajJatA-sarvajJatAviveka, puruSaprAmANya, nirIzvaravAda, karmaNA varNavyavasthA, anubhavanI pramANatA ane sAdhyanI jema sAdhananI pavitratAno Agraha AdinuM - saMkSepamAM digdarzana karAvavAmAM AvyuM che. 4. caturtha prakaraNa "lokavyavasthAmAM A vizvanI vyavasthA je utpAda Adi trayAtmaka pariNAmI svabhAvanA kAraNe svayameva che te pariNAmavAdanuM, sannA svarUpanuM ane nimitta-upAdAna AdinuM vivecana che. sAthe sAthe ja vizvanI vyavasthAnA saMbaMdhamAM je kAlavAda, svabhAvavAda, niyativAda, puruSavAda, karmavAda, bhUtavAda, yadacchAvAda ane avyAkRtavAda Adi vAdo pracalita hatA temanI AlocanA karIne utpAdAditrayAtmaka pariNAmavAdanI sthApanA karavAmAM AvI che. Adhunika bhautikavAda, virodha samAgama ane dvanduvAdanI tulanA ane mImAMsA pariNAmavAda sAthe karavAmAM AvI che. 5. pAMcamA prakaraNa padArtha svarUpamAM padArthanA trayAtmaka svarUpane samajAvI, guNa ane dharmanI vyAkhyA Adi karIne arthanA sAmAnyavizeSAtmatvanuM samarthana karavAmAM AvyuM che. 6. chaThThA prakaraNa "SaTuM dravyanuM vivecanamAM jIvadravyanA vivecanamAM vyApaka AtmavAda, aNaAtmavAda, bhUtacaitanyavAda AdinI mImAMsA karIne AtmAne kartA, bhoktA, svadehapramANa ane pariNAmI siddha karavAmAM Avela che. pudgala dravyanA vivecanamAM pudgalonA aNu-skandha be bheda, skandhanI prakriyA, zabda, bandha AdinA paryAyatvanI siddhinuM nirUpaNa che. tevI ja rIte dharma dravya, adharma dravya, AkAza dravya ane kAla dravyanuM vividha mAnyatAono ullekha karIne svarUpa darzAvyuM che. sAthe sAthe ja vaizeSika AdinI dravyavyavasthA ane padArthavyavasthAno antarbhAva darzAvyo che. A ja prakaraNamAM kAryotpattivicAramAM satkAryavAda, asatkAryavAda AdinI AlocanA karIne sadasatkAryavAdanuM samarthana karyuM che. ' 23 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. sAtamA prakaraNa "sAta tattvonuM nirUpaNa'mAM mumukSuoe je sAta tattvone avazya jANavA joIe te sAta tattvo jIva, ajIva, Asrava, banya, saMvara, nirjarA ane mokSanuM vistRta vivecana che. bauddhonAM cAra AryasatyonI tulanA, nirvANa ane mokSano bheda, nirAmyavAdanI mImAMsA, AtmAnI anAdi baddhatA Adi viSayonI carcA paNa prasaMgataH karavAmAM AvI che. zeSa ajIva Adi tattvonuM vizada vivecana tulanAtmaka paddhatie karyuM che. 8. AThamA prakaraNa "pramANamImAMsAmAM pramANanAM svarUpa, bheda, viSaya ane phaLa A cAreya muddAo upara khUba vistArathI parapakSanI mImAMsA karIne vivecana karavAmAM AvyuM che. pramANAbhAsa, saMkhyAbhAsa, viSayAbhAsa ane phalAbhAsa zIrSako nIce sAMkhya, vedAnta, zabdAdvaita, kSaNikavAda AdinI mImAMsA karavAmAM AvI che. AgamanA prakaraNamAM vedanA apauruSeyatvano vicAra, zabdanI arthavAcakatA, AgamavAda tathA hetuvAdanuM kSetra Adi pramukha viSayo carcita che. mukhya pratyakSanA nirUpaNamAM sarvazasiddhi ane sarvajJatAnA ItihAsanuM nirUpaNa che. anumAnanA prakaraNamAM jaya-parAjayavyavasthA ane patravAkya AdinuM vizada vivecana che. viparyayajJAnanA prakaraNamAM akhyAti, asakhyAti AdinI mImAMsA karIne viparItakhyAtinI sthApanA karavAmAM AvI che. 9. navamAM prakaraNa "nayavicAramAM nayonuM svarUpa, dravyArthika ane paryAyArthika bheda, sAte nayonuM ane tadAbhAsonuM vivecana, nikSepaprakriyA ane nizcaya-vyavahAra naya Adino khulAso karavAmAM Avyo che. 10. dasamA prakaraNa "syAdvAda ane saptabhaMgI'mAM syAdvAdanI niyukti, AvazyakatA, upayogitA ane svarUpa darzAvIne "syAdvAda'nA saMbaMdhamAM mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana, sara rAdhAkRSNanuM, pro. baladevajI upAdhyAya, Do. devarAjajI, zrI hanumantarAvajI Adi Adhunika darzanalekhakonA matonI AlocanA karIne syAdvAdanA saMbaMdhamAM prAcIna AcArya dharmakIrti, prajJAkara, karNakagomi, zAntarakSita, arcaTa Adi bauddha dArzanika, zaMkarAcArya, bhAskarAcArya, zrIkaMThAcArya, rAmAnujAcArya, vallabhAcArya, nimbArkacArya, 24 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyomazivAcArya, Adi vaidika tathA tattvopaptavavAdI AdinA brAnta matonI vistRta samIkSA karavAmAM AvI che. saptabhaMgInuM svarUpa, sakalAdeza ane vikalAdezanI bhedarekhA tathA A aMge AcArya malayagiri AdinA matonI mImAMsA karIne syAdvAdanI jIvanopayogitA siddha karI che. emAM saMzaya Adi dUSaNono uddhAra karIne vastune bhAvAbhAvAtmaka, nityAnityAtmaka, sadasadAtmaka, ekAnekAtmaka ane bhedAbhadAtmaka siddha karI che. 11. agiyAramA prakaraNa "jaina darzana ane vizvazAntimAM jaina darzananI anekAntadaSTi ane samanvayanI bhAvanA, vyaktisvAtanyanI svIkRti ane sarvasamAnAdhikAranI bhUmi para sarvodayI samAjanuM nirmANa ane vizvazAntinI saMbhAvanAnuM samarthana karavAmAM AvyuM che. 12. bAramA prakaraNa "jaina dArzanika sAhitya'mAM digambara ane zvetAmbara banne paraMparAonA prAcIna dArzanika granthonI zatAbdIvAra nAmollekha karIne eka sUcI prastuta karavAmAM AvI che. Ama A granthamAM jaina darzananAM badhAM aMgo para samUla paryApta prakAza pADyo che. antamAM te badhA upakArakono AbhAra mAnavAnuM mAruM kartavya che ema huM samajuM chuM ke jemanA sahayogathI A grantha A rUpe prakAzamAM Avyo che. suprasiddha adhyAtmavettA guruvarya zrI 105 kSullaka pUjaya paM. gaNezaprasAdajI varNInA sahaja sneha ane AzIrvAda mane sadA maLatA ja rahyA che. bhAratIya saMskRtinA taTastha vivecaka DaoN. maMgaladevajI zAstrIe (pUrva prinsipala gavarnameMTa koleja) potAno amUlya samaya ApIne prAkathana lakhavAnI kRpA karI che. pArzvanAtha vidyAzramanI lAIbrerImAM besIne ja A granthanA lekhananuM kArya thayuM che ane tenA bahumUlya grantharAzino temAM upayoga thayo che. bhAI paMDita phUlacandrajI siddhAntazAstrIe, je jaina samAjanA kharA vicAraka vidvAna che temaNe, muzkela samayamAM A granthane je lagana, AtmIyatA 25 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane tatparatAthI zrIgaNezaprasAda varNI granthamAlA dvArA prakAzita karAvavAno prabandha karyo che tene huM bhUlI zakIza nahi. huM te sauno hArdika AbhAra mAnuM chuM ane huM e AzAthI A rASTrabhASA hindImAM lakhAyelA prathama jainadarzana granthane pAThako AgaLa rajU karI rahyo chuM ke teo A prayAsane sadbhAvanI dRSTithI joze ane tenI truTio jaNAvavAnI kRpA karaze ke jethI AgaLa upara te truTione sudhArI zakAya. vijayA dazamI vi.saM. 2012 tA. 26-10-55 mahendrakumAra nyAyAcArya prAdhyApaka saMskRta mahAvidyAlaya hindu vizvavidyAlaya, banArasa. 26 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama prathama prakaraNa : pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana 1-24 karmabhUmino prAraMbha 1, Adya tIrthakara RSabhadeva 2, tIrthaMkara neminAtha 4, tevIsamA tIrthaMkara pArzvanAtha 5, antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra 5, satya eka ane trikAlAbAdhita 6, jaina dharma ane darzananA mukhya muddAo 7, jaina zruta 8, banne paraMparAonuM Agamazruta 9, zrutavicchedanuM mULa kAraNa 10, kAlavibhAga 13, siddhAntaAgamakAla 13, anekAntasthApanakAla 18, pramANavyavasthAyuga 19, navInanyAyayuga 23. dvitIya prakaraNa : viSayapraveza 25-40 darzanano udbhava 25, darzana zabdano artha 26, darzanano artha nirvikalpaka nathI 28, darzananI pRSThabhUmi 29, darzana arthAt bhAvanAtmaka sAkSAtkAra 30, darzana arthAt daDha pratIti 31, jaina dRSTikoNathI darzana eTale naya 31, darzana eka divya jayoti 34, bhAratIya darzanonuM antima lakSya 35, be vicAradhArAo 37, yugadarzana 39. trIjuM prakaraNa : bhAratIya darzanane jainadarzananuM pradAna 41-56 mAnasa ahiMsA eTale anekAnta dRSTi 41, vastu sarvadharmAtmaka nathI 42, anekAntadaSTinuM vAstavika kSetra 43, mAnasa samatAnuM pratIka 44, syAdvAda eka nirdoSa bhASAzailI 44, ahiMsAnuM . AdhArabhUta tattvajJAna anekAntadarzana 45, vicAranI carama rekhA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46, svataHsiddha nyAyAdhIza 46, vAcanika ahiMsA syAdvAda 47, 'syAt' eka praharI 48, 'syAt zabdano artha 'zAyada' nathI 48, 'syAt' zabda avivakSitano sUcaka 49, dharmajJatA ane sarvajJatA 49, nirmala AtmA svayaM pramANa 50, nirIzvaravAda 52, karmaNA varNavyavasthA 54, anubhavanI pramANatA 55, sAdhananI pavitratAno Agraha paMpa, tattvAdhigamanA upAyo 56. cothuM prakaraNa : lokavyavasthA 57-107 mUlamantra 57, pariNamanonA prakAra 59, pariNamanano koI apavAda nathI 59, svasiddha pariNamana 61, nimitta ane upAdAna 63, kAlavAda 66, svabhAvavAda 67, niyativAda 68, AcArya kundakundano akartRtvavAda 72, puNya ane pApa vaLI zuM? 75, goDase hatyAro kema ? 76, eka ja prazna, eka ja uttara 77, kAraNa hetu 78, niyati eka bhAvanA che 78, karmavAda 79, karma zuM che ? 81, karmavipAka 83, yadacchAvAda 85, puruSavAda 85, IzvaravAda 86, bhUtavAda 87, avyAkRtavAda 88, utpAdAditrayAtmakavAda 89, be viruddha zaktio 89, loka zAzvata paNa che 90, dravyayogyatA ane paryAyayogyatA 90, karmanI kAraNatA 91, jaDavAda ane pariNAmavAda 92, jaDavAdanuM Adhunika rUpa 94, jaDavAdanuM eka vadhu svarUpa 95, virodhIono samAgama arthAt utpAda ane vyaya 97, cetanasRSTi 98, samAjavyavasthA mATe jaDavAdanI anupayogitA 99, samAjavyavasthAno AdhAra samatA 100, jagatanA svarUpa aMge be pakSa 101, loka ane aloka 104, loka svayaMsiddha che 105, jagata pAramArthika ane svataHsiddha che 106. pAMcamuM prakaraNa : padArthanuM svarUpa 108-115 dravya, guNa ane paryAya 108, guNa ane dharma 109, artha sAmAnyavizeSAtmaka che 109, svarUpAstitva ane santAna 110, 28 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santAnanuM bodApaNu-polApaNuM 111, ucchedAtmaka nirvANa aprAtItika che 112, be sAmAnyo - UrdhvatA ane tiryak 113, be vizeSa 114, sAmAnyavizeSAtmaka arthAt dravyaparyAyAtmaka 114. chaThThuM prakaraNa : cha dravyonuM vivecana 116 - 159 cha dravyo 116, jIvadravya 116, vyApaka AtmavAda 117, aNu AtmavAda 118, bhUtacaitanyavAda 118, icchA Adi svatantra AtmAnA dharmo che 120, kartA ane bhoktA AtmA 121, caitanya indriyono dharma nathI 122, anAdi-ananta svatantra dravya AtmA 122, rAga Adi vAtapitta AdinA dharma nathI 122, vicAra vAtAvaraNa banAve che 123, jevI karaNI tevI bharaNI 124, nUtana zarIra dhAraNa karavAnI prakriyA 126, sRSTicakra svayaMsaMcAlita che 128, jIvono bheda - saMsArI ane mukta 129, pudgaladravya 131, skandhonA bhedo 132, skandha Adi cAra bhedo 133, bandhanI prakriyA 133, zabda Adi pudgalanA paryAyo che 134, zabda zaktirUpa nathI 134, pudgalanA khela 135, chAyA pudgalano ja paryAya che 136, eka ja pudgala maulika che 137, pRthvI Adi svatantra dravyo nathI 137, prakAza ane garamI paNa kevaLa zaktio nathI 138, gatizIlatA 139, dharmadravya ane adharmadravya 139, AkAzadravya 141, dizA svatantra dravya nathI 141, zabda AkAzano guNa nathI 141, AkAza prakRtino vikAra nathI 142, bauddha paraMparAmAM AkAzanuM svarUpa 143, kAladravya 144, vaizeSika mAnyatA 144, bauddha paraMparAmAM kAla 145, vaizeSikanI dravyamAnyatAno vicAra 145, guNa Adi svatantra padArtho nathI 146, avayavothI pRthak avayavI nathI 148, avayavInuM svarUpa 151, guNa Adi dravyarUpa ja che 153, rUpa Adi guNo prAtibhAsika nathI 154, kAryotpattivicAra 155, 29 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyano satkAryavAda 155, naiyAyikono asatkAryavAda 156, bauddhono asatkAryavAda 156, jainono sadasatkAryavAda 157, dharmakIrtinA AkSepanuM samAdhAna 158. sAtamuM prakaraNa : sAta tattvonuM nirUpaNa 160-196 tattvavyavasthAnuM prayojana 160, buddhanAM cAra Aryasatya 160, buddhano dRSTikoNa 162, Atmatattva 163, jainonAM sAta tattvonuM mULa AtmA 163, tattvonAM be rUpo 165, tattvonI anAditA 166, AtmAne anAdibaddha mAnavAnuM kAraNa 167, vyAvahArika dRSTie jIva mUrtika paNa che 169, AtmAnI dazA 169, AtmadRSTi ja samyagdaSTi 172, nairAtmyavAdanI asAratA 174, AtmA paMcaskandharUpa nathI 176, AtmAnA traNa prakAra 177, cAritrano AdhAra 177, ajIvatattva 179, ajIvatattva paNa jJAtavya che 179, bandhatattva 180, cAra banya 181, Asravatattva 182, bandhahetu Asrava 182, mithyAtva 183, avirati 183, pramAda 184, kaSAya 184, yoga 185, be Asrava 185, mokSatattva 186, mokSa 186, dIpanirvANanI jema AtmanirvANa nathI thatuM 186, nirvANamAM jJAnAdi guNono sarvathA uccheda nathI thato 188, milindapraznagata nirvANavarNananuM tAtparya 189, mokSa ane nahi ke nirvANa 191, saMvaratattva 192, mokSanAM kAraNa saMvara ane nirjarA 192, samiti 192, dharma 192, anuprekSA 194, parISahajaya 194, cAritra 194, nirjarAtattva 195, nirjarA 195, mokSanAM sAdhana 195. AThamuM prakaraNa : pramANamImAMsA 197-349 jJAna ane darzana 197, pramANAdivyavasthAno AdhAra 198, pramANanuM svarUpa 200, pramANa 200, pramANa ane naya 201, vibhinna lakSaNa 202, avisaMvAdanI prAyika sthiti 203, 30 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadAkAratA pramANa nathI 204, sAmagrI pramANa nathI 205, indriyavyApAra paNa pramANa nathI 207, prAmANyavicAra 207, pramANasaMplavavicAra 210, pramANanA bheda 211, pratyakSapramANa 212, pratyakSanuM lakSaNa 212, be pratyakSa 214, sAMvyavahArika pratyakSa 215, indriyonI prApyakAritA 215, satrikavicAra 216, zrotra aprApyakArI nathI 217, jJAnano utpattikrama ane avagrahAdi bheda 217, badhA jJAno svasaMvedI che 218, avagrahAdijJAno bahu Adi arthonAM thAya che 219, viparyaya Adi mithyAjJAna 219, viparyayajJAnanuM svarUpa 219, sakhyAti ane AtmakhyAti nathI 220, viparyayajJAnanAM kAraNa 220, anirvacanIyArthakhyAti nathI 221, akhyAti nathI 221, asakhyAti nathI 221, viparyayajJAna smRtipramoSarUpa paNa nathI 221, saMzayanuM svarUpa 222, pAramArthika pratyakSa 222, avadhijJAna 222, mana:paryayajJAna 223, kaivalajJAna 223, sarvajJatAno itihAsa 224, parokSa pramANa 234, pa2okSa pramANa na mAnanAra cArvAkanI AlocanA 235, smaraNa 236, pratyabhijJAna 238, 'te' ane 'A'ne be jJAno mAnanArA bauddhonuM khaMDana 239, pratyabhijJAnano pratyakSamAM antarbhAva nathI 240, mImAMsakonuM upamAna sAdazyapratyabhijJAna che 241, naiyAyikonuM upamAna paNa sAdazyapratyabhijJAna che 242, tarka 242, vyAptinuM svarUpa 246, anumAna 247, liMgaparAmarza anumitinuM karaNa nathI 247, avinAbhAva tAdAtmya ane tadutpattithI niyaMtrita nathI 248, sAdhana 248, sAdhya 248, anumAnanA bhedo 249, svArthAnumAnanAM aMgo 250, dharmInuM svarUpa 250, parArthAnumAna 251, 5rAkSanumAnanA be avayavo 251, avayavonI anya mAnyatAo 252, pakSaprayoganI AvazyaktA 252, udAharaNanI vyarthatA 253, hetunA svarUpanI 31 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA 255, hetunA prakAra ra59, kAraNahetunuM samarthana ra60, pUrvacara, uttaracara, sahacara hetu 261, hetunA bhedo ra61, adezyAnupalabdhi paNa abhAvasAdhaka 264, udAharaNAdi ra66, vyApya ane vyApaka 267, akasmAta dhUmadarzanathI thatuM acijJAna pratyakSa nathI ra67, arthapatti anumAnamAM antabhUta che ra68, saMbhava svatantra pramANa nathI 270, abhAva svataMtra pramANa nathI 270, kathAvicAra 271, sAdhyanI jema sAdhanonI paNa pavitratA 273, jaya-parAjayavyavasthA 274, patravAkya 279, Agama zrata 280, zrutanA traNa bheda 281, AgamavAda ane hetuvAda 282, vedApauruSeyatvavicAra 285, zabdArthapratipatti 288, zabdanI arthavAcakatA 289, sAmAnyavizeSAtmaka artha vAcya che 291, prAkRta-apabhraMza zabdonI arthavAcatA (pUrvapakSa) 297, uttarapakSa 299, parokSa pramANanA nirUpaNano upasaMhAra 301, jJAnanAM kAraNo 302, artha ane Aloka jJAnanAM kAraNa nathI 302, bauddhonA cAra pratyaya ane tadutpatti Adi 303, artha kAraNa nathI 304, Aloka paNa jJAnanuM kAraNa nathI 307, pramANanuM phaLa 307, pramANa ane phaLano bhedabheda 309, pramANAbhAsa 310, sannikarSAdi pramANAbhAsa 311, pratyakSAbhAsa 312, parokSAbhAsa 312, sAMvyavahArika pratyakSAbhAsa 312, smaraNAbhAsa 313, pratyabhijJAnAbhAsa 313, tarvAbhAsa 313, pakSAbhAsa 313, hetvAbhAsa 314, daSTAntAbhAsa 318, udAharaNAbhAsa 320, bAlaprayogAbhAsa 320, AgamAbhAsa 320, saMkhyAbhAsa 321, viSayAbhAsa 321, brahmavAdavicAra 322, zabdAdvaitavAdasamIkSA 329, sAganA pradhAna'sAmAnyavAdanI mImAMsA 332, vizeSapadArthavAda 339, vijJAnavAdanI samIkSA 345, zUnyavAdanI AlocanA 346, ubhayasvatantavAdanI mImAMsA 347, phalAbhAsa 349. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamuM prakaraNa : nayavicAra 350-380 nayanuM lakSaNa 350, naya pramANano ekadeza che 351, sunaya ane durNaya 351, be naya - dravyArthika ane paryAyArthika 354, paramArtha ane vyavahAra 355, dravyAstika ane dravyArthika 3pa6, traNa prakAranA padArtha ane nikSepa 3pa6, traNa ane sAta nava 358, jJAnanaya, arthanaya ane zabdanaya 358, mUla nayo sAta 359, naigamanaya 360, naigamAbhAsa 361, saMgraha ane saMgrahAbhAsa 36 1, vyavahAra ane vyavahArAbhAsa 363, RjusUtra ane RjusUtrAbhAsa 364, zabdanaya ane zabdanayAbhAsa 366, samabhirUDhanaya ane samabhirUDhanayAbhAsa 368, evaMbhUtanaya ane evabhUtanayAbhAsa 36 8, navo uttarottara sUkSma ane alpaviSayaka che 369, arthanaya ane zabdanAya 370, dravyArthika-paryAyArthikavibhAga 370, nizcaya ane vyavahAra 371, dravyanuM zuddha lakSaNa 374, trikAlavyApI cit ja lakSaNa banI zake che 375, nizcayanuM varNana asAdhAraNa lakSaNanuM kathana che 377, paMcAdhyAyIno na vibhAga 379. dasamuM prakaraNa : syAdvAda ane saptabhaMgI 381-456 syAdvAdano udbhava 381, syAdvAdanI vyutpatti 382, syAdvAda viziSTa bhASApaddhati 384, virodhano parihAra 386, vastunI anantadharmAtmakatA 387, prAgabhAva 387, pradhvasAbhAva 388, itaretarAbhAva 388, atyantAbhAva 389, sadasadAtmaka tattva 390, ekAnekAtmaka tattva 390, nityAnityAtmaka tattva 391, bhedAbhadAtmaka tattva 394, saptabhaMgI 395, prAstAvika 395, apunarukta bhaMgo sAta che 396, sAta ja bhago kema ? 396, avaktavya bhaMgano artha 398, saptabhaMgInA sAta bhaMgonuM vivaraNa 398, "' zabdanA prayogano niyama 401, paramatanI apekSAe bhaMgayojanA 401, saMkalAdeza-vikalAdeza 402, kAla 33 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana AdinI dRSTie bhedAbhedanuM kathana 403, bhaMgomAM sakalavikalAdezatA 404, AcArya malayagirinA matanI mImAMsA 405, saMjayanA vikSepavAdamAMthI syAdvAda nIkaLyo nathI 406, buddha ane saMjaya 408, 'syAt'no artha zAyada (hiMdI), saMbhava ke kadAca nathI 412, DaoN. sampUrNAnandano mata 413, zaMkarAcArya ane syAdvAda 414, anekAnta paNa anekAnta che 417, pro. baladevajI upAdhyAyanA matanI AlocanA 418, sara rAdhAkRSNanA matanI mImAMsA 421, dharmakIrti ane anekAntavAda 423, prajJAkaragupta tathA arcaTa ane syAdvAda 425, zAntarakSita ane syAdvAda 429, karNakagomi ane syAdvAda 434, vijJaptimAtratAsiddhi ane anekAntavAda 438, jayarAzi bhaTTa ane anekAntavAda 438, zrI vyomaziva ane anekAntavAda 440, zrI bhAskara bhaTTa ane syAdvAda 441, zrI vijJAnabhikSu ane syAdvAda 445, zrI zrIkaNTha ane anekAntavAda 445, zrI rAmAnujAcArya ane syAdvAda 447, zrI vallabhAcArya ane syAdvAda 448, zrI nimbArkAcArya ane anekAntavAda 448, bhedAbhedavicAra 449, saMzaya vagere dUSaNono uddhAra 453, samanvayano pokAra 455. agiyAramuM prakaraNa : jaina darzana ane vizvazAnti bAramuM prakaraNa : jaina dArzanika sAhitya digambara AcArya 461, zvetAmbara AcArya 467. vyaktinAmasUcI granthanAmasUcI 34 457-460 461-473 474-479 480-488 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prakaraNa pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana karmabhUmino prAraMbha jaina anuzruti anusAra A kalpakALamAM pahelAM bhogabhUmi hatI. ahIMnA nivAsI potAnI jIvanayAtrA kalpavRkSothI calAvatA hatA. temanI khAvApIvA. paheravAoDhavA, bhUSaNa, makAna, sajAvaTa, prakAza ane AnandavilAsanI badhI jarUriyAto A vRkSo ja pUrI karI detA hatA. A samayamAM na to zikSA hatI ke na to dIkSA hatI. sau potAnA prAkRta bhogamAM ja magna hatA. janasaMkhyA alpa hatI. yugalo janmatAM hatAM ane banne jIvanasAthI banIne sAthe rahetAM hatAM ane maratAM paNa sAthe hatAM. jyAre dhIre dhIre A bhogabhUminI vyavasthA kSINa thaI, janasaMkhyA vadhI ane kalpavRkSonI zakti prajAnI jarUriyAto pUrI karI na zakI tyAre karmabhUmino prAraMbha thayo. bhogabhUmimAM sattAnayugala janmatAM ja mA-bApanuM yugala maraNa pAmatuM hatuM, tethI kuTuMbaracanA ane samAjaracanAno prazna na hato. pratyeka yugala svAbhAvika kramathI moTuM thatuM ane svAbhAvika rIte ja bhoga bhogavI potAnI jIvanalIlA prakRtinA khoLAmAM ja saMkelI letuM hatuM. paraMtu jyAre sattAno potAnA jIvanakALamAM ja janmavA lAgyAM ane temanAM lAlana-pAlana, zikSA-dIkSA AdinI samasyAo khaDI thaI sAme AvI tyAre vastutaH bhogajIvanamAMthI karmajIvanano prAraMbha thayo. A samaye kramazaH cauda kulakara yA manu pedA thAya che. teo temane (manuSyone) rasoI banAvatA, khetI karatA, jaMgalI pazuothI potAnuM ane saMtAnonuM rakSaNa karatA, temanI savArI AdimAM upayoga karatA, caMdra, sUrya AdithI nirbhaya rahetA tathA samAjaracanAnA mULabhUta anuzAsananA niyamo Adi badhuM ja zIkhave che. teo ja kulane mATe upayogI makAna banAvavA, gAma vasAvavuM vagere badhI vyavasthAo sthApI sthira kare che, tethI temane kulakara ke manu kahevAmAM Ave che. antima kulakara zrI nAbhirAye bALakonA janmasamaye temanI nAbhinI nALa kApavAnuM zIkhavyuM hatuM, tethI temanuM nAma nAbhirAya paDyuM hatuM. temanI yugala sahacAriNInuM nAma marudevI hatuM. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana Adya tIrthakara RSabhadeva nAbhirAya ane marudevIne RSabhadeva nAmano putra thayo. vastutaH karmabhUmino prAraMbha temanA (RSabhadevanA) samayathI thAya che. gAma, nagara, Adi temanAM ja samayamAM vasyAM hatAM. temanI potAnI ja putrIo brAhmI ane sundarInA akSarAbhyAsa mATe temaNe ja lipi banAvI hatI. te lipi brAhmI nAmathI prasiddha thaI. A lipinuM vikasita rUpa vartamAna nAgarI lipi che. bharata temanA putra hatA. bharatanA nAma uparathI A dezanuM nAma bhArata paDyuM. bharata ghaNA jJAnI ane vivekI hatA. te rAjakAja karatA hatA to paNa samyagdaSTi hatA, tethI te "videha bharata' nAmathI prasiddha hatA. te prathama pakhaMDAdhipati cakravartI hatA. RSabhadeve potAnA rAjyakALamAM samAjavyavasthAnI sthiratA mATe prajAnuM karma anusAra kSatriya, vaizya ane zUdra e traNa vargomAM vibhAjana karI trivarNanI sthApanA karI. jeo rakSA karavAmAM kaTibaddha ane vIra prakRtivALA hatA temane kSatriya vargamAM, jeo vyApAra ane kRSipradhAna vRttivALA hatA temane vaizya vargamAM ane jeo zilpa tathA nRtya Adi kalAo dvArA AjIvikA calAvanAra hatA temane zUdra vargamAM sthAna ApavAmAM AvyuM. RSabhadeva muni thaI gayA pachI bharata cakravartIe e traNe varNomAMthI jeo vrata ane cAritra dhAraNa karanAra suzIla hatA temano brAhmaNa varNa banAvyo. A varNano AdhAra kevaLa vrata-saMskAra hato. arthAt je vyaktio ahiMsA Adi vratothI susaMskRta hatI temanI gaNanA brAhmaNavarNamAM karavAmAM AvI. A rIte guNa ane karma anusAra cAturvarya vyavasthAnI sthApanA thaI. RSabhadeva ja mukhyapaNe karmabhUmivyavasthAnA agra sUtradhAra hatA, tethI temane AdibrahmA yA AdinAtha kahevAmAM Ave che. prajAnI rakSA ane vyavasthAmAM tatpara A prajApati RSabhadeve potAnA rAjyakALamAM jevI rIte vyavahArArtha rAjyavyavasthA ane samAjaracanAne pravartAvI tevI rIte potAnA tIrthakALamAM vyaktinI zuddhi karavA mATe ane samAjamAM zAntinI sthApanA karavA mATe "dharmatIrthane pravartAvyuM. ahiMsAne dharmanI mUla dhurA gaNIne te ahiMsAno, samAjaracanA mATe AdhAra banAvavAnA hetuthI, satya, acaurya ane aparigraha AdinA rUpe avatAra karyo. sAdhanAkALamAM temaNe rAjapATa choDIne, aMdaranI ane bahAranI badhI gAMTho choDI nAkhIne ane parama nirjhanya mArganuM avalaMbana karIne AtmasAdhanA karI ane kramazaH kaivalya prApta karyuM. te RSabhadeva ja dharmatIrthana Adi pravartaka hatA. temanI aitihAsikatAne suprasiddha jarmana vidvAna DaoN. harmana jekobI ane sara rAdhAkRSNanuM Adi svIkAre che. bhAgavatamAM (5.2-6) je RSabhadevanuM varNana maLe Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana che te jaina paraMparAnA varNana sAthe ghaNuM maLatuM Ave che. bhAgavatamAM jaina dharmanA saMsthApaka tarIke RSabhadevano ullekha hovo ane AThamA avatAra tarIke temano svIkAra thavo e e vAtanI sAkSI che ke RSabhadeva jainadharmanA saMsthApaka hovAnI anuzruti nirmULa nathI. bauddha darzananA granthomAM dRSTAntAbhAsa yA pUrvapakSanA rUpamAM jaina dharmanA pravartaka ane syAdvAdanA upadezaka tarIke RSabha ane vardhamAnanA ja nAmollekho maLe che. dharmottara AcArya to RSabha, vardhamAna Adine digambaronA zAstA kahe che. RSabhadeve mUla ahiMsAdharmano Adya upadeza Apyo ane A ja ahiMsAnI sthAyI pratiSThA mATe tenA AdhArabhUta tattvajJAnanuM paNa nirUpaNa karyuM. temaNe samasta AtmAone svataMtra paripUrNa ane akhaMDa maulika dravya mAnIne potAnI jema jagatanA sarva prANIonA jIvavAnA samAna adhikArano svIkAra karyo ane ahiMsAnI sarvodayI svarUpanI saMjIvanI jagatane ApI. vicAranA kSetramAM ahiMsAnA mAnasa rUpanI pratiSThA sthApavA mATe Adi prabhue jagatanA anekAnta svarUpano upadeza Apyo. temaNe darzAvyuM ke vizvanI pratyeka jaDa yA cetana vastu, aNuparamANu ane jIvarAzi, ananta guNo ane ananta paryAyono Akara che. tenA virATa rUpano pUrNa jJAne sparza paNa karI le to paNa tene zabdo vaDe vyakta na karI zakAya. te ananta daSTikoNothI ananta rUpe jovAya che ane kahevAya che. tethI A anekAnta mahAsAgarane zAntithI ane gaMbhIratAthI juo. bIjAnA dRSTikoNono paNa Adara karo, kema ke teo paNa tamArI jema ja vastunA svarUpAzone grahaNa karanArA che. anekAnta darzana vastuvicAranA kSetramAM daSTinI ekAMgitA ane saMkucitatAthI thanArA matabhedone ukhADI mAnasa samatAnI sRSTi kare che ane vItarAgacittanI sRSTi mATe phaLadrupa bhUmi banAve che. mAnasa ahiMsA mATe jyAM vicArazuddhi karanAra anekAnta darzananI upayogitA che tyAM vacananI nirdoSa paddhati paNa upAdeya che, kema ke anekAntane vyakta karavA mATe "AvuM ja che' 1. khaDagiri-udayagirinI hAthIguphAnA ra100 varSa purANA lekhathI RSabhadevanI pratimAnI kulakramAgatatA ane prAcInatA spaSTa thAya che. A lekha kaliMgAdhipati khAravele lakhAvyo hato. A pratimAne nanda uThAvI gayo hato. pachI khAravelA A pratimAne nanda pachI 300 varSe puSyamitra pAsethI pAchI laI Avyo hato. 2. juo nyAyabindu, 3. 131-33, tattvasaMgrahagata syAdvAdaparIkSA. 3. yathA RSabho vardhamAnazca, tAvAdI yasya sa RSabhavardhamAnAdi: digambarANAM zIstA sarvajJa mAmati / nyAyabinduTIkA, 3.131. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana A prakAranI avadhAriNI bhASA mAdhyama banI zakatI nathI. tethI te parama anekAnta tattvanuM pratipAdana karavA mATe "syAdvAdarUpa vacanapaddhatino upadeza devAmAM Avyo che. A vacanapaddhatithI pratyeka vAkya pote sApekSa rahIne svavAne pradhAnatA ApatuM hovA chatAM paNa anya aMzono lopa karatuM nathI, temano tiraskAra karatuM nathI ane temanI sattAno inakAra karatuM nathI. te temanuM gauNa astitva svIkAre che. A kAraNe dharmatIrthakaronI "syAdvAdInA rUpamAM stuti karavAmAM Ave che, je temanI tattvasvarUpane prakaTa karavAnI viziSTa praNAlInuM varNana che. RSabhadeve prameyanuM svarUpa utpAda, vyaya ane prauvya ema traNa lakSaNovALuM darzAvyuM che. pratyeka sata, cetana hoya ke acetana, trilakSaNayukta pariNAmI che. pratyeka padArtha pratikSaNa potAnA pUrvaparyAyane choDato jAya che ane navIna uttaraparyAyane dhAraNa karato jAya che ane A anAdi pravAhane ananta kALa sudhI satata AgaLa dhapAvye rAkhe che, kyAreya samApta thavA deto nathI. tAtparya e ke tIrthaMkara RSabhadeve ahiMsA mUladharmanI sAthe sAthe ja trilakSaNa prameya, anekAntadaSTi ane syAdvAdabhASAno paNa upadeza Apyo. naya, saptabhaMgI Adi to temano ja parivAra che. tethI jaina darzananA AdhArabhUta mukhya muddAo A che - trilakSaNa pariNAmavAda, anekAntadaSTi ane syAdvAda. AtmAnI svataMtra sattA to eka evI AdhArazilA che ke jene mAnyA vinA to bandha-mokSanI prakriyA ja ghaTI zakatI nathI. prameyanuM cha dravyo, sAta tattvo AdinA rUpe vivecana to vivaraNanI vAta che. bhagavAna RSabhadeva pachI ajitanAtha Adi tevIsa tIrthaMkara bIjA thayA che. te badhA tIrthakaroe potapotAnA yugamAM A ja satyanuM udghATana karyuM che. tIrthaMkara neminAtha bAvIsamA tIrthaMkara neminAtha nArAyaNa kRSNanA kAkAnA dIkarA bhAI hatA. temanuM janmasthAna dvArikA hatuM ane pitA hatA mahArAja samudravijaya. jyAre temanA lagnano varaghoDo nagaramAMthI pasAra thato hato ane yuvaka kumAra neminAtha potAnI bhAvI saMginI rAjulanI sukhasuSamAnA svapnamAM rAcatA vararAjA banIne rathamAM jaI rahyA hatA tyAre jAnamAM AvelA mAMsAhArI rAjAonA svAgata mATe ekaThA karavAmAM Avela vividha pazuono bhayaMkara citkAra temanA kAne paDyo. A eka citkAre neminAthanA hRdayamAM rahelA ahiMsAnA srotane kholI nAkhI vaheto karyo 1. dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAdibhyo namonamaH / trImatimadAvAntargI: bhopana III laghIyasaya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana ane te dayAmUrtie te ja vakhate rathamAMthI UtarI te pazuonAM baMdhano potAnA hAthe choDyAM. temaNe lagnanI vezabhUSA ane vilAsanAM svapnone asAra samajI bhogamAMthI yoga bhaNI potAnA cittane vALI lIdhuM ane AMtara-bAhya badhI gAMThone kholI nAkhI granthibheda karI parama nigraMtha banI sAdhanAmAM lIna banyA. temano ariSTanemi nAmathI ullekha yajurvedamAM Ave che. tevIsamA tIrthaMkara pArzvanAtha tevIsamA tIrthaMkara pArzvanAthano janma banArasamAM thayo hato. vartamAna bhelUpura temanuM janmasthAna manAya che. te rAjA azvasena ane mahArANI vAmAdevInAM nayanonA tArA hatA. jyAre te ATha varSanA hatA tyAre eka divasa te potAnA sAthIo sAthe gaMgAnA kinAre pharavA jaI rahyA hatA. gaMgAtaTe kamaTha nAmanA eka tapasvI paMcAgni tapa karI rahyA hatA. dayAmUrti kumAra pAyeM eka baLatA lAkaDAmAMthI aDadhA baLelA nAga ane nAgaNane bahAra kADhI pratibodha Apyo ane te mRtaprAya nAgayugala para potAnI dayAmamatAnI varSA karI. te nAgayugala dharaNendra ane padmAvatInA rUpamAM temanuM bhakta banyuM. kumAra pArzvanuM citta A prakAranAM bAlatA tathA jagatanI viSama hiMsApUrNa paristhitiothI virakta thaI gayuM, tethI A yuvA kumAre lagnabaMdhanamAM baMdhAvAno vicAra ja karyo nahi ane jagatanA kalyANa mATe yogasAdhanAno mArga grahaNa karyo. pAlI piTakomAM buddhanuM je pUrvajIvana maLe che tenAthI temaja te pUrvajIvanamAM cha varSa sudhI buddha je kaccha sAdhanAo karI hatI tenAthI nizcita thAya che ke te vakhate buddha pArzvanAthanI paraMparAnA tapoyogamAM paNa dIkSita thayA hatA. pArzvanAthanA cAturyAma saMvarano ullekha vAraMvAra Ave che. ahiMsA, satya, acaurya ane aparigraha A cAturyAmadharmanA pravartaka bhagavAna pArzvanAtha hatA e vAta zvetAmbara AgamagranthonA ullekhothI paNa spaSTa thaI jAya che. pArzvanAthanA samayamAM strIno samAveza parigrahamAM thato hato ane strIno tyAga aparigrahavratamAM AvI ja jato hato. bhagavAna pArzvanAthe paNa ahiMsA Adi mUla tattvono ja upadeza Apyo hato. antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra A yuganA antima tIrthakara hatA bhagavAna mahAvIra. IsuthI lagabhaga che so varSa pahelAM temano janma kuMDagrAmamAM thayo hato. vaizAlInI pazcime gaMDakI nadI che. tenA pazcimataTa upara brAhmaNa kuDapura, kSatriya kuDapura, vANijyagrAma, karamAragrAma, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane kollAka sanniveza jevAM aneka upanagara yA zAkhA grAma hatAM. bhagavAna mahAvIranuM janmasthAna vaizAlI manAya che, kema ke kaMDagrAma vaizAlInuM ja upanagara hatuM. temanA pitA siddhArtha kAzyapagotrIya jJAtRkSatriya hatA ane te te pradezanA rAjA hatA. rANI trizalAnI kukSie caitra zuklA trayodazInI rAte kumAra vardhamAnano janma thayo. vardhamAne potAnA bALapaNamAM saMjaya vijayanA (saMbhavataH saMjayabelaTriputtanA) tattvaviSayaka saMzayanuM samAdhAna karyuM hatuM, tethI loko temane sanmati paNa kahetA hatA. trIsa varSa sudhI te kumAra rahyA. te samayanI viSama paristhitie temanA cittane vArthamAMthI janakalyANa tarapha vALyuM. te samayanI rAjanItino AdhAra dharma banyo hato. vargavArthIoe dharmanA bahAne dharmagranthonA havAlA ApI ApIne potAnA varganA saMrakSaNanI cakkImAM bahusaMkhyaka prajAne pIsI nAkhI hatI. IzvaranA nAme abhijAta varga vizeSa prabhusattA laIne ja janmato hato. temanuM janmajAta uccatvanuM abhimAna svavarganA saMrakSaNa sudhI ja phelAyeluM na hatuM paraMtu zudra Adi varNonA mAnavocita adhikAronuM apaharaNa karI cUkyuM hatuM. ane A badhuM thaI rahyuM hatuM dharmanA nAme. svargalAbha mATe ajamedhathI laIne naramadha sudhInA bali dharmavedI para devAmAM AvatA hatA. je dharma prANImAtranA sukhazAnti ane uddhAra mATe hato te ja hiMsA, viSamatA, pratADana ane nirdalananuM astra banI gayo hato. kumAra vardhamAnanuM citta A hiMsA ane viSamatAthI satata thatA rahetA mAnavatAnA utpIDanathI rAtadivasa becena rahetuM hatuM. te vyaktinI nirAkuLatA ane samAjanI zAntino sarala mArga zodhavA icchatA hatA ane icchatA hatA manuSyamAtranI samabhUminuM nirmANa karavA. sarvodayanI A preraNAe temane trIsa varSanI bhara juvAnImAM rAjapATa choDIne yogasAdhanA bhaNI pravRtta karyA. je parigrahanA arjana, rakSaNa, saMgraha ane bhoga mATe varcasvArthIoe dharmane rAjanItimAM dAkhala karyo hato te parigrahanI aMdaranI ane bahAranI banne gAMTho choDIne te parama nircantha banI gayA ane potAnI mauna sAdhanAmAM lIna thaI gayA. bAra varSa sudhI kaThora sAdhanA karyA pachI betAlIsa varSanI avasthAmAM temane kevaLajJAna prApta thayuM. te vItarAga ane sarvajJa banyA. trIsa varSa sudhI temaNe dharmatIrthanuM pravartana karyuM ane botera varSanI avasthAmAM pAyAnagarImAM temane mokSalAbha thayo. satya eka ane trikAlAbAdhita nirjhanya nAthaputta bhagavAna mahAvIrane kulaparaMparAthI jo ke pArzvanAthanA tattvajJAnanI dhArA maLI hatI, paraMtu te te tattvajJAnanA mAtra pracAraka na hatA paNa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana potAnA jIvanamAM ahiMsAnI pUrNa sAdhanA karIne sarvodaya mArganuM nirmANa karanArA hatA. ame pahelAM kahI gayA chIe ke A karmabhUmimAM Adya tIrthakara RSabhadeva pachI tevIsa tIrthaMkaro vadhu thayA che. te badhA vItarAgI ane sarvajJa hatA. temaNe ahiMsAnI parama jyoti vaDe mAnavatAnA vikAsano mArga prakAzita karyo hato. vyaktinI nirAkuLatA siddha karavA mATe ane samAjamAM zAntinI sthApanA karavA mATe je mULabhUta tattvajJAna ane satyasAkSAtkAra apekSita che tene A tIrthakaro yugane anurUpa banAve che. satya trikAlAbAdhita ane eka hoya che. teno AtmA deza, kAla ane upAdhiothI para sadA ekarasa hoya che. deza ane kAla tenI vyAkhyAomAM arthAta tenA zarIromAM bheda avazya lAve che paraMtu tenI mUladhArA sadA ekarasavAhinI hoya che. tethI jagatanA asaMkhya zramaNa santoe vyaktinI mukti ane jagatanI zAntine mATe eka ja prakAranA satyano sAkSAtkAra karyo che ane te vyApaka mUla satya che ahiMsA. jaina dharma ane darzananA mukhya muddAo A ahiMsAnI divya jyoti vicAranA kSetramAM anekAntanA rUpamAM prakaTa thAya che, to vacanavyavahAranA kSetramAM sAdvAdanA rUpamAM jhagamage che ane samAjazAntine mATe aparigrahanA rUpamAM sthira AdhAra bane che. arthAt AcAramAM ahiMsA, vicAramAM anekAnta, vANImAM syAdvAda ane samAjamAM aparigraha A te cAra mahAna staMbha che jemanA upara jaina dharmano sarvodayI divya prAsAda khaDo thayo che. yuge yuge tIrthakaroe A prAsAdano jIrNoddhAra karyo che ane tene yugAnurUpa banAvIne tenA samIcIna svarUpane sthira karyuM che. jagatanuM pratyeka sat pratikSaNa parivartana pAmatuM hovA chatAM kyAreya paNa samUla nAza pAmI jatuM nathI. te utpAda, vyaya ane dhrauvya ema trilakSaNa che. koI paNa padArtha, cetana hoya ke acetana, A niyamamAM apavAda nathI. A "trilakSaNa pariNAmavAda' jaina darzananA maMDapanI AdhArabhUmi che. A trilakSaNa pariNAmavAdanI bhUmi para anekAnta daSTi ane syAdvAdapaddhatinA staMbho sAthe jainadarzananuM toraNa bAMdhavAmAM AvyuM che. vividhanaya, saptabhaMgI, nikSepa Adi A toraNanI camakatI damakatI jhUlo che. 1. "ne ya atIta paduSpanna manAtA ya maLavato garito te saMnne vameva thamna" AcArAMgasUtra. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana bhagavAna mahAvIre dharmanA kSetramAM mAnava mAtrane samAna adhikAra ApyA hatA. jAti, kula, zarIra, AkAranAM baMdhano dharmAdhikAramAM bAdhaka na hatAM. dharma AtmAnA sadguNonA vikAsanuM nAma che. sadgaNono vikAsa karavAmAM arthAt sadAcArane dhAraNa karavAmAM koI paNa prakAranuM baMdhana svIkArya banI zakatuM nathI. rAjanIti vyavahAra mATe game tevI cAle paraMtu dharmanI zItala chAyA to pratyekane mATe samAnabhAve sulabha ho e ja temanI ahiMsA ane samatAnuM lakSya hatuM. A lakSyaniSThAe dharmanA nAme karavAmAM AvatA pazuyajJone kevaLa nirarthaka ja nahi paraMtu anarthaka paNa siddha karI dIdhA. ahiMsAnuM jharaNuM eka vAra hRdayamAMthI jyAre vahevA mADe che tyAre te manuSyo sudhI ja AvI aTakI jatuM nathI paraMtu prANImAtranA saMrakSaNa ane poSaNa sudhI jaI pahoMce che. ahiMsaka saMtanI pravRtti to eTalI svAvalaMbI ane nirdoSa thaI jAya che ke temAM prANInA ghAtanI ochAmAM ochI saMbhAvanA rahe che. jaina zruta vartamAnamAM je zruta upalabdha che te A ja mahAvIra bhagavAne upadezeluM che. temaNe je kaMI potAnI divya dhvanithI kahyuM tene temanA ziSya gaNadharoe graMtharUpamAM gUgyuM. arthAgama tIrthakaronuM hoya che ane zabdazarIranI racanA gaNadhara kare che. vastutaH tIrthakaro divasamAM traNa vAra ke cAra vAra pravacana ApatA hatA. pratyeka pravacanamAM kathAnuyoga, dravyacarcA, cAritranirUpaNa ane tAttvika vivecana ema badhuM ja thatuM hatuM. A to te gaNadharonI kuzala paddhati che jethI teo bhagavAnanAM sarvAtmaka pravacanone dvAdazAMgamAM vibhAjita karI de che - caritraviSayaka vAto AcArAMgamAM, kathAza jJAtRdharmakathA ane upAsakAdhyayana AdimAM, praznottara vyAkhyAprajJapti ane praznavyAkaraNa AdimAM. e sAcuM che ke je gAthAo ane vAkyo banne paraMparAnA AgamomAM che temanAmAMthI keTalIka gAthAo ane keTalAMka vAkyo te ja hoya je bhagavAna mahAvIranA mukhAraviMdamAMthI nIkaLyA hoya. jema samaye samaye buddha je mArmika gAthAo kahI temanuM saMkalana "udAnamAM maLe che tema aneka gAthAo ane vAkyo te te prasaMgo para je tIrthakaroe kahyAM te badhAM mULa artharUpamAM ja nahi paraMtu zabdarUpamAM paNa A gaNadharoe dvAdazAMgamAM gUMthyAM haze. A zruta aMgapraviSTa ane aMgabAhya ema be vargamAM vibhAjita che. aMgapraviSTa zruta ja dvAdazAMga zrata che. dvAdaza aMga A pramANe che - AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtRdharmakathA, upAsakadaza, attakRdaMza, anuttaraupapAdikaraza, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra ane dRSTivAda, dRSTivAdazrutanA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana pAMca bheda che - parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata ane cUlikA. pUrvagatazrutanA cauda bheda che - utpAdapUrva, agrAyaNIya, vIryApravAda, astinAstipravAda, jJAnapravAda, satyapravAda, AtmapravAda, karmapravAda, pratyAkhyAnapravAda, vidyAnupravAda, kalyANapravAda, prANAvAya, kriyAvizAla ane lokabindusAra. 9 tIrthaMkaronA sAkSAt ziSyo, buddhi ane RddhinA atizayanA nidhAna, zrutakevalI gaNadharoe granthabaddha kareluM A aMga-pUrvarUpa zruta eTalA mATe pramANa che kema ke tenA mULa vaktA parama acittva kevalajJAnavibhUtivALA parama RSi sarvajJadeva che. ArAtIya AcAryoe alpamati ziSyo upara anugraha karavA mATe je dazavaikAlika, uttarAdhyayana Adi rUpe raceluM aMgabAhya zruta che te paNa pramANa che, kema ke artharUpamAM A zruta tIrthaMkarapraNIta aMgapraviSTathI juduM nathI. arthAt A aMgabAhya zrutanI paraMparA aMgapraviSTa zrutathI saMbaddha che, eTale A aMgabAhya zruta paNa aMgapraviSTa zrutanI jema pramANa che, jema kSIrasamudranuM jala ghaDAmAM bharavA chatAM mULa rUpamAM to te kSIrasamudrajala ja rahe che tema. 1 banne paraMparAonuM Agamazruta vartamAnamAM je Agamazruta zvetAmbara paraMparAne mAnya che tenuM antima saMskaraNa valabhImAM vIranirvANa saMvata 980mAM thayuM hatuM. vikramanI chaThThI zatAbdImAM A saMklana devardrigaNi kSamAzramaNe karyuM hatuM. A samaye je truTita atruTita AgamavAkyo upalabdha hatAM temane pustakArUDha karavAmAM AvyAM. temanAmAM aneka parivartano, parivarSano ane saMzodhano thayAM. eka vAta khAsa dhyAna devA yogya che ane te e ke mahAvIranA pradhAna gaNadhara gautama hovA chatAM paNa A AgamonI paraMparA dvitIya gaNadhara sudharmAsvAmI sAthe joDAyelI che, jyAre digambara paraMparAnA siddhAntagranthono saMbaMdha gautamasvAmI sAthe che. A paNa eka vicAraNIya vAta che ke zvetAmbara paraMparA je dRSTivAdazrutano uccheda mAne che te ja dRSTivAdazrutanA 1. tadetat zrutaM dvibhedamanekabhedaM dvAdazabhedamiti / kiMkRto'yaM vizeSa: ? vaktRvizeSakRtaH / yo vaktAraH sarvajJatIrthakara, itaro vA zrutakevalI, ArAtIyazceti / tatra sarvajJena paramarSiNA paramAcintyakevalajJAnavibhUtivizeSeNa arthata Agama upadiSTaH / tasya pratyakSadarzitvAt prakSINadoSatvAcca prAmANyam / tasya sAkSAcchiSyairbuddhayatizayarddhiyuktairgaNadharaiH zrutakevalibhiranusmRtagranthasvanamaGgapUrvalakSaNaM tat pramANaM tatprAmANyAt / ArAtIyaiH punarAcAryaiH kAladoSAt saGkSiptAyurmatibalaziSyAnugrahArthaM dshvaikaalikaadyupnivaddham, tabhramAAmayaMtastaveveTamiti kSIrArthavagAM ghaTavRddItamiva / sarvArthasiddhi, 1.20. - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 jainadarzana agrAyaNIya ane jJAnapravAda pUrvomAMthI pakhaMDAgama, mahAbalpa ane kasAyapAhuDa Adi digambara siddhAntagranthonI racanA thaI che. arthAta je zrutano zvetAmbara paraMparAmAM lopa thayo te zrutanI dhArA digambara paraMparAmAM surakSita che ane digambara paraMparA je zrutano lopa mAne che tenuM saMkalana zvetAmbara pasparAmAM pracalita che. zrutavicchedanuM mULa kAraNa A zrutavicchedanuM eka ja kAraNa che - vastra. mahAvIra pote nirvastra parama nirjhantha hatA e banne paraMparAne mAnya che. temanA acelaka dharmanI saMgati ApavAdika vastrane autsargika mAnI besADI zakAtI nathI. jinakalpa Adarza mArga hato eno svIkAra zvetAmbara paraMparAmAnya dazavaikAlika, AcArAMga AdimAM hovA chatAM paNa jyAre koI paNa kAraNathI eka vAra ApavAdika vastra ghUsI gayuM to pachI tenuM nIkaLavuM kaThina banI gayuM. jabUsvAmI pachI zvetAmbara paraMparAe jinakalpano uccheda mAnyo, tethI to zvetAmbara-digambara matabhedane pUrepUruM baLa maLyuM. A matabhedanA kAraNe zvetAmbara paraMparAmAM vastranI sAthe sAthe ja upadhionI saMkhyA cauda sudhInI thaI gaI. A vasra ja zruta vicchedanuM mULa kAraNa banyuM. suprasiddha vidvAna paMDita becaradAsajIe potAnA "naina sAhitya meM vikAra pustakamAM (pR.40) yogya ja lakhyuM che ke - "kisI vaidyane saMgraha che vA rUpa meM aphIma sevana karane kI salAha dI thI, kintu roga dUra hone para bhI jaise use aphIma kI lata par3a jAtI hai aura vaha use nahIM chor3anA cAhatA, vaisI hI dazA isa ApavAdika vastra cI tu " ("koI vaidya saMgrahaNInA rogIne aphINanuM sevana karavAnI salAha ApI hatI, paraMtu roga dUra thayA pachI paNa jema tene aphINanI lata paDI jAya che ane te tene choDavA icchato nathI, tevI ja dazA A ApavAdika vastranI thaI."). e nizcita che ke bhagavAna mahAvIrane kulASnAyathI potAnA pUrva tIrthakara pArzvanAthanI AcAraparaMparA prApta hatI. jo pArzvanAtha pote sacela hota ane temanI paraMparAmAM sAdhuo mATe vastranI svIkRti hota to mahAvIra pote na to 1. mane paramahipunA, ehI uva 3varSe | saMgatiya vati siT ya baMne puSTi ra64rA vizeSAvazyakabhASya 2. pArzvanAtha pote ane temanI paraMparA acalaka hatI evI DaoN. mahendrakumAranI sthApanA svIkArya nathI. A mATe juo paMDita sukhalAlajInI nIce ApelI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana 11 nagna digambara rahIne sAdhanA karata ane na to nagnatAne sAdhutvanuM anivArya aMga mAnIne tene vyAvahArika rUpa Apata. e saMbhava che ke pArzvanAthanI paraMparAnA sAdhu mRdumArgane svIkArI chevaTe vastra dhAraNa karavA lAgyA hoya ane ApavAdika vastrane utsargamArgamAM dAkhala karavA lAgyA hoya, jeno paDagho uttarAdhyayananA kezIgautama saMvAdamAM paDyo che. A ja kAraNa che ke evA sAdhuonI "pAsattha' zabdathI vikatthanA karavAmAM AvI che. vicAraNA : "bauddha piTakomAM pade pade koI ne koI prasaMgamAM 'nigaMTho nAtaputto (majUjhimanikAya, sutta pa6) jevA zabdo Ave che, tathA "nigaMThA ekasATakA (aMguttaranikAya, volyuma. 3, pR. 383) jevA zabdo paNa Ave che. jaina AgamonA jANakAro mATe A zabdono artha koI paNa rIte kaThina nathI. bhagavAna mahAvIra ja sUtrakRtAga (1.2..22) jevA prAcIna AgamomAM nAyapura' tarIke nirdiSTa che. tevI ja rIte AcArAMganA atiprAcIna prathama zrutaskandhamAM acelaka ane ekavastradhArI nirjhanthakalpanI paNa vAta Ave che. (juo nirmohAdhyayana). khuda mahAvIranA jIvananI carcA karanAra AcArAMganA navamA adhyayanamAM paNa mahAvIranA gRhAbhiniSkramaNanuM varNana karatI vakhate kahevAmAM AvyuM che ke temaNe zarUAtamAM eka vastra dhAraNa karyuM hatuM paraMtu amuka samaya pachI te eka vastrane paNa temaNe choDI dIdhuM ane te acelaka banI gayA. bauddha granthomAM varNita "ekazATaka nircantha' pArzvanAtha yA mahAvIranI paraMparAnA ja hoI zake, bIjA koI nahi, kema ke AjanI jema te yugamAM tathA tenAthI paNa prAcIna yugamAM nirgastha paraMparA sivAya paNa bIjI avadhUta Adi aneka evI paraMparA hatI je paraMparAonA nagna ane savasana tyAgI hatA paraMtu jyAre ekazATaka sAthe "nigaMTha vizeSaNa Ave che tyAre niHsaMdahapaNe bauddha grantha nirjhanya paraMparAnA ekazATakano ja nirdeza kare che ema mAnavuM joIe. ahIM vicAraNIya prazna e che ke nigraMtha paraMparAmAM acalatva ane sacetatva e banne mahAvIranA jIvanakAlamAM ja vidyamAna hatAM ke tenAthI paNa pahelAnA samayamAM pracalita pArzvapatyika paraMparAmAM paNa hatAM? mahAvIre pAzcaMpatyika paraMparAmAM ja dIkSA lIdhI hatI ane zarUAtamAM eka vastra dhAraNa karyuM hatuM. tethI e to jJAta thAya che ke pArzvapatyika paraMparAmAM sacetatva cAlyuM AvatuM hatuM, paraMtu ApaNe jANavuM to e che ke acelatva bhagavAna mahAvIre ja nircantha paraMparAmAM pahelavahelA dAkhala karyuM ke pUrvavartI pAzvapatmika paraMparAmAM paNa hatuM jene mahAvIre kramazaH svIkAryuM. AcArAMga, uttarAdhyayana jevA prAcIna granthomAM bhagavAna mahAvIranI keTalIka evI vizeSatAo darzAvI che je pUrvavartI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana bhagavAna mahAvIre jyAre sarvaprathama sarvasAvadyayogano tyAga karIne samasta parigrahane choDI dIkSA lIdhI tyAre temaNe lezamAtra paNa parigraha potAnI pAse rAkhyo na hato. te parama digambara banIne ja potAnI sAdhanAmAM 12 pArSApatyika paraMparAmAM na hatI, jemane bhagavAna mahAvIre ja zarU karI hatI. bhagavAna mahAvIranI jIvanakathAmAM to eTaluM ja kahevAmAM AvyuM che ke teo svIkRta vasrano tyAga karIne sarvathA acela banI gayA. paraMtu uttarAdhyayanasUtramAM kezi-gautama saMvAdamAM pArzvapatyika paraMparAnA pratinidhi kezI dvArA mahAvIranA mukhya ziSya gautama AgaLa e prazna upasthita karavAmAM Avyo che ke bhagavAna mahAvIre to acela dharma upadezyo che ane pArzvanAthe sarcala dharma upadezyo che. jo banneno uddeza eka ja che to pachI banne jinonA upadezamAM aMtara kema ? A prazna uparathI spaSTa thAya che ke praznakartA kezI ane uttaradAtA gautama e vAtamAM ekamata hatA ke nirprantha paraMparAmAM acela dharma bhagavAna mahAvIre zarU karI calAvyo. jo AvuM ja che to itihAsa paNa e ja kahe che ke bhagavAna mahAvIra pahelA aitihAsika yugamAM nirrantha paraMparAnuM sarcala svarUpa hatuM. bhagavAna mahAvIre acelatA dAkhala karI to temanA bAhyaAdhyAtmika vyaktitvathI AkarSAIne aneka pArzvapatyika ane navA nirprantha acelaka banyA, tema chatAM paNa pArzvapatyika paraMparAmAM eka varga evo paNa hato je mahAvIranA zAsanamAM AvavA to mAgato hato paNa tene sarvathA acelatva apanAvavuM potAnI zakti bahAra lAgatuM hatuM. te varganI zakti, azakti ane prAmANikatAno vicAra karIne bhagavAna mahAvIre acelatvano Adarza rAkhavA chatAM paNa sacelatvanuM maryAdita vidhAna karyuM ane potAnA saMghane pApityika paraMparA sAthe joDavAno rasto khullo karI dIdho. A maryAdAmAM bhagavAna mahAvIre traNa thI be ane be thI eka vastra rAkhavAnuM paNa kahyuM che. (juo AcArAMganuM vimohAdhyayana). eka vasa rAkhanArAno mATe AcArAMgamAM (7.4.209) 'ekazATaka' ja zabda che, jema bauddha piTakomAM che tema. A rIte bauddha piTakonA ullekho ane jaina AgamonAM varNanone meLavIe chIe to e mAnavuM ja paDe che ke piTaka ane AgamonAM varNano aitihAsika che. jo ke bhagavAna mahAvIra pachI uttarottara sacelatA tarapha nigranthonI pravRtti vadhatI gaI che tema chatAM paNa temanAmAM acelatva rahyuM che ane tenI pratiSThA mukhya rahI che. nirprantha saMpradAya jainatarkabhASA-jJAnabinduparizIlana, pR. 31-32 (anuvAdaka) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana 13 lIna thayA hatA. jo pArzvanAthanA siddhAMtamAM vastranI koI guMjAza hota ane teno mahAvrato sAthe meLa hota to sauprathama dIkSAnA samaye ja sAdhaka avasthAmAM na to vasratyAganI koI ucitatA hatI ane na to koI AvazyakatA hatI. mahAvIranA devadRSyanI kalpanA karIne vajranI anivAryatA ane ucitatAnI saMgati besADavI e to AdarzamArgane nIce dhakelavAnuM kAma che. pArzvanAthanA cAturyamamAM aparigrahanI pUrNatAno to svIkAra hato ja. A kA2Ne ja sacelakatva samarthaka zrutane digambara paraMparAe mAnyatA na ApI ane tenI vAcanAomAM temaNe bhAga paNa na lIdho. amAre to ahIM e jovuM che ke digambara paraMparAnA siddhAntagranthomAM ane zvetAmbara paraMparAsamata AgamomAM jainadarzananA kyAM bIja mojUda che. kAlavibhAga ame pahelAM darzAvI dIdhuM che ke utpAdAdi traNa lakSaNavALo pariNAmavAda, anekAnta dRSTi, syAdvAdabhASA tathA AtmadravyanuM svataMtra astitva A cAra mahAna staMbho upara jainadarzanano bhavya prAsAda Ubho thayo che. A cArenAM samarthaka vivecano ane vyAkhyAo karanArA pracura ullekho zvetAmbara ane digambara banne paraMparAonAM AgamomAM maLe che. amAre jaina dArzanika sAhityanuM sAmAnya avalokana karatI vakhate Aja sudhInA upalabdha samagra sAhityane dhyAnamAM rAkhIne ja kAlavibhAga A pramANe karavo joIze - 1. siddhAntaAgamakAla 2. anekAntasthApanakAla vikramanI chaThThI zatAbdI sudhI vikramanI trIjIthI AThamI sudhI vikramanI AThamIthI sattaramI sudhI vikramanI aDhAramIthI. 3. pramANavyavasthAyuga 4. navInanyAyayuga 1. siddhAntaAgamakAla digambara siddhAntagranthomAM SaTyuMDAgama, mahAbandha, kaSAyapAhuDa ane kundakundAcAryanA paMcAstikAya, pravacanasAra, samayasAra Adi mukhya che. je 1. yugonuM A prakAranuM vibhAjana dArzanikapravara paMDita sukhalAlajIe paNa karyuM che, vivecana mATe sarvathA upayukta che. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jainadarzana pakhaMDAgamanA kartA AcArya puSpadanta ane bhUtabali che, jyAre kaSAyapAhuDanA racayitA guNadhara AcArya che. AcArya tivRSabhe trilokaprajJaptimAM (gAthA 66 thI 82) bhagavAna mahAvIranA nirvANa pachInI AcAryaparaMparA ane tenI 683 varSanI kAlagaNanA ApI che.' A 683 varSa pachI ja dhavalA ane je jayadhavalAnA ullekha anusAra dharasenAcAryane badhA aMgo ane pUrvonA ekadezanuM jJAna AcAryaparaMparAthI prApta 1. je divase bhagavAna mahAvIra mokSa pAmyA te ja divase gautama gaNadharane kevalajJAna thayuM. jyAre gautamasvAmI siddha thayA tyAre sudharmAsvAmI kevalI thayA. sudharmAsvAmI mokSe gayA pachI jabUsvAmI antima kevalI thayA. A kevalIono kAlakhaMDa 62 varSano che. tyAra pachI nandI, nadimitra, aparAjita, govardhana ane bhadrabAhu e pAMca zrutakevalI thayA. A pAMceno kAlakhaMDa 100 varSano che. temanA pachI vizAkha, proSThila, kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, dhRtisena, vijaya, buddhila, gaMgadeva ane sudharma e agiyAra AcArya kramazaH dazapUrvadharomAM vikhyAta thayA. temano kAlakhaMDa 183 varSano che. temanA pachI nakSatra, jayapAla, pAMDu, dhruvasena ane kasa A pAMca AcAryo agiyAra aMganA dhAraka thayA. temano kAlakhaMDa 220 varSano che. temanA pachI bharatakSetramAM koI AcArya agiyAra aMganA dhAraka thayA nathI. te pachI subhadra, yazobhadra, yazobAhu ane loha AcArya AcArAMgadhArI thayA. A badhA AcAryo agiyAra aMganA eka dezanA ane cauda pUrvanA ekadezanA jJAtA hatA. temano kAlakhaMDa 118 varSano che. arthAta gautama gaNadharathI laIne lohAcArya sudhI kula kAlanuM parimANa 683 varSa thAya che. traNa kevalajJAnI 62 varSa pAMca zrutakevalI 100 varSa agiyAra AcArya 11 aMgasahita dazapUrvadhara pAca AcArya agiyAra aMganA dhAraka 220 varSa cAra AcArya AcArAMgadhArI 118 varSa kula 683 varSa harivaMzapurANa, dhavalA, jayadhavalA, AdipurANa tathA zrutAvatAra AdimAM paNa lohAcArya sudhInA AcAryono kAla A ja 683 varSa Apyo che. juo jayadhavalA prathama bhAganI prastAvAnA pR. 47-50. 183 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana thayuM hatuM. paraMtu nadisaMghanI prAkRta paTTAvalIthI A vAtanuM samarthana thatuM nathI. temAM lohAcArya sudhIno kAla pa65 varSa Apyo che. te pachI ekajaMgadhArIomAM arbali, mAghananTi, dharasena, bhUtabali ane puSpadanta A pAMca AcAryone gaNAvI temano kAla kramazaH 28, 21, 19, 30 ane 20 varSa Apyo che. A hisAbe puSpadanta ane bhUtabalino samaya 683 varSanI aMdara ja AvI jAya che. vikrama saMvata 1556mAM lakhAyelI bRhat TippaNikA' nAmanI sUcImAM dharasena dvArA vIranirvANa saMvata 600mAM nirmita joNipAhuDa' granthano ullekha che. AnAthI paNa ukta samayanuM samarthana thAya che. e smaraNIya che ke puSpadantabhUtabalie daSTivAdanI antargata dvitIya agrAyaNIya pUrva uparathI pakhaMDAgamanI racanA karI che ane guNadharAcArye jJAnapravAda nAmanA pAMcamA pUrvanI dazama vastu yA adhikAranI antargata trIjA penjadoSaprAbhRta uparathI kasAyapAhuDanI racanA karI che. A siddhAntagranthomAM jainadarzananA ukta mULa muddAonAM sUkSma bIjo vikharAyelAM che. sthULapaNe temano samaya vIranirvANa saMvata 614 eTale ke vikramanI bIjI zatAbdI (vi.saM. 144) ane IsvI prathama zatAbdI (I.sa. 87) siddha thAya che. yugapradhAna AcArya kundakundano samaya vikramanI trIjI zatAbdInI pachI to koI paNa rIte lAvI zakAya tema nathI kema ke marakarAnA tAmrapatramAM kundakundAnvayanA cha AcAryono ullekha che. A tAmrapatra zaka saMvata 388mAM lakhAyuM che. A cha AcAryono samaya jo 150 varSano paNa mAnIe to zaka saMvata 238mAM kundakundAvyanA guNananda AcArya vidyamAna hatA. kundakundAnvayano prAraMbha thavAno samaya sthaLapaNe jo 150 varSa pUrva mAnI levAmAM Ave to lagabhaga vikramanI pahelI ane bIjI zatAbdI kundakundano samaya nizcita thAya che. DokTara upAdhyae temano samaya vikramanI prathama zatAbdI ja anumAnathI nizcita karyo che.' AcArya kundakundanA paMcAstikAya, pravacanasAra,niyamasAra ane samayasAra Adi granthomAM jainadarzananA ukta cAra muddAonA kevaLa bIja ja nathI maLatAM paraMtu 1. "nijhAmRtam vIratu 600 pAsenam" bRhaTTippaNikA, jaina sA.saM. pariziSTa 1-2. 2. juo dhavalA prathama bhAganI prastAvanA, pR. 23-30. 3. dhavalA prathama bhAga prastAvanA pR. 35 ane jayadhavalA prastAvanA pR. 64. 4. juo pravacanasAranI prastAvanA. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jainadarzana temanuM vistRta vivecana ane sAMgopAMga vyAkhyAna paNa maLe che, je A granthanAM te te prakaraNothI spaSTa thAya che. saptabhaMgI, naya, nizcaya-vyavahAra, padArtha, tattva, astikAya Adi badhA viSayo para AcArya kundakundanI saphaLa kalama cAlI che. adhyAtmavAdanuM anokhuM vivecana to temanuM pradAna che. zvetAmbara AgamagranthomAM paNa ukta cAra muddAonAM paryApta bIjo ahIMtahIM vikharAyelAM che. tenA mATe vizeSapaNe bhagavatI, sUtrakRtAMga, prajJApanA, rAjapraznIya, nandI, sthAnAMga, samavAyAMga ane anuyogadvAra jovA joIe. bhagavatIsUtranA aneka praznottaromAM naya, pramANa, saptabhaMgI, anekAntavAda AdinA dArzanika vicAro che. sUtrakRtAMgamAM bhUtavAda ane brahmavAdanuM nirAkaraNa karIne pRthapha AtmAne tathA tenA nAnAtvane siddha karavAmAM Avela che, jIva ane zarIranuM pRthapha astitva darzAvI karma ane karmaphalanuM astitva siddha karavAmAM Avela che, jagatane akRtrima ane anAdi-ananta sthApavAmAM AvyuM che, tatkAlIna kriyAvAda, akriyAvAda, vinayavAda ane ajJAnavAdanuM khaMDana karIne viziSTa kriyAvAdanI sthApanA karavAmAM AvI che. prajJApanAmAM jIvanA vividha bhAvonuM nirUpaNa paNa che. rAjaprazrIyamAM zramaNa kezIe pradeza rAjAnA nAstikavAdanuM nirAkaraNa aneka yuktio ane daSTAntothI karyuM che. nandIsUtra jaina daSTie jJAnacarcA karatI sArI racanA che. sthAnAMga ane samavAyAMganI racanA bauddhonA aMguttaranikAyanA DhaMganI che. A bannemAM AtmA, pudgala, jJAna, naya ane pramANa Adi viSayonI carcA AvI che. 'pa vA viSame vA juve va' A mAtRkA tripadIno sthAnAMgamAM ullekha che, je tripadI utpAdAdi trayAtmakatAnA siddhAntanuM nirapavAda pratipAdana kare che. anuyogadvAramAM pramANa ane naya tathA tattvonuM zabdArthaprakriyApUrvaka sAruM varNana che. tAtparya e ke jainadarzananA mukhya stabhonAM kevaLa bIja ja nahi paraMtu vivecana paNa A AgamomAM maLe che. pahelAM ame je cAra muddAonI carcA karI che temane saMkSepamAM jJApakatattva yA upAyatattva ane upeyatattva A be bhAgomAM vaheMcI zakAya. sAmAnya avalokananA A prakaraNamAM A bannenI daSTie paNa jainadarzanano vicAra karI levo ucita che. 1. juo jaina vAniva sAhitya 1 siMhAvatovena, pR.4. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana jJApakatattva - siddhAntaAgamakALamAM mati, zruta, avadhi, mana:paryaya ane kevalajJAna A pAMca jJAna mukhyapaNe zeyane jANavAnA sAdhano manAyAM che. temanI sAthe ja nayonuM sthAna paNa adhigamanA upAyomAM che. Agamika kALamAM jJAnanI satyatA ane asatyatA (samyakatva ane mithyAtva) bAhya padArthane yathArtha jANavA ke na jANavA upara nirbhara na hatI, paraMtu je jJAno AtmasaMzodhana ane chevaTe mokSamArgamAM upayogI siddha thatAM hatAM te jJAno ja sAcAM ane je jJAno mokSamArgopayogI na hatAM te jJAno jUThAM kahevAtAM hatAM. laukika dRSTie soe so TakA sAcuM jJAna paNa jo mokSamArgamAM upayogI na hoya to te jUThuM che ane laukika dRSTie mithyA jJAna paNa jo mokSamArgamAM upayogI hoya to te sAcuM kahevAtuM hatuM. Ama satyatA ane asatyatAnI kasoTI bAhya padArthone adhIna na hotAM mokSamArgopayogitA para nirbhara hatI. tethI samyagdaSTinAM badhAM jJAno sAcAM ane mithyASTinAM badhAM jJAno mithyA kahevAtA hatA. vaizeSikasUtramAM vidyA ane avidyA zabdano prayoga ghaNo badho A bhUmikA para che. A pAMca jJAnonuM pratyakSa ane parokSa rUpamAM vibhAjana paNa pUrva yugamAM eka judA ja AdhArathI hatuM. te AdhAra hato AtmamAtra sApekSatva. arthAta je jJAno AtmamAtrasApekSa hatAM te jJAno pratyakSa tathA jemanAmAM indriya ane mananI sahAyatA apekSita hatI te jJAno parokSa hatAM. lokamAM je indriyajanya jJAnone pratyakSa kahevAmAM Ave che te jJAno Agamika paraMparAmAM parokSa hatAM. kundakunda ane umAsvAti - AcArya umAsvAti yA umAsvAmI (gRpiccha)nuM tattvArthasUtra jainadharmano Adi saMskRta sUtragrantha che. temAM jIva, ajIva Adi sAta tattvonuM vistArathI vivecana che. jainadarzananA badhA mukhya muddAo temAM sUtrita che. temanA samayanI uttarAvadhi vikramanI trIjI zatAbdI che. temanA tattvArthasUtramAM ane AcArya kukundanA pravacanasAramAM jJAnanuM pratyakSa ane parokSa bhedomAM vibhAjana hovA chatAM paNa jJAnonI satyatA ane asatyatAno AdhAra ane laukika pratyakSane parokSa kahevAnI paraMparA jevI ne tevI ja cAlu hatI. jo ke kundakundanA pacAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra ane samayasAra grantha tarkagarbha Agamika zailImAM lakhAyA che tema chatAM paNa temanI bhUmikA dArzanikanI apekSAe AdhyAtmika ja adhika che. pUjyapAda - zvetAmbara vidvAno tattvArthasUtranA tattvArthAdhigamabhASyane svopajJa mAne che. temAM paNa darzanAttarIya carcAo nahivat che. AcArya pUjayapAde Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana tattvArthasUtra para savArthasiddhi nAmanI sAragarbha TIkA lakhI che. temAM tattvArthanAM badhAM prameyonuM vivecana che. temanA ISTapadeza, samAdhita Adi grantha AdhyAtmika daSTie ja lakhAyA che. hA, jainendra vyAkaraNanuM AdisUtra "siddhiAnetA' temaNe ja racyuM che. 2. anekAntasthApanakAla jyAre bauddhadarzanamAM nAgArjuna, vasubaMdhu, asaMga tathA bauddhanyAyanA pitA diggAgano yuga Avyo ane darzanazAstrIomAM A bauddha dArzanikonA prabaLa tarkaprahArothI becenI utpanna thaI rahI hatI, eka rIte darzanazAstranA tArkika aMzano ane parapakSakhaMDanano prAraMbha thaI cUkyo hato, te samaye jaina paraMparAmAM yugapradhAna svAmI samantabhadra ane nyAyAvatArI siddhasenano udaya thayo. temanI samakSa saiddhAttika ane Agamika paribhASAo ane zabdone darzananA DhAMcAmAM DhALI dArzanika ghATa ApavAnuM mahAna kArya hatuM. A yugamAM je dharmasaMsthA prativAdIonA AkSeponuM nirAkaraNa karIne potAnA darzananI prabhAvanA karI zakatI na hatI tenuM to astitva ja jokhamamAM hatuM. tethI paracakrathI rakSA karavA mATe potAnA durgane pote ja majabUta tathA durjaya banAvavAnA mahattvapUrNa kAryano prAraMbha A be mahAna AcAryoe karyo. - svAmI samantabhadra prasiddha stutikAra hatA. temaNe AptanI stuti karavAnA bahAne AmImAMsA, yuphtanuzAsana ane bRhatsavayaMbhUstotramAM ekAntavAdonI AlocanAnI sAthosAtha ja anekAntanuM sthApana, syAdvAdanuM lakSaNa, sunaya-durnayanI vyAkhyA ane anekAntamAM anekAnta lAgu pADavAnI prakriyA A badhuM darzAvyuM che. temaNe buddhi ane zabdanI satyatA ane asatyatAno AdhAra mokSamArgopayogitAnA sthAne bAhyarthanI prApti ane prAptine darzAvyo che, "svaparAvabhAsaka buddhi pramANa che A pramANanuM lakSaNa sthira karyuM che, tathA ajJAnanivRtti, hAna, upAdAna ane upekSAne pramANanuM phaLa kahyuM che. temano samaya bIjI trIjI zatAbdI che. AcArya siddhasene sanmatitarkasUtramAM naya ane anekAntanuM gaMbhIra,vizada ane maulika vivecana to karyuM ja che paraMtu temanI vizeSatA che nyAyano avatAra 1. AmImAMsA, zloka 87. 2. bRhasvayaMbhUstotra, zloka 63. 3. AptamImAMsA, zloka 102. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana 19 karavAnI. temaNe pramANanA "svaparAvabhAsaka' lakSaNamAM mAtra "bAdhavarjita" vizeSaNa umerIne lakSaNane vizeSa samRddha karyuM, jJAnanI pramANatA ane apramANatAno AdhAra mokSamArgopayogitAnA sthAne dharmakIrtinI jema "meyavinizcayane rAkhyo. arthAta A AcAryonA yugathI "jJAna" dArzanika kSetramAM potAnI pramANatA bAhyArthaprApti yA meyavinizcaya dvArA ja sAbita karI zakatuM hatuM. AcArya siddhasene nyAyAvatAramAM pramANanA pratyakSa, anumAna ane Agama A traNa bheda karyA che. A pramANatritvavAdanI paraMparA AgaLa cAlI nahi. temaNe pratyakSa ane anumAna bannenA svArtha ane parArtha bheda karyA che. anumAna ane hetunuM lakSaNa ApIne daSTAntadUSaNa Adi parArthAnumAnanA samasta parikaranuM nirUpaNa karyuM che. pAtrakesarI ane zrIdatta - jyAre diggAge hetunuM lakSaNa "trilakSaNa' sthApyuM ane hetunA lakSaNa tathA zAstrArthanI paddhati para ja zAstrArtha thavA lAgyo tyAre pAtrasvAmIe trilakSaNakadarzana ane zrIdatte jalpanirNaya nAmanA graMthomAM hetunuM "anyathAnupapattinA rUpamAM eka lakSaNa sthApyuM ane "vAda'nuM sAMgopAMga vivecana karyuM. 3. pramANavyavasthAyuga - jinabhadra ane akalaMka - AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa (I.sa. sAtamI zatAbdI) anekAnta ane naya AdinuM vivecana kare che tathA pratyeka prameyamAM tene lAgu pADavAnI paddhati paNa batAve che. temaNe laukika indriya pratyakSane, je atyAra sudhI parokSa kahevAtuM hatuM ane te kAraNe vyavahAramAM asamaMjasatA AvatI hatI tene, saMvyavahAra pratyakSa saMjJA ApI. arthAta Agamika paribhASA anusAra jo ke indriyajanya jJAna parokSa ja che tema chatAM lokavyavahAranA nirvAha mATe tene saMvyavahAra pratyakSa kahevAmAM Ave che. A saMvyavahAra zabda vijJAnavAdI bauddhone tyAM prasiddha rahyo che. bhaTTa akalaMkadeva (I.sa sAtamI zatAbdI) kharekhara jaina pramANazAstranA sajIva pratiSThApaka che. temaNe potAnA ladhIyaaiyamAM (kArikA 3,10) prathama pramANanA be bheda karIne pachI pratyakSanA spaSTapaNe mukhya pratyakSa ane sAMvyavahArika pratyakSa be bheda karyA che. temaNe parokSa pramANanA bhedomAM smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna ane Agamane avizada jJAna hovAnA kAraNe sthAna ApyuM che. A rIte pramANazAstranI vyavasthita rUparekhA ahIMthI zarU thAya che. 1. nyAyAvatAra, zloka 1. 2. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 95. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana anuyogadvAra, sthAnAMga ane bhagavatIsUtramAM pratyakSa, anumAna, upamAna ane Agama A cAra pramANono nirdeza maLe che. A paraMparA nyAyasUtranI che. tattvArthabhASyamAM A paraMparAne 'nayavAvAntare' rUpe nirdezIne svaparaMparAmAM sthAna ApyuM nathI ane uttarakAlIna koI jaina granthamAM paNa tenuM kaMI vivaraNa ke teno koI nirdeza sudhdhAM maLato nathI. samasta uttarakAlIna jaina dArzanikoe akalake prasthApita karelI pramANapaddhatine ja pallavita ane puSpita karIne jaina nyAyodyAnane suvAsita karyuM che. 20 upAyatattva - upAyatattvomAM mahattvapUrNa sthAna naya ane syAdvAdanuM che. naya sApekSa dRSTinuM nAmAntara che. syAdvAda bhASAno te nirdoSa prakAra che jenA dvArA anekAnta vastunA paripUrNa ane yathArtha rUpanI vadhumAM vadhu samIpa pahoMcI zakAya che. AcArya kundakundanA paMcAstikAyamAM saptabhaMgIno spaSTapaNe ullekha maLe che. bhagavatIsUtramAM je aneka bhaMgajALonuM varNana che temanAmAMthI prakRta sAta bhaMga paNa tAravI zakAya che.' svAmI samantabhadranI AptamImAMsAmAM A saptabhaMgInuM aneka dRSTie vivecana che. temAM sat-asat, eka-aneka, nitya-anitya, dvaita-advaita, daiva-puruSArtha, puNya-pApa Adi aneka prameyo para A saptabhaMgI lAgu karavAmAM AvI che. siddhasenanA sanmatitarkamAM anekAnta ane nayanuM vizada varNana che. AcArya samantabhadre 'vidheya vArya' Adi rUpe sAta prakAranA padArthonuM nirUpaNa karyuM che. daiva ane puruSArthano je vivAda te samaye dRDhamULa hato tenA vize svAmI samantabhadre spaSTa lakhyuM che ke na to koI kArya kevaLa daivathI thAya che ke na to kevaLa puruSArthathI. jyAM buddhipUrvaka prayatnanA abhAvamAM phaLaprApti thAya tyAM daivanI pradhAnatA mAnavI joIe ane puruSArthane gauNa gaNavo joIe tathA jyAM buddhipUrvaka prayatnathI kAryasiddhi thAya tyAM puruSArthane pradhAna ane daivane gauNa mAnavuM joIe. A rIte AcArya samantabhadra ane siddhasene naya, saptabhaMgI, anekAnta Adi jainadarzananA AdhArabhUta padArthonuM sAgopAMga vivecana karyuM che. temaNe te samayanA pracalita badhA vAdono nayadRSTie jainadarzanamAM samanvaya karyo ane badhA vAdIomAM paraspara vicArasahiSNutA ane samatA lAvavAno prayatna karyo. A ja yugamAM nyAyabhASya, yogabhASya ane zAbarabhASya Adi bhASya racAyA che. A yuga 1. juo jainatarkavArtikanI prastAvanA, pR. 44-48. 2. bRhatsvayaMbhUstotra, zloka 118. 3. AptamImAMsA, zloka 91. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana 21 bhAratIya tarkazAstranA vikAsanA prAraMbhano yuga hato. temAM badhA darzano potapotAnI taiyArIo karI rahyAM hatAM, potAnuM tarkazAstra vikasAvI rahyAM hatAM. darzanakSetramAM sauprathama AkramaNa bauddho taraphathI thayuM, je AkramaNanA senApatio hatA nAgArjuna ane diAga. tyAre ja vaidika dArzanika paraMparAmAM nyAyavArtikakAra udyotaka2, mImAMsAzlokavArtikakAra kumArila bhaTTa vageree vaidikadarzananA saMrakSaNa mATe paryApta prayatno karyA. AcArya mallavAdie dvAdazAranayacakra granthamAM vividha bhaMgo dvArA jainetara dRSTionA samanvayano saphaLa prayatna karyo. A grantha Aja mUlarUpamAM upalabdha nathI. tenI siMhagaNi kSamAzramaNakRta vRtti upalabdha che. A ja yugamAM sumati, zrIdatta, pAtrasvAmI Adi AcAryoe jainanyAyanA vividha aMgo para svataMtra grantho ane vyAkhyAgranthonA nirmANano prAraMbha karyo. vikramanI sAtamI ane AThamI zatAbdI darzanazAstranA ItihAsamAM viplavano yuga hato. A samaye nAlandA vizvavidyAlayanA AcArya dharmapAlanA ziSya dharmakIrtino saparivAra udaya thayo. zAstrArthonI dhUma macI hatI. dharmakIrtie sadalabala prabaLa tarkabaLathI vaidika darzano para pracaMDa prahAro karyA. jainadarzana paNa temanA AkSepomAMthI bacyuM na hatuM. jo ke aneka muddAomAM jainadarzana ane bauddhadarzana samAnatantrIya hatAM paraMtu kSaNikavAda, nairAtmyavAda, zUnyavAda,vijJAnavAda Adi bauddhavAdono dRSTikoNa aikAntika hovAnA kAraNe bannemAM spaSTa virodha hato ane tethI temanuM prabaLa khaMDana jainanyAyanA granthomAM maLe che. dharmakIrtinA AkSeponA uddhArArtha A ja samaye prabhAkara, vyomaziva, maMDanamizra, zaMkarAcArya, bhaTTa jayanta, vAcaspati mizra, zAlikanAtha Adi vaidika dArzanikono prAdurbhAva thayo. temaNe vaidika darzanonA saMrakSaNa mATe bharacaka prayatno karyA. A ja saMgharSayugamAM jainanyAyanA prasthApaka be mahAna AcArya thayA. te che akalaMka ane haribhadra. temano bauddho sAthe joradAra zAstrArtha thayo. temanA granthono moTo bhAga bauddhadarzananA khaMDanathI bharelo che. dharmakIrtinA pramANavArtika ane pramANavinizcaya AdinuM khaMDana akalaMkanA siddhivinizcaya, nyAyavinizcaya, pramANasaMgraha ane aSTazatI Adi prakaraNomAM maLe che. haribhadranA zAsravArtAsamuccaya, anekAntajayapatAkA ane anekAntavAdapraveza AdimAM bauddhadarzananI prakhara AlocanA che. eka vAta vizeSa dhyAna devA yogya e che ke jyAM vaidika darzananA granthomAM itara matonuM mAtra khaMDana ja khaMDana che tyAM jainadarzananA granthomAM itara matono naya ane syAdvAdanI paddhatithI viziSTa samanvaya paNa karavAmAM Avyo che Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane Ama mAnasa ahiMsAnI te udAra dRSTinuM paripoSaNa karavAmAM AvyuM che. haribhadranA zAstravArtAsamuccaya, padarzanasamuccaya ane dharmasaMgrahaNI Adi AnAM viziSTa udAharaNo che. ahIM e lakhavuM aprAsaMgika nahi gaNAya ke cArvAka, naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya ane mImAMsaka Adi matonA khaMDanamAM dharmakIrtie je athAka zrama karyo che tenAthI A AcAryonuM ukta matonA khaMDananuM kArya ghaNuM saraLa banI gayuM hatuM. jyAre dharmakIrtinA ziSya devendramati, prajJAkaragupta, karNakagomi, zAntarakSita ane acaMTa Adi potAnA pramANavArtikaTIkA, pramANavArtikAlaMkAra, pramANavArtikasvavRttiTIkA, tattvasaMgraha, vAdanyAyaTIkA ane hetubiTIkA Adi grantha racI cUkyA hatA ane te granthomAM kumArila, Izvarasena ane maMDanamizra AdinA matonuM khaMDana karI cUkyA hatA ane vAcaspati, jayanta Adi te khaMDanoddhAranA kAryamAM vyasta hatA tyAre A ja yugamAM anantavIrye bauddhadarzananA khaMDana mATe siddhivinizcayaTIkA racI. AcArya siddhasenanA sanmatisUtrane ane akalaMkadevanA siddhivinizcayane jainadarzananA prabhAvaka granthomAM sthAna prApta che. AcArya vidyAnanda tattvArthazlokavArtika, aSTasahastrI, AHparIkSA, patraparIkSA, satyazAsanaparIkSA ane yujyanuzAsanaTIkA jevA jainanyAyanA mUrdhanya granthonuM nirmANa karI potAnuM nAma sArthaka karyuM. A ja samaye udayanAcArya, bhaTTa zrIdhara Adi vaidika dArzanikoe vAcaspati mizranA adhUrA kAryane pUruM karyuM. A yuga vikramanI AThamI-navamI zatAbdIno hato. A ja samaye AcArya mANikyananTie parIkSAmukhasUtranI racanA karI. A jaina nyAyano Adya sUtragrantha che, je pachInA sUtragrantho mATe AdhArabhUta Adarza siddha thayo. vikramanI dasamI zatAbdImAM AcArya siddharSisUrie nyAyAvatAra para TIkA racI. vikramanI agiyAramI-bAramI zatAbdIne eka prakAre jainadarzanano madhyAhnottara samajavo joIe. A samayamAM vAdirAjasUrie nyAyavinizcayavivaraNa ane prabhAcandra prameyakamalamArtaDa ane nyAyakumudacandra jevA bRhatkAya TIkAgranthonuM nirmANa karyuM. zAntisUrinuM jainatarkavArtika, abhayadevasUrinI sanmatitarkaTIkA, jinezvarasUrinuM pramANalakSaNa, anantavIryanI prameyaratnamAlA, hemacandrasUrinI pramANamImAMsA, vAdidevasUrinA pramANanayatattvAlo kAlaMkAra ane cAdvAdaratnAkara, candraprabhasUrino prameyaratnakoSa, municandrasUrinuM anekAntajayapatAkA uparanuM TippaNa Adi grantha A ja yuganI kRtio che. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana teramI zatAbdImAM AcArya malayagiri eka samartha TIkAkAra thayA. A ja yugamAM maliSaNanI syAdvAdamaMjarI, ratnaprabhasUrinI ratnAkarAvatArikA, candrasenanI utpAdAdisiddhi, rAmacandra-guNacandrano dravyAlaMkAra Adi grantho lakhAyA. caudamI zatAbdImAM somatilakanI padarzanasamuccayaTIkA, paMdaramI zatAbdImAM guNaratnanI padarzanasamuccayabRhadravRtti, rAjazekharanI syAdvAdakalikA Adi, bhAvasena saivighadevano vizvatattvaprakAza Adi mahattvapUrNa grantho racAyA. dharmabhUSaNanI nyAyadIpikA paNa A yuganI ja mahattvanI kRti che. 4. navInanyAyayuga vikramanI teramI zatAbdImAM gaMgezopAdhyAye navya nyAyano pAyo nAkhyo ane pramANa-prameyane avacchedakAvacchinnanI bhASAmAM jakaDI dIdhAM. sattaramI zatAbdImAM upAdhyAya yazovijayajIe navya nyAyanI pariSkRta zailImAM khaMDanakhaDakhAdya Adi aneka granthonuM nirmANa karyuM ane te yuga sudhInA vicArono samanvaya karavAno tathA temane navyaDhaMgathI pariSkRta karavAno Adya ane mahAna prayatna karyo. vimaladAsanI saptabhaMgitaraMgiNI navya zailInI ekalI ane anokhI racanA che. aDhAramI zatAbdImAM yazasvatasAgare saptapadArthI Adi granthonI racanA karI. akalaMkadeve pratiSThApita karelA pramANazAstra para aneka vicchiromaNi AcAryoe grantho lakhIne jainadarzananA vikAsamAM je bhagIratha prayatno karyA che temanI A to eka jhAMkhI mAtra che. A rIte upayanA utpAdAditrayAtmaka svarUpanI tathA AtmA svataMtra dravya hovAnI ane tenA aneka dravyatvanI siddhi ukta AcAryonA granthomAM barAbara karavAmAM AvI che. upasaMhAra - mUlataH jainadharma AcArapradhAna che. temAM tattvajJAnano upayoga paNa AcArazuddhi mATe ja che. A ja kAraNe tarka jevA zuSka zAstrano upayoga paNa jainAcAryoe samanvaya ane samatAnA sthApanamAM karyo che. dArzanika kApAkApInA yugamAM paNa A prakAranI samatA ane udAratA tathA ekatA mATe prayojaka samanvayadaSTine vaLagI rahevuM e ahiMsAnA pujArIonuM ja kArya hatuM. syAdvAdanA svarUpanA tathA syAdvAdanA prayoganI vidhionA vivecanamAM ja jainAcAryoe aneka grantho racyA che. Ama dArzanika ekatA sthApita karavAmAM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jainadarzana jainadarzanano ekalo ane sthAyI prayatna rahyo che. AnA jevI udAra sUktio anyatra kama maLe che, jema ke bhavabIjAGkurajaladA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA so nino vA namastaste | - hemacandra arthAt jenA saMsArane puSTa karanArA rAgAdi doSa vinaSTa thaI gayA che bhale te brahmA hoya, viSNu hoya, ziva hoya ke jina hoya tene huM namaskAra karuM chuM. pakSapAto na me vIre na dveSa: kapilAdiSu / yujhuimadravana ca tasya vArtha: prahaH II lokatattvanirNaya arthAta mane mahAvIra pratye rAga nathI ane kapila Adi pratye dveSa nathI. jenuM paNa vacana yuktiyukta hoya tenA zaraNe javuM joIe. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa viSayapraveza darzanano udbhava bhArata dharmapradhAna deza che. teNe sadA "huM ane "vizva' tathA temanA paraspara saMbaMdhane laIne cintana ane manana karyuM che. draSTA RSioe aihika cintAthI mukta thaIne te AtmatattvanI gaveSaNAmAM potAnI zakti lagAvI che jenI dharI para A saMsAracakra ghUme che. manuSya eka sAmAjika prANI che. te ekalo rahI zakato nathI. tene potAnI AsapAsanA prANIo sAthe saMbaMdha sthApita karavo ja paDe che. AtmasAdhanA mATe paNa cotaraphanA vAtAvaraNanI zAnti apekSita rahe che. vyakti icche che ke huM pote nirAkuLa kevI rIte thAuM? rAga-dveSa Adi dvandothI para banIne nirtandra dazAmAM kevI rIte pahoMce? ane samAja tathA vizvamAM sukha-zAntinuM rAja kevI rIte sthapAya ? A be cintAomAthI samAjaracanAnA aneka prayoga niSpanna thayA che ane thatA rahe che. vyaktinI nirAkuLa banavAnI prabaLa icchAe tene e vicAravAnI pharaja pADI ke Akhara "vyakti che zuM? zuM te janmathI maraNa sudhI TakanAro bhautika piMDa ja che ke mRtyu pachI paNa tenuM svataMtrapaNe astitva rahe che? upaniSadanA RSione jyAre AtmatattvanA vivAda pachI suvarNa, gAyo ane dAsIono parigraha karatA joIe chIe tyAre prazna thAya che ke A AtmacarcA zuM kevaLa laukika pratiSThAnuM sAdhana mAtra ja che ? zuM eTalA mATe buddha AtmAnA punarjanmane "avyAkaraNIya' darzAvyo ? A badhA evA prazno che jemaNe AtmajijJAsA' janmAvI ane jIvanasaMgharSe sAmAjika racanAnA AdhArabhUta tattvonI khoja tarapha mAnavane pravRtta karyo. punarjanmanI aneka ghaTanAoe kautUhala utpanna karyA. atte bhAratIya darzano Atmatattva, punarjanma ane tenI prakriyAnA vivecanamAM pravRtta thayAM. bauddhadarzanamAM AtmAnI abhautikatAnuM samarthana tathA te aMgeno zAstrArtha pachInA kALamAM avazya AvyAM che, paraMtu mULamAM buddha AtmAnA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana svarUpanA saMbaMdhamAM mauna ja rahyA. tenuM vivecana temaNe be nAnI madadathI karyuM ane kahyuM ke AtmA na to bhautika che ke na to zAzvata che, na to te bhUtapiMDanI jema ucchinna thAya che ke na to upaniSadavAdIo mAne che tema zAzvata banIne sadA kAla eka ekarUpa) ja rahe che. to pachI AtmA zuM che, kevo che? - A praznane temaNe anupayogI (te jANavuM na to nirvANa mATe Avazyaka che ke na to brahmacarya mATe) jaNAvIne TALI dIdho. anya bhAratIya darzano "AtmA'nA svarUpanA saMbaMdhamAM cUpa na rahyA, paraMtu temaNe potapotAnA granthomAM Itara matono nirAsa karIne paryApta UhApoha karyo che. temanA mATe A mULabhUta samasyA hatI jenA upara bhAratIya cintana ane sAdhanAno mahAprAsAda nirmANa pAme che. A rIte sakSepamAM joIe to bhAratIya darzanonI cintana ane manananI dharI "AtmA ane vizvanuM svarUpa" ja rahI che. tenuM ja zravaNa, darzana, manana, cintana ane nididhyAsana jIvananuM antima lakSya hatu. darzana zabdano artha sAdhAraNa rIte darzanano dhULa ane spaSTa artha che sAkSAtkAra karavo, pratyakSajJAnathI koI vastuno nirNaya karavo. jo darzanano A ja artha hoya to darzanomAM traNa ane chanI jema paraspara virodha kema che ? pratyakSa darzanathI je padArthono nizcaya karavAmAM Ave che temanAmAM virodha, vivAda yA matabhedanI guMjAza rahetI nathI. AjanuM vijJAna A kAraNe prAyaH nirvivAda ane sarvasaMmatithI satya para pratiSThita manAya che kema ke teno prayogAza kevala dimAgI na hotA prayogazALAomAM pratyakSajJAna yA tamUlaka avyabhicArI kAryakAraNabhAvanI daDha bhitti para Azrita hoya che. "hAIDrojana ane okasijana maLIne jaLa bane che" AmAM matabheda tyAM sudhI cAle che jyAM sudhI prayogazALAmAM bannene meLavIne jaLa banAvI devAmAM na Ave. jyAre darzanomAM Dagale ne pagale pUrva-pazcima jevo virodha vidyamAna che tyAre svAbhAvikapaNe jijJAsune saMdeha thAya che ke darzana zabdano sAcesAca sAkSAtkAra artha che ke nahi? ane jo e artha hoya to vastunA pUrNarUpanuM te darzana che ke nahi? jo vastunA pUrNa svarUpanuM darzana paNa thayuM hoya to zuM tenA varNananI prakriyAmAM attara che? darzanonA paraspara virodhano koI ne koI Avo ja hetu hovo ja joIe. dUra na jAo, sarvathA ane sarvataH satrikaTa ane pratizvAsa anubhavamAM AvatA AtmAnA svarUpa vizenA ja darzanakAronA sAkSAtkAra para vicAra karo. sAMkhyo AtmAne kUTasthanitya mAne che. temanA matamAM AtmA sAkSI, cetA, nirguNa, anAdyananta, avikArI ane nitya tattva che. bauddha Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayapraveza AnAthI taddana viparIta mAne che. temanA mate pratikSaNa parivartanazIla cittakSaNarUpa ja AtmA che. naiyAyika-vaizeSika parivartana to mAne che paraMtu te parivartana AtmAthI atyanta bhinna evA guNa ane kriyA sudhI ja sImita che, AtmAmAM tenI asara thatI nathI. mImAMsake avasthAbhedakRta parivartana svIkArIne paNa ane te avasthAono dravyathI kacit bhedAbheda mAnIne paNa dravyane nitya mAnyuM che. jainoe avasthAbhedakRta arthAt paryAyabhedakRta parivartananA mUla AdhAra dravyamAM parivartanakAlamAM koI sthAyI azane mAnyo nathI, paraMtu avicchinna paryAyaparaMparAnA anAghananta cAlu rahevAne ja dravya mAnyuM che. A paryAyaparaMparA na to kyAreya vicchinna thAya che ke na to kyAreya ucchinna thAya che. vedAntI A jIvane brahmanuM prAtibhAsika rUpa mAne che, to cArvAka A badhA dArzanikothI sAva judo paDI bhUtacatuSTayarUpa ja AtmAne svIkAre che. cArvAkane AtmAnuM svatantra tattvanA rUpamAM kyAreya darzana thayuM ja nathI. A to AtmasvarUpanA darzananA hAla che. have AtmAnI AkRti para vicAra karIzuM to AvAM ja aneka darzano maLaze. 'AtmA amUrta che athavA mUrta hovA chatAM paNa te eTalo sUkSmatama che ke ApaNane A carmacakSuothI dekhAto nathI' AmAM sau ekamata che. tethI keTalAka atIndriyadarzI RSioe potAnA darzanathI darzAvyuM ke AtmA sarvavyApaka che, to bIjA RSioe teno aNurUpe sAkSAtkAra karyo, te vaTabIja jevo atyanta sUkSma che athavA aMguSThamAtra che. keTalAke AtmAne deharUpa ja joyo to vaLI keTalAke tene nAnAmoTA dehanA AkAravALo saMkoca-vikAsazIla joyo. bicAro jijJAsu aneka pagadaMDIovALA A mArga upara Ubho Ubho digmAnta banI jAya che. te kAM to darzana zabdanA arthamAM ja zaMkA kare che kAM to pachI darzananI pUrNatAmAM ja avizvAsa karavA mADe che. pratyeka darzanano e ja dAvo che ke te ja yathArtha ane pUrNa che. eka tarapha to A darzano mAnavanA mananane yA tarkane jagADe che paraMtu bIjI bAju jevuM manana yA tarka potAno svAbhAvika khorAka mAgavAnuM zarU kare che ke tarata ja '"ta-DapratiSTha:"", "tanpratiSThAnAt'", "naiSA taLa matiApaneyA''3 jevA bandhanothI tenuM mo baMdha karI devAmAM Ave che. 'tarkathI kaMI ja thaI zakatuM nathI' ityAdi tarkanairAzyano pracAra paNa A ja paraMparAnuM kArya che. jyAre Indriyagamya padArthomAM tarkanI AvazyakatA nathI ane upayogitA paNa nathI tathA atIndriya padArthomAM tenI niHsAratA temaja akSamatA che to pachI tenuM kayuM kSetra bace che ? 1. mahAbhArata, vanaparva 313.110 2. brahmasUtra, 2.1.11 3. kaThopaniSad, 2.9. 27 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jainadarzana AcArya haribhadra tarkanI asamarthatA bahu spaSTa rIte batAve che - jJAyeran hetuvAdena padArthA yadyatIndriyAH / kAnaitAvatA teSAM kRta: carthanirNayaH II yogadaSTisamuccaya, 145. arthAta jo hetuvAda dvArA eTale ke tarka dvArA atIndriya padArthono nizcaya karavo zakya hota to Aja sudhI moTA moTA tarkamanISIo thaI gayA, temaNe A padArthono nirNaya Aja sudhImAM karI nAkhyo hota. paraMtu atIndriya padArthonA svarUpano koyaDo pahelethI paNa adhika jaTila ane gUMcavADAvALo banI gayo che. te vijJAnano vijaya mAnavo joIe jeNe bhautika padArthonI atIndriyatA ghaNI hada sudhI samApta karI nAkhI che ane teno pheMsalo potAnAM prayogazALAmAM karI nAkhyo che. darzanano artha nirvikalpaka nathI bauddha paraMparAmAM darzana zabdano vyavahAra yA prayoga nirvikalpaka pratyakSanA arthamAM thAya che. tenA dvArA jo ke yathArtha vastunA badhA dharmono anubhava thaI jAya che, akhaMDabhAve pUrI vastu teno viSaya banI jAya che paraMtu nizcaya nathI thato - temAM saktAnusArI zabdaprayoga thato nathI. tethI te te aMzonA nizcaya mATe vikalpajJAna tathA anumAna pravRtta thAya che. A nirvilpaka pratyakSa dvArA vastunuM svarUpa anubhavamAM Ave che te vastutaH zabdone agocara che. zabda tyAM sudhI pahocI zakato nathI. samasta vAcya-vAcaka vyavahAra buddhikalpita che, te dimAga sudhI ja sImita che. tethI A darzana dvArA ApaNe vastune jANI paNa laIe to paNa te vastu te rUpamAM ApaNA vacanavyavahAramAM AvI zakatI nathI. sAmAnya rIte eTaluM ja samajI zakIe chIe ke nirvikalpaka darzanathI vastunA akhaMDa rUpanI kaMIka jhAMkhI maLe che je akhaMDarUpa zabdagocara nathI. tethI darzanazAstrano darzana zabda A nirvikalpaka pratyakSa'nI sImAmAM baMdhAI zakato nathI, kema ke darzanano pUro phelAvo vikalpaSetra ane zabdaprayoganI bhUmi para thayo che. arthakriyA mATe vastunA nizcayanI AvazyakatA che. kArya karavA mATe, pravRtti mATe vastunA nizcayanI AvazyakatA che. A nizcaya vikalparUpa ja hoya che. je vikalpone vastudarzananuM pRSThabaLa prApta che te vikalpo pramANa che arthAta je vikalpono saMbaMdha sAkSAt yA paraMparAthI vastunI sAthe joDAI zake che te vikalpo prApya vastunI daSTie pramANakoTimAM Ave che. je vikalpone darzananuM pIThabaLa prApta nathI arthAta je vikalpo kevaLa vikalpavAsanAthI utpanna thAya che te vikalpo apramANa che. tethI jo darzana zabdane AtmA Adi padArthonA sAmAnya avalokananA arthamAM levAmAM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayapraveza 29 Ave to matabhedanI guMjAza kama che. matabheda to te sAmAnya avalokananI vyAkhyA ane nirUpaNa karavAmAM UbhA thAya che. eka suMdarInuM zaba joIne bhikSune saMsAranI asAratAnI bhAvanA thAya che, to kAmI puruSanA manamAM kAmavAsanA jAge che, jyAre kUtaro tene bhakSya samajI prasanna thAya che. jo ke traNenI klpanAo pAchaLa zabadarzana che paraMtu vyAkhyAo ane kalpanAo judI judI che.` jo ke nirvikalpaka darzana vastunA abhAvamAM thatuM nathI ane te ja darzana pramANa che je arthotpanna che, paraMtu prazna e che ke kayuM darzana arthathI utpanna thayuM che yA arthanI sattAnuM avinAbhAvI che ? pratyeka darzanakAra e ja kahevAne TevAyelo che ke amArA darzanakAra RSie AtmA Adino nirmala bodhathI evo sAkSAtkAra karyo che jevo temanA darzanamAM varNavAyo che. to pachI e nirNaya kevI rIte thAya ke amuka darzana vAstavika arthasamudbhUta che ane amuka darzana kevaLa kapolakalpita che. tethI darzana zabdanI A nirvikalpakarUpa vyAkhyA paNa darzanazAstranA 'darzana'ne potAnAmAM bAMdhI zakatI nathI. darzananI pRSThabhUmi jagatano pratyeka padArtha ananta dharmono akhaMDa maulika piMDa che. padArthanuM virATa svarUpa samagrabhAve vacanone agocara che. te sAmAnyarUpe akhaMDa maulikanI dRSTie jJAnano viSaya banavA chatAM paNa zabdanI pahoMcanI bahAra che. kevalajJAnamAM je vastusvarUpa prakAze che teno anantamo bhAga ja zabda dvArA prajJApanIya bane che. ane jeTaluM zabda dvArA kahevAmAM Ave che teno anantamo bhAga zrutanibaddha thAya che. tAtparya e ke zrutanibaddharUpa darzanamAM pUrNa vastunA ananta dharmonuM samagrabhAve pratipAdana thavuM zakya nathI. te akhaMDa anantadharmavALI vastune vibhinna darzanakAra RSioe potapotAnA dRSTikoNathI jovAno prayAsa karyo che ane potAnA dRSTikoNone zabdamAM bAMdhavAno upakrama karyo che. jema vastunA dharma ananta che tema te ananta dharmanA darzaka dRSTikoNo paNa ananta che ane pratipAdananA sAdhana zabdo paNa ananta ja che. je dRSTio vastunA svarUpano AdhAra choDIne kevaLa kalpanAlokamAM doDe che te vastusparzI na hovAnA kAraNe darzanAbhAsa ja che, satya nathI. je vastusparza karanArI dRSTio potAnAthI bhinna vastuaMzane grahaNa karanArA dRSTikoNono samAdara kare che, te satyonmukha hovAthI satya che. jemanAmAM e Agraha che ke me dekhelo vastuaMza ja sAco che, anyoe jANelA vastuazo mithyA che, te 1. parivrAAmugunAm vasyAM pramavAtanau / kuNapaM kAminI bhakSyastistra etA hi kalpanAH || Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jainadarzana dRSTio vastuvarUpathI parAmukha hevAnA kAraNe mithyA ane visaMvAdinI banI jAya che. Ama vastunA anantadharmAtmaka svarUpane kendramAM rAkhIne tenA grAhaka vibhinna "daSTikoNa'nA arthamAM jo darzana zabdano vyavahAra mAnavAmAM Ave to te badhI rIte sArthaka banI zake che. jyAre jagatano pratyeka padArtha sata-asata, nityaanitya, eka-aneka Adi paraspara virodhI vibhinna dharmonuM avirodhI krIDAsthaLa che tyAre temanA grAhaka vibhinna dRSTikoNone paraspara TakarAvAno avasara ja nathI. temaNe paraspara tevI ja rIte sadbhAva ane sahiSNutAthI vartavuM joIe jevI rIte temanA viSayabhUta ananta dharmo vastumAM avirodhI bhAvathI samAIne rahe che. darzana arthAta bhAvanAtmaka sAkSAtkAra tAtparya e ke vibhinna darzanakAra RSioe potapotAnA daSTikoNothI vastunA svarUpane jANavAnI ceSTA karI che ane tenuM vAraMvAra manana, cintana ane nididhyAsana karyuM che. tenuM e svAbhAvika phaLa che ke temane potAnI balavatI bhAvanA anusAra vastunuM te svarUpa spaSTa prakaTa thayuM ane dekhAyuM. bhAvanAtmaka sAkSAtkAranA baLe bhaktane bhagavAnanuM darzana thAya che, enI aneka ghaTanAo sAMbhaLavAmAM Ave che. zoka yA kAmanI tIvra pariNati hotAM mRta ISTajana ane priya kAminInuM spaSTa darzana anubhavano viSaya ja che.' kAlidAsano yakSa potAnI bhAvanAnA baLe meghane sanDezavAhaka banAve che ane tenAmAM dUtatvanuM spaSTa darzana kare che. gosvAmI tulasIdAsane bhakti ane bhagavadguNonI prakRSTa bhAvanAnA baLe citrakUTamAM bhagavAna rAmanA darzana avazya thayAM haze. Aja bhaktonI agaNita paraMparA potAnI tIvratama prakRSTa bhAvanAnA paripAkathI potAnA ArAdhyanuM spaSTa darzana kare che, e vizeSa sadehanI vAta nathI. Ama potAnA lakSya ane daSTikoNanI prakRSTa bhAvanAthI vizvanA padArthonuM spaSTa darzana vibhinna darzanakAra RSione thayuM haze e niHsaMdeha che, tethI A "bhAvanAtmaka sAkSAtkAra'nA arthamAM "darzana' zabdano prayoga thayo che evuM hRdayane lAge che ane saMbhava paNa che. phalitArtha e che ke pratyeka darzanakAra RSie pahelAM cetana ane jaDanA svarUpane, temanA paraspara saMbaMdhane ane dazya jagatanI vyavasthAnA marmane jANavAno potAno dRSTikoNa banAvI lIdho, pachI tenI satata cintana-mananadhArAnA paripAkathI je tattvasAkSAtkAranI prakRSTa 1. kAmazokabhayonmAdacaurasvapnAyupaplutAH / amUtAna parathati puratoDavasthitAniva | pramANavArtika, 2.282. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayapraveza 31 ane balavatI bhAvanA thaI tenA vizada ane sphaTa AbhAsathI nizcaya karyo ke temaNe vizvanuM yathArtha darzana karyu che. Ama darzanano mUla udgama daSTikoNathI thayo che ane teno antima paripAka che bhAvanAtmaka sAkSAtkAramAM. darzana arthAt daDha pratIti prajJAcakSu paMDita sukhalAlajIe nyAyakumudacandra dvitIya bhAganA prAkkathanamAM darzana zabdano "sabala pratIti' artha karyo che. "samyagdarzanamAM je "darzana' zabda che teno artha tattvArthasUtra(1.2)mAM "zraddhAna" karavAmAM Avyo che. tattvonI daDha zraddhAne ja samyagdarzana kahe che. A arthathI to jenI je tattva para daDha zraddhA hoya arthAta atUTa vizvAsa hoya te ja tenuM darzana che. A artha to vadhu hRdayagrAhI che kema ke pratyeka darzanakAra RSine potAnA daSTikoNa para daDhatama vizvAsa hato ja. vizvAsanI bhUmikAo vibhinna hoya ja che. jyAre darzana A rIte vizvAsanI bhUmikA para pratiSThita thayuM tyAre temAM matabhedanuM hovuM svAbhAvika ja che. A matabhedanA kAraNe munDe mukhe matirminnA'nA mUrti rUpamAM aneka darzanonI sRSTi thaI. badhAM darzanoe vizvAsanI bhUmi para utpanna thaIne paNa potAnAmAM pUrNatA ane sAkSAtkArane mAnI lIdhAM tathA aneka aparihArya vivAdone janma Apyo. zAsanaprabhAvanAnA nAme A ja matavAdonuM samarthana karavA mATe zAstrArtha thayA, saMgharSa thayA ane darzanazAstranA itihAsanAM pRSTho raktaraMjita karAyAM. badhAM darzano vizvAsanI phaLadrupa bhUmimAM phUlyAphAlyAM hovA chatAM paNa teo potAnA praNetAo sAkSAtkAra ane pUrNajJAna dharAvatA hatA evI bhAvanAne phelAvatA rahyA, pariNAme jijJAsunI jijJAsA sadehanA catuSpatha para pahoMcI mUMjhAI gaI. darzanoe jijJAsune satyasAkSAtkAra yA tattvanirNayano bharoso to Apyo paraMtu chevaTe tenA hAthamAM to ananta tarkajALanA phaLasvarUpa sadeha ja AvI paDyo. jaina dRSTikoNathI darzana eTale naya jainadarzanamAM prameyanA adhigamanA upAyomAM "pramANanI sAthe sAthe ja "nayAne paNa sthAna ApavAmAM AvyuM che. pramANa dvArA gRhIta vastunA aMzane viSaya karanAro jJAtAno abhiprAya naya kahevAya che. jJAtA pramANa dvArA vastunA svarUpane akhaMDabhAve jANe che, pachI tene vyavahAramAM lAvavA mATe temAM zabdayojanAne mATe upayogI vibhAgo kare che ane eka eka aMzane jANanArA abhiprAyonI sRSTi karIne temane vyavahAropayogI zabdo dvArA vyavahAramAM lAve che. keTalAMka nayomAM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jainadarzana padArthano prAthamika AdhAra hovA chatAM paNa AgaLa upara vaktAno abhiprAya paNa sAmela thAya che ane te ja abhiprAya anusAra padArthane jovAnI ceSTA karavAmAM Ave che. tethI badhA nayoe yathArtha vastunI sImAmAM ja vicaraNa karavuM Avazyaka nathI rahetuM. teo abhiprAyaloka ane zabdalokamAM paNa yatheccha vicaraNa kare che. tAtparya e ke pUrNa jJAna dvArA je vastune jANavAmAM Ave che te vyavahAra sudhI AvatA AvatA zabdasaMketa ane abhiprAya sAthe maLIne paryApta raMgIna banI jAya che. darzane A prakriyAnI eka abhiprAyabhUmivALI pratipAdana karavAnI ane jovAnI zailI che, je eka hada sudhI vastulakSI hovA chatAM paNa vizeSarUpe abhiprAya arthAt daSTikoNanA nirdezAnusAra AgaLa vadhe che. A ja kAraNe darzanomAM abhiprAya ane dRSTikoNanA bhede asaMkhya bheda thaI jAya che. A rIte nayanA arthamAM paNa "darzana' zabdano prayoga eka hada sudhI baMdha bese che. A nayAnA traNa vibhAga karavAmAM AvyA che - jJAnanaya, arthAya ane zabdanaya. jJAnanaya arthanI cintA na karatAM kevaLa saMkalpane grahaNa kare che ane te vicAra yA kalpanAlokamAM vicaraNa kare che. arthanamAM saMgrahanayanI maryAdAno prAraMbha to arthathI thAya che paraMtu te AgaLa upara vastunA maulika sattvanI maryAdAne ulaMghIne kAlpanika abheda sudhI jaI pahoce che. saMgrahanaya jyAM sudhI eka dravyanA be paryAyomAM abhedane viSaya kare che arthAt te eka dravyagata abhedanI sImAmAM rahe che tyAM sudhI tenI vastusambaddhatA che. paraMtu jyAre te be dravyomAM sAdazyamUlaka abhedane viSaya karI AgaLa vadhe che tyAre tenI vastumUlakatA pAchI paDI jAya che. jo ke ekanuM bIjAmAM sAdezya paNa vastugata ja che paraMtu tenI sthiti paryAyanI jema sarvathA paranirapekSa nathI. tenI abhivyaMjanA parasApekSa thAya che. jyAre A saMgraha "para" avasthAmAM pahoMcIne "sata rUpe sakala dravyagata eka abhedane "sat e daSTikoNathI grahaNa kare che tyAre tenI kalpanA antima cheDe pahoMcI to jAya che paraMtu temAM dravyonI maulika sthiti dhUMdhaLI paDI jAya che. A ja bhayathI jainAcAryoe nayanA sunaya ane durnaya evA be vibhAga karI dIdhA. je naya potAnA abhiprAyane mukhya banAvIne paNa nayAntaranA abhiprAyano niSedha nathI karato te sunaya che ane je naya nayAntaranuM nirAkaraNa karI nirapekSa rAjya karavA icche che te durnaya che. sunaya sApekSa hoya che ane durnaya nirapekSa. tethI sunayanA abhiprAyanI doDa te sAdazyamUlaka carama abheda sudhI thaI javA chatAM, kema ke te paramArtha sata bhedano niSedha nathI karato, tenI apekSA rAkhe che ane tenI vastusthitino svIkAra kare che, eTalA mATe te sunaya kahevAya che. paraMtu je naya potAnA ja abhiprAya ane dRSTikoNanI satyatAne vastunA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayapraveza 33 pUrNa svarUpa para lAdIne potAnA sAthI anya nayono tiraskAra kare che, te anya nayothI nirapekSa rahe che ane temanI vastusthitino pratiSedha kare che, te durnaya che kema ke vastusthiti evI che ja nahi. vastu to guNa, dharma yA paryAyanA rUpamAM pratyeka nayanA viSayabhUta abhiprAyane vastuaMza mAnI levAnI udAratA dAkhave che ane potAnA guNaparyAyavALA vAstavika svarUpanI sAthe ja anantadharmavALA vyAvahArika svarUpane dhAraNa karatI hoya che. paraMtu A durnayo tenI udAratAno durupayoga karIne mAtra pote ghelA dharmane tenA upara chAI devA icche che. satya prApta karAya che, banAvAtuM nathI." pramANa satya vastune pAme che, tethI cUpa che. paraMtu keTalAka naya te ja pramANanAM aMzagrAhI sattAno hovA chatAM paNa potAnI vAvadUkatAnA arthAt vAcALatAnA kAraNe satyane banAvavAnI ceSTA kare che, satyane raMgIna to karI ja de che. jagatanA ananta arthomAM vacanono viSaya bananArA artho atyalpa che. zabdamAM e sAmarthya kyAM che ke te eka paNa vastunA pUrNa rUpane kahI zake? kevalajJAna vastunA ananta dharmone jANI paNa le paraMtu zabda dvArA to teno ananta bahubhAga avAcyuM ja rahe che. ane je anansamo bhAga vAcyakoTimAM che teno anattamo bhAga zabda dvArA kahevAya che ane je zabdo dvArA kahevAya che te badhuM pUrepUruM granthamAM nibaddha thaI zakatuM nathI. arthAt anabhidheya padArtho anantabahubhAga che ane zabdo dvArA prajJApanIya padArtho eka bhAga che. prajJApanIya eka bhAgamAMthI paNa zratanibaddha to te eka bhAganA ananta bhAga jeTalo che, enAthI paNa kama che.' tethI jyAre vastusthitinI arthAt vastunI anantadharmAtmakatA, zabdanA atyalpa sAmarthya ane abhiprAyanI vividhatAno ApaNe vicAra karIe chIe tyAre AvA darzanathI ke je dRSTikoNa yA abhiprAyanI bhUmi para aMkarati thayuM che tenAthI vastusthiti sudhI pahoMcavA mATe bahu sAvadhAnInI AvazyakatA che. jevI rIte nayanA sunaya ane durnaya vibhAga, sApekSatA ane nirapekSatAnA kAraNe, pApa che tevI ja rIte "darzana'nA paNa sudarzana ane kudarzana (darzanAbhAsa) vibhAga thAya che. je darzana arthAt dRSTikoNa vastunI sImAnuM ullaMghana karyA vinA vastune pAmavAnI ceSTA kare che, banAvavAnI nahi, ane bIjA vasparzI dRSTikoNane arthAta darzanane paNa ucita sthAna Ape che, tenI apekSA rAkhe che te sudarzana che ane je darzana kevaLa 1. paNNavaNijA bhAvA aNaMtabhAgo du aNabhilappANaM / paUvaLajhApunamatamAkuLavogomaTasAra, jIvakASTha, gAthA 333. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jainadarzana bhAvanA ane vizvAsanI bhUmi para Ubhu thaIne kalpanAlokamAM vicaraNa karI, vastusImAnuM ullaMghana karIne paNa vAstavikatAno daMbha kare che, anya vastugrAhI daSTikoNono tiraskAra karI temanI apekSA rAkhatuM nathI te kudarzana che. darzana potAnA AvA kapUtonA kAraNe ja mAtra saMdeha ane parIkSAnI koTimAM jaI pahoMcyuM che. tethI jaina tIrthakaro ane AcAryoe e vAtane satarkatAthI upadezavAnI ane vaLagI rahevAnI ceSTA karI che ke koI paNa adhigamano upAya, pramANa (pUrNajJAna) ho yA naya (aMzagrAdijJAna), satyane pAmavAno prayatna kare, banAvavAno na kare. te vidyamAna vastunI kevaLa vyAkhyA karI zake che. teNe potAnI maryAdA samajavI joIe. vastu to ananta guNa, paryAya ane dharmono piMDa che. tene vibhinna daSTikoNothI joI zakAya che ane tenA svarUpa bhaNI pahoMcavAnI ceSTA karI zakAya che. A rIte saghaLA daSTikoNo ane vastu sudhI pahocavAnA samasta prayatno 'darzana zabdanI sImAmAM AvI jAya che. darzana eka divya jyoti vibhinna dezomAM Aja sudhI hajAro jJAnI thayA jemaNe potapotAnA daSTikoNothI jagatanI vyAkhyA karavAno prayatna karyo che. tethI darzananuM kSetra suvizAla che ane haju paNa tenAmAM te ja rIte phelAvAnI guMjAza che paraMtu jyAre A darzana matavAdanA jherathI viSAkta banI jAya che tyAre te potAnI atyalpa zaktine bhUlI jAya che ane mAnavajAtine mArgadarzana karavAnuM kAma to karI zakatuM ja nathI paraMtu UlaTuM mAnavajAtine patana bhaNI laI jaIne hiMsA ane saMgharSanuM bhraSTA banI jAya che. tethI dArzanikonA hAthamAM A te prajvalita dIpaka ApavAmAM Avyo che jenAthI teo icche to ajJAnanA andhakArane dUra karI jagatamAM prakAzanI jyoti prakaTAvI zake che ane Icche to te prajvalita dIpakathI matavAdanA agnino moTo bhaDako karI hiMsA ane vinAzanuM dazya upasthita karI zake che. darzanano itihAsa banne prakAranAM udAharaNothI bharelo che, paraMtu temAM jyotinAM pRSTha ochA che, vinAzanAM adhika che. ame daDha vizvAsa sAthe kahI zakIe chIe ke jainadarzane jyotinAM pRSTa umeravAno ja prayatna karyo che. teNe darzanAnsaronA samanvayano mArga kADhIne temano temanA potAnA sthAne samAdara paNa karyo che. AgrahI arthAt matavAdanI madirAthI bebhAna banelo kudArzanika jyAM jevo teno abhiprAya yA mata ghaDAI cUkyo che tyAM yuktine khecItANI laI javA ceSTA kare che, paraMtu sAco dArzanika to jyAM yukti svayaM jAya che arthAt je yuktisiddha banI zake che te anusAra potAno Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 viSayapraveza mata ghaDe che. TUMkAmA, sudArzanikanuM sUtra hoya che "sAcuM te mAruM ane kudArzanikano lalakAra hoya che "je mAruM te sAcuM'. jainadarzanamAM samanvayanAM jeTalAM ane jevAM udAharaNo maLI zake che, teTalAM ane tevAM anyatra durlabha che. bhAratIya darzanonuM antima lakSya bhAratanAM badhAM darzano, vaidika hoya ke avaidika, mokSa arthAt duHkhanivRtti mATe potAno vicAra zarU kare che. Adhibhautika, AdhyAtmika ane Adhidaivika duHkho pratyeka prANIne nyUnAdhika pramANamAM sadAya anubhavAya che. jyAre koI saMta yA vicAraka A duHkhonI nivRttino koI mArga batAvavAno dAvo kare che, tyAre samajadAra varga tene sAMbhaLavA ane samajavA jAgarUka thaI jAya che. pratyeka matamAM duHkhanivRtti mATe tyAga ane saMyamano upadeza ApavAmAM Avyo che, ane tattvajJAnathI mukti thAya che e vAtamAM prAya: sau ekamata che. sAMkhyakArikAmAM duHkhatrayanA abhighAtathI saMtapta prANI duHkhanAzanA upAyone jANavAnI icchA kare che" ema kahI je bhUmikA bAMdhavAmAM AvI che te ja bhUmikA prAyaH badhAM bhAratIya darzanonI che. duHkhanivRtti pachI "svasvarUpasthiti ja mukti che emAM paNa koIne vivAda nathI. tethI mokSa, mokSanAM kAraNa, duHkha ane duHkhanAM kAraNonI khoja karavI e bhAratIya darzanakAra RSine mATe atyAvazyaka hatuM. cikitsAzAstranI pravRtti roga, nidAna, Arogya ane auSadhi A caturvyUhane laIne thaI che. buddhanA tattvajJAnano AdhAra to "duHkha, samudaya, nirodha ane mArga" A cAra Aryasatyo ja che. jaina tattvajJAnamAM mumukSue avazya jANavA joIe te sAta tattvo gaNAvyA che, te sAta tattvomAM banya, bandhanAM kAraNa (Amrava), mokSa ane mokSanAM kAraNa (saMvara ane nirA) emano ja mukhyapaNe vistAra karavAmAM Avyo che. jIva ane ajIvanuM jJAna to AgnavAdikano AdhAra jANavA mATe che. tAtparya e che ke samasta bhAratIya cittananI dizA duHkhanivRttinA upAyanI khoja karavA bhaNI rahI che ane cUnAdhika pramANamAM badhA cintakoe A khojamAM potapotAnI rIte saphaLatA paNa prApta karI che. 1. AgrahI bata ninISati yuktiM tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtaditaya tu yurvitra tatra matiti niverAmu / haribhadra 2. suhutrayAmiyAtAjJijJAsA tapathati de | sAMkhyakArikA, 1 3. satyAnvani vatvAri yuddha samudrayasta - nidho mA utaSa yathamilamayaM #ma: | abhidharmakoza, 8.2 dharmasaMgraha, 605 4. jhIvAnIvAvavanyasaMvAnirnaramAlAstavam | tattvArthasUtra, 1.4 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jainadarzana tattvajJAna jyAre muktinA sAdhananA rUpamAM pratiSThita thayuM ane "te jJAnAtuM na mu"i jevAM jIvanasUtrono pracAra thayo tyAre tattvajJAnanI prAptinA upAya tathA tattvanA svarUpanA saMbaMdhamAM paNa aneka prakAranI jijJAsAo ane mImAMsAo zarU thaI. vaizeSikoe zeyanuM SaT padArthanA rUpamAM vibhAjana karIne temanA tattvajJAnane upAsanIya darzAvyuM to taiyAyikoe pramANa, prameya Adi soLa padArthonA tattvajJAna upara bhAra Apyo. sAkhyoe prakRti ane puruSanA tattvajJAna dvArA mukti darzAvI, to bauddhoe mukti mATe nairAmyajJAnane Avazyaka samajyu. vedAntamAM brahmajJAnathI mukti thAya che, to jainadarzanamAM sAta tattvonuM samyajJAna mokSanI kAraNasAmagrImAM gaNAvAyuM che. pAzcAtya darzanono udbhava kevaLa kautuka ane AzcaryathI thAya che ane temano vikAsa bauddhika vyAyAma ane buddhijana sudhI ja sImita che. kautuka zAnta thaI gayA pachI ke tenI potAnI rIte vyAkhyA karI lIdhA pachI pAzcAtya darzanono koI mahAna udezya bacato nathI. bhAratavarSanI bhaugolika paristhitinA kAraNe ahIMnI prakRti dhana-dhAnya AdithI pUrNa samRddha rahI che, ane sAdu jIvana, tyAga ane AdhyAtmikatAnI sugandha ahIMnA janajIvanamAM vyApta rahI che. tethI ahIM prAgaitihAsika kALathI ja "huM ne vizvanA saMbaMdhamAM aneka prakAranAM cittano cAlu rahyAM che, ane Aja sudhI temanI dhArAo avicchinnapaNe vahetI rahI che. pAzcAtya darzanono uddabhava vikrama pUrva sAtamI zatAbdI AsapAsa prAcIna yunAnamAM (grIsamAM) thayo hato. te vakhate bhAratavarSamAM upaniSadranuM tattvajJAna tathA zramaNa paraMparAnuM AtmajJAna vikasita hatuM. mahAvIra ane buddhanA samayamAM ahI makhali gosAla, prakrudha kAtyAyana, pUrNa kazyapa, ajita kezakambali ane saMjaya belaThiputta jevA aneka tapasvI potapotAnI vicAradhArAno pracAra karanArAo vidyamAna hatA. ahIMnA darzanakAro prAyaH tyAgI, tapasvI ane RSi ja rahyA che. A ja kAraNe janatAe temanA upadezone dhyAnathI sAMbhaLyA. sAmAnyapaNe te samayanI janatA kaMIka camatkArothI paNa prabhAvita thatI hatI, ane je tapasvIe thoDI paNa bhUta ane 1. dharmavizeSaprasUtAt dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM tattvajJAnAnnizreyasam | vaizeSikasUtra, 1.1.4 2. pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsa chattanatinigrahasthAnanAM taravaijJAnnizreyasadhatiH | nyAyasUtra, 1.1.1 3. sAkhakArikA, 64. 4. devayitairAgyeH tasya vAdha ! pramANavArtika, 1.138 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayapraveza 37 bhaviSyanI vAtonI jANakArI dekhADI te to ahIM IzvaranA avatAranA rUpamAM paNa pUjAyo. bhAratavarSa sadAya vicAra ane AcAranI phaLadrupa bhUmi rahI che. ahIMnI vicAradizA paNa AdhyAtmikatAnI tarapha rahI che. brahmajJAnanI prApti mATe ahIMnA sAdhako potAnAM gharabAra choDI aneka jAtanAM kaSTo sahana karatA karatA kR sAdhanAo karatA rahyA che. jJAnInuM sanmAna karavuM e to ahIMnI prakRtimAM che. be vicAradhArAo Ama eka dhArA tattvajJAna ane vicArane mokSanuM sAkSAt kAraNa mAnatI hatI ane vairAgya Adine te tattvajJAnanA poSaka. viSayanivRttirUpa vairAgya vinA yathArtha jJAnanI prApti durlabha che ane jJAna prApta thaI gayA pachI te jJAnAgnithI samasta karmono kSaya thaI jAya che. zramaNadhArAnuM sAdhya tattvajJAna na hatuM paNa cAritra hatuM. A dhArAmAM te tattvajJAna kaMI kAmanuM nathI je potAnA jIvanamAM anAsaktinI sRSTi na kare. tethI A dhArAmAM mokSanuM sAkSAt kAraNa tattvajJAnathI paripuSTa cAritra darzAvyuM che. niSkarSa e ke vairAgya AdithI puSTa tattvajJAna ho ke tattvajJAnathI samRddha cAritra, banneya pakSa tattvajJAnanI anivArya AvazyakatA samajatA ja hatA. koI paNa dharma tyAM sudhI janatAmAM sthAyI AdhAra pAmI zakato na hato, jyAM sudhI tene potAnuM tattvajJAna na hoya. pazcimamAM IsAI dharmano prabhu IzunA nAmathI eTalo vyApaka pracAra thavA chatAM paNa tattvajJAnanA abhAvamAM te tyAMnA vaijJAnikonI ane prabuddha prajAnI jijJAsAne parituSTa karI zakyo nahi. bhAratIya dharmone potapotAnuM darzana avazya rahyuM che ane te sunizcita tattvajJAnanI dhArA para te te dharmonI potapotAnI AcArapaddhati banI che. darzana vinA dharma eka sAmAnya naitika niyamo sivAya koI vizeSa mahattva dharAvato nathI ane dharma vinA darzana paNa korI vAgjhALa ja sAbita thAya che. A rIte sAmAnyapaNe bhAratIya dharmone potapotAnA tattvajJAnanA pracAra ane prasAra mATe potapotAnuM darzana nitAnta apekSaNIya rahyuM che. jainadarzanano vikAsa mAtra tattvajJAnanI bhUmi para na thatAM AcAranI bhUmi para thayo che. jIvanazodhananI vyaktigata muktiprakriyAno ane samAja tathA vizvamAM zAntisthApananI lokaiSaNAno mUlamaMtra ahiMsA ja che. ahiMsAno nirapavAda ane nirupAdhi pracAra samasta prANIonA jIvanane Atmasama samajyA vinA thaI zakato ja na hato. '"naha mama La piyaM suvuM nALitti meva savaLIvALa" [AcArAMga] arthAt jema mane duHkha gamatuM nathI tema jagatanA samasta prANIone paNa gamatuM nathI ema samajo. A karuNApUrNa vANI ahiMsaka mastiSkamAMthI nahi, hRdayamAMthI nIkaLe che. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jainadarzana zramaNadhArAnuM samagra tattvajJAna yA darzanavistAra jIvanazodhana ane cAritravRddhi mATe thayo che. ame pahelAM darzAvI dIdhuM che ke vaidika paraMparAmAM tattvajJAnane muktinuM sAdhana mAnyuM che jyAre zramaNa dhArAmAM cAritrane. vaidika paraMparA vairAgya AdithI jJAnane puSTa kare che, ane vicArazuddhi karIne mokSa mAnI le che, jyAre zramaNa paraMparA kahe che ke te jJAna yA vicAranuM koI vizeSa mUlya nathI je jIvanamAM na Utare, jenI suvAsathI jIvana suvAsita na thAya. koruM yA ThAluM jJAna yA vicAra bauddhika vyAyAmathI adhika kaMI paNa mahattva dharAvato nathI. jaina paraMparAmAM tattvArthasUtranuM AdisUtra che - "canazAnavAritrana pokSamALA (1.1). A sUtramAM mokSanuM sAkSAt kAraNa cAritra che, ane samyagdarzana tathA samyajJAna te cAritranA paripoSaka che. bauddha paraMparAno aSTAMga mArga paNa cAritrano ja vistAra che. tAtparya e ke zramaNadhArAmAM jJAnanI apekSAe cAritranuM ja antima mahattva rahyuM che, ane pratyeka vicAra yA jJAnano upayoga cAritra arthAt Atmazodhana mATe yA jIvanamAM sAmajasya sthApavA mATe karavAmAM Avyo che. zramaNa saMtoe tapa ane sAdhanA dvArA vItarAgatA prApta karI hatI ane te parama vItarAgatA, samatA yA ahiMsAnI pavitra jyotine vizvamAM prasArita karavA mATe samasta tattvono sAkSAtkAra karyo hato. temanuM sAdhya vicAra nahi, AcAra hatuM; jJAna nahi, cAritra hatuM ; vAgvilAsa yA zAstrArtha nahi, jIvanazuddhi ane saMvAda hatuM. ahiMsAno aMtima artha che : jIva mAtramAM - te sthAvara hoya ke jaMgama, pazu hoya ke manuSya, brAhmaNa hoya ke zUdra, goro hoya ke kALo, etadezIya hoya ke paradezI, A badhAM deza-kAla ane zarIrAkAranAM AvaraNothI para thaIne - samatvanuM darzana karavuM. pratyeka jIva svarUpathI caitanyazaktino akhaMDa zAzvata AdhAra che. te karmavAsanAnA kAraNe bhale vRkSa, kaDA, makoDA, pazu yA manuSya koInA paNa zarIrane kema na dhAraNa kare, paraMtu tenA caitanya svarUpano eka paNa aza naSTa thato nathI, karmavAsanAothI vikRta bhale thaI jAya. A ja rIte manuSya potAnA deza, kAla Adi nimittothI gorA ke kALA koI paNa zarIrane dhAraNa karyuM hoya, potAnI vRtti yA karma anusAra brAhmaNa, kSatriya, vaizya yA zudra koI paNa zreNImAM tenI gaNanA vyavahAra karavAmAM AvatI hoya, koI paNa dezamAM janma lIdho hoya, koI paNa saMtano upAsaka hoya, te A vyAvahArika nimittonA kAraNe nisargataH UMca yA nIca banI zakato nathI. mAnava mAtranI mUlataH samAna sthiti che. Atmasamatva, vItarAgat yA ahiMsAnA 1. samyaka dRSTi, samyapha saMkalpa, samyapha vacana, samyak karmAnta, samyapha AjIva, samyaka vyAyAma, samyapha smRti ane samyaka samAdhi. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 viSayapraveza vikAsathI ja koI mahAna banI zake che, nahi ke jagatamAM bhayaMkara viSamatAnuM sarjana karanArA hiMsA ane saMgharSanA mUla kAraNarUpa parigrahanA saMgrahathI. yugadarzana koI kahI zake ke ahiMsA yA dayAnI sAdhanA mATe tattvajJAnanI zuM AvazyakatA che ? manuSya koI paNa vicArano puraskartA kema na hoya, paraspara sarvyavahAra, sadbhAvanA ane maitrI to teNe samAjavyavasthA mATe karavI ja joIe.' paraMtu jarA UMDANathI vicAratAM e anivArya ane Avazyaka jaNAya che ke ApaNe vizva ane vizvAntargata prANIonAM svarUpa ane temanI adhikArasthitinuM tAttvika darzana karIe. A tattvadarzana vinA ApaNI maitrI kAmacalAu ane kevaLa tatkAlIna svArthane sAdhanArI sAbita thaI zake. loko Avo sasto tarka karatA hoya che ke 'koI Izvarane mAne ke na mAne enAthI zuM phera paDe che ? ApaNe paraspara premathI rahevuM joIe.' paraMtu bhAI, jyAre eka bAju eka varga te IzvaranA nAme e pracAra karato hoya ke Izvare mukhathI brAhmaNane, bAhuthI kSatriyane, udarathI vaizyane ane pagathI zUdrane utpanna karyA che` ane temane bhinna bhinna adhikAra ane saMrakSaNa ApIne A jagatamAM mokalyA che, ane bIjI bAju IzvaranA nAme gorI jAtio e phatavAo kADhI rahI hoya ke Izvare temane zAsaka banavA mATe tathA anya kALI pILI jAtione sabhya banAvavA mATe pRthvI upara mokalela che, tethI gorI jAtine zAsana karavAno janmasiddha adhikAra che, ane kALI pILI jAtioe temanA gulAma banI rahevuM joIe - A prakAranI vargasvArthanI ghoSaNAo IzvaravAdanA oThAmAM pracArita karAtI hoya tyAre paraspara ahiMsA ane maitrInuM tAttvika mUlya zuM hoI zake ? tethI A prakAranA avAstavika kusaMskArothI chUTakAro meLavavA mATe A zazavRtti ke 'ApaNe zuM ? koI game te vicAro dharAve' AtmaghAtI ja siddha thaze. ApaNe IzvaranA nAme cAlatAM vargasvArthIonA te sUtronI paNa parIkSA karavI ja joIze tathA svayaM IzvaranI paNa, ke zuM A ananta vizvano niyantraka koI karuNAmaya mahAprabhu ja che? ane jo hoya to zuM tenI karuNAnuM A ja rUpa che ? hara hAlatamAM ApaNe ApaNuM potAnuM spaSTa darzana vyaktinI mukti ane vizvanI zAnti mATe banAvavuM ja 1. brAhmaNo'sya mukhamAsId bAhU rAjanyaH kRtaH / gurU tavasya caMdrezya: parmyAM zUdro'nAyata | Rgveda, 10.90.12. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jainadarzana joIze. tethI mahAvIra ane buddha jevA krAntadarzI kSatriyakumAroe potAnI vaMzaparaMparAthI prApta te pApamaya rAjyavibhUtine lAta mArIne prANImAtranI mahAmaMtrInI sAdhanA mATe jaMgalano rasto pakaDyo hato. samasyAonAM mULa kAraNonI khoja karyA vinA upara uparathI karavAmAM AvelI malamapaTTI tAtkAlika zAnti bhale de, paraMtu A zAnti AgaLa AvanAra visphoTaka tophAnanuM prArUpa ja siddha thaI zake che. jagatanI jIvatI jAgatI samasyAonuM samAdhAna e maulika apekSA rAkhe che ke vizvanA cara-acara padArthonAM svarUpa, adhikAra ane paraspara saMbaMdhonI tathyapUrNa ane satya vyAkhyA thAya. saMskRtionA ItihAsanI niSpakSa mImAMsA ApaNane e nirNaya para pahoMcADe che ke vibhinna saMskRtionAM utthAna ane patananI kahANIe potAnI pAchaLa vargasvArthIonA jUThA ane bodA tattvajJAnanAM bhISaNa pazyantone chupAvI rAkhyAM che. pazcimano ItihAsa eka ja IzunA putronI khUnAmarakInI kALI kitAba che. bhAratavarSamAM koTi koTi mAnavone vazAnugata dAsatA ane pazuothI paNa badatara jIvana jIvavA pharaja pADavI e paNa chevaTe pelA dayALa IzvaranA nAme ja to thayuM che. tethI prANImAtranA uddhAra mATe kRtasaMkalpa A zramaNa saMtoe jyAM cAritrane mokSanuM aMtima ane sAkSAta kAraNa mAnyuM tyAM saMgharacanA, vizvazAnti ane samAjavyavasthA mATe, pelI ahiMsAnA AdhArabhUta tattvajJAnane khojavAno paNa gaMbhIra ane talasparzI prayatna karyo. temaNe varcasvArthanA poSaNa mATe cAre bAjuthI ekaThI thaI eka kaThora sakaMjAmAM DhaLanArI kutsita vicAradhArAne rokIne kahyuM - thobho, jarA A kalpita sakaMjAnA patramAMthI chUTI svatantra vicaro ane juo ke jagatanuM hita zemAM che? zuM jagatanuM A ja svarUpa che? zuM jIvananuM uccatama lakSya A ja hoI zake che ? ane eka ja rokaNIe sadIothI jaDIbhUta vicAradhArAne hacamacAvIne jagADI dIdhI, ane tene mAnavakalyANanI dizAmAM tathA jagatanA viparivartamAna svataMtra svarUpa bhaNI vALI dIdhI. A darzana ane saMskRtinA parivartanano yuga hato. bihAranI pavitra bhUmi para bhagavAna mahAvIra ane buddha A be yugadarzIoe mAnavanI dRSTine bhogathI yoga tarapha tathA vargasvArthathI prANImAtranA kalyANa tarapha vALI. te yugamAM je tattvajJAna ane darzananuM nirmANa thayuM te AjanA yugamAM paNa te ja rIte Avazyaka ane upayogI banI rahyuM che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM prakaraNa bhAratIya darzanane je mAnasa ahiMsA eTale anekAnta dRSTi bhagavAna mahAvIra eka parama ahiMsaka tIrthaMkara hatA. mAnasika, vAcika ane kAyika trividha ahiMsAnI paripUrNa sAdhanA, khAsa karIne mAnasika ahiMsAnI sthAyI pratiSThA, vastusvarUpanA yathArtha darzana vinA thavI azakya hatI. ApaNe bhale zarIrathI bIjA prANIonI hiMsA na karatA hoIe, paraMtu vacanavyavahAra ane cittagata vicAra jo viSama ane visaMvAdI hoya to kAyika ahiMsAnuM pAlana paNa kaThina banI jAya che. potAnA vicArane arthAt matane puSTa karavA mATe UMca-nIca zabdo avazya bolAze, pariNAme jhapAjhapIno avasara AvyA vinA nahi rahe. bhAratIya zAstrArthono ItihAsa A jAtanA aneka hiMsAkAMDonA raktathI raMjita pRSThothI bharelo che. tethI te Avazyaka hatuM ke ahiMsAnI sarvAgINa pratiSThA mATe, vizvanuM yathArtha tattvajJAna hoya ane vicArazuddhimUlaka vacanazuddhinI jIvanavyavahAramAM pratiSThA thAya. A to saMbhava ja nathI ke - eka ja vastunA viSayamAM be virodhI matavAdo cAlatA rahe, potapotAnA pakSanA samarthana mATe ucita-anucita zAstrArtho thatA rahe, pakSa-pratipakSonAM saMgaThano bane tathA zAstrArthamAM hArI janArAone UkaLatA telanA tAvaDAmAM nAkhI jIvatA taLI nAkhavA jevI hiMsaka hoDa paNa lAge ane tema chatAM paraspara ahisA banI rahe. bhagavAna mahAvIre joyuM ke AjanuM samagra rAjakAraNa dharma ane matavAdIonA hAthamAM che, jyAM sudhI A matavAdono vastusthitinA AdhAre yathArthadarzanapUrvaka samanvaya na thAya tyAM sudhI hiMsA ane saMgharSanI jaDane kApI zakAze nahi. temaNe vizvanAM tattvono sAkSAtkAra karyo ane darzAvyuM ke - "vizvanuM pratyeka cetana ane jaDa tattva ananta dharmono bhaMDAra che. tenA virATa svarUpane sAdhAraNa mAnavI pUrNarUpe jANI zakato nathI. tenuM zuddha jJAna vastunA eka eka aMzane jANIne potAnI pUrNatAnuM durabhimAna karI beThuM che." vivAda vastumAM nathI, vivAda to jonArAonI draSTimAM che. keTaluM sAruM hota jo teo Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 42 vastunA virATa anantadharmAtmaka yA anekAntAtmaka svarUpanI jhAMkhI karI zakatA hota to ! bhagavAna mahAvIre A anekAntanA tattvajJAna tarapha matavAdIonuM dhyAna kheMcyuM ane batAvyuM ke - juo, pratyeka vastu ananta guNo paryAyo ane dharmono akhaMDa piMDa che. te potAnA pravAhanI anAdi-ananta sthitinI dRSTie nitya che. kyAreya paNa evo samaya AvavAno saMbhava ja nathI ke jyAre vizvanA raMgamaMca uparathI eka kaNano paNa samUla vinAza thaI jAya ke teno pravAha sarvathA ucchinna thaI jAya. sAthe sAthe e paNa satya che ke tenA (vastunA) paryAyo pratikSaNa badalAtA rahe che, tenA guNo tathA dharmomAM paNa sadeza yA visardeza parivartana thatuM rahe che. tethI te anitya paNa che. A rIte ananta guNa, zakti, paryAya ane dharma pratyeka vastunI nijI saMpatti che. ApaNo svalpa jJAnalava temanAmAMthI eka aMzane viSaya karIne kSudra matavAdonI sRSTi race che. AtmAne nitya siddha karanArAono pakSa potAnI saghaLI zakti anityavAdIone ukhADavA-pachADavAmAM lagAve che to anityavAdIonuM jUtha nityapakSavALAone bhaluMpUruM saMbhaLAve che. bhagavAna mahAvIrane A matavAdIonI buddhi ane pravRtti upara dayA AvatI hatI. te buddhanI jema AtmAnA nityatva ane anityatva, paraloka ane nirvANa Adine avyAkRta kahIne bauddhika nirAzAne janma devA icchatA na hatA. temaNe te badhAM tattvonuM yathArtha svarUpa dekhADIne ziSyone aMdhakAramAMthI prakAzamAM lAvI mAnasa samatAnI bhUmi upara khaDA karI dIdhA. temaNe batAvyuM ke vastune tame je dRSTikoNathI juo cho, vastu eTalI ja nathI. tenAmAM evA ananta dRSTikoNothI dekhAvAnI kSamatA che. tenuM virATa svarUpa anantadharmAtmaka che. tamane je dRSTikoNa virodhI lAge che teno jo ImAnadArIthI vicAra karazo to tamane jaNAze ke teno viSayabhUta dharma paNa vastumAM vidyamAna che. cittamAMthI pakSapAtano badaIrAdo kADhI nAkho ane bIjAnA dRSTikoNanA viSayane paNa sahiSNutApUrvaka khojo, te paNa tyAM ja vilasI rahyo che. hA, vastunI sImA ane maryAdAnuM ullaMghana na thavuM joIe. tame jaDamAM cetanatva yA cetanamAM jaDatva khojavA icchazo to tyAM te nahi maLI zake kema ke pratyeka padArthanA potapotAnA nijI dharmo sunizcita che. vastu sarvadharmAtmaka nathI vastu anantadharmAtmaka che, sarvadharmAtmaka nathI. ananta dharmomAM cetanamAM saMbhavatA ananta dharmo cetanamAM maLaze, ane acetanamAM saMbhavatA ananta dharmo acetanamAM. cetananA guNa-dharmo acetanamAM na maLI zake ane acetananA guNa Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanane jainadarzananuM pradAna 43 dharmo cetanamAM na maLI zake. hA, keTalAka evA sAdRzyamUlaka vastutva Adi sAmAnyadharmo paNa che je cetana ane acetana badhAM ja dravyomAM maLI zake che, paraMtu badhAnI sattA judI judI che. tAtparya e ke vastu bahu moTI che. te eTalI virATa che ke amArA tamArA ananta daSTikoNothI joI ane jANI zakAya che. eka zudra daSTino Agraha rAkhI bIjAnI dRSTino tiraskAra karavo yA potAnI dRSTinuM abhimAna karavuM e to vastusvarUpanI nAsamajanuM pariNAma che. Ama mAnasa samatA mATe A jAtanuM vastusthitimUlaka anekAntatattvajJAna ati Avazyaka che. tenA dvArA A manuSya zarIradhArIne jJAta thaI zakaze ke te keTalA pANImAM che, tenuM jJAna keTaluM svalpa che ane te kevI rIte durabhimAnathI hiMsaka matavAdanuM sarjana karI mAnava samAjanuM ahita karI rahyo che. A mAnasa ahiMsAtmaka anekAntadarzanathI vicAro mA daSTikoNono kAmacalAu samanvaya ke DhIlIpocI samajUtI nathI thatI paraMtu vastusvarUpanA AdhAre yathArtha tattvajJAnamUlaka nakkara samanvayadRSTi prApta thAya che. anekAntadRSTinuM vAstavika kSetra A rIte anekAntadarzana vastunI anantadharmAtmaktAne mAnIne kevaLa kalpanAvihArane ane temAMthI phalita thatA kalpita dharmone vastugata mAnavAnI himAyata karatuM nathI. te kyAreya paNa vastunI sImAnuM ullaMghana karavA icchatuM nathI. vastu to potAnA sthAna para virATa rUpamAM pratiSThita che. ApaNane paraspara virodhI lAganArA paNa ananta dharmo temAM aviruddhabhAve vidyamAna che. ApaNI potAnI saMkucita virodhayukta dRSTinA kAraNe ApaNe tenI yathArtha sthitine samajI zakatA nathI. jainadarzana vAstavabahutvavAdI che. te be pRthaksattAka vastuone vyavahAra khAtara kalpanAthI eka kahI paNa de, paraMtu vastunI nijI maryAdAnuM ullaMghana karavA nathI icchatuM. eka vastuno potAnA guNa-paryAyo sAthe vAstavika abheda to hoI zake che paraMtu be vyaktiomAM vAstavika abheda saMbhavato nathI. tenI e vizeSatA che ke te paramArtha sat vastunI paridhinuM ullaMghana karyA vinA tenI sImAmAM ja vicaraNa kare che, ane manuSyone kalpanAvihAra karatAM rokIne vastu tarapha jovAnI pharaja pADe che. jo ke jainadarzanamAM saMgrahAyanI eka daSTie carama abhedanI kalpanA karavAmAM Ave che ane kahevAmAM Ave che ke "sarvameva savizeSata" [tattvArthabhASya 1.35 arthAt jagata eka che, sarUpe cetana ane acetanamAM koI bheda nathI. paraMtu A eka kalpanA che. koI eka evuM vAstavika sat nathI je pratyeka maulika dravyamAM anugata rahetuM hoya. tethI jainadarzana vastusthitinI bahAranA kalpanAvihArane jevI rIte asat kahe che Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jainadarzana tevI ja rIte vastunA eka dharmanA darzanamAM ja vastunA saMpUrNa svarUpanA darzananuM abhimAna karavAne paNa vighAtaka mAne che. A jJAnalavadhArIone udAra dRSTi denAra tathA vastunI yathArtha jhAMkhI karAvanAra anekAntadarzane vAstavika vicAranI aMtima rekhA AMkI che ane A badhuM thayuM che mAnasa samatAmUlaka tattvajJAnanI khojathI. mAnasa samatAnuM pratIka A rIte jyAre vastusthiti ja anekAntamayI yA anantadharmAtmikA che tyAre manuSya sahajapaNe ja e vicAravA lAge che ke bIjo vAdI je kahI rahyo che tenI sahAnubhUtithI samIkSA thavI joIe ane tenuM vastusthitimUlaka samIkaraNa thavuM joIe. A svIyasvalpatA ane vastunI anantadharmatAnA vAtAvaraNathI nirarthaka kalpanAonI jALa tUTI jaze ane ahaMkArano vinAza thaI jatAM mAnasa samatAno. udbhava thaze je ahiMsAnI saMjIvanI latA che. mAnasa samatA mATe anekAntadarzana ja eka mAtra sthira AdhAra banI zake che. A rIte jyAre anekAntadarzanathI vicArazuddhi thaI jAya che tyAre svAbhAvikapaNe vANImAM namratA ane parasamanvayanI vRtti utpanna thAya che. vaktA vastusthitinuM ullaMghana karanAra koI paNa zabdano prayoga ja karI zakato nathI. tethI jainAcAryoe vastunI anekadharmAtmakatAne abhivyakta karavA mATe "svAta' zabdanA prayoganI AvazyakatA darzAvI che. zabdomAM e sAmarthya nathI ke te vastunA pUrNa svarUpane yugapata vyakta karI zake. te to eka samayamAM eka ja dharmane kahI zake che. tethI te samaye vastumAM vidyamAna zeSa dharmonuM sUcana karavA mATe "syA' zabdano prayoga karavAmAM Ave che. "smA' zabdano artha zakyatA, saMbhava ke kadAcita Adi nathI paNa sunizcita dRSTikoNa yA nirmIta apekSA che. tino vAcyArtha che - svarUpa AdinI daSTie yA apekSAe vastu che ja, nahi ke zakya che, saMbhave che, kadAcit che, Adi. saMkSepamAM, jyAM anekAntadarzana cittamAM samatA, madhyasthabhAva, vItarAgatA ane niSpakSatAno udaya kare che tyAM syAdvAda vANImAM nirdoSatAne AvavA mATe pUrepUro avasara Ape che. syAdvAda eka nirdoSa bhASAzailI A rIte ahiMsAnI paripUrNatA ane sthAyitvanI preraNAe mAnasazuddhi mATe anekAntadarzana ane vacanazuddhi mATe syAdvAda jevI nidhio bhAratIya darzananA koSAgAramAM ApI che. bolatI vakhate vaktAe sadA dhyAna rAkhavuM joIe ke te je bolI rahyo che teTalI ja vastu nathI. zabdo tenA pUrNarUpa sudhI pahoMcI ja zakatA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanane jainadarzananuM pradAna 45 nathI. A bhAvane prakaTa karavA mATe vaktA 'syAt' zabdano prayoga kare che. 'yAt' zabda vidhiliMgamAM niSpanna thAya che. te potAnA vaktavyane nizcitarUpe upasthita kare che, nahi ke saMzayarUpe. jaina tIrthaMkaroe A rIte sarvAMgINa ahiMsAnI sAdhanAno vaiyaktika ane sAmAjika banne prakArano pratyakSAnubhUta mArga batAvyo. temaNe padArthonA svarUpanuM yathArtha nirUpaNa to karyuM ja, paraMtu sAthe sAthe ja padArthone jovAno, temane jANavAno ane temanA svarUpane vacanathI kahevAno rasto paNa dekhADyo. A ahiMsaka dRSTie jo bhAratIya darzanakAroe vastunuM nirIkSaNa karyuM hota to bhAratIya jalpakathAno itihAsa ATalo raktaraMjita na thayo hota, ane dharma tathA darzananA nAme mAnavatAnuM nirdelana na thayuM hota. paraMtu ahaMkAra ane zAsananI bhAvanA mAnavane dAnava banAvI de che, ane tenA upara mata ane dharmano aham to atidurnivAra savAra thayelo hoya che. yuge yuge evA ja dAnavone mAnava banAvavA mATe ahiMsaka saMto A ja samanvaya dRSTino, A ja samatAbhAvano ane A ja sarvAMgINa ahiMsAno upadeza ApatA AvyA che. jainadarzananI ja A vizeSatA che ke te ahiMsAnI jaDa sudhI pahocavA mATe kevaLa dhArmika upadeza sudhI ja sImita rahyuM nathI paraMtu vAstavika AdhAro dvArA matavAdonI gAMTho ukelavAnI maulika dRSTi paNa khojI zakyuM che. teNe kevaLa dRSTi ja nathI khojI paraMtu mana, vacana ane kAyA A traNeya dvAro dvArA thanArI hiMsAne rokavAno prazastatama mArga paNa upasthita karyo che. ahiMsAnuM AdhArabhUta tattvajJAna anekAntadarzana vyaktinI mukti mATe yA cittazuddhi ane vItarAgatA prApta karavA mATe ahiMsAnI aikAntika cAritragata sAdhanA upayukta banI zake che, paraMtu saMgharacanA ane samAjamAM te ahiMsAnI upayogitA siddha karavA mATe tenA tattvajJAnanI khoja kevaLa upayogI ja nahi paraMtu Avazyaka paNa che. bhagavAna mahAvIranA saMghamAM je sauprathama indrabhUti Adi agiyAra vidvAna brAhmaNo dIkSita thayA hatA teo AtmAne nitya mAnatA hatA. bIjI bAju ajitakezakambalino ucchedavAda paNa pracalita hato. upaniSadonA ullekho anusAra vizva sat che ke asat, ubhaya che 6. sa viSrA vahudhA vanti | Rgveda, 1. 164.46. sadeva saumyedamagra AsIt ekamevAdvitIyam / taddhaika Ahurasadevedamagra AsIdekamevAdvitIyam / ... tasmAkSata: sapnAyata... IchAndogyopaniSad, 6.2. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jainadarzana ke anubhaya, A jAtanI vicAradhArAo te samayanA vAtAvaraNamAM potapotAnA rUpamAM vahetI hatI. mahAvIranA vItarAga, karuNAmaya, zAnta svarUpane joI je bhavyajano temanA dharmamAM dIkSita thatA hatA te pacaraMgI ziSyonI vividha jijJAsAonuM vAstavika samAdhAna jo na karavAmAM AvyuM hota to temanAmAM paraspara svamatanI puSTi mATe vAdavivAda cAleta ane saMghabheda thayA vinA na raheta. cittazuddhi ane vicAronA samIkaraNa mATe e nitAnta Avazyaka hatuM ke vastusvarUpanuM yathArtha nirUpaNa thAya. A ja kAraNa che ke bhagavAna mahAvIre vItarAgatA ane ahiMsAnA upadeza dvArA pArasparika bAhya vyavahArazuddhi karIne ja potAnA kartavyane samApta na karyuM paraMtu ziSyonA cittamAM ahaMkAra ane hiMsAne vadhAranAra e sUkSma matavAdonI je jaDo baddhamUla hatI temane ukhADavAno AMtarika nakkara prayatna karyo. A prayatna hato - vastunA virATa svarUpanuM yathArtha darzana. vastu jo potAnA maulika anAdiananta asaMkara pravAhanI dRSTie nitya che to pratikSaNa parivartana pAmatA paryAyonI daSTie anitya paNa che. dravyanI dRSTie samAMthI ja sata utpanna thAya che, to paryAyanI daSTie asatamAMthI sata utpanna thAya che. A rIte jagatanA badhA ja padArthone utpAda, vyaya ane dhrauvyarUpa pariNAmI ane anantadharmAtmaka darzAvIne temaNe ziSyonI na kevaLa bAhya parigrahanI ja gAMTha kholI paraMtu antaraMga hRdayagranthine paNa kholIne temane Antara-bAhya sarvathA nirgastha banAvI dIdhA. vicAranI carama rekhA A anekAntadarzana vastutaH vicAravikAsanI carama rekhA che. carama rekhAthI amAruM tAtparya e che ke be viruddha vAtomAM zuSka tarkajanya kalpanAono vistAra tyAM sudhI barAbara thato raheze jyAM sudhI temanuM koI vastusparzI samAdhAna na thAya. anekAnta daSTi vastunA te svarUpanuM darzana karAve che jyAM vivAda samApta thaI jAya che. jyAM sudhI vastusthiti spaSTa nathI thatI tyAM sudhI vivAdo cAlatA rahe che. agni zIta che ke uSNa e vivAdanI samApti agnine hAthathI sparzavAthI jema thaI jAya che tema eka eka daSTikoNathI cAlanArA vivAdo anekAntAtmaka vastudarzana thatAM ApoApa samApta thaI jAya che. svataHsiddha nyAyAdhIza ApaNe anekAntadarzanane nyAyAdhIzanA pada upara anAyAsa ja besADI zakIe chIe. pratyeka pakSanA vakIlo dvArA potAnA pakSanA samarthana mATe saMkalita karelI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanane jainadarzananuM pradAna 47 dalIlonI phAIla jeTalo nyAyAdhIzano pheMsalo bhale AkAramAM moTo na hoya paraMtu temA vastusparza, vyAvahArikatA, sUkSmatA ane niSpakSapAtitA avazya hoya che. tevI ja rIte ekAntanA samarthanamAM prayukta dalIlonA bhaMDArarUpa ekAntavAdI darzano jevo jainadarzanamAM vikalpa yA kalpanAono carama vikAsa bhale na hoya paraMtu tenI vastusparzitA, vyAvahArikatA, samatAvRtti ane ahiMsAdhAritAmAM to sadeha karI ja na zakAya. A ja kAraNe jainAcAryoe vastusthitinA AdhAre pratyeka darzananA dRSTikoNanA samanvayanI pavitra ceSTA karI che ane pratyeka darzanane nyAya karyo che. A vRtti ahiMsAhRdayInA susaMskRta mastiSkanI upaja che. A ahiMsAsvarUpA anekAntadRSTi ja jainadarzananA bhavya prAsAdano madhya staMbha che. tenAthI jainadarzananI prANapratiSThA che. bhAratIya darzana A atulya satyane pAmyA vinA kharekhara apUrNa raheta. jainadarzane A anekAntadRSTinA AdhArathI nirmANa pAmelI mahattvapUrNa grantharAzi ApIne darzanazAstranA koSAgAramAM potAnI nakkara ane paryApta pUjI jamA karI che. yugapradhAna AcArya samantabhadra, siddhasena Adi dArzanikoe A ja dRSTinA puNya prakAzamAM satasat, nitya-anitya, bheda-abheda, puNya-pApa, dvaita-advaita, bhAgya-puruSArtha Adi vividha vAdono samanvaya karyo che. madhyakAlIna AcArya akalaMka, haribhadra Adi tArkikoe aMzataH pa2pakSanuM khaMDana karIne paNa e ja dRSTine prauDha karI che. vAcanika ahiMsA syAdvAda mAnasa zuddhi mATe vicAronI dizAmAM samanvayazIlatA lAvanArI anekAntadRSTi AvI javA chatAM paNa jo tadanusAriNI bhASAzailI na ghaDavAmAM AvI hota to te anekAntadRSTino sArvajanika upayoga thavo asaMbhava hato. tethI anekAntadarzananuM barAbara pratipAdana karanArI 'syAdvAda' nAmanI bhASAzailIno AviSkAra te ja ahiMsAnA vAcanika vikAsanA rUpamAM thayo. jyAre vastu anantadharmAtmaka che ane tene jANanArI dRSTi anekAntadRSTi che tyAre vastunA sarvathA eka aMzanuM nirUpaNa karanArI nirdhAriNI bhASA vastunuM yathArtha pratipAdana karanArI na hoI zake. eka udAharaNa laIe. A kalama lAMbI-pahoLI, rUpa, rasa, gandha, sparzavALI, halakI, bhAre Adi aneka dharmovALI che, aneka dharmono yugapat AdhAra che. have jo zabdathI e kahevAmAM Ave ke 'kalama lAMbI ja che' to zeSa dharmono lopa A vAkyathI phalita thAya che, jyAre vastutaH temAM te ja samaye ananta dharmo vidyamAna che. eTaluM ja nahi paNa je samaye kalama amuka apekSAe lAMbI che te ja samaye bIjI apekSAe lAMbI nathI paNa. pratyeka dharmanI abhivyakti sApekSa hovAthI teno Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jainadarzana virodhI dharma te vastumAM maLe ja che. tethI vivaNita dharmavAcI zabdanA prayogakALe ApaNe anya avivalita azeSa dharmonA astitvane sUcavatA "smAta' zabdano prayoga karavAnuM na bhUlavuM joIe. A "smA' zabda vivaNita dharmavAcI zabdane samasta vastu para adhikAra jamAvatAM roke che ane kahe che ke "bhAI, A samaye zabda dvArA uccArita hovAnA kAraNe jo ke tame mukhya cho, tema chatAM eno artha e nathI ke pUrNa vastu para tamAro ja adhikAra che. tamArA ananta dharmabhAIo A ja vastunA tevI ja rIte samAna adhikArI che jevI rIte tame." syA eka praharI "sthAta" zabda eka evo praharI che je zabdanI maryAdAne saMtulita rAkhe che. te saMdeha ke saMbhAvanAne sUcavato nathI paraMtu eka nizcita sthitine batAve che ke vastu amuka dRSTie amuka dharmavALI che ja. temAM anya dharmo te samaye gauNa che. jo ke hamezA "yAta zabdanA prayogano niyama nathI tema chatAM te samasta vAkyomAM antarnihita raheto hoya che. koI paNa vAkya potAnA pratipAdya aMzanuM avadhAraNa karIne paNa vastugata zeSa azone gauNa to banAvI zake che paraMtu temanuM nirAkaraNa karIne vastune sarvathA aikAntika banAvI zakatuM nathI kema ke vastu svarUpathI anekAnta arthAta aneka dharmavALI che. cAta zabdano artha zAyada nathI. syA' zabda hiMdI bhASAmAM brAntivaza "zAyadano paryAyavAcI samajAvA lAgyo che. prAkRta ane pAlImAM "smAtanuM "siyA' rUpa thAya che. te siyArUpa) vastunA sunizcita bhedonI sAthe sadA prayukta thatuM rahyuM che, jema ke majhimanikAyanA mahArAhulovAdasuttamAM ApodhAtunuM varNana karatAM lakhyuM che ke- "tama gApadhAtu?" "mAdhAtu ziyA matti ziyA vahi'' arthAt ApodhAtu (jaLa) keTalA prakArano che? ApodhAtu syAt Abhyantara che ane smAta bAhya che. ahIM Abhyantara ApodhAtunI sAthe basiyA' zabdano prayoga ApodhAtunA Abhyantara bhedanA sivAya bIjA bAhya bhedane sUcavavA mATe che, ane bAhyanI sAthe siyA' zabdano prayoga bAhyanA sivAya Abhyantara bhedane sUcave che. arthAt ApodhAtu na to kevaLa bAhyarUpa che ke na to kevaLa AbhyantararUpa che. A ubhayarUpatAnuM sUcana "siyA'-"smAta" zabda kare che. ahIM na to "syAta" zabdano zAyada artha che, na to saMbhava' artha che ke na to "kadAcita" artha che kema ke Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 bhAratIya darzanane jainadarzananuM pradAna ApodhAtu zAyada Abhyantara ane zAyada bAhya nathI ke saMbhavataH Abhyantara ane saMbhavataH bAhya nathI, ke kadAcita Abhyantara ane kadAcit bAhya nathI, paraMtu sunizcitapaNe Abhyantara ane bAhya ubhaya bhedavALo che. "cAt' zabda avivakSitano sUcaka Ama pratyeka dharmavAcI zabdanI sAthe joDAyelo "smAta' zabda eka sunizcita dRSTikoNathI te dharmanuM varNana karIne paNa anya avivaNita dharmonuM astitva paNa vastumAM dyotita kare che. koI evo zabda nathI je vastunA pUrNa rUpane sparzI zake. pratyeka zabda eka nizcita dRSTikoNathI prayukta thAya che ane potAne vivaNita dharmanuM kathana kare che. A rIte jyAre zabdamAM vibhAvataH vivakSA anusAra amuka dharmanuM ja pratipAdana karavAnI zakti che tyAre e Avazyaka banI jAya che ke avivakSita zeSa dharmonuM sUcana karavA mATe eka "pratIka avazya hoya je vaktA ane zrotAne bhUlavA na de ke vastumAM vivaNita dharma uparAMta anya aneka avivaNita dharmo paNa che ja. "syAt" zabda A ja kArya kare che. te zrotAne vivaNita dharmanuM pradhAnapaNe jJAna karAvIne paNa avivaNita dharmonA astitvanuM bhAna karAve che. A rIte bhagavAna mahAvIre sarvathA ekAMzapratipAdikA vANIne paNa "smAtu' saMjIvanI dvArA te zakti ApI che jenAthI te anekAntane mukhya-gauNa bhAvathI prakaTa yA vyakta karI zake. A "syAdvAdajainadarzanamAM satyanuM pratIka banI gayo che. dharmajJatA ane sarvajJatA bhagavAna mahAvIra ane buddhanI sAme eka sIdho prazna e hato ke dharma jevo jIvaMta padArtha, jenA upara Ihaloka ane paralokane sudhAravo ke bagADavo nirbhara kare che, zuM kevaLa veda dvArA ja nirtIta thAya ke tenA viSayamAM dravya, kSetra, kAla ane bhAvanI maryAdA anusAra anubhavI puruSa paNa potAno nirNaya Ape ? vaidika paraMparAne A bAbatamAM daDha ane nibaMdha zraddhA che ke dharmamAM antima pramANa veda che ane jyAre dharma jevo atIndriya padArtha kevaLa veda dvArA ja jANI zakAya che to dharma jevA atisUkSma, vyavahita ane viprakRSTa anya padArtho paNa veda dvArA ja jANI zakAze, temanAmAM puruSanuM jJAna sAkSAt pravRtti karI zakatuM nathI. puruSo prAyaH rAga, Sa ane ajJAnathI dUSita hoya che. temano AtmA eTalo niSkalaMka ane jJAnavAna hoI zakato nathI ke je pratyakSa vaDe atIndriyadarzI banI zake. nyAya-vaizeSika ane yoga paraMparAoe vedane pelA nitya jJAnavAnuM IzvaranI kRti mAnela che, je svayaM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 - jainadarzana anAdisiddha che. AvuM nitya jJAna bIjA AtmAomAM saMbhavatuM nathI. niSkarSa e ke vartamAna veda, apauruSeya ho ke anAdisiddha IzvaranI kRti, zAzvata che ane dharmanI bAbatamAM potAnI nibaMdha sattA dharAve che. anya maharSioe racelI mRtio vagere jo vedAnusAriNI hoya to ja pramANa che, anyathA pramANa nathI: Ano artha e ke pramANatAnI jyoti vedanI khudanI che. laukika vyavahAramAM zabdanI pramANitAno AdhAra nirdoSatA che. A nirdoSatA be ja prakAre Ave che - eka to vaktA guNavAna hovAthI ane bIjuM vaktA ja na hovAthI. AcArya kumAri spaSTa lakhe che ke - zabdamAM doSonI utpatti vaktAthI thAya che. zabdamAM doSonI utpattino abhAva kyAMka to vaktA guNavAna hovAthI thaI jAya che kema ke vaktAmAM yathArthaveditva Adi guNothI doSono abhAva hotAM te doSo zabdamAM AvI potAnuM sthAna jamAvI zakatA nathI. bIjuM, vaktAno khudano ja abhAva hovAnA kAraNe nirAzraya doSa rahI zakatA nathI. puruSo prAyaH amRtavAdI hoya che. tethI temanAM vacanone dharmanI bAbatamAM pramANa mAnI zakAya nahi. brahmA, viSNu, maheza Adi deva vedadeha hovAnA kAraNe ja pramANa che. ane tenuM pariNAma e AvyuM ke vedathI janmasiddha varNavyavasthA tathA vargaprApti mATe ajamedha, azvamedha, gomedha, eTale sudhI ke naramadha Adino joradAra pracAra thayo. AtmAnI Atmattika zuddhinI saMbhAvanA na hovAthI jIvananuM lakSya aihika svargAdi vibhUtionI prApti sudhI ja sImita hatuM. zreyanI apekSAe preyamAM ja jIvananI saphaLatA mAnI levAmAM AvI hatI. nirmala AtmA svayaM pramANa paraMtu bhagavAna mahAvIre rAga-dveSa AdinA kSayanuM tAratamya joIne AtmAnI pUrNa vItarAga zuddha avasthAne tathA jJAnanI paripUrNa nirmala dazAne asaMbhava na mAnI ane temaNe pote ja potAnI sAdhanA dvArA nirmala jJAna tathA vItarAgatA prApta karI. temano siddhAMta hato ke pUrNajJAnI vItarAga potAnA nirmala jJAnathI dharmano sAkSAtkAra karI zake che ane dravya, kSetra, kAla tathA bhAvanI paristhiti 1. zabde doSodbhavastAvad vaktradhIna iti sthitam / tadabhAva: kvacit tAvad guNavadvaktRkatvata: // 62 / / tadguNairapakRSTAnAM zabde saMkrAntyasaMbhavAt / yA varamAvena nayuSA niyA: drA mImAMsAzlokavArtika, codanA. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanane jainadarzananuM pradAna 51 anusAra tenA svarUpanuM nirmANa paNa te kare che. yuge yuge AvA ja mahApuruSo dharmatIrthanA kartA bane che ane mokSamArganA netA paNa bane che. teo pote anubhavelA dharmamArganuM pravartana kare che eTale temane tIrthakara kahevAmAM Ave che. teo dharmanA niyamo-upaniyamomAM koI pUrvazruta yA granthano sahAro lIdhA vinA ja potAnA nirmala anubhava dvArA svayaM dharmano sAkSAtkAra kare che ane te ja mArgano upadeza Ape che. jyAM sudhI temane kevaLajJAna prApta thatuM nathI tyAM sudhI teo mauna rahe che ane mAtra AtmasAdhanAmAM lIna rahIne te kSaNanI pratIkSA kare che je kSaNe temane nirmala bodhinI prApti thAya che. jo ke pUrva tIrthakaro dvArA praNIta zruta temane vArasAmAM maLe che paraMtu teo te pUrvazratanA pracAraka na hotAM pote jAte ja anubhavelA dharmatIrthanI racanA kare che ane eTale ja teo tIrthakara kahevAya che. jo teo pUrvazrutano ja mukhyapaNe sahAro letA hota to temanI sthiti AcAryothI adhika na hota. e sAcuM ke eka tIrthaMkarano upadeza bIjA tIrthaMkaranA upadezathI mUla siddhAMtomAM bhinna nathI hoto kema ke satya to trikAlAbAdhita hoya che ane eka hoya che. vastunuM svarUpa paNa jyAre sadAya eka mUladhArAmAM rahe che tyAre teno mUla sAkSAtkAra vibhinna kAlomAM paNa be prakArano hoI zake nahi. zrImad rAjacandra sAcuM ja kahyuM che ke - "karoDa jJAnIono eka ja vikalpa hoya che jyAre eka ajJAnInA karoDa vikalpa hoya che." Ano spaSTa artha e che ke karoDa jJAnIo potAnA nirmaLa jJAna dvArA satyano sAkSAtkAra kare che eTale temano pUrNa sAkSAtkAra be prakArano hoI zake nahi, jayAre eka ajJAnI potAnI aneka jAtanI vAsanA anusAra vastunA svarUpane raMgaberaMgI, citra-vicitra rUpamAM te rUpono Aropa karIne dekhe che. arthAt jJAnI satyane jANe che, upajAvatAM nathI jyAre ajJAnI potAnI vAsanA anusAra satyane upajAvavAno prayatna kare che. A ja kAraNe ajJAnInA kathanamAM pUrvApara virodha Dagale ne pagale jovA maLe che. be ajJAnIonuM kathana ekasarakhuM hoI zakatuM nathI jyAre asaMkhya jJAnIonuM kathana mULa rUpamAM eka ja jAtanuM hoya che. be ajJAnIonI vAta javA do, eka ja ajJAnI kaSAyavaza kyAreka kaMI kahe che ane vaLI kyAreka kaMI juduM ja kahe che. te khuda vivAda ane asaMgatinuM kendra hoya che. AgaLa upara ame dharmajJatAnA dArzanika muddA upara vistArathI lakhIzuM. ahIM to eTalo ja nirdeza karavo iSTa che ke jainadarzananI dharmajJatA ane sarvajJatAnI mAnyatAnuM A jIvanopayogI tathya che ke puruSa potAnI vItarAga ane nirmala jJAnanI dazAmAM vayaM pramANa hoya che. te AtmasaMzodhananA mArgono svayaM sAkSAtkAra kare che, potAnA dharmapathano svayaM jJAtA hoya che ane eTale ja mokSamArgano netA paNa hoya che. te koI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jainadarzana anAdisiddha apauruSeya grantha ke zrutiparaMparAno vyAkhyAtA yA mAtra anusaraNa karanAro ja nathI hoto. A ja kAraNe zramaNa paraMparAmAM koI anAdisiddha zruti yA grantha nathI, jeno aMtima nirNAyaka adhikAra dharmamArgamAM svIkRta bane. vastutaH zabdanA guNadoSa vaktAnA guNadoSane adhIna che. zabda to eka nirjIva mAdhyama che je vaktAnA prabhAvane vahana kare che. tethI zramaNa paraMparAmAM zabdanI pUjA thatI nathI, vItarAga vijJAnI saMtonI pUjA karavAmAM Ave che. A saMtonA upadezono saMgraha ja 'zruta' kahevAya che, je pachInA AcAryo ane sAdhako mATe tyAM sudhI mArgadarzaka banI rahe che jyAM sudhI te AcAryo ane sAdhako svayaM vItarAgatA ane nirmala jJAna prApta karI na le. nirmala jJAnanI prApti pachI teo svayaM dharmamAM pramANa hoya che. nigaMTha nAthaputta bhagavAna mahAvIranI sarvajJa ane sarvadarzInA rUpamAM je prasiddhi hatI ke teo sUtA ke jAgatA pratyeka avasthAmAM jANe che ane dekhe che tenuM rahasya e hatuM ke teo sadA svayaM sAkSAtkRta trikAlAbAdhita dharmamArgano upadeza detA hatA. temanA upadezomAM kyAMya paNa pUrvApara virodha yA asaMgati na hatI. nirIzvaravAda AjanI jema purANA yugamAM bahusaMkhyA IzvaravAdIonI rahI che. teo jagatanA kartA ane vidhAtA eka anAdisiddha Izvarane mAnatA rahyA che. IzvaranI kalpanA bhaya ane AzcaryamAMthI janmI che ke nahi e vivAdamAM paDyA vinA ame e jovA mAgIe chIe ke teno vAstavika ane dArzanika AdhAra kayo che. jainadarzanamAM A jagatane anAdi mAnavAmAM AveluM che. koI paNa evA samayanI kalpanA karI zakAtI nathI ke je samaye ahIM kaMI na hoya ane kaMI ja na hovAmAMthI kaMIka utpanna thaI gayuM hoya. ananta sat anAdi kALathI ananta kALa sudhI pratikSaNa parivartana pAmatuM potAnI mUladhArAmAM pravAhita che. temanA paraspara saMyoga ane viyogathI A sRSTicakra svayaM saMcAlita che. koI eka buddhimAne besIne asaMkhya kAryakAraNabhAva ane ananta svarUponI kalpanA karI hoya ane te potAnI icchAthI jagatanuM niyatraNa karato hoya e to vastusthitithI taddana pratikULa to che ja, anubhavagamya paNa nathI. pratyeka sat potapotAmAM paripUrNa ane svatantra che, tema ja utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa teno svabhAva hovAnA kAraNe paraspara prabhAvita thaIne aneka avasthAomAM svayaM parivartana pAmI rahyuM che. A parivartana kyAMka manuSyanI buddhi, icchA ane prayatnothI baMdhAIne paNa cAle che. ATalo ja puruSano prayatna che ane ATalo ja teno prakRti upara vijaya che, paraMtu Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanane jainadarzananuM pradAna 53 Aja sudhIno vijJAnano ItihAsa e vAtano sAkSI che ke manuSya na to ananta vizvanA eka aMzane paNa pUrNapaNe jANI zakyo che ke na to tenA upara pUruM niyaMtraNa paNa rAkhI zakyo che. Aja sudhIno teno saghaLo puruSArtha ananta samudranA eka bindu samAna che. vizva potAnA pArasparika kAryakAraNabhAvothI svayaM suvyavasthita ane suniyatrita che. mUlataH eka satno bIjA sat para koI adhikAra nathI. te be che eTale te banne potapotAmAM paripUrNa che ane svatantra che. sat, cetana ho ke acetana, svayaM potAmAM paripUrNa che ane akhaMDa che. je kaMI parivartana thAya che te tenI svabhAvabhUta upAdAnayogyatAnI sImAmAM ja thAya che. jyAre acetana dravyonI A sthiti che tyAre cetana vyaktionuM svAtantya to svayaM nirbAdha che. cetana potAnA prayatnothI kyAMka acetana para eka hada sudhI tAtkAlika niyatraNa karI paNa le to paNa A niyatraNa sArvakAlika ane sArvadezika rUpamAM na to saMbhave che ke na to zakya che. tevI ja rIte eka cetana para bIjA cetanano adhikAra yA prabhAva viziSTa paristhitimAM thaI paNa jAya to paNa mUlataH tenuM vyaktisvAtantya samApta thaI jatuM nathI, thaI zakatuM nathI. manuSya potAnA svArthanA kAraNe vadhumAM vadhu bhautika sAdhano ane cetana vyaktio para prabhutva jamAvavAnI ceSTA kare che paraMtu teno A prayatna sarvatra ane sarvadA mATe Aja sudhI saMbhava banI zakyo nathI. A anAdisiddha vyaktisvAtantyanA AdhAre jainadarzane koI eka IzvaranA hAthamAM A jagatanI coTalI ApI nathI. sau potapotAnA paryAyonA svAmI ane vidhAtA che. jyAre jIvita avasthAmAM vyaktinuM potAnuM svAtantya pratiSThita che ane te potAnA saMskAro anusAra sArI yA kharAba avasthAone svayaM dhAraNa karato jAya che, svayaM prerita che, tyAre na koI nyAyAlayanI jarUrata che ke na koI nyAyAdhIza IzvaranI. sau potapotAnA saMskAro ane bhAvanAo anusAra sArA ke narasA vAtAvaraNanI sRSTi svayaM kare che. A saMskAra ja 'karma' kahevAya che, jemano pirapAka sArI yA bUrI paristhitionuM bIja bane che. A saMskAra vyakti vaDe svayaM upArjita karavAmAM AvyA che, tethI temanuM parivartana, parivardhana, saMkramaNa ane kSaya paNa vyakti pote ja karI zake che. Ano artha e ke manuSya potAnA karmono eka vAra kartA banIne paNa karmonI rekhAone potAnA puruSArthathI miTAvI paNa zake che. dravyonI svabhAvabhUta yogyatAo, temanI pratikSaNa pariNamavAnI pravRtti ane paraspara prabhAvita thavAnuM lavacIkapaNuM A traNa kAraNothI vizvano samasta vyavahAra cAlI rahyo che. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 karmaNA varNavyavasthA jainadarzana vyavahAra mATe guNa-karma anusAra varNavyavasthA karavAmAM AvI hatI ke jethI samAjaracanAmAM asuvidhA na thAya. paraMtu vargasvArthIoe IzvaranI sAthe teno paNa saMbaMdha joDI dIdho ane joDavo paNa joIto hato arthAt joDyA vinA cAle tema na hatuM kema ke jyAre Izvara jagatano niyaMtA che tyAre jagata antargata varNavyavasthA tenA niyatraNathI para kevI rIte rahI zake ? Izvarano sahAro laIne A varNavyavasthAne IzvarIya rUpa ApI dIdhuM ane kahI dIdhuM ke brAhmaNa IzvaranA mukhamAMthI, kSatriya tenA bAhuomAMthI, vaizya tenA udaramAMthI ane zUdra tenA pagamAMthI utpanna thayA che. temanA adhikAro paNa judA judA che ane kartavyo paNa judAM judAM che. aneka janmasiddha saMrakSaNonuM samarthana paNa IzvaranA nAme karavAmAM AvyuM che. enuM pariNAma e AvyuM ke bhAratavarSamAM vargasvArthInA AdhAre aneka prakAranI viSamatAonuM sarjana thayuM. karoDo mAnavo dAsa, antyaja ane zUdranA nAmothI vaMzaparaMparAgata nirdelana ane utpIDananA zikAra banyA. zUdrone to dharmAdhikArathI paNa vaMcita karavAmAM AvyA. A varNadharmanA saMrakSaNanA kAraNe ja Izvarane maryAdApuruSottama kahevAmAM AvyA che. arthAt je vyavasthA laukika vyavahAra ane samAjaracanA mATe karavAmAM AvI hatI ane jemAM yugAnusAra parivartananI zakyatA hatI te dharma ane IzvaranA nAme baddhamUla banI gaI. jainadharmamAM mAnavamAtrane vyaktisvAtantyanA parama siddhAMta anusAra samAna dharmAdhikAra to Apyo ja paraMtu sAthe sAthe ja A vyAvahArika varNavyavasthAne samAjavyavahAra sudhI guNa-karma anusAra ja sImita rAkhI. - dArzanika yugamAM dravyatva Adi sAmAnyonI jema vyavahArakalpita brAhmaNatva AdijAtionuM paNa nitya, eka ane anekAnugata mAnIne je samarthana karavAmAM AvyuM che ane tenI abhivyakti brAhmaNa mAtA-pitAthI utpanna thavAnA kAraNe je batAvavAmAM AvI che - A badhI vAtonuM khaMDana jaina ane bauddha granthomAM pracurapaNe maLe che.1 temano siddhAnta sIdho che ke manuSyomAM jyAre manuSyatva nAmanuM sAmAnya ja sAdRzyamUlaka che tyAre brAhmaNatva Adi jAtio paNa sadaza AdhAra ane 1. juo pramANavArtikAlaMkAra, pR.22. tattvasaMgraha, kArikA 3579. prameyakamalamArtaMDa, pR.483. nyAyakumudacandra, pR.770. sanmatitarkaprakaraNaTIkA, pR. 697. syAdvAdaratnAkara, pR. 959. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanane jainadarzananuM pradAna papa vyavahAramUlaka ja hoI zake che. jemanAmAM ahiMsA, dayA Adi sadgatanA saMskAra vikasita hoya teo brAhmaNa, pararakSAnI vRttivALA kSatriya, kRSi-vANijya Adi vyApArapradhAna vaizya ane zilpa-sevA AdithI AjIvikA calAvanArA zUdra che. koI paNa zUdra potAnI aMdara vrata Adi sadgaNono vikAsa karIne brAhmaNa banI zake che.' manuSyanA brAhmaNa hovAno AdhAra vratasaMskAra che, nahi ke nitya brAhmaNatva jAti. jainadarzane eka tarapha padArthavijJAnanA kSetramAM potAnI maulika daSTi rAkhI che to bIjI tarapha samAjaracanA ane vizvazAntinA mULabhUta siddhAntonuM paNa vivecana karyuM che. te siddhAntomAM nirIzvaravAda ane varNavyavasthAne vyavahArakalpita mAnavI e be mukhya che. e sAcuM ke keTalAka saMskAra vaMzAnugata hoya che, paraMtu temane samAjaracanAno AdhAra banAvI na zakAya. sAmAjika ane sArvajanika sAdhanonA viziSTa saMrakSaNa mATe varNavyavasthAnI duhAI daI zakAya nahi. sArvajanika vikAsano avasara pratyekane samAnapaNe maLato hoya tyAre ja svastha samAjanuM nirmANa thaI zake che. anubhavanI pramANatA dharmajJa ane sarvajJanA viSayanA prasaMgamAM ame kahI gayA chIe ke zramaNa paraMparAmAM puruSa pramANa che, granthavizeSa pramANa nathI. eno artha e ke zabda svataH pramANa na hotAM puruSanA anubhavanI pramANatAthI anuprANita hoya che. mImAMsake laukika zabdomAM vaktAnA guNo ane doSonI eka hada sudhI upayogitA svIkArIne paNa dharmanA viSayamAM vaidika zabdone puruSanA guNa-doSathI mukta rAkhIne svataH pramANa mAnyA che. pahelI vAta to e ke jyAre bhASAtmaka zabdo ekAntapaNe puruSanA prayatnathI ja utpanna thAya che ane tethI temane apauruSeya ane anAdi mAnavAnI vAta ja anubhavaviruddha che tyAre temane svataH pramANa mAnavAnI vAta to bahu dUranI che. vaktAno anubhava ja zabdanI pramANatAno mUla srota che.. prAmANyavAdanA vicAramAM ame A muddAnuM vistRta vivecana karyuM che. sAdhananI pavitratAno Agraha bhAratIya darzanomAM vAdakathAno itihAsa eka tarapha to aneka rIte manoraMjaka che to bIjI tarapha temAM darzanonI potapotAnI paraMparAonI keTalIka maulika daSTionuM paNa darzana thAya che. naiyAyikoe zAstrArthamAM jItavA mATe chala, jAti 1. brAhmaUT: vratasaMskRR[... AdipurANa, 38.46 . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jainadarzana ane nigrahasthAna jevA asad upAyonuM paNa AlaMbana laIne sanmArganI rakSAnuM lakSya siddha karavAnI paraMparAnuM samarthana karyuM che. chala, jAti ane nigrahasthAnonI killebaMdhI prativAdIne koI paNa rIte cUpa karavA mATe karavAmAM AvI hatI, jeno Azraya laIne sadoSa sAdhanavAdI paNa nirdoSa prativAdI upara kAdava uDADI zakato hato ane tene parAjita karI zakato hato. paraMtu jainadarzane zAsanaprabhAvanAne paNa asad upAyothI karavAnuM ucita na mAnyuM. jaino sAdhyanI jema sAdhananI pavitratA para teTalo ja bhAra Ape che. satya ane ahiMsAno temano Agraha aikAntika hovAnA kAraNe temaNe vAdakathA jevA kaluSita kSetramAM paNa chala, jAti AdinA prayogone sarvathA anyAyya kahIne nItino sIdho mArga dekhADyo ke je koI potAno pakSa siddha karI le teno jaya ane bIjAno parAjaya thavo joIe, ane chala-jAti AdinA prayoganI kuzaLatA sAthe jaya-parAjayano koI saMbaMdha nathI. bauddhono paNa A ja dRSTikoNa che. (vizeSa mATe juo jaya-parAjayavyavasthAnuM prakaraNa). tattvAdhigamanA upAyo jainadarzane padArthanA vAstavika svarUpanuM sUkSma vivecana to karyuM ja che paraMtu sAthe sAthe ja te padArthone jANavAnI, jovAnI, samajavAnI ane samajAvavAnI dRSTionuM paNa spaSTa nirUpaNa karyuM che. te dRSTiomAM naya ane saptabhaMgInuM vivecana potAnuM viziSTa sthAna dharAve che. pramANanI sAthe nayone paNa tattvASigamanA upAyomAM gaNAvavA e jainadarzananI potAnI vizeSatA che. akhaMDa vastune grahaNa karavAnA kAraNe pramANa to mUka che. vastune aneka dRSTiothI vyavahAramAM utAravAnuM kAma to aMzagrAhI sApekSa nayo ja kare che. nayo pramANa dvArA gRhIta akhaMDa vastune vibhAjita karI tenA eka eka aMzane grahaNa kare che ane tene zabdavyavahArano viSaya banAve che. nayonA bhedaprabhedonuM vizeSa vivecana karanArA nayacakra, nayavivaraNa Adi aneka grantha ane praka2Na jainadarzananA koSAgArane potAnA prakAzathI samRddha karI rahyA che. (vistRta vivecana mATe juo nayamImAMsAnuM prakaraNa) . A rIte jainadarzane vastusvarUpanA vicAramAM aneka maulika daSTionuM pradAna bhAratIya darzanane karyuM che, jenAthI bhAratIya darzanano koSAgAra kevaLa jIvanopayogI maulika tattvothI ja nahi paraMtu samAjaracanA ane vizvazAntinA maulika tattvothI paNa samRddha banyo che. Iti Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlamantra cothuM prakaraNa lokavyavasthA jainI lokavyavasthAno mUlamantra che bhAvassa Natthi NAso Natthi abhAvassa ceva uppAdo / guNapajjaesu mAvA 3ppAyavayaM pavaMti ?0nA paMcAstikAya. koI bhAvano arthAt satno atyanta nAza thato nathI ane koI abhAvano arthAt asatno utpAda thato nathI. badhA padArtho potapotAnA guNa ane paryAyarUpe utpAda ane vyaya pAme che. lokamAM jeTalA sat che te badhA vaikAlika sat che. temanI saMkhyAmAM kyAreya pheraphAra thato nathI. temanA guNo ane paryAyomAM parivartana avazyabhAvI che, teno koI apavAda zakya nathI. A vizvamAM ananta cetana, ananta pudgalANu, eka AkAza, eka dharmadravya, eka adharmadravya ane asaMkhya kAlANu dravya che. temanAthI loka vyApta che. jeTalA AkAzadezamAM A jIva Adi dravyo maLe che tene loka kahevAmAM Ave che. lokanI bahAra paNa AkAza che, te aloka kahevAya che. lokagata AkAza ane alokagata AkAza banne eka akhaMDa dravya che. A vizva A anantAnanta satno virATa AgAra che ane akRtrima che.` pratyeka sat pote potAmAM paripUrNa, svatantra ane maulika che. satnuM lakSaNa che utpAda, vyaya ane dhrauvyathI yukta hovuM. pratyeka sat pratikSaNa pariNamana kare che. te pUrva paryAyane choDIne uttara paryAyane dhAraNa kare che. tenI A pUrva pUrva paryAyonA vyaya ane uttara uttara paryAyonA utpAdanI dhArA anAdi ane ananta che, kyAreya paNa vicchinna nathI thatI. cetana ke acetana koI paNa sat A utpAda-vyayanA cakranI bahAra nathI. A teno nija svabhAva che. teno maulika dharma 1. togo adhiTTimo hatu / mUlAcAra, gAthA 712. 2. utsAyaprovyayu sat / tattvArthasUtra, 5.30. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 " jainadarzana che ke teNe pratikSaNa pariNamana karavuM joIe ane potAnI avicchinna dhArAmAM asaMkarabhAve anAdyananta rUpe pariNata thatA rahevuM joIe. A pariNamana kyAreka saMdaza paNa hoya che ane kyAreka visadaza paNa hoya che. A pariNamano kyAreka ekabIjAnA nimittathI prabhAvita paNa thAya che. A utpAda, vyaya ane prauvyarUpa pariNamananI paraMparA koIka samaye dIpanirvANanI jema bujhAI jatI nathI. bujhAI zakatI nathI. A ja bhAva uparokta gAthAmAM bAvaksa Oi INo padomAM darzAvAyo che. keTaluya paNa parivartana kema na thAya, parivartanonI ananta saMkhyA thavA chatAM paNa vastunI sattA nAza pAmatI nathI. tenuM maulika tattva arthAt dravyatva nAza pAmI zakatuM nathI. ananta prayatno karavA chatAM paNa jagatanA raMgamaMca uparathI eka paNa aNune vinaSTa karI zakAto nathI, tenI hastIne miTAvI zakAtI nathI. vijJAnanI tIvratama bhedaka zakti aNu dravyano bheda karI zakatI nathI. Aja jene vijJAne "eTama" mAnyo che ane jeno IlekTrona ane proTona rUpe bheda karIne te ema samaje che ke ame aNuno bheda karI nAkhyo che, vastutaH te aNu na hotAM sUkSma skandha ja che ane eTale ja teno bheda zakya banyo. paramANunuM to lakSaNa che ke - aMtAdi aMtamajjhaM aMtaMtaM Neva iMdie gejmaM / naM vimAnI raa taM paramANu pati II niyamasAra, gAthA 26. arthAt paramANuno Adi paNa te ja che, anta paNa te ja che ane madhya paNa te ja che. te Indriyo vaDe gRhIta thato nathI, te IndriyAgocara che. te sarvathA avibhAgI che, teno bheda karI zakAto nathI, tenA TukaDA thaI zakatA nathI. AvA avibhAgI dravyane paramANu kahe che. - savvesiM khaMdhANaM jo aMto taM viyANa paramANU / so so so re vimA murimavo | paMcAstikAya, 177. samasta skandhono je aMtima bheda che te paramANu che. te zAzvata che, zabdarahita che, eka che, sadA avibhAgI che. ane mUrtika che. tAtparya e ke paramANu dravya akhaMDa avibhAgI che. tene chinnabhinna karI zakAto nathI. jyAM sudhI chedana-bhedana saMbhave che te sUkSma skandhanAM hoI zake che, paramANunA nahi. paramANunI dravyatA ane akhaMDatAno sIdho artha che - tenuM avibhAgI eka sattA hovuM ane maulika hovuM. te chedAI bhedAI be sattAvALo banI zakato nathI. jo bane to samajavuM ke te paramANu nathI. AvA ananta maulika avibhAgI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 59 aNuothI A loka ThasoThasa bharelo che. A ja paramANuonA paraspara joDAvAthI nAnAmoTA skalporUpa aneka avasthAo thAya che. pariNamanonA prakAra sanA pariNAmo be prakAranA thAya che - eka svabhAvAtmaka ane bIjo vibhAvarUpa. dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya ane asaMkhya kAlANu dravya e sadA zuddha svabhAvarUpa pariNamana kare che. temanAmAM pUrva paryAya nAza pAmIne je navo uttara paryAya utpanna thAya che te saMdaza ane svabhAvAtmaka ja hoya che, tenAmAM vilakSaNatA nathI AvatI. pratyeka dravyamAM eka "agurulaghu guNa yA zakti che, jenA kAraNe dravyanI samatulA jaLavAI rahe che, te na to guru thAya che ke na to laghu. A guNa dravyanI nija rUpamAM sthiratA - maulikatA kAyama TakAvI rAkhe che. A guNamAM anantabhAga vRddhi Adi SaDraguNI hAnivRddhi thatI rahe che. jenAthI A dravyo potAnA dhrauvyAtmaka pariNAmI svabhAvane dhAraNa kare che ane kyAreya potAnA dravyatvane choDatAM nathI. temanAmAM kyAreya paNa vibhAva yA vilakSaNa pariNamana thatuM nathI ane na to kahevA yogya koI evo pharaka Ave che ke jenAthI prathama kSaNanA pariNamanathI bIjI kSaNanA pariNamanano bheda batAvI zakAya. pariNamanano koI apavAda nathI ahIM e prazna svAbhAvika thAya che ke jyAre anAdi kALathI anantakALa sudhI A dravyo eka jevuM samAna pariNamana kare che, temanAmAM kyAreya paNa kyAMya paNa koI paNa jAtanI visadazatA, vilakSaNatA yA asamAnatA nathI AvatI tyAre temanAmAM pariNamana arthAta parivartana thAya che ema kevI rIte kahI zakAya ? temanAmAM pariNamana thAya che enI khAtarI zuM? paraMtu jyAre lokanuM pratyeka sat sadA pariNAmI che, kUTanitya nathI, sadA zAzvata nathI tyAre sanA A aparihArya ane anivArya niyamanuM ullaMghana AkAza Adi sata kevI rIte karI zake? temanuM astitva ja trayAtmaka arthAt utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che. Ano apavAda koI paNa sat kyAreya paNa nathI hoI zakatuM, bhale ne temanuM pariNamana ApaNA zabdono ke sthUla jJAnano viSaya na hoya, paraMtu A pariNAmitvano apavAda koI paNa sat hoI zakatuM nathI. tAtparya e ke jyAre ApaNe eka pudgalaparamANumAM thatA pratikSaNa parivartanane tenA skandha Adi kAryo dvArA jANIe chIe, eka sat AtmAmAM thatA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 mA jainadarzana jJAna Adi gurthonA parivartanane ApaNe svayaM anubhavIe chIe tathA dazya vizvamAM satnI utpAda-vyaya-dhrauvyazIlatA pramANasiddha che tyAre lokanuM koI paNa sata utpAda AdithI rahita hovAnI kalpanA ja karI zakAtI nathI. eka mRpiMDa piMDAkArane choDI ghaTano AkAra dhAraNa kare che tathA mATI banne avasthAomAM anugata rahe che. vastunA svarUpane samajavA mATenuM A eka skUla daSTAnta che. tethI jagatanuM pratyeka sata, cetana ho ke acetana, pariNAmInitya che, utpAda-vyayaprauvyavALuM che. te pratikSaNa paryAyAntarane pAmatuM hovA chatAM samApta thaI jatuM nathI, sarvathA nAza pAmatuM nathI, te dhruva che. jIvadravyamAM je AtmAo karmabandhanane kApIne siddha thaI gayA che te mukta jIvonuM paNa siddhi prAptinA kALathI ananta kALa sudhI sadA zuddha ja pariNamana thayA kare che. samAna ane ekarasa pariNamananI dhArA sadA cAlyA kare che, temAM kyAreya koI vilakSaNatA nathI AvatI. bAkI rahI jAya che saMsArI jIva ane ananta pudgala, jemano raMgamaMca A dazya vizva che. temanAmAM svAbhAvika ane vaibhAvika e banne prakAranAM pariNamano thAya che, pharaka eTalo ja che ke saMsArI jIva eka vAra zuddha thaI jAya che pachI temAM kyAreya pAchI azuddhatA AvatI nathI jyAre pudgala skandho potAnI zuddha dazA paramANurUpatAmAM pahoMcIne paNa pharI pAchA azuddha banI jAya che. pudgalanI zuddha avasthA paramANu che ane azuddha dazA skandha avasthA che. pudagaladravyo skandha banIne pharI pAchA paramANu avasthAmAM pahoMcI jAya che ane pAchAM paramANuthI skandha banI jAya che. sArAMza e ke saMsArI jIva ane ananta pudgala paramANu paNa pratikSaNa potAnA pariNAmI svabhAvanA kAraNe ekabIjAnA paraspara nimitta banIne svaprabhAvita pariNamananA paNa janaka banI jAya che. eka hAIDrojanano skandha oksijananA skandha sAthe maLIne jalaparyAyane prApta kare che, pachI garamInuM sannidhAna pAmIne varALa banI UDI jAya che, pachI ThaMDI prApta karIne pANI banI jAya che, ane Ama ananta prakAranA parivartananA cakramAM bAhyaAbhyantara sAmagrI anusAra pariNata thato rahe che. A ja hAla saMsArI jIvanA che. temAM paNa potAnI sAmagrI anusAra guNaparyAyonuM pariNamana barAbara thatuM rahe che. koI paNa samaya parivartanathI zUnya nathI hoto. A parivartanaparaMparAmAM pratyeka dravya pote ja upAdAnakAraNa hoya che ane anya dravya nimittakAraNa. dharmadravya - jIvo ane pudgalonI gatikriyAmAM dharmadravya sAdhAraNa udAsIna nimitta bane che, preraka kAraNa banatuM nathI, jema taraNacalana karavA tatpara mAchalI mATe jala kAraNa to che paraMtu preraNA karatuM nathI. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA adharmadravya - jIvo ane pudgalonI sthitimAM adharmadravya sAdhAraNa kAraNa che, preraka nathI, jema pathikone rokavA mATe chAyA sAdhAraNa kAraNa che paNa preraka nathI. AkAzadravya - samasta cetana ane acetana dravyone te sthAna Ape che ane avagAhananuM sAdhAraNa kAraNa bane che, preraka nahi. AkAza svapratiSThita che. kAladravya - te samasta dravyonA vartanA, pariNamana AdinuM sAdhAraNa nimitta kAraNa che. preraka nathI. paryAya koI ne koI kSaNamAM utpanna thAya che ane nAza pAme che, tethI "kSaNa' badhAM ja dravyonI paryAyapariNatimAM nimitta bane che. A cAra dravyo arUpI che. dharma, adharma ane asaMkhya kAlANu lokAkAzavyApI che ane AkAza lokAlokavyApI ananta che. saMsArI jIva ane pudgala dravyomAM vibhAvapariNamana thAya che. jIva ane pudgalano anAdikAlIna saMbaMdha hovAnA kAraNe jIva saMsArI dazAmAM vibhAva pariNamana kare che. te saMbaMdha samApta thatAM ja muktadazAmAM jIva zuddha pariNamanano adhikArI banI jAya che. svasiddha pariNamana Ama lokamAM ananta "saMta" svayaM potAnA svabhAvanA kAraNe paraspara nimittanaiimittika banIne pratikSaNa parivartana pAmatAM rahe che. temanAmAM paraspara kAryakAraNabhAva paNa ghaTe che. bAhya ane Abhyantara sAmagrI anusAra samasta kAryo utpanna thAya che ane nAza pAme che. pratyeka "saMta" potAmAM paripUrNa ane svataMtra che. te potAnA guNo ane paryAyono svAmI che ane potAnA paryAyono AdhAra che. eka dravya bIjA dravyamAM koI navuM ja pariNamana lAvI zakatuM nathI. jevI jevI sAmagrI upasthita thatI jAya che tenA kAryakAraNaniyama anusAra dravya svayaM tevuM pariNata thatuM jAya che. je samaye koI bAhya sAmagrInuM prabaLa nimitta nathI maLatuM te samaye paNa dravya potAnA svabhAva anusAra sadeza ke videza pariNamana pAmatuM ja, rahe che. koI sapheda kapaDuM eka divasamAM meluM thAya che, to ema na mAnavuM joIe ke te 23 kalAka 59 miniTa to sApha rahyuM ane chellI miniTamAM meluM thayuM che, paraMtu pratikSaNa temAM sadaza yA visadaza parivartano thatAM rahyAM che ane 24 kalAkanA samAna yA asamAna pariNAmonuM samupacita sAmaTuM phaLa te melApaNuM che. tevI ja rIte manuSyamAM paNa bacapaNa, yuvAnI ane ghaDapaNa Adi sthUla pariNamano pratikSaNabhAvI asaMkhya sUkSma pariNamanonAM phaLa che. tAtparya e ke pratyeka dravya potAnAM pariNamanonuM upAdAnakAraNa bane che ane sajAtIya yA vijAtIya nimitta Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jainadarzana anusAra prabhAvita thaIne ke prabhAvita karIne paraspara pariNamanamAM nimitta banatuM jAya che. A nimittonuM milana kyAMka puruSaprayatnanirapekSapaNe paraspara saMyogathI thAya che to kyAMka koI puruSanA prayatnathI thAya che, jema ke koI hAIDrojananA skandhanI pAse havAnI laherathI UDIne oNksijanano skandha pahoMcI jAya to banne joDAIne jalarUpamAM piravartita thaI jAya che, ane jo na pahoMce to bannenuM potapotAnA rUpamAM ja pariNamana thatuM rahe che. e paNa sabhave che ke koI vaijJAnika potAnI prayogazALAmAM oNksijanamAM hAIDrojana meLave ane e rIte banneno jalaparyAya banI jAya. agni che, jo temAM bhInuM iMdhaNa svayaM yA koI puruSanA prayatnathI pahoMcI jAya to dhUma utpanna thaI jAya, anyathA agninI dhIre dhIre rAkha banI jAya. koI dravya jabaradastIthI koI bIjA dravyamAM asaMbhavanIya parivartana utpanna karI zakatuM nathI. prayatno karavA chatAM paNa acetanamAMthI cetana ke cetanamAMthI acetana banI zakatuM nathI ane eka cetana cetanAntara yA acetana acetanAntara banI zakatuM nathI. badhAM dravyo potapotAnI paryAyadhArAmAM pravahamAna che, pratyeka kSaNe navIna navIna paryAyone dhAraNa karatAM svamagna che. .teo ekabIjAnA saMbhavanIya pariNamanane prakaTa karavAmAM nimitta banI paNa jAya che paraMtu asaMbhava yA asat pariNamanane utpanna karI zakatAM nathI. AcArya kundakunde bahu sundara lakhyuM che ke - aNNadavieNa aNNadavvassa No kIrade guNuppAdo / tanhA 3 savvA 3no sahAveLa / / samayasAra, 372. arthAt eka dravya bIjA dravyamAM koI paNa guNotpAda karI zakatuM nathI. badhAM dravyo potapotAnA svabhAvathI utpanna thAya che. Ama pratyeka dravyanI paripUrNa akhaMDatA ane pratyeka dravyanA vyaktisvAtantyanI carama niSThA para badhAM dravyo potapotAnA pariNamanacakranA svAmI che. koI koInA pariNamanano niyantraka nathI ane na koInA izAre A lokanuM nirmANa yA A lokano pralaya thAya che. pratyeka satno potAnA guNa ane paryAya para ja adhikAra che, anya dravyanuM pariNamana tadadhIna nathI. ATalI spaSTa ane asaMdigdha sthiti pratyeka satnI hovA chatAM paNa pudgalomAM paraspara tathA jIva ane pudgalano paraspara tema ja saMsArI jIvono paraspara prabhAva pADanAro nimitta-naimittika saMbaMdha paNa che. pANI jo agni para paDe che to tene olavI nAkhe che ane jo pANI koI pAtramAM agninA upara rAkhavAmAM Ave che to agni ja pANInA sahaja zItala sparzane badalI nAkhIne pANIne uSNa sparzano svIkAra karAvI de che. parasparanA paryAyomAM A rIte prabhAvaka nimittatA hovA chatAM paNa lokaracanA mATe koI nityasiddha Izvara nimittakAraNa yA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA upAdanakAraNa bane e vAta na kevaLa yuktiviruddha che paraMtu dravyonA nija svabhAvathI viparIta paNa che. koI paNa dravya sadA avikArI nitya hoI zakatuM ja nathI. ananta padArthonA ananta paryAyo para niyatraNa rAkhavA jevuM mahAprabhutva na kevala avaijJAnika che paraMtu padArthasthitinI viruddha paNa che. 63 nimitta ane upAdAna je kAraNa svayaM kAryarUpamAM pariNata thaI jAya te upAdAnakAraNa che ane je kAraNa svayaM kAryarUpe pariNata to na thAya paraMtu te pariNamanamAM madada kare te nimitta yA sahakArI kAraNa kahevAya che. ghaTamAM mATI upAdAnakAraNa che kema ke mATI svayaM ghaDo banI jAya che, ane kuMbhAra nimittakAraNa che kema ke kuMbhAra svayaM ghaDo nathI banato paNa ghaDo banavAmAM madada kare che. pratyeka sat yA dravya pratikSaNa potAnA pUrva payAryane choDIne utta2 paryAyane dhAraNa kare che, A eka nirapavAda niyama che. badhAM dravyo pratikSaNa potapotAnI dhArAmAM parivartita thaIne saza yA visadaza avasthAomAM badalAtAM rahe che. te parivartanadhArAmAM je sAmagrI upasthita thAya che yA upasthita karAvavAmAM Ave che tenA balAbalathI parivartanamAM thato prabhAva taratamabhAva pAme che. nadInA ghATa para jo koI vyakti lAla raMga jalamAM meLavI de to te lAla raMganI zakti anusAra AgaLano pravAha amuka hada sudhI lAla banato rahe che, ane jo nIla raMga meLavaze to nIla banato raheze. jo koI bIjI ullekhanIya nimittasAmagrI nahi Ave to je sAmagrI che tenI anukULatA anusAra te dhArAnuM svaccha, asvaccha ke ardhasvaccha pariNamana thatuM rahe che. e to nizcita che ke lAla yA nIla pariNamana je paNa nadInI dhArAmAM thayuM che temAM jalapuja upAdanakAraNa che je svayaM dhArA banIne vahI rahyo che kema ke te ja jala potAnuM purANu rUpa badalIne lAla ke nIla banyuM che. temAM nimitta yA sahakArI kAraNa bane che pelo meLavelo lAla yA nIla raMga. upAdAnakAraNa ane nimittakA2NanI sthiti samajavA mATe ApavAmAM AveluM A to eka sthULa dRSTAnta che. ame pahelAM jaNAvI gayA chIe ke dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya, kAladravya ane zuddha arthAt mukta jIva dravyanAM pariNamano sadA ekasarakhA hoya che, temanA upara bahArano koI prabhAva paDato nathI kema ke temanAmAM vaibhAvika zakti nathI. zuddha jIvamAM svAbhAvika zaktinuM sadA svAbhAvika pariNamana thAya che. temanI upAdAnaparaMparA sunizcita che ane temanI upara nimittanuM koI baLa ke prabhAva paDato nathI. tethI nimittonI carcA paNa temanA saMbaMdhamAM vyartha che. A badhAM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jainadarzana dravyo niSkriya che. zuddha jIvomAM paNa eka sthAnathI anya sthAna javArUpa kriyA nathI hotI. temanA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka nija svabhAvanA kAraNe tathA temanAmAM rahelA agurulaghuguNanA sadbhAvathI temanAmAM sadA samAna pariNamana thatuM rahe che. prazna che sasArI jIva ane pudgaladravyano. temanAmAM vaibhAvika zakti che. tethI je je prakAranI sAmagrI je je samaye upasthita thAya che tenI zaktinI taratamatA anusAra te te samaye tevuM tevuM upAdAna badalAtuM jAya che. joke nimittabhUta sAmagrI koI sarvathA asadbhUta pariNamanane te dravyamAM pedA nathI karatI, paraMtu te dravyanA je zakya arthAt saMbhAvya pariNamano che temanAmAMthI te paryAyathI utpanna thanAruM amuka pariNamana utpanna thaI jAya che. udAharaNArtha, pratyeka pudgala aNumAM samAnapaNe pudgalajanya yAvat pariNamanonI yogyatA che. pratyeka aNu potAnI skandha avasthAmAM kApaDa banI zake che, suvarNa banI zake che, ghaDo banI zake che ane paththara banI zake che ane telanA AkArano banI zake che. paraMtu lAkha prayatno karavA chatAM paNa paththararUpa pudgalamAMthI tela nIkaLI zakatuM nathI, jo ke tela pudgalano ja paryAya che. mATImAMthI kApaDa banI zakatuM nathI, jo ke kApaDa paNa pudgalanuM ja eka vizeSa pariNamana che. hA, jyAre paththara skandhanA pudgalANu chUTA paDI mATImAM maLI jAya ane khAtara banI talanA choDamAM pahocI talabIjo banI jAya tyAre te talabIjomAMthI tela nIkaLI zake che. tevI ja rIte mATI kapAsano choDa banI kapAsarUpe pariName tyAre te kapAsamAMthI kApaDa banI zake che, sAkSAt mATImAMthI kApaDa banI zakatuM nathI. tAtparya e ke pudgalANuomAM samAna zakti hovA chatAM paNa amuka skandhothI ja sAkSAt te kAryono vikAsa thaI zake che je kAryo te paryAyathI zakya hoya ane jemanI nimittasAmagrI upasthita hoya. tethI saMsArI jIvo ane pudgalonI sthiti te mINa jevI che jene zakya badhAM bIbAMomAM DhALI zakAya che ane je vibhinna bIbAMomAM DhaLatuM jAya che. nimittabhUta pudgalo yA jIvo paraspara prabhAvita thaIne paNa vibhinna pariNamanonA AdhAra banI jAya che. eka kAcA mATInA ghaDAne jyAre agnimAM pakavavAmAM Ave che tyAre temAM aneka jagAnA pudgalaskandhomAM vibhinna prakAre rUpa Adino paripAka thAya che. tevI ja rIte agnimAM paNa tenA sannidhAnathI vicitra pariNamano thAya che. eka ja kerImAM paripAka anusAra kyAMka khATo ane kyAMka mITho rasa tathA kyAMka mRdu ane kyAMka kaThora sparza tema ja kyAMka pILo raMga ane kyAMka lIlo raMga e to ApaNA rojiMdA anubhavanI vAta che. AnAthI e nirvivAda siddha thAya che ke te kerInA skandhagata sammilita paramANuonuM, sthUla kerI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 65 paryAyamAM sAmela hovA chatAM paNa, svataMtra astitva paNa barAbara TakI rahe che. te skandhamAM sammilita paramANuonuM potapotAnuM svataMtra pariNamana bahudhA eka prakAranuM hoya che. tethI te ekasarakhA pariNamanane kerI saMjJA ApI devAmAM Ave che. jema aneka pudgalANu dravya sammilita thaIne eka sAdhAraNa skandhaparyAyanuM nirmANa karI letA hovA chatAM paNa svatantra che tema saMsArI jIvomAM paNa avikasita dazAmAM arthAta nigodanI avasthAmAM ananta jIvonI sAdhAraNa saMdeza pariNamananI sthiti thaI jAya che ane te samaye temano AhAra sAdhAraNa, zvAsocchavAsa sAdhAraNa, jIvana sAdhAraNa ane maraNa paNa sAdhAraNa ja hoya che. eka maratAM badhA marI jAya che, eka jIvita rahetAM badhA jIvita rahe che. AvI pravAhapatita sAdhAraNa avasthA hovA chatAM paNa temanuM potAnuM AgavuM vyaktitva nAza pAmatuM nathI, pratyeka jIva potAno vikAsa karavAmAM svatantra rahe che. temanI cetanA vikAsa pAmIne kIDAmakoDA, pazu-pakSI, manuSya, deva Adi vividha vikAsazreNIo upara pahoMcI jAya che. te ja cetanA karmabaMdhano kApIne siddha paNa banI jAya che. sArAMza e ke pratyeka saMsArI jIva ane pudgalANumAM badhAM ja saMbhAvya pariNamano sAkSAt yA paraMparAthI sAmagrInI upasthitimAM thatAM rahe che. te pariNamano kyAreka samAna hoya che ane kyAreka asamAna hoya che. asamAnatAno artha eTalI asamAnatA nathI ke eka dravyanAM pariNamano bIjA sajAtIya yA vijAtIya dravyarUpa banI jAya ane potAnI paryAyaparaMparAnI dhArAnuM ullaMghana kare. temaNe potAnA pariNAmI svabhAvanA kAraNe utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka pariNamana karavuM ja paDaze. teo koI paNa kSaNe pariNAmazUnya hoI zake ja nahi. "tamAva: rAma:' tattvArthasUtra, 5.42 - te "sa'nuM te ja rUpamAM hovuM, potAnI sImAnuM ullaMghana karyA vinA thatA rahevuM, pratikSaNa paryAyarUpe pravAhamAna thavuM ja e pariNAma che. te na to upaniSadvAdIonA pakSanI jema phUTasthanitya che ke na to bauddhonA dIpanirvANavAdI pakSanI jema ucchinna thanAra che. sAcuM pUcho to, buddha je be antothI cheDAothI) DarIne AtmAnuM kathana azAzvata ane anucchinna A ubhaya pratiSedhanI madadathI karyuM yA AtmAne avyAkRta kahyo ane je avyAptatAnA kAraNe nirvANanA saMbaMdhamAM santAnocchedano eka pakSa pedA thayo, te sarvathA ubhaya antonuM tAttvika daSTie vivecana anekAntadraSTA bhagavAna mahAvIre karyuM ane darzAvyuM ke pratyeka vastu potAnA 1. hirAmadAro saERMmApAhi rA. sAdanIvAmAM sAravavu maLiye | gommasAra, jIvakAMDa, gAthA 191. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 66 'sat' rUpane trikALamAM kyAreya choDatI nathI eTale dhArAnI dRSTie te zAzvata che, ane pratikSaNa paryAya nAza pAme che eTale ucchinna paNa che. te na to pravAhavicchedarUpe ucchinna che ke na to sadA avikArI TasthanA arthamAM zAzvata che. vizvanI racanA yA pariNamananA saMbaMdhamAM prAcIna kALathI ja aneka pakSo jovAmAM Ave che. zvetAzvataropaniSadmAM` evA ja aneka vicArono nirdeza karavAmAM Avyo che. tyAM prazna uThAvavAmAM Avyo che ke 'vizvanuM kAraNa zuM che ? ApaNe badhAM kyAMthI utpanna thayA chIe ? konA baLa upara ApaNe badhAM jIvita chIe ? ApaNe kyAM sthita chIe ? ApaNAM sukha ane duHkhamAM kone adhIna thaIne rahIe chIe ?' uttara ApavAmAM Avyo che ke 'kAla, svabhAva, niyati, yadacchA (icchAnusAra aTakaLapacIsI), pRthivyAdi bhUta, ane puruSa A badhAM jagatanAM kAraNa che e mata cintanIya che. A badhAno saMyoga paNa kAraNa nathI. sukha-duHkhano hetu hovAthI AtmA paNa jagatane utpanna karavAmAM asamartha che.' kAlavAda A praznottaramAM je kAla Adi vAdono ullekha che te mato Aja paNa vividha rUpamAM vidyamAna che. mahAbhAratamAM (Adiparva, 1. 272-276) kAlavAdIonu vistRta varNana che. temAM batAvyuM che ke jagatanA samasta bhAva ane abhAva tathA sukha ane duHkha kAlamUlaka che. kAla ja samasta bhUtonI sRSTi kare che, saMhAra kare che ane pralayane prApta prajAnuM zamana kare che. jagatanA samasta zubha ane azubha vikArono utpAdaka kAla ja che. prajAono saMkoca ane vistAra kAla ja kare che. sau sUI jAya che paraMtu kAla jAgato rahe che. sarva bhUtono te ja cAlaka che. atIta, anAgata ane vartamAna jeTalA paNa bhAvikAro che te badhA ja bhAvavikAronuM kAraNa kAla ja che. Ama A duratikrama mahAkAla jagatanuM AdikAraNa che. paraMtu eka, akhaMDa, nitya ane niraMza kAla paraspara virodhI ananta pariNamanonuM kramathI kAraNa kevI rIte hoI zake ? kAlarUpI samartha kAraNa sadA vartamAna hovA chatAM paNa amuka kArya kyAreka thAya, kyAreka na thAya evI niyata vyavasthA kevI rIte saMbhavI zake ? vaLI, kAla acetana che, temAM niyAmakatA svayaM 1. kAlaH svabhAvo niyatiryadRcchA bhUtAni yoniH puruSa iti cintyam / saMyoga pAM na svAtmamAvAvAbhASyanIza: suva:vaheto: / / zrotAzvatara, 1.2. 2. hrAta: mRgati bhUtAni hrAta: saMte prajJA: / jAta: supteSu nAgarti vAto tti yutima: / / mahAbhArata, 1.248. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA saMbhavI zake nahi. jyAM sudhI svabhAvathI parivartana pAmatA samasta padArthomAM kAlanA sAdhAraNa udAsIna kAraNa hovAnI vAta che tyAM sudhI kadAca te udAsIna nimitta banI paNa jAya paraMtu preraka nimitta ane ekamAtra nimitta to te banI zake nahi. e to niyata kAryakAraNabhAvane sarvathA pratikULa che. kAlanI samAna hetutA hovA chatAM paNa mATImAMthI ja ghaDo utpanna thAya ane taMtuomAMthI ja paTa evI pratiniyata lokavyavasthA jAmI zake nahi. tethI pratiniyata kAryonI utpatti mATe pratiniyata upAdAnakAraNano tathA saunA svataMtra kAryakAraNabhAvano svIkAra karavo joIe. svabhAvavAda svabhAvavAdInuM kahevuM che ke kAMTAonuM aNiyALApaNuM, mRga ane pakSIonA citravicitra raMga, haMsanuM zuklavarNanA hovuM, popaTanuM lIlA raMganA hovuM, mayUranuM citravicitra varNanA hovuM, vagere badhuM svabhAvathI che. sRSTino niyannaka koI nathI. A jagatanI vicitratAno koI daSTa hetu upalabdha thato nathI, tethI A badhuM svAbhAvika che, nituka che. AmAM koIno yatna kArya karato nathI, A badhuM koInI icchAne adhIna nathI.' A vAdamAM jyAM sudhI koI eka lokaniyattAnA niyaMtraNano virodha che tyAM sudhI to tenI yuktisiddhatA che, paraMtu jo svabhAvavAdano artha ahetukavAda hoya to te sarvathA bAdhita che kema ke jagatamAM ananta kAryonI ananta kAraNasAmagrI pratiniyatapaNe upalabdha che. pratyeka padArthano potAnAM saMbhavita kAryone karavAno svabhAva hovA chatAM paNa teno vikAsa kAraNasAmagrI vinA thaI zakato nathI. mATInA piMDamAM ghaDAne utpanna karavAno svabhAva vidyamAna hovA chatAM paNa ghaDAnI utpatti daMDa, cakra, kuMbhAra Adi pUrNasAmagrI upasthita hoya to ja thaI zake che. kamaLanI utpatti kicaDamAMthI thAya che. tethI kAdava Adi sAmagrInI kamalanI sugandha ane kamalanA manohara rUpa prati hetutA svayaMsiddha che, temanI bAbatamAM svabhAvane ja pradhAnatA ApavI ucita nathI. e sAcuM ke kheDUtano puruSArtha khetara kheDI bIja vAvI devA sudhI che, AgaLa upara komala aMkuranuM phUTavuM tathA temAMthI kramazaH vRkSa banI javA rUpa asakhya kAryaparaMparAmAM tenuM sAkSAt kAraNatva nathI, paraMtu jo teno teTalo paNa prathamaprayatna na hota to bIjano te vRkSa banavAno svabhAva kothaLAmAM paDyo paDyo saDI jAta. tethI pratiniyata kAryomAM yathAsaMbhava puruSano prayatna paNa kAma kare che. sAdhAraNa 1. 3 2 - "ka: kaNTakAnAM prakaroti taikSaNyaM vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svamAvata: sarvandra pravRtti ne mavAroDakti yuta: prayatna: | sUtrakRtAMgaTIkA. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jainadarzana rU kapAsanAM bIjamAMthI sapheda raMganuM utpanna thAya che. paraMtu jo kuzaLa kheDUta lAkhanA raMgathI kapAsanA bIjone raMgI nAkhe to te raMgelAM kapAsanAM bIjamAMthI raMgIna rU utpanna thAya che. Aja vaijJAnikoe vibhinna prANIonI nasala para aneka prayogo karIne temanA raMga, svabhAva, UMcAI ane vajana AdimAM vividha prakArano vikAsa karyo che. tethI " vImavAroDakti mRta: prayatna ?' jevA nirAzAvAdathI prerAIne svabhAvavAdanuM avalaMbana levuM ucita nathI. hA, sakala jagatanA eka niyattAnI icchA ane prayatnano jo A svabhAvavAda dvArA virodha karAya che to tenA pariNAmanI bAbatamAM sahamati hovA chatAM paNa prakriyAmAM attara che. anvaya ane vyatireka dvArA asaMkhya kAryonA asaMkhya kAryakAraNabhAva nizcita thAya che ane potapotAnI kAraNasAmagrIthI asaMkhya kAryo vibhinna vicitratAo sAthe joDAIne utpanna thAya che ane nAza pAme che. tethI svabhAvaniyatatA hovA chatAM paNa kAraNasAmagrI ane jagatanA niyata kAryakAraNabhAva prati AMkho baMdha karI zakAya nahi. niyativAda niyativAdIonuM kahevuM che ke jenuM je samaye jyAM je thavAnuM hoya che te thAya che ja. tIkSNa zastraprahAra thavA chatAM paNa jo maraNa thavAnuM na hoya to vyakti jIvita ja rahe che, bacI jAya che ane jyAre maravAnI ghaDI Ave che tyAre vinA koI ja kAraNa jIvananuM ghaDiyALa baMdha paDI jAya che. 'prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vaa| bhUtAnAM mahati kRte'pi prayatne nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAza: // arthAt manuSyone niyatinA kAraNe je kaMI zubha ke azubha prApta thavAnuM che te avazya ja prApta thaze. prANI game teTalo prayatna kare paNa je nathI banavAnuM te nahi ja bane ane je banavAnuM che tene koI rokI zakavAnuM nathI. badhA jIvonuM badhuM ja niyata che, te potAnI gatithI thaze ja. 1. udbhUta - sUtrakRtAMgaTIkA, 1.1.2 lokatatvanirNaya, a. 29. 2. tathA von - "niyatenaiva rUpeNa sarve bhAvA bhavanti yat / tato niyatijA hyete tatsvarUpAnuvedhataH / yad yadaiva yato yAvat tat tadaiva tatastathA / niyata nAte cAyatu Ana vadhatuM la: '' nandI sUtraTIkA. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 69 majhimanikAya (2.3.6) tathA buddhacaryAmAM (sAmagnaphalasutta pR. 462-63) akarmayatAvAdI makhali gozAlanA niyaticakranuM A jAtanuM varNana maLe che - "prANIonA klezano koI hetu nathI, pratyaya nathI. vinA hetu, vinA pratyaya ja prANI kleza pAme che. prANIonI zuddhino koI hetu nathI, pratyaya nathI. vinA hetu, vinA kAraNe ja prANI vizuddha bane che. na AtmakAra che, na parakAra che, na puruSakAra che, na bala che, na vIrya che, na puruSaparAkrama che. sarva sattva, sarva prANI, sarva bhUta, sarva jIva avaza che, bala-vIryarahita che. niyati vaDe nirmita avasthAmAM pariNata thaIne cha ja abhijAtiomAM sukha-duHkha anubhave che...ahIM evuM nathI ke A zIlavratathI, A tapa-brahmacaryathI huM aparipakva karmane paripakva karIza, paripakava karmane bhogavI karmano anna karIza. sukha ane duHkha droNathI mapAyelAM che. jagatamAM ghaTavuMvadhavuM, utkarSa-apakarSa thatA nathI. jema sUtaLIno daDo pheMkavAmAM AvatAM sUtaLI uklAtI jAya che ane daDo daDI paDe che tema mUrkha ane paMDita doDIne AvAgamanamAM paDIne duHkhano anta karaze." (darzanadigdarzana pR. 488-89). bhagavatIsUtramAM (15mo zataka) paNa gozAlakane niyativAdI ja kahyo che. A niyativAdanuM rUpa Aja paNa "je thavAnuM che te thaze ja A bhavitavyatAnA rUpamAM UMDANa sAthe pracalita che. niyativAdanuM vadhumAM eka AdhyAtmika rUpa nIkaLyuM che. te anusAra pratyeka dravyano pratikSaNano paryAya sunizcita che. je samaye je paryAya thavAno che te potAnA niyata svabhAvanA kAraNe thaze ja, temAM prayatna nirarthaka che. upAdAnazaktithI ja te paryAya prakaTa thaI ja jAya che, tyAM nimittanI upasthiti svayeva thAya che, tene meLavavAnI AvazyakatA nathI. temanA matamAM peTrolathI moTara cAlatI nathI paraMtu moTarane cAlavAnuM ja che ane peTrole baLavAnuM ja che. ane A badhuM pracArita thaI rahyuM che dravyanA zuddha svabhAvanA nAme. tenI aMdara bhUmikA e jamAvavAmAM Ave che ke eka dravya bIjA dravyane kaMI karI zakatuM nathI. badhAM ApoApa niyaticakravaza pariNamana kare che. jyAre jene jyAM je rUpamAM nimitta banavAnuM che te samaye tenI tyAM te rUpamAM upasthiti thaI ja jaze. A niyativAde padArthonA svabhAva ane pariNamanano Azraya laIne paNa temano pratikSaNano anantakALa sudhIno kAryakrama banAvI dIdho che jenA upara cAlavA mATe pratyeka padArtha bAdhya che. koIe kaMI navuM karavAnuM nathI. A rIte niyativAdIonAM vividha rUpo vibhinna samayomAM thayAM che. te badhAM rUpoe puruSArthano ekaDo sAva ja kADhI nAkhyo che ane manuSyane bhAgyanA cakkaramAM nAkhI dIdho che. 1. juo zrI kAnajIsvAmI likhita vastuvijJAnasAra Adi pustako. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jainadarzana paraMtu jyAre ApaNe dravyanA svarUpa ane dravyanI upAdAna tema ja nimittabhUlaka kAryakAraNavyavasthA upara dhyAna ApIe chIe tyAre tenuM bodApaNuM prakaTa thaI jAya che. jagatamAM samagra bhAve keTalIka vAto niyata che jemanuM ullaMghana koI karI zakatuM nathI. te nIce mujaba che : (1).e niyata che ke jagatamAM jeTalAM sat che temanAmAM koI navuM sata utpanna thaI zakatuM nathI ke vidyamAna samAMthI koIno samUla vinAza paNa nathI thaI zakato. te sat che - ananta cetana, ananta pudgalANu, eka AkAza, eka dharmadravya, eka adharmadravya ane asaMkhya kAladravyo. temanI saMkhyAmAM na to ekanI vRddhi thaI zake che ke na to ekanI hAni thaI zake che. anAdikALathI ATalAM ja dravyo hatAM, che ane anantakALa sudhI raheze. (2) pratyeka dravya potAnA nija svabhAvanA kAraNe purANA paryAyane choDe che, navA paryAyane grahaNa kare che ane potAnA pravAhI sattvanI anuvRtti jALavI rAkhe che. te dravya zuddha hoya ke azuddha A parivartanacakrathI aspaSTa nathI rahI zakatuM. koI paNa koI paNa padArthanA utpAda ane vyayarUpa parivartanane rokI zakatuM nathI ke na to eTalI hada sudhI vilakSaNa pariNamana karAvI zake che ke te potAnA sattvane ja samApta karI nAkhe ane sarvathA ucchinna thaI jAya. (3) koI paNa dravya koI sajAtIya ke vijAtIya dravyAntara rUpe pariNamI zakatuM nathI. eka cetana na to acetana banI zake che ke na to cetanAntara. te cetana 'taccetana' ja raheze ane acetana 'tadacetanaja raheze. (4) jevI rIte be yA aneka acetana pudgalaparamANu maLIne eka saMyukta samAna skalparUpa paryAya utpanna kare che tevI rIte be cetana maLIne eka saMyukta paryAya utpanna karI zakatA nathI, pratyeka cetananuM sadA vatanna pariNamana ja raheze. (5) pratyeka dravyanI potAnI mUla dravyazaktio ane yogyatAo samAnapaNe sunizcita che, temanAmAM pheraphAra thaI zakato nathI. koI evI navI zakti kAraNAntarathI AvI zakatI nathI ke jenuM astitva dravyamAM hoya ja nahi. tevI ja rIte koI vidyamAna zakti sarvathA nAza pAmI zakatI nathI. (6) dravyagata zaktio samAna hovA chatAM paNa amuka cetana ke acetanamAM sthUla paryAya sabaMdhI amuka yogyatAo paNa niyata che. temanAmAMthI jenI sAmagrI maLI jAya che teno vikAsa thAya che. udAharaNArtha, pratyeka pudgalANumAM pudgalanI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 71 badhI dravyayogyatAo hovA chatAM paNa mATInAM pudgala ja sAkSAt ghaDo banI zake che, kAMkarAnA pudgala nahi; takhtanAM pugala ja sAkSAt kApaDa banI zake che, mATInAM pudgala nahi, jo ke ghaDo ane kApaDa banneya pudgalanA ja paryAyo che. hA, kAlAntare paraMparAthI badalAtAM mATInAM pudgala paNa kApaDa banI zake ane takhtanAM pudgala paNa ghaDo. tAtparya e ke saMsArI jIva ane pudgalonI mUlataH samAna zaktio hovA chatAM paNa amuka sthUla paryAyamAM amuka zaktio ja sAkSAtu vikasita thaI zake che. zeSa zakitao bAhya sAmagrI maLavA chatAM paNa tatkAla vikasita thaI zakatI nathI. (7) e niyata che ke te dravyanA te sthUla paryAyamAM jeTalI paryAyayogyatAo che temanAmAMthI ja jenI jenI anukULa sAmagrI maLe che teno teno vikAsa thAya che, zeSa paryAyayogyatAo dravyanI mUlayogyatAonI jema sadbhAvamAM ja vidyamAna rahe che. (8) e paNa niyata che ke AgalA kSaNamAM je prakAranI sAmagrI upasthita thaze tenAthI dravyanuM pariNamana prabhAvita thaze. sAmagrI aMtargata je paNa dravyo che temanuM pariNamana paNa A dravyathI prabhAvita thaze. udAharaNArtha, oNksijananA paramANune jo hAIDrojananuM nimitta na maLyuM hota to te oksijananA rUpamAM ja pariNata thaIne raheta, paraMtu jo hAIDrojananuM nimitta maLI jAya che to bannenuM jalarUpe parivartana thaI jAya che. tAtparya e ke pudgala ane saMsArI jIvonAM pariNamano potAnI tatkAlIna sAmagrI anusAra paraspara prabhAvita thatAM rahe che. kintu - kevala A ja anizcita che ke "AgalA kSaNamAM konuM kayuM pariNamana thaze? kayo paryAya vikAsa pAmaze ? yA kyA prakAranI sAmagrI upasthita thaze ? A to paristhiti ane yogAyoga upara nirbhara che, jevI jevI sAmagrI upasthita thatI jaze te anusAra paraspara prabhAvita thaIne tAtkAlika paNyimano thatAM jaze. udAharaNArtha, eka mATIno piMDa che, tenAmAM ghaDo, cakora, pyAlo Adi aneka pariNAmonA vikAsanI zakyatA che. have kuMbhAranI icchA, prayatna ane cAkaDo Adi jevI sAmagrI maLe che, te sAmagrI anusAra amuka paryAya prakaTa thaI jAya che. te vakhate kevaLa mATInAM piMDanuM ja pariNamana nahi thAya paraMtu cAkaDo ane kuMbhAranA paNa paryAyo te sAmagrI anusAra utpanna thaze. padArthonA kAryakAraNabhAvo niyata che. "amuka kAraNasAmagrI hotAM amuka kArya utpanna thAya che A prakAranA ananta kAryakAraNabhAvo upAdAna ane nimittanI yogyatA anusAra nizcita che. temanI zakti anusAra temanAmAM tAratamya paNa thatuM rahe che. eka udAharaNa laIe. bhInA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jainadarzana iMdhaNa ane agrinA saMyogathI dhumADo thAya che, A eka sAdhAraNa kAryakAraNabhAva che. have, bhInA IdhaNa ane agninI jeTalI zakti haze te anusAra dhumADAmAM pracuratA yA nyUnatA arthAt ochAvattApaNuM thaI zake che. koI eka manuSya beTho che, tenA manamAM koI ne koI vicAra pratikSaNa Avavo ja joIe. have jo te sinemA jovA jAya to tadanusAra tenuM mAnasa pravRtta thaze ane jo sAdhunA satsaMgamAM besI jAya to bIjA ja bhavya bhAvo tenA manamAM utpanna thaze. tAtparya e ke pratyeka pariNamana potAnI tatkAlIna upAdAnayogyatA ane sAmagrI anusAra vikasita thAya che. "saunuM bhaviSya sunizcita che ane te sunizcita anantakAlIna kAryakrama para AkhuM jagata cAlI rahyuM che ema mAnavuM e mahAna bhrAnti che. A jAtano niyativAda kevaLa kartavyabhraSTa ja karato nathI paraMtu puruSanA ananta bala, vIrya, parAkrama, utthAna ane pauruSane paNa sarvathA samApta karI nAkhe che. jyAre jagatanA pratyeka padArthano anantakAlIna kAryakrama nizcita che ane sau potAnI niyatinA pATA para doDatA jaI rahyA che tyAre zAstropadeza, zikSA, dIkSA ane unnatinA upadezo ane preraNAo bekAra che. A niyativAdamAM vaLI sadAcAra zuM ane durAcAra zuM? strI ane puruSano te samaye tevo saMyoga thavo pUrvanizcita ja hato. jeNe jenI hatyA karI tenA hAthe tenuM tevuM thavAnuM ja hatuM. jene hatyAnA aparAdhamAM pakaDavAmAM Ave che, te paNa jyAre niyatine vaza hato, paravaza hato tyAre te svataMtra ja kyAM hato ke tene hatyAno kartA kahI zakAya? jo te icchato ke huM hatyA na karuM ane huM hatyA na karI zakuM to ja tenI svataMtratA kahI zakAya. paraMtu tenA IcchavA na icchavAno prazna ja nathI. AcArya kudakundano akartutvavAda AcArya kundakunda samayasAranI gAthAmAM lakhyuM che ke "koI dravya bIjA dravyamAM koI guNotpAda karI zakatuM nathI. eka dravya bIjA dravyamAM kaMI navuM utpanna karI zakatuM nathI. tethI badhAM dravyo potapotAnA svabhAva anusAra utpanna thatAM rahe che. A svabhAvanuM varNana karanArI gAthAne keTalAMka vidvAna niyativAdanA samarthanamAM TAke che. paraMtu A gAthAmAM sIdhI vAta to e ja batAvI che ke koI dravya bIjA dravyamAM koI navo guNa lAvI zakatuM nathI, je Avaze te upAdAnayogyatA anusAra ja Avaze. koI paNa nimitta upAdAnadravyamAM asaMbhUta zaktinuM utpAdaka nathI banI zakatuM, te to kevaLa sadbhuta zaktinuM saMskAraka yA vikAsaka che. eTale ja gAthAnA dvitIyAdhamAM 1. juo gAthA pRSTha 6ra upara. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 73 spaSTa lakhyuM che ke pratyeka dravya potAnA svabhAva anusAra utpanna thAya che." pratyeka dravyamAM tatkAlamAM paNa vikasita thanArA aneka svabhAva ane zaktio che. temanAmAMthI amuka svabhAvanuM prakaTa thavuM yA pariNamana thavuM tatkAlIna sAmagrI upara AdhAra rAkhe che. bhaviSya anizcita che. keTalAMka sthULa kAryakAraNabhAvo batAvI zakAya che, paraMtu kAraNe avazya ja kAryane utpanna karavuM e to sAmagrInI samagratA ane avikalatA para AdhAra rAkhe che, "navayaeN rani mAryavanti bhavanti" - kAraNo avazya ja kAryavALAM hoya evo niyama nathI. paraMtu te kAraNo avazya ja kAryane utpanna karaze jemanI samagratA (avikalatA) ane nibaMdhatAnI geraMTI hoya. AcArya kundakunda jyAM pratyeka padArthanA svabhAvAnusAra pariNamananI carcA karI che tyAM dravyonA paraspara nimitta-naimittikabhAvano paNa svIkAra karyo che. A parAkartutva nimittanA ahaMkAranI nivRtti mATe che. koI nimitta eTale ahaMkArI na banI jAya che te samajI bese ke meM ja A dravyanuM badhuM ja karI dIdhuM che. vastutaH navuM kaMI thayuM ja nathI ke temAM hatuM ja nahi, je temAM hatuM teno ja eka aMza prakaTa thayo che. jIva ane karmapudgalanA paraspara nimittanaimittikabhAvanI carcA karatAM AcArya kundakunda pote ja lakhyuM che ke jIvapariNAmahernu kammattaM puggalA pariNamaMti / puggalakammaNimittaM taheva jIvovi pariNamadi / / Navi kuvvadi kammaguNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimittaM tu kattA AdA saeNa bhAveNa / putrimANe ja huM ttA savamavAnuM samayasAra, gAthA 86-88. arthAt jIvonA bhAvonA nimittathI pudgalono karmarUpa paryAya thAya che ane pudgalakarmonA nimittathI jIva rAga Adi rUpe pariNamana kare che. eTaluM vizeSa che ke jIva upAdAna banIne pudgalanA guNorUpe pariNamana karI zakato nathI ane pudgala upAdAna banIne jIvanA guNorUpe pariNata thaI zakatuM nathI. kevala paraspara nimitta-naimittika sambandha anusAra bannenuM pariNamana thAya che. tethI AtmA upAdAnadaSTie potAnA bhAvono karyA che, te pudgalakarmanA jJAnAvaraNa Adi dravyakarmarUpa pariNamanano kartA nathI. - 1. nyAyabinduTIkA, 2,49.- - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana A spaSTa kathanano phalitArtha e che ke paraspara nimittanaimittika bhAva hovA chatAM paNa pratyeka dravya potAnA guNa-paryAyono ja kartA banI zake che. adhyAtmamAM kartRtvavyavahAra upAdAnamUlaka che. adhyAtma ane vyavahAra vacce A ja mULabhUta antara che ke adhyAtmakSetramAM padArthonA mULa svarUpa ane zaktiono vicAra thAya che tathA tenA AdhAre nirUpaNa thAya che jyAre vyavahAramAM paranimittanI pradhAnatAthI kathana karavAmAM Ave che. 'kuMbhAre ghaDo banAvyo' A vyavahAra nimittamUlaka che kema ke ghaTaparyAya kuMbhArano nathI paraMtu pelA paramANuono che jeo ghaDAnA rUpamAM pariNata thayA che. kuMbhAre ghaDo banAvatI vakhate paNa potAnA yoga arthAt halanacalana ane upayogarUpe ja pariNati karI che. kuMbhAranuM sannidhAna pAmIne mATInA paramANuoe ghaTaparyAyarUpe pariNati karI lIdhI che. A rIte pratyeka dravya potAnA pariNamanano svayaM upAdAnamUlaka kartA che. AcArya kundakunde A rIte nimittamUlaka kartRtvavyavahArane adhyAtmakSetramAM svIkAryo nathI paraMtu svakartRtva to temane badhI rIte iSTa che ja ane tenuM samarthana ane vivecana temaNe vizada rIte karyuM che. paraMtu A niyativAdamAM to svakartRtva ja nathI. pratyeka dravyanA pratikSaNanA ananta bhaviSyatkAlIna paryAyo temanA kramamAM sunizcita che. te temanI dhArAne badalI zakatuM nathI. te to kevaLa niyati pizAcinInuM krIDAsthaLa che ane tenA ja yantrathI anantakALa sudhI paricAlita raheze. AgalA kSaNane te asatthI satnI tarapha yA aMdhakArathI prakAzanI tarapha laI javAmAM potAnA utthAna, bala, vIrya, parAkrama yA pauruSano kaMI paNa upayoga karI zakatuM nathI. jyAre te potAnA bhAvone ja nathI badalI zakatuM tyAre svakartRtva kyAM rahyuM ? saccAI to e che ke bhaviSyanA pratyeka kSaNanuM amuka rUpamAM hovuM anizcita che. mAtra eTaluM ja nizcita che ke kaMI ne kaMI thaze avazya. 'dravya' zabda svayaM bhavya arthAt thavA yogya, yogyatA ane zaktino vAcaka che. dravya pelA pIgaLelA mINa jevuM che jene koI ne koI bIbAmAM DhaLavuM che. e nizcita nathI ke te kayA bIbAmAM DhaLaze. je AtmAo abuddha ane puruSArthahIna che temanA aMge kadAcit bhaviSyavANI karI paNa zakAya ke AgalA kSaNamAM temanuM A pariNamana thaze paraMtu sAmagrInI pUrNatA ane prakRti para vijaya meLavavA dRDhapratijJa AtmAnA aMge koI bhaviSya kahevuM asaMbhava che kema ke bhaviSya svayaM anizcita che. te jevuM icche tevuM eka sImA sudhI banAvI zake che. pratisamaya vikasita thavA mATe sekaDo yogyatAo che. jenI sAmagrI jyAre je rUpamAM maLI jAya che ke meLavI ApavAmAM Ave che te yogyatA kAryarUpamAM pariNata thaI jAya che. jo ke AtmAnI saMsArI avasthAmAM nitAnta paratantra sthiti che ane te eka rIte 74 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 75 yastrArUDhanI jema pariNamana kare che tema chatAM paNa te dravyanuM nija sAmarthya e che ke te thobhe ane vicAre tathA potAnA mArgane svayaM vALIne tene navI dizA Ape. atIta kAryanA baLa upara Apa niyatine jeTaluM iccho teTaluM kudAvo paraMtu bhaviSyanA saMbaMdhamAM tenI sImA che. koI bhayaMkara aniSTa jo banI jAya to saMtoSa khAtara "je thavAnuM hatuM te thayuM e prakAre niyatinI saMjIvanI ucita kArya kare paNa che. je kArya jyAre thaI cUkyuM che tyAre tene niyata kahevAmAM koI zAbdika ke Arthika virodha nathI. paraMtu bhaviSya mATe niyata (done) kahevuM e arthaviruddha to che ja zabdaviruddha paNa che. bhaviSya to niyasyat yA niyasyamAna (will be done) haze, nahi ke niyata (done). atItane niyata (done) kaho, vartamAnane 0474414 (being done) 24 Mulaout 2424d (will be done). adhyAtmanI akartutvabhAvanAno bhAvanIya artha A che - nimittabhUta vyaktine anucita ahaMkAra utpanna na thAya. eka adhyApaka vargamAM aneka vidyArthIone bhaNAve che. adhyApakanA zabdo sau vidyArthIonA kAne athaDAya che, paraMtu vikAsa eka vidyArthIno prathama zreNIno, bIjA vidyArthInI bIjI zreNIno tathA trIjA vidyArthIno trIjI zreNIno thAya che. tethI adhyApaka jo nimitta hovAnA kAraNe evo ahaMkAra kare ke meM A chokarAmAM jJAna utpanna karI dIdhuM to te eka aMzamAM vyartha ja che kema ke jo adhyApakanA zabdomAM jJAnane utpanna karavAnI kSamatA hatI to saumAM ekasarakhuM jJAna kema utpanna na thayuM ? tethI gurune "kartutva'no durahaMkAra utpanna na thAya e khAtara te akartutvabhAvanAno upayoga che. A akartutvanI sImA parAkartutva che, svAkartutva nathI. paraMtu niyativAda to svakartutvane ja samApta karI nAkhe che kema ke temAM badhuM ja niyata che. puNya ane pApa vaLI zuM? jyAre pratyeka jIvano pratikSaNano kAryakrama nizcita che arthAt parakatRtva to che ja nahi, sAthe sAthe ja svakatRtva paNa nathI tyAre pApa zuM ane puNya zuM? zuM sadAcAra ane zuM durAcAra ? jyAre pratyeka ghaTanA pUrvanizcita yojanA anusAra ghaTI rahI che tyAre koIne kevI rIte rdoSa apAya? koI strInuM zIla bhraSTa thayuM. temAM je strI, puruSa ane zavyA Adi dravya sambaddha che te badhAMnA paryAyo jyAre niyata che tyAre puruSane zA mATe pakaDavAmAM Ave ? strInuM pariNamana evuM ja Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana thavAnuM hatuM, puruSanuM pariNamana paNa tevuM ja thavAnuM hatuM ane pathArInuM paNa tevuM ja pariNamana thavAnuM hatuM. jyAre badhAnAM niyata pariNamanono niyata maLavArUpa durAcAra paNa niyata ja hato, tyAre koIne durAcArI ke guMDo zA mATe kahevAmAM Ave ? jo pratyeka dravyanA bhaviSyanA pratyeka kSaNano anantakAlIna kAryakrama niyata che, bhale ne te ApaNane jJAta na hoya, to A nitAnta paratatra sthitimAM vyaktino svapuruSArtha kyAM rahyo ? goDase hatyAro kema? nAthurAma goDasee mahAtmAjIne goLI mArI to zuM nAthurAmane hatyAro kahevAya? nAthurAmanuM te samaye tevuM ja pariNamana thavAnuM hatuM, mahAtmAjInuM tevuM ja thavAnuM hatuM ane goLI tathA pistolanuM paNa tevuM ja pariNamana nizcita hatuM. arthAt hatyA nAmanI ghaTanA nAthurAmamahAtmAjI, pistola ane goLI Adi aneka padArthonA niyata kAryakramanuM pariNAma che. A ghaTanA sAthe sambaddha badhA padArthonA pariNamana niyata hatAM, badhA paravaza hatA. jo kahevAmAM Ave ke nAthurAma mahAtmAjInA prANaviyogamAM nimitta hovAnA kAraNe hatyAro che to mahAtmAjI nAthurAmanA goLI calAvavAmAM nimitta hovAthI aparAdhI kema nahi ? jo niyatino dAsa nAthurAma doSI che to niyatine paravaza mahAtmAjI kema nahi? ame to kahIe chIe ke pistolamAMthI goLI nIkaLavAnI ja hatI, goLIe chAtImAM cheda karavAno ja hato, eTale ja nAthurAma ane mahAtmAjInI upasthiti thaI. nAthurAma to goLI ane pistolanA te avazyabhAvI pariNamananuM eka nimitta hato jene niyaticakranA kAraNe tyAM pahoMcavuM paDyuM. je padArthonI niyatinuM pariNAma hatyA nAmanI ghaTanA che te badhA padArtho samAnapaNe niyatiyatrathI niyatrita thaIne jyAre temAM bhegA maLI lAgelA che tyAre temanAmAMthI eka mAtra nAthurAmane zA mATe pakaDavAmAM Ave che? eTaluM ja nahi, ApaNe badhAe te divase e ja khabara sAMbhaLavAnI ja hatI ane zrI AtmAcaraNe jaja banavAnuM ja hatuM, eTale ja A badhuM thayuM. tethI ApaNe badhAM ane AtmAcaraNajI paNa te hatyAnI ghaTanAnA niyata nimitta chIe. eTale ja A niyativAdamAM na to puNya che ke na to pApa, na to sadAcAra che ke na to durAcAra. jyAre kartutva ja nathI tyAre sadAcAra kevo ke durAcAra kevo? goDasee niyativAdanA nAme ja potAno bacAva karavo joIto hato ane jajane ja pakaDavo joIto hato ane goDasee tene kahevuM joItuM hatuM ke "kema ke tamAre amArA mukadamAnA jaja banavAnuM hatuM eTale ja A saghaLuM niyaticakra ghUmyuM ane ame badhA emAM phasAyAM." Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA ane jo badhAe bacavuM hoya to pistolanA bhavitavya upara badho doSa DhoLI zakAya che - "pistolanuM te vakhate tenuM pariNamana na thayuM hota to na te goDasenA hAthamAM AvatI ane na te gAMdhIjInI chAtIne chedatI. saghaLo doSa pistolanA niyata pariNamanano che. tAtparya e ke A niyativAdamAM badhuM sApha che. vyabhicAra, corI, dagAbAjI ane hatyA Adi badhuM ja te te padArthonA niyata pariNamano ja che, emAM vyaktivizeSano koI doSa nathI. eka ja prazna, eka ja uttara A niyativAdamAM eka ja prazna che ane eka ja uttara che. "Ama thavAnuM ja hatuM A uttara pratyeka praznano che. zikSA, dIkSA, saMskAra, prayatna ane puruSArtha badhAno uttara bhavitavyatA che. na koI tarka, na koI puruSArtha ane na koI buddhi. agnimAMthI dhumADo kema nIkaLyo ? ema thavAnuM ja hatuM. to pachI IdhaNa bhInuM na hatuM tyAre dhumADo kema na nIkaLyo? ema ja thavAnuM hatuM. jagatamAM padArthonA saMyoga-viyogathI vijJAnasammata ananta kAryakAraNabhAvo che. potAnI upAdAnayogyatA ane nimittasAmagrInA saMtulanamAM paraspara prabhAvita, aprabhAvita yA ardhaprabhAvita kAryo utpanna thAya che. teo ekabIjAnAM pariNamanonA nimitto paNa bane che. udAharaNArtha, eka ghaDo utpanna thaI rahyo che. temAM mATI, kuMbhAra, cAkaDo, dorI Adi aneka dravya kAraNasAmagrImAM sammilita che. te vakhate kevaLa ghaDo ja utpanna nathI thayo paraMtu kuMbhArano paNa koI paryAya, cAkaDAno paNa amUka paryAya ane dorIno paNa amuka paryAya utpanna thayo che. tethI te vakhate utpanna thanArA aneka paryAyomAM potapotAnuM dravya upAdAna che ane bAkInAM ekabIjA prati nimitta che. tevI ja rIte jagatamAM je ananta kAryo utpanna thaI rahyAM che temanAmAM te te dravyo, je pariNamana kare che, teo upAdAna bane che ane bAkInAM nimitta bane che, koI sAkSAt to koI paraMparAthI, koI preraka ane koI apreraka, koI prabhAvaka ane koI aprabhAvaka. e to yogAyoganI vAta che. je jAtanI bAhya ane Abhyatara kAraNasAmagrI ekaThI thaI jAya che tevuM ja kArya thaI jAya che. AcArya samantabhadra lakhyuM che ke - vAtaropAdhisamagrateya kAryeSu te dravyata: 4mAva: bRhasvayaMbhUstotra, 60 arthAt kAryotpatti mATe bAhya ane AtyaMtara arthAt nimitta ane upAdAna banne kAraNonI samagratA arthAt pUrNatA ja dravyagata nija svabhAva che. AvI sthitimAM niyativAdano Azraya laIne bhaviSya aMge koI nizcita vAta kahevI e to anubhavasiddha kAryakAraNabhAvanI vyavasthAthI sarvathA viparIta che. e Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jainadarzana sAcuM ke niyata kAraNathI niyata kAryanI utpatti thAya che ane A prakAranA niyatatvamAM koI parivartana thaI zakatuM nathI paraMtu A kAryakAraNabhAvanI pradhAnatAno svIkAra karavAmAM AvatAM to niyativAda potAnA niyata rUpamAM rahI zakato nathI. kAraNa hetu jainadarzanamAM kAraNane paNa hetu mAnIne tenA dvArA avinAbhAvI kAryanuM jJAna karAvavAmAM Ave che arthAt kAraNane joIne kAryakAraNabhAvanI niyatatAnA baLe tenAthI utpanna thanAra kAryanuM paNa jJAna karavuM anumAnapraNAlImAM svIkRta che. paraMtu tenI sAthe be zarato lAgelI che - 'jo kAraNasAmagrInI pUrNatA hoya ane koI pratibaMdhaka kAraNa na AvI paDe to avazya ja kAraNa kAryane utpanna karaze.' jo samasta padArthonuM badhuM ja niyata hota to koI niyata kAraNathI niyata kAryanI utpattinuM udAharaNa paNa ApI zakAyuM hota, paraMtu sAmAnyapaNe kAraNasAmagrInI pUrNatAnI ane apratibandhanI khAtarI eTalA mATe ApI zakAtI nathI kemake bhaviSya sunizcita nathI. tethI e vAtanI sAvadhAnI rAkhavAmAM Ave che ke kAraNasAmagrImAM koI bAdhA utpanna na thAya. AjanA yantrayugamAM jo ke moTAM moTAM yantro potAnA nizcita utpAdananA AMkaDAonAM khAnAM pUrA karI de che paraMtu temanA kAryakAlamAM khUba sAvadhAnI ane satarkatA rAkhavI paDe che. tema chatAM paNa kyAreka kyAreka gaDabaDa thaI jAya che. bAdhA AvavAnI ane sAmagrInI nyUnatAnI (vikalatAnI) saMbhAvanA jyAre che tyAre nizcita kAraNathI nizcita kAryanI utpatti saMdigdhakoTimAM jaI paDe che. tAtparya e ke puruSano prayatna eka hada sudhI bhaviSyanI rekhAne bAdhe paNa che, to paNa bhaviSya anumAnita ane saMbhavita ja rahe che. niyati eka bhAvanA che. A niyativAdano upayoga koI ghaTanA banI gayA pachI zvAsa khAvA mATe ane manane manAvavA mATe tathA AgaLa upara pharI kamara kasIne taiyAra thaI javA mATe karI zakAya che, ane loko kare paNa che, paraMtu eTalA mAtrathI tenA AdhAre vastuvyavasthA karI zakAya nahi. vastuvyavasthA to vastunA vAstavika svarUpa ane pariNamana para ja nirbhara kare che. bhAvanAo cittanA samAdhAna mATe bhAvavAmAM Ave che ane bhAvanAothI te uddezya siddha thaI paNa jAya che, paraMtu tattvavyavasthAnA kSetramAM bhAvanAno upayoga nathI. tyAM to vaijJAnika vizleSaNa ane Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 79 tamUlaka kAryakAraNabhAvanI paraMparAnuM ja kAma che. tenA baLe padArthanA vAstavika svarUpano nirNaya karI zakAya che. karmavAda jagatanA pratyeka kAryamAM karma kAraNa che. Izvara paNa karma anusAra ja phaLa Ape che. karma vinA to pAMdaDuM paNa hAlatuM nathI. A karmavAda che je Izvara upara AvatA viSamatAnA doSane potAnA upara laI le che ane je nirIzvaravAdIono Izvara banI beTho che. prANInI pratyeka kriyA karmathI thAya che. jevuM karma jeNe bAMdhyuM che tenA vipAka anusAra te te prakAranI tenI mati ane pariNati svayaM thatI jAya che. purANuM karma pAke che ane tenA anusAra navuM baMdhAtuM jAya che. A karmanuM cakkara anAdithI che. vaizeSikanA mate karma arthAt adaSTa jagatanA pratyeka aNu-paramANunI kriyAnuM kAraNa bane che. adaSTa vinA paramANu paNa halato nathI. agninuM baLavuM, vAyunuM vahevuM, aNu ane mananI kriyA A badhuM upabhoktAonA adaSTathI thAya che. eka kApaDa je amerikAmAM banI rahyuM che, tenA paramANuomAM kriyA paNa te kapaDAnA paheranArAonA adaSTathI ja thaI che. karma, vAsanA, saMskAra ane adaSTa Adi AtmAmAM paDelA saMskArane ja kahe che. ApaNI mana, vacana ane kAyAnI pratyeka kriyA AtmA para eka saMskAra choDI jAya che je dIrgha kALa sudhI TakI rahe che ane potAnA paripAkakALamAM phaLa Ape che. jyAre A AtmA samasta saMskArothI rahita thaI vAsanAzanya banI jAya che tyAre te mukta kahevAya che. eka vAra mukta thaI gayA pachI punaH karmasaMskAra AtmA upara paDatA nathI. A karmavAdanuM mULa prayojana che jagatamAM dekhAtI viSamatAnI samasyAne ukelavAnuM. jagatanI vicitratAnuM samAdhAna karmane mAnyA vinA thaI zakatuM nathI. AtmA potAnA pUrvakRta yA IskRta karmo anusAra evAM svabhAva ane paristhitionuM nirmANa kare che jemanI asara bAhyasamAgrI para paNa paDe che jenA anusAra tenuM pariNamana thAya che. A eka vicitra vAta che ke pAMca varSa pahelAM banelA ramakaDAmAM haju to janma paNa na pAmelA bALakanuM adaSTa (karma) kAraNa hoya. e to kadAca samajamAM AvI paNa jAya ke kuMbhAra ghaDo banAve che ane tene vecI te potAnI AjIvikA calAve che eTale ghaDAnA nirmANamAM kuMbhAranuM adaSTa (karma) paNa 1. anerUddhajvalanaM vAyostiryaggamanamaNumanasozcAdyaM karma tadadRSTakAritam / prazastapAdabhAgyabomavatITIkA, pR.411. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 jainadarzana kAraNa hoya paraMtu te vyaktinA adaSTane ghaDAnI utpattimAM kAraNa mAnavuM ke je tene kharIdI teno upayoga karavAnI che e na to yuktisiddha che ke na to anubhavagamya che. vaLI, jagatamAM to pratikSaNa ananta kAryo evAM utpanna ane naSTa thaI rahyA che je koInA paNa upayogamAM AvatAM ja nathI, paraMtu bhautika sAmagrInA AdhAre teo barAbara paraspara pariNata thatAM jAya che. kArya mAtra prati adaSTane kAraNa mAnavAnI pAchaLa pelo IzvaravAda chupAyelo che jenA anusAra jagatanA pratyeka aNu-paramANunI kriyA IzvaranI preraNAthI thAya che, tenI icchA vinA eka pAMdaDuM paNa hAlatuM nathI. ane jyAre jagatanI viSamatA tathA nirdayatApUrNa paristhitionA samAdhAna mATe prANIonA adaSTanI ADa levAnuM jarUrI banI gayuM tyAre arthAt ja adaSTane janyamAtranI kAraNakoTimAM sthAna maLI gayuM, kema ke koI paNa kArya koI ne koInA upabhogamAM sAkSAt yA paraMparAthI Ave ja che ane viSamatA tathA nirdayatApUrNa sthitinuM ghaTaka hoya che ja, jagatamAM paramANuonA paraspara saMyoga-vibhAgathI moTA moTA parvato, nadIo, nALAo, jaMgalo ane vibhinna prAkRtika dazyo banyAM che. temanAmAM paNa adaSTane ane tenA adhiSThAtA koI cetanane kAraNe mAnavuM e vastutaH adaSTakalpanA ja che. "kRSTaRpatye aSTaparikalpanopAje.' arthAta jyAre dakhakAraNanI saMgati na bese tyAre adaSTa hetunI kalpanA karavAmAM Ave che' - A darzanazAstrano nyAya che. be mANasa samAna paristhitiomAM udyama ane prayatna kare che. paraMtu ekanuM kArya siddha thAya che ane bIjAnuM kArya siddha thavuM to dUra rahyuM paNa UlaTuM nukasAna thAya che, AvI dazAmAM kAraNa sAmagrInI khAmI (vikalatA) yA viparItatAnI khoja na karatAM koI adaSTane kAraNe mAnI levuM emAM to darzanazAstrane yuktinA kSetranI bahAra dhakelIne mAtra lpanAlokamAM pahoMcADI devAnI vAta che. koI paNa kArya potAnI kAraNasAmagrInI pUrNatA (sakalatA) ane pratibandhakanI zUnyatA para nirbhara kare che. te kAraNasAmagrI je prakAranI siddhi ke asiddhi mATe anukULa hoya tevuM kArya avazya ja utpanna thAya che. jagatanA vibhinna kAryakAraNabhAvo sunizcita che. dravyomAM pratikSaNa potAnA paryAyone badalavAnI yogyatA svayaM che. upAdAna ane nimitta ubhayathI ghaTita sAmagrI je prakAranA paryAya mATe anukULa hoya te prakArano ja paryAya utpanna thaI jAya che. karma yA adaSTa jagatamAM utpanna thanArAM saghaLAM kAryonAM kAraNo bane che' - A kalpanAnA kAraNe ja aSTano padArtho sAthe saMbaMdha sthApavA mATe AtmAne vyApaka mAnavo paDyo. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA karma zuM che ? to pachI karma zuM che ?, teno AtmA sAthe saMbaMdha kevI rIte thAya che ?, tenA paripAkanI sImA kaI che ? ityAdi prazno ApaNI sAme che. vartamAnamAM AtmAnI sthiti ardhabhautika jevI banI rahI che.` teno jJAnavikAsa, krodha Adi vikAra, icchA ane saMkalpa Adi badhuM ghaNuMkharuM zarIra, mastiSka ane hRdayanI gati para nirbhara kare che. mastiSkano eka skrU DhIlo thayo ke sArI smaraNazakti samApta thaI jAya che ane manuSya gAMDo ke bebhAna thaI jAya che. zarIra svastha rahevAthI ja AtmAnA guNono vikAsa ane temanuM potAnI upayukta avasthAmAM kAryAnvita rahevuM ghaTe che. indriya Adi upakaraNo vinA AtmAnI jJAnazakti prakaTa ja thaI zakatI nathI. smaraNa, pratyabhijJAna, vicAra, klA, saundaryAbhivyakti ane saMgIta Adi saMbaMdhI pratibhAono vikAsa AMtara ane bAhya banne prakAranA upakaraNonI apekSA rAkhe che. 81 AtmAnI sAthe anAdikALathI karmapudgala(kAryaNazarIra)no saMbaMdha che jenA kAraNe AtmA potAnA pUrNa caitanyarUpamAM prakAzamAna thaI zakato nathI. ahIM A zaMkA thavI svAbhAvika che ke 'zAthI cetananI sAthe acetanano saMparka thayo ? be virodhI dravyono saMbaMdha thayo ja kema ? thaI paNa gayo hoya to paNa eka dravya bIjA vijAtIya dravya para prabhAva kema pADe che ?' Ano uttara A cheDethI nathI ApI zakAto, paraMtu bIjA cheDethI ApI zakAya che ke 'AtmA potAnA puruSArtha ane sAdhanAthI kramazaH vAsanAo ane vAsanAnA udbodhaka karmapudgalothI mukta thaI jAya che ane eka vAra zuddha (mukta) thayA pachI tene punaH karmabandhana thatuM nathI, tethI ApaNe samajIe chIe ke banne dravyo pRthak che. eka vAra A kAryaNazarIrathI saMyukta AtmAnuM cakra cAlyuM to pachI kAryakAraNavyavasthA jAmatI jAya che. AtmA 1. 'navanIta'nA jAnyuArI 53nA aMkamAM 'sAyansa vIkalI'mAMthI eka 'TruDraga'nuM varNana ApyuM che, jenuM iMjekzana ApavAthI manuSya sAmAnyapaNe satya bolI de che. 'navanIta' navembara paramAM batAvyuM che ke 'soDiyama peTothala'nuM ijekzana ApavAthI bhayaMkara aparAdhI potAno aparAdha svIkArI le che. A iMjekzanonA prabhAvathI manuSyanI te graMthio para vizeSa prabhAva paDe che jemanA kAraNe tenI asatya bolavAnI pravRtti thAya che. oNgaSTa paranA 'navanIta'mAM 'sAyansa DaoNyajesTa'nA eka lekhanuM uddharaNa che jemAM kromosomamAM tabadIlI karI devAthI 12 pauDa vajananuM sasaluM utpanna karavAmAM AvyuM che. hRdaya ane AMkho badalavAnA paNa prayogo vijJAne karI dekhADyA che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 82 eka saMkoca-vikAsazIla (saMkoca pAmanAruM ane vistAra pAmanAruM dravya che je potAnA saMskAronA paripAka anusAra nAnAmoTA sthULa zarIronA AkAranuM banI jAya che. dehAtmavAda(jaDavAda)nA badale dehapramANa AtmA mAnavAthI badhI samasyAo ukalI jAya che. AtmA dehapramANa paNa potAnA karmasaMskAranA kAraNe ja thAya che. karmasaMskAra chUTI gayA pachI tenA prasAranuM koI kAraNa nathI rahetuM, tethI te potAnA antima zarIranA AkArano ja banI rahe che, na saMkocAya che ke na phelAya che. AvA saMkocavikAsazIla, zarIrapramANa rahenAra, anAdi kAryaNazarIrathI saMyukta, ardhabhautika AtmAnI pratyeka kriyA, teno pratyeka vicAra ane teno pratyeka vacanavyavahAra potAno eka saMskAra AtmA ane tenA anAdi sAthI kArpaNa zarIra upara pADe che. saMskAra to AtmA para paDe che paraMtu te saMskAranuM pratinidhi dravya pelA kArmaNazarIra sAthe baMdhAI jAya che jenA paripAka anusAra AtmAmAM te ja bhAva ane vicAra jAge che ane tenI ja asara bAhya sAmagrI para paNa paDe che je hita ane ahitamAM sAdhaka banI jAya che. udAharaNArtha, koI vidyArthI koI bIjA vidyArthInuM pustaka corI le che yA enuM phAnasa e irAdAthI naSTa karI nAkhe che ke te bhaNI na zake to te jJAnavirodhaka kriyA tathA vicAra potAnA AtmAmAM eka jAtano viziSTa kusaMskAra pADe che. te ja samaye A saMskAranAM mUrtarUpa pudgaladravyo AtmAnA cirasaMgI kArmaNazarIra sAthe baMdhAI jAya che. jyAre te saMskArano paripAka thAya che tyAre te baMdhAyela karmadravyonA udayathI AtmA svayaM hIna ane ajJAna avasthAmAM pahoMcI jAya che jethI teno jhoka jJAnavikAsa tarapha thaI zakato nathI. te lAkha prayatno kare paraMtu pelA kusaMskAranA phalasvarUpe te jJAnathI vaMcita thaI ja jAya che. Ane ja kahevAya che 'karaNI tevI bharaNI'. te vicAra ane kriyA kevaLa AtmAne ja asara karatAM nathI paraMtu AsapAsanA vAtAvaraNane paNa thoDIghaNI arthAt tIvra, manda ke madhyama asara kare che. zarIra, mastiSka ane hRdaya para to tenI asara nirALI ja thAya che. A rIte pratikSaNavartI vicAra ane kriyAo jo ke pUrvabaddha karmanA paripAkathI utpanna thayela che tema chatAM temanA utpanna thatAM veta ja AtmAnI navI Asakti, anAsakti, rAga, dveSa ane tRSNA AdirUpa je pariNita thAya che barAbara tenA anusAra navA navA saMskAro ane te saMskAronA pratinidhi pudgalo joDAtA jAya che ane purANA kharatA jAya che. A rIte A karmabandhanano silasilo tyAM sudhI cAlu rahe che jyAM sudhI AtmA saghaLI purANI vAsanAothI zUnya banI pUrNa vItarAga yA sidgha na banI jAya. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA karmavipAka vicAraNIya vAta to e che ke karmapudgalono vipAka kevI rIte thAya che? zuM karmapudgalo potAnI meLe ja koI sAmagrIne ekaThI karI le che ane pote jAte ja phaLa ApI de che ke pachI emAM koI puruSArthanI paNa apekSA rahe che ? potAnA vicAra, vacanavyavahAra ane kriyAo chevaTe saMskArane to AtmAmAM ja utpanna kare che ane te saMskArone jAgrata karanArA pudgaladravyo kArmaNazarIra sAthe baMdhAya che. A pugalo zarIranI bahArathI paNa khecAya che ane zarIranI aMdarathI paNa kheMcAya che. umedavAra karmayogya pudgalomAMthI karma banI jAya che. karma mATe eka vizeSa prakAranA sUkSma ane asarakAraka pudgaladravyonI apekSA hoya che. mana, vacana ane kAyAnI pratyeka kriyA, jene yoga kahevAmAM Ave che te, paramANuomAM halanacalana utpanna kare che ane karmayogya paramANuone bahArathI ane aMdarathI kheMce che. ema to zarIra pote ja eka moTo pulapiMDa che, asakhya paramANuo zvAsocchavAsa dvArA ane bIjI aneka rIte zarIramAM AvatA-jatA rahe che, temanAmAMthI caLAIchaMTAIne karma banI jAya che. jyAre karmanA paripAkano samaya Ave che, jene udayakAla kahe che, tyAre karmanA udayakAlamAM jevI dravya, kSetra, kAla ane bhAvanI sAmagrI upasthita thAya che te anusAra tevuM karmanuM phaLa tIvra, madhyama ke manda thAya che. naraka ane svargamAM avazyapaNe kramazaH asAtA ane sAtAnI sAmagrI nizcita che. tethI tyAM kramazaH asAtA ane sAtAno udaya potAno phalodaya kare che jyAre sAtA ane asAtA pradezodayanA rUpamAM, arthAta phaLa denArI sAmagrInI upasthiti na hovAthI phaLa dIdhA vinA ja, kharI paDe che. jIvamAM sAtA ane asAtA banne baMdhAyela che, paraMtu koIke potAnA puruSArthathI sAtAnI pracura sAmagrI upasthita karI che tathA potAnA cittane susamAhita karela che eTale tene AvanAro asAtAno udaya phalavipAkI na hotAM pradezavipAkI ja thaze. svargamAM asAtAnA udayanI bAhya sAmagrI na hovAthI asAtAno pradezodaya thaze athavA to asAtAnuM sAtArUpamAM pariNamana thaze ema mAnavAmAM AvyuM che. A ja rIte narakamAM kevaLa asAtAnI sAmagrI hovAthI tyAM kAM to sAtAno pradezodaya ja thaze kAM to sAtAnuM asAtArUpamAM pariNamana thaze. jagatanA samasta padArtho potapotAnA upAdAna ane nimittanA sunizcita kAryakAraNabhAva anusAra utpanna thAya che ane sAmagrI anusAra ekaThA thAya che ane Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jainadarzana vikherAI jAya che. aneka sAmAjika ane rAjanaitika maryAdAo sAtA ane asAtAnAM sAdhanonI vyavasthAo banAve che. pahelAM vyaktigata saMpatti ane sAmrAjyano yuga hato eTale temAM uccatama pada prApta karavAmAM purANA sAtAnA saMskAra kAraNa banatA hatA to have prajAtatranA yugamAM je paNa uccatama pada che tene prApta karavAmAM te saMskAro sahAyaka banaze. jagatanA pratyeka kAryamAM koI ne koI adaSTane nimitta mAnavuM e na to tarkasiddha che ke na to anubhavagamya che. A rIte jo paraMparAthI kAraNonI gaNatarI karavAmAM Ave to koI vyavasthA ja nahi rahe. kalpanA karo ke Aja koI vyakti narakamAM paDIne asAtAnA udayamAM duHkha bhogavI rahI che ane eka zetaraMjI koIka kArakhAnAmAM banI rahI che je vIsa varSa pachI tenA upabhogamAM Avaze ane sAtA utpanna karaze, Aja te zetaraMjImAM pelA narakasthita prANInA adaSTane kAraNa mAnavAmAM moTI visaMgati utpanna thAya che. tethI jagatanA samasta padArtho potapotAnA sAkSAt upAdAna ane nimittathI utpanna thAya che ane yathAsaMbhava sAmagrI aMtargata rahIne prANIonAM sukha ane duHkhamAM tatkAla nimittapaNu pAmatA rahe che. te padArthonI utpattimAM koI ne koI aSTane joDavAnI na to AvazyakatA che ke na to upayogitA che, vaLI tene na to kAryakAraNavyavasthAnuM baLa prApta che. karmoe phaLa ApavuM e phaLakALanI sAmagrI upara nirbhara kare che. udAharaNArtha, eka vyaktinA asAtAno udaya Ave che, paraMtu te to koI sAdhunA satsaMgamAM beThelI taTasthabhAve jagatanA svarUpane samajIne svAtmAnandamAM magna banI rahI che. te samaye AvanAro asAtAno udaya te vyaktine vicalita karI zakato nathI paraMtu te udaya asAtAnI bAhya sAmagrI na hovAthI phaLa dIdhA vinA ja kharI paDe che. karma eTale purANA saMskAra. te saMskAro abuddha (ajJAnI) vyakti upara ja potAno kutsita prabhAva pADI zake che, jJAnInA upara nahi. A to balAbalano prazna che. jo AtmA vartamAnamAM jAgrata che to purANA saMskAro upara vijaya meLavI zake che ane jo jAgrata nathI to pelA kusaMskAro phUlatAphAlatA jAya che. AtmA jyArathI icche tyArathI navuM kadama uThAvI zake che ane te samayathI navanirmANanI dhArA zarU karI zake che. temAM na to koI IzvaranI preraNAnI AvazyakatA che ke na to 'rmati TAtI nahiM 'nA aTala niyamanI anivAryatA che. jagatanA aNu-paramANu ja nahi paraMtu cetana AtmAo paNa pratikSaNa potAnA utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa svabhAvanA kAraNe avirAma gatithI pUrvaparyAyane choDI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 85 uttaraparyAyane dhAraNa karatA jaI rahyA che. je kSaNe jevI bAhya ane Abhyantara sAmagrI ekaThI thatI jAya che te anusAra te kSaNe pariNamana thAya che. ApaNane je sthUla pariNamana dekhAya che te pratikSaNabhAvI asaMkhya sUkSma pariNamanono samuccaya che. temAM purANA saMskAronI kAraNasAmagrI anusAra sugati yA durgati thatI jAya che. A kAraNasAmagrInI toDajoDa ane taratamatAnA AdhAre ja pariNamanano prakAra nizcita thAya che. vastunAM kyAreka saMdaza, kyAreka visadaza, alpasadaza, ardhasadaza ane asadaza Adi vividha prakAranAM pariNamano ApaNI najara AgaLathI barAbara pasAra thAya che. e to nizcita ja che ke koI paNa kArya potAnA kAryakAraNabhAvanuM ullaMghana karIne utpanna thaI zakatuM nathI. dravyamAM seMkaDo yogyatAo vikasita thavA mATe pratisamaya taiyAra beThI che, temanAmAMthI upayukta yogyatAno upayukta samaye vikAsa karAvI devo e ja niyatinI vacce puruSArthanuM kArya che. A puruSArthathI karmo paNa eka hada sudhI niyatrita thAya che. yadecchAvAda yadacchAvAdano artha che aTakaLapacIzI. manuSya je kAryakAraNaparaMparAnuM sAmAnyajJAna paNa karI zakato nathI tenI bAbatamAM te yadacchAno sahAro le che. vastutaH yadacchAvAda pelA niyativAda ane IzvaravAda viruddha eka pratizabda che jemaNe jagatane niyaMtrita karavAnuM mAthe lIdhuM hatuM. jo yadacchAno artha e hoya ke pratyeka kArya potAnI kAraNasAmagrIthI thAya che ane sAmagrIne koI baMdhana nathI ke te kayA samaye, kone, kyAM, kyA rUpamAM maLaze to e eka rIte vaijJAnika kAryakAraNabhAvanuM ja samarthana che. paraMtu yadacchAnI aMdara vaijJAnikatA ane kAryakAraNabhAva banneyanI upekSAno bhAva che. puruSavAda puruSa ja A jagatano kartA, hartA ane vidhAtA che' A mata sAmAnyataH puruSavAda kahevAya che. pralayakALamAM paNa te puruSanI jJAnAdi zaktio alupta rahe che. jevI rIte karoLiyo jALA mATe, candrakAnta maNi jaLa mATe tathA vaTavRkSa vaDavAIo mATe kAraNa che tevI rIte puruSa samasta jagatanA prANIonI sRSTi, sthiti ane pralayamAM nimitta che. puruSavAdamAM be mata sAmAnyataH pracalita che. 1. UrNanAbha ivAMzUnAM candrakAnta ivAmbhasAm / prarohamavarNAkSa: hetu sarvaninAmuiA upaniSad, udhRta prameyakamalamArtaDa, pR.65. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 jainadarzana eka to che brahmavAda jemAM brahma ja jagatanA cetana-acetana, mUrta-amUrta badhA ja padArthonuM upAdAna che. bIjo che IzvaravAda jemAM Izvara svayaMsiddha jaDa ane cetana dravyonA paraspara saMyojanamAM nimitta bane che. brahmavAdamAM eka ja tattva kevI rIte vibhinna padArthonA pariNamanamAM upAdAna banI zake ? - A prazna vicAraNIya che. AjanA vijJAne ananta eNTamanI svatantra sattA svIkArIne temanA paraspara saMyoga ane vibhAga dvArA vicitra sRSTinI utpatti mAnI che. A yuktisiddha paNa che ane anubhavagamya paNa che. kevaLa mAyA kahI devA mAtrathI ananta jaDa padArthono tathA ananta cetana AtmAono pArasparika yathArtha bheda(vyaktitva) naSTa karI zakAto nathI. jagatamAM ananta AtmAo potapotAnA saMskAro ane vAsanAo anusAra vibhinna paryAyo dhAraNa kare che. temanAM vyaktitvo temanA potAnAM AgavAM che. eka bhojana kare che tyAre tRpti bIjAne thatI nathI. tevI ja rIte jaDa padArthonAM paramANuone potAnuM svatantra astitva che. ananta prayatno karavA chatAM paNa be paramANuonuM svatantra astitva miTAvIne temanuM ekatva karI zakAtuM nathI. tethI jagatamAM pratyakSasiddha ananta savyaktiono apalApa karIne eka puruSane ananta kAryonuM upAdAna mAnavuM e to korI kalpanA ja che. 1 A advaitaikAntamAM kArya ane kAraNano, kAraka ane kriyAono, puNya-pApa karmonA sukha-duHkha phaLono, ihaloka ane paralokano, vidyA ane avidyAno tathA bandha ane mokSa Adino vAstavika bheda ja raheto nathI. tethI pratItisiddha jagatavyavasthA mATe brahmavAda koI paNa rIte ucita siddha thato nathI. sakala jagatamAM 'sat' 'satno anvaya joIne eka sat tattvanI kalpanA karavI ane tene ja vAstavika mAnavuM e pratItiviruddha che. jema vidyArthImaMDaLamAM 'maMDaLa' pote svataMtra koI cIja nathI paraMtu svatantra astitva dharAvatA vidyArthIono sAmUhika rUpamAM vyavahAra karavA mATe eka 'maMDaLa'nI kalpanA karI levAmAM Ave che, emAM te te vidyArthI to paramArthasat che, eka maMDaLa paramArthasat nathI, tema aneka vyaktiomAM kalpita eka sattva vyavahArasatya ja hoI zake, paramArthasatya nahi. IzvaravAda IzvaravAdamAM Izvarane jayamAtranuM nimitta mAnavAmAM Avela che. tenI icchA vinA jagatanuM koI paNa kArya utpanna thaI zakatuM nathI. vicAraNIya vAta to e che 1. juo AjhamImAMsA, 2. 1-6. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 87 ke jyAre jagatamAM ananta jaDa ane cetana padArtha anAdikALathI svatantra siddha che, Izvare paNa asatmAthI eka paNa satna utpanna karela nathI, te badhA paraspara sahakArI banIne prApta sAmagrI anusAra potAnuM pariNamana karatA rahe che, tyAre eka sarvAdhiSThAtA Izvarane mAnavAnI AvazyakatA ja kyAM rahe che ? jo Izvara kAruNika che to teNe jagatamAM duHkha ane duHkhI prANIonI sRSTi ja zA mATe karI ? adRSTanuM nAma levuM e to kevaLa bahAnuM che kema ke adRSTa paNa IzvarathI ja utpanna thAya che. sRSTi pahelAM to anukaMpAyogya prANIo ja hatA nahi, to pachI teNe konA upara anukaMpA karI ? A rIte jema jema ApaNe A sarvaniyatRvAda para vicAra karIe chIe tema tema tenI niHsAratA siddha thatI jAya che. anAdikALathI jaDa ane cetana padArtho potAnA utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa svabhAvanA kAraNe paraspara sApekSa paNa banIne tathA kyAreka sthUla bAhya sAmagrIthI nirapekSa paNa rahIne svayaM pariNamana karatA rahe che. tenA mATe na to koIe cintA karavAnI jarUrata che ke na to niyatraNa karavAnI. nitya eka ane samartha IzvarathI to samasta kramabhAvI kAryo, yugapat utpanna thaI javAM joIe. sahakArI kAraNone paNa Izvare ja to utpanna karavAnAM che. sarvavyApaka IzvaramAM kriyA paNa ghaTI zakatI nathI. tenI icchA ane tenuM jJAna paNa nitya che, tethI kramathI kAryonI utpatti koI paNa rIte saMbhava nathI. jagatanA uddhAra mATe koI IzvaranI kalpanA karavI e to dravyonA nija svarUpane paratantra banAvI devA barAbara che. pratyeka AtmA potAnA viveka ane sadAcaraNathI potAnI unnati mATe pote ja javAbadAra che. tene koI vidhAtA samakSa uttaradAyI banavAnuM nathI. tethI jagatanI bAbatamAM puruSavAda paNa anya vAdonI jema niHsAra che. bhUtavAda bhUtavAdI pRthvI, jala, agni, ane vAyu A bhUtacatuSTayamAMthI ja cetanaacetana ane mUrta-amUrta badhA padArthonI utpatti mAne che. cetanA paNa temanA mate pRthivI Adi bhUtonI ja eka vizeSa pariNati che je vizeSa prakAranI paristhitimAM utpanna thAya che ane te paristhiti vikherAI jatAM te tyAM ja samApta thaI jAya che. jevI rIte aneka jAtanA nAnA bhAgothI eka yantra (mazIna) taiyAra thAya che ane te bhAgonA saMyogathI yantramAM gati paNa AvI jAya che ane keTalAka samaya pachI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jainadarzana bhAgo ghasAI jatAM yanta tUTIne vikherAI jAya che, tevI ja rIte A jIvanayatna che. A bhUtAtmavAda upaniSadakALathI ja ahI bhAratamAM pracalita che. - AmAM vicAraNIya vAta e che ke A bhautika pUtaLAmAM IcchA, dveSa, prayatna, jJAna, jijIviSA ane vividha kalAo prati je naisargika jhoka dekhAya che te - A badhuM anAyAsa kevI rIte AvI gayuM? smaraNa ja eka evI vRtti che je anubhava karanArAnA cirakAlasthAyI saMskAranI apekSA rAkhe che. vikAsavAdanA siddhAnta anusAra jIvajAtino vikAsa mAnavo e paNa bhautikavAdanuM eka pariSkRta rUpa che. temAM kramazaH amIbA, ghoghA Adi karoDarIna prANIomAMthI karoDavALAM pazuo ane manuSyonI sRSTi thaI che. jyAM sudhI temanAM zarIronA AnuvaMzika vikAsane saMbaMdha che tyAM sudhI A siddhAntanI saMgati koI paNa rIte kheMcatANIne besADI paNa zakAya paraMtu cetana ane amUrta AtmAnI utpatti jaDa ane mUrta bhUtomAMthI kevI rIte saMbhavI zake? A rIte jagatanI utpatti AdinA saMbaMdhamAM kAla, svabhAva, niyati, yadacchA, karma, puruSa ane bhUta vagerene kAraNa mAnavAnI vicAradhArAo jyArathI A mAnavanAM jijJAsAnetra khulyAM tyArathI barAbara cAlI Ave che. RgvadanA eka RSi to cakita thaIne vicAre che ke sRSTinI pahelAM ahIM koI sat padArtha hato nahi ane asamAMthI ja satnI utpatti thaI che; to bIjA RSi vicAre che ke asatamAMthI satnI utpatti kevI rIte thaI zake? tethI pahelAM paNa sat ja hatuM ane samAMthI ja sat utpanna thayuM che; to vaLI trIjA RSinuM cintana sat ane asat ubhayanI tarapha vaLe che; to cothA RSi te tattvane, jemAMthI A jagatano vikAsa thayo che tene, vacanone agocara kahe che. tAtparya e ke sRSTinI vyavasthA aMge Aja sudhI hajAro cintakoe aneka prakAranA vicAro prastuta karyA che. avyAkRtavAda bhagavAna buddhane "loka sAtta che ke ananta, zAzvata che ke azAzvata, jIva ane zarIra bhinna che ke abhinna, maraNa pachI tathAgatanuM astitva hoya che ke nahi?' A prakAranA prazno jyAre mAlukyaputre pUchayA tyAre buddha te praznone avyAkRta koTimAM nAkhI dIdho ane kahyuM ke huM temane avyAkRta eTalA mATe kahuM chuM kema ke temanI bAbatamAM kahevuM sArthaka nathI, na to te bhikSucaryA mATe upayogI che ke na to brahmacarya mATe upayogI che, na to te nirveda, zAnti, paramajJAna ane nirvANa mATe Avazyaka Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 lokavyavasthA che. AtmA Adine vize buddhanI A avyAkRtatA ApaNane saMdehamAM nAkhI de che. jyAre te samayanA vAtAvaraNamAM A dArzanika praznonI jijJAsA sAmAnya sAdhakanA manamAM paNa utpanna thatI hatI ane tenA mATe vAda suddhAM thatA hatA tyAre buddha jevA vyavahArI cintake A prazno aMge mauna dhAraNa karavuM e rahasyapUrNa che. A ja kAraNe Aja bauddha tattvajJAna aMge aneka vivAdo utpanna thaI gayA che. koI buddhanA nirvANane zUnyarUpa yA abhAvAtmaka mAne che, to koI tene sadUbhAvAtmaka, AtmA aMge buddhano A mata to spaSTa hato ke te na to upaniSadvAdIo mAne che tevo zAzvata che ke na to bhUtavAdIo mAne che tevo sarvathA ucchinna thanAro che. arthAt temaNe AtmAne na to zAzvata mAnyo ke na to ucchinna. A azAzvata-anucchedarUpa ubhayapratiSedhanA hovA chatAM paNa buddhano AtmA kayA rUpano hato e spaSTa thaI zakatuM nathI. tethI Aja buddhanA darzanane azAzvatAnucchedavAda kahevAmAM Ave che. pAlI sAhityamAM ApaNane jyAM buddhanAM AryasatyonuM sAMgopAMga vidhivat nirUpaNa maLe che tyAM darzananuM spaSTa varNana maLatuM nathI. utpAdAditrayAtmakavAda | nigUtha nAthapukhta vardhamAna mahAvIre lokavyavasthA ane dravyonA svarUpa aMge potAnA sunizcita vicAro prakaTa karyA che. temaNe padravyamaya lokane tathA dravyonA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka svarUpane bahu ja spaSTa ane sunizcita paddhatie darzAvela che, jene A prakaraNanI zarUAtamAM ame jaNAvI gayA chIe. pratyeka vartamAna paryAya potAnA samasta atIta saMskArono parivartita puja che ane potAnI samasta bhaviSya yogyatAono bhaMDAra che. te pravAhamAna paryAyaparaMparAmAM je samaye jevI kAraNasAmagrI maLI jAya che te samaye tenuM tenuM pariNamana upAdAna ane nimittanA balAbala anusAra thatuM rahe che. utpAda, vyaya ane prauvyanA A sArvadravyika ane sArvakAlika niyamano A vizvamAM koI apavAda nathI. pratyeka sate pratyeka samaye potAno paryAya badalavo ja joIze, bhale ne AgaLa thanAro paryAya sadaza, asadeza, alpasadaza, ardhasadaza yA visadaza ja kema na hoya. A rIte potAnA pariNAmI svabhAvanA kAraNe pratyeka dravya potAnI upAdAnayogyatA ane sannihita nimittasAmagrI anusAra vibhinna rUpamAM parivartita thaI ja rahyuM che. be viruddha zaktio dravyamAM utpAdazakti jo prathama kSaNamAM paryAyane utpanna kare che to vinAzazakti Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 jainadarzana te paryAyano bIjI kSaNamAM nAza karI nAkhe che. arthAtu pratisamaya jo utpAdazakti koI nUtana paryAyane lAve che to vinAzazakti te ja samaye pUrvaparyAyano nAza karIne tenA mATe sthAna khAlI karI de che. A rIte be virodhI zaktionA samAgama dvArA dravya pratikSaNa utpAda, vinAza ane tenI kadI vicchinna na thanArI dhrauvya paraMparAnA kAraNe trilakSaNa che. A rIte pratyeka dravyanA A svAbhAvika pariNamanacakramAM jyAre jevI kAraNa sAmagrI ekaThI thaI jAya che tenA anusAra te pariNamana svayaM prabhAvita thAya che ane kAraNa sAmagrInAM ghaTaka dravyone paNa prabhAvita kare che. arthAta jo eka paryAya koI paristhitithI utpanna thayo che to te paryAya paristhitine banAve paNa che. dravyamAM potAnAM saMbhAvya pariNamanonI asaMkhya yogyatAo pratisamaya mojUda che paraMtu te yogyatAomAMthI te ja yogyatA vikasita thAya che jenI sAmagrI paripUrNa thaI jAya che. jeo A pravAhamAna cakramAM potAno prabhAva pADavAno buddhipUrvaka prayatna kare che teo svayaM paristhitionA nirmAtA bane che ane jeo pravAhapatita che teo parivartananI thapATomAM Amatema AthaDiyAM khAtA asthira rahe che. loka zAzvata paNa che jo lokane samagra bhAve saMtatinI daSTie jovAmAM Ave to loka anAdi ane ananta che. koI paNa dravya tenA raMgamaMca uparathI sarvathA naSTa thaI zakatuM nathI ke na to koI asahmAMthI sat banIne tenI niyata dravyasaMkhyAmAM ekanI paNa vRddhi karI zake che. jo pratisamayabhAvI, pratidravyagata paryAyonI daSTie joIe to loka sAnta paNa che. pelI dravyadRSTie jotAM loka zAzvata che ane A paryAyadRSTie jotAM loka azAzvata che. emAM kAryonI utpattimAM kAla eka sAdhAraNa nimittakAraNa che, je pratyeka pariNamanazIla dravyanA pariNAmamAM nimitta bane che ane svayaM paNa anya dravyonI jema ja pariNamanazIla che. dravyayogyatA ane paryAyayogyatA jagatanuM pratyeka kArya potAnA saMbhAvya svabhAvo anusAra ja hoya che, A sarvamatasAdhAraNa siddhAnta che. jo ke pratyeka pudgalaparamANumAM ghaTa, paTa Adi badhuM ja banavAnI yogyatA che paraMtu jo te paramANu mATInA piMDamAM sAmela hoya to te sAkSAta ghaTa ja banI zake, paTa nahi. sAmAnya svabhAva hovA chatAM paNa te dravyonI sthaLa paryAyomAM sAkSAt vikasavA yogya keTalIka niyata yogyatAo hoya che. A niyatapaNuM samaya ane paristhiti anusAra badalAtuM rahe che. jo ke A purANI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 91 kahevata prasiddha che ke "ghaDo mATImAMthI bane che, veLamAMthI nahi paraMtu AjanA vaijJAnika yugamAM to veLune kAcanI bhaThThImAM pakavIne veLamAMthI mATInA ghaDAthI paNa adhika sundara ane pAradarzI ghaDo banAvavAmAM Ave che. tethI dravyayogyatAo sarvathA niyata hovA chatAM paNa paryAyayogyatAonI niyatatA paristhiti upara nirbhara che. jagatamAM samasta kAryonA paristhitibhede ananta kAryakAraNabhAvo che ane te kAryakAraNaparaMparAo anusAra ja pratyeka kArya utpanna thAya che. tethI ApaNA potAnA ajJAnanA kAraNe koI paNa kAryane yadacchA yA aTakaLapacIsI kahevuM atisAhasa che. puruSa upAdAna banIne to kevaLa potAnA guNo ane potAnA ja paryAyonuM kAraNa banI zake che, temanA ja rUpe pariNamana karI zake che, anya rUpe kadI nahi. eka dravya bIjA koI sajAtIya ke vijAtIya dravyamAM kevaLa nimitta ja banI zake che, upAdAna kadI nahi, A eka sunizcita maulika dravyasiddhAnta che. jagatanA ananta kAryono moTo bhAga potAnA pariNamanamAM koI cetananA prayatnanI apekSA rAkhato nathI. jyAre sUrya Uge che tyAre tenAM kiraNonA saMparkathI asaMkhya jalakaNo varALa banI jAya che, ane kramazaH jaladharonI sRSTi thAya che, pachI ThaMDI-garamInuM nimitta pAmIne pANI varase che. A rIte prakRtinaTInA raMgamaMca upara ananta kAryo pratisamaya potAnA svAbhAvika pariNAmI svabhAva anusAra utpanna thatAM rahe che ane nAza pAmatAM rahe che. temanA potAnA dravyamAM raheluM drauvya ja temane kramabhaMga karatAM roke che arthAt teo potAnA dravyagata svabhAvanA kAraNe potAnI ja dhArAmAM svayaM niyatrita che, temane bIjA dravyanA niyatraNanI na koI apekSA che ke na koI AvazyakatA che. jo koI cetana dravya paNa koI dravyanI kAraNasAmagrImAM sAmela thaI jAya che to bhale thAya, te paNa tenA pariNamanamAM nimitta banI jaze. ahIM to paraspara sahakAritAnI khullI sthiti che. karmanI kAraNatA jIvanA saMskAro je pratikSaNa saMcita thatA jAya che te ja paripAkakALamAM karma kahevAya che. A karmonI koI svataMtra kAraNatA nathI. te te jIvanA pariNamanamAM tathA te te jIvathI sambaddha pagalonA pariNamanamAM te saMskAro tevI ja rIte kAraNa bane che jevI rIte eka dravya bIjA dravyamAM kAraNa bane che. arthAta potAnA bhAvonI utpattimAM teo upAdAna bane che ane pudgaladravya yA jIvAttaranA pariNamanamAM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 jainadarzana nimitta bane che. samagra lokanI vyavasthA yA pariNamanamAM koI karma nAmanuM eka tattva mahAkAraNa banIne beThuM hoya evI sthiti nathI. A rIte kAla, AtmA, svabhAva, niyati, yadacchA ane bhUta Adi potapotAnI maryAdAmAM rahIne sAmagrInAM ghaTaka banIne pratikSaNa parivartana pAmatA A jagatanA pratyeka dravyanA pariNamanamAM yathAsaMbhava nimitta ane upAdAna banatA rahe che. koI eka kAraNanuM sarvAdhipatya jagatanA ananta dravyo para nathI. Adhipatya jo hoI zake che to pratyeka dravyanuM kevaLa potAnA ja guNo ane paryAyo para hoI zake che. jaDavAda ane pariNAmavAda vartamAna jaDavAdIoe vizvanuM svarUpa samajAvatI vakhate A cAra siddhAMtono nirNaya karyo che - - (1) jJAtA ane zeya athavA saghaLI sarvastuo nitya parivartanazIla che. vastuonuM sthAna badalAtuM rahe che, vastuonAM ghaTako badalAtAM rahe che ane vastuonA guNadharma badalAtA rahe che. paraMtu parivartanano akhaMDa pravAha cAlu rahe che. bIjo siddhAnta e che ke sarvastuno saMpUrNa vinAza nathI thato ane saMpUrNa abhAvamAMthI sarvasta utpanna nathI thatI. A krama nitya nibaMdhapaNe cAlato rahe che. pratyeka sadgatu koI ne koI anya sarvastumAMthI ja nirmita thAya che, sarvastumAMthI ja banI hoya che, ane koI sarvastu AMkha AgaLathI adazya thaI jatAM bIjI sadvastunuM nirmANa thaI jAya che. je eka vastumAMthI bIjI vastu utpanna thAya che tene dravya kahe che. jenAthI vastuo bane che ane jene guNadharmo hoya che te dravya che. dravya ane guNono samuccaya jagata che. A jagata kArya-kAraNonI anavarata paraMparA che. pratyeka vastu yA ghaTanA potAthI pUrvavartI vastu yA ghaTanAnuM kArya hoya che, tathA AgaLanI ghaTanAnuM kAraNa. pratyeka ghaTanA kAryakAraNabhAvanI anAdi ane ananta mALAno eka maNako che. kAryakAraNabhAvanA viziSTa niyamathI pratyeka ghaTanA eka bIjI sAthe joDAyelI che. (3) trIjo siddhAnta che ke pratyeka vastumAM svabhAvasiddha gatizakti arthAt parivartanazakti avazya hoya che. aNurUpa dravyonuM jagata banyA kare che. te aNuone paraspara maLavA mATe tathA ekabIjAthI chUTA paDavA mATe je gati Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 93 maLatI rahe che te temano svAbhAvika dharma che. temane paricAlita karanAra, temane bhegA karanAra ane temane alaga karanAra anya koI nathI. A vizvamAM je preraNA yA gati che te to vastumAtranA svabhAvamAMthI ja nirmita thAya che. ekanA pachI bIjI ema gatinI eka anAdi paraMparA A vizvamAM vidyamAna che. e prazna karavo yogya nathI ke prAraMbhamAM A vizvamAM koNe gati utpanna karI ?' prAraMbhamA' zabdano abhiprAya e kALathI che jyAre gati na hatI athavA to koI jAtanuM parivartana ja na hatuM. evA kALanI tarkasammata klpanA ja karI zakAtI nathI ke jyAre koI paNa jAtanuM parivartana ja na hoya. evA kALanI kalpanA karavAno artha to e mAnavAno thAya ke eka evo samaya hato ke jyAre sarvatra sarvazUnyatA hatI. jyAre ApaNe kahIe chIe ke koI vastu che tyAre te vastu nizcitapaNe kAryakAraNabhAvathI baMdhAyelI ja rahelI che. e mATe gati ane parivartananuM hovuM Avazyaka banI jAya che. sarvazUnyatAnI sthitimAMthI to kaMI paNa utpanna thaI zakatuM nathI. pratyeka vastunI ghaTanAmAM be rIte parivartana thAya che. eka to e ke vastumAM svAbhAvika rIte parivartana thAya che. bIjuM e ke vastunuM tenI cAre bAjunI paristhitiono prabhAva paDavAthI parivartana thAya che. pratyeka vastu bIjI vastu sAthe joDAyelI yA saMlagna rahe che. A saMlagnatA traNa prakAranI hoya che - eka to vastuno cAre taraphanI vastuo sAthe saMbaMdha rahe che, bIjI e ke te vastu je vastumAMthI utpanna thaI che tenI sAthe kAryakAraNasaMbaMdhathI joDAyelI rahe che, ane trIjI e ke te vastunI ghaTanAnA garbhamAM bIjI ghaTanA rahe che ane te vastu trIjI ghaTanAnA garbhamAM rahe che. vastuonA A je saghaLA saMbaMdho che temanI barAbara jANakArI thaI jatAM e bhrAnti yA AzaMkA dUra thaI jAya che ke vastuonI gati yA kriyA mATe koI pahelo pravartaka joIe. koI paNa kriyA pahelI nathI banatI. pratyeka gatinI yA kriyAnI pahelAM bIjI gati yA kriyA hoya che ja. A kriyAnuM svarUpa eka sthAnathI bIjA sthAne javuM e ja nathI. kriyAzaktinuM kevaLa sthAnAntara thavuM yA calAyamAna thavuM e ja svarUpa nathI. bIjanuM aMkura bane che ane aMkuranuM vRkSa banI jAya che, oNksIjana ane hAIDrojananuM pANI bane che, prakAzanA aNuo bane che athavA taraMgo bane che, A saghaLuM banavuM ane thavuM paNa kriyA ja che. A prakAranI kriyA vastuno mULabhUta svabhAva che. A mULabhUta svabhAva jo na Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 jainadarzana hota to je pahelIvAra gati de che tenA mATe paNa vastumAM gati utpanna karavI zakya yA saMbhava na banata. vizva svayaprerita che. tene koI bAhya prerakanI AvazyakatA nathI. cotho siddhAnta e che ke racanA, yojanA, vyavasthA, niyamabaddhatA athavA susaMgati vastuno mULabhUta svabhAva che. ApaNe jyAre paNa koI vastunuM yA vastusamudAyanuM varNana karIe chIe tyAre vastuonI racanA yA vyavasthAnuM ja varNana karyA karIe che. vastumAM yojanA thA vyavasthA nathI ema kahevAno artha e ja thAya che ke vastu ja nathI. vastu che e kathanano e ja artha thAya che ke eka vizeSa prakAranI yojanA ane eka vizeSa prakAranI vyavasthA che. vastunI yojanAnuM Akalana thavuM e ja vastusvarUpanuM Akalana thayuM che. vizvanI racanA athavA yojanA koI bIjAe karI nathI. uSNatAno dajhADavuM e svAbhAvika dharma che. A eka vyavasthA yA yojanA che. A vyavasthA yA yojanA uSNatAmAM koI bIjI vyakti dvArA lavAI nathI. A to uSNatAnA astitvanuM ja eka pAsuM che. saMkhyA, pariNAma ane kAryakAraNabhAva vastusvarUpanAM aMga che. ApaNe saMkhyAne vastumAM utpanna karI zakatA nathI, te vastumAM rahetI ja hoya che. vastuonA kAryakAraNabhAvane jANI zakAya che paraMtu pedA karI zakAto nathI.' jaDavAdanuM Adhunika rUpa mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyane potAnA "vaijJAniyA motiruvAre nAmanA granthamAM (pR. 45-46) bhautikavAdanA Adhunikatama svarUpa para prakAza pADatAM darzAvyuM che ke "jagatanuM pratyeka parivartana je sIDIothI pasAra thAya che te sIDIo vaijJAnika bhautikavAdanI tripuTI che. (1) virodhIono samAgama, (2) guNAtmaka parivartana ane (3) pratiSedhano pratiSedha. vastunA udaramAM virodhI pravRttio jamA thAya che, enAthI parivartana mATe sauthI Avazyaka cIja gati pedA thAya che. pachI hegalanI dvandravAdI prakriyAnA vAda ane prativAdanA saMgharSathI navo guNa pedA thAya che. Ane bIjI sIDI guNAtmaka parivartana kahe che. pahelAM je vAda hato tene paNa tenI pUrvagAmI kaDI sAthe meLavatAM te koIno pratiSedha karanAro saMvAda hato. have guNAtmaka parivartana - AmUla parivartana, jyArathI tenI pratiSedha thayo, to A 1. juo 'navari maura banIcavA', pR. 60-66 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 lokavyavasthA pratiSedhano pratiSedha che. be ke vadhu, ekabIjAthI guNa ane svabhAvamAM virodhI vastuono samAgama duniyAmAM maLe che. A vAta pratyeka manuSyane jyAre ne tyAre najaramAM Ave che. paraMtu tene joIne e khyAla nathI Avato ke eka vAra A virodhIonA samAgamane mAnI lo eTale pachI vizvanA saMcAlaka IzvaranI jarUrata rahetI nathI. na koI abhautika divya rahasyamaya niyamanI AvazyakatA che. vizvanA roma romamAM gati che. be paraspara virodhI zaktionuM maLavuM ja gati pedA karavA mATe paryApta che. gatinuM nAma vikAsa che. jo A vAta leninanA zabdomAM kahIe to, vikAsa virodhIonA saMgharSanuM nAma che. virodhIo jyAre maLaze tyAre saMgharSa jarUra thaze. saMgharSa navA svarUpane, navI gatine, navI paristhitine, arthAt vikAsane jarUra pedA karaze. A vAta sApha che. virodhIonA samAgamane paraspara antaravyApana yA ekatA paNa kahe che, jeno artha e che ke teo eka ja (abhinna) vAstavikatAnAM evAM banne prakAranAM pAsAM che. dArzanikonA paramArthanA trAjavAmAM tolAyelA A banne virodho sanAtana kALathI ekabIjAthI sarvathA alaga avasthita bhinna tattvo tarIke nathI rahetA balle teo to vasturUpe eka che - eka ja samaye eka ja sthAnamAM abhinna thaIne rahe che. je kamajoranA mATe RNa che te ja mahAjananA mATe dhana che. ApaNA mATe je pUrvano rasto che te ja bIjAo mATe pazcimano paNa rasto che. vijaLImAM dhana ane RNanA cheDA be alaga svata- tarala padArtho nathI. lenine virodhane dvAdano sAra hyo che. kevala parimANAtmaka parivartana ja eka khAsa sImA vaTAvI detAM guNAtmaka bhedomAM badalAI jAya che. jaDavAdanuM eka vadhu svarUpa karnala Igarasola prasiddha vicAraka ane nirIzvaravAdI hatA. te potAnA vyAkhyAnamAM lakhe che ke "mAro eka siddhAnta che ane tenA cAre khUNe khoDavA mATe mArI pAse cAra paththara che. pahelo zilAnyAsa e che ke padArtharUpa nAza pAmI zakAtuM nathI, abhAvane pAmI zakatuM nathI. bIjo zilAnyAsa e che ke gatizaktino vinAza thaI zakato nathI, te abhAvane pAmI zakatI nathI. trIjo zilAnyAsa e che ke padArtha ane gati pRthaka pRthapha nathI rahI zakatAM, gati vinA padArtha nahi ane padArtha vinA gati nahi. cotho zilAnyAsa e che ke jeno nAza nathI te kyAreya pedA paNa nahi ja 1. svatantravintana, pR. 214-15 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 jainadarzana thayo hoya. je avinAzI che te anutpanna che. jo A cAre vAta yathArtha che to temanAmAMthI A pariNAma avazya nIkaLe che ke padArtho ane gati sadAyathI che ane sadA rahevAnA che. teo na vadhI zake che ke na ghaTI zake che. AmAMthI e paNa pariNAma nIkaLe che ke na to koI cIja kyAreya utpanna thaI che ke thaI zake che ane na to kyAreya koI eno racanAro thayo che ke thaI zake che. AmAMthI e pariNAma paNa nIkaLe che ke padArtha ane gatinI pAchaLa na koI yojanA hoI zakatI hatI ke na to koI buddhi. gati vinA buddhi hoI zake ja nahi. padArtha vinA gati hoI zake ja nahi. tethI padArthathI pahelAM koI paNa rIte koI buddhinI ke koI gatinI saMbhAvanA hoI ja zakatI nathI. AmAMthI e pariNAma nIkaLe che ke prakRtithI para yA uparavaTa na kaMI che ke na hoI zake che. jo A cAre zilAnyAsa yathArtha vAto che to prakRtino koI svAmI nathI. jo padArtha ane gati anAdi kALathI ananta kALa sudhI che to temAMthI A anivArya pariNAma nIkaLe che ke koI paramAtmA nathI ane na koI paramAtmAe jagata racyuM che ane na koI jagata para zAsana kare che. evo koI paramAtmA nathI je prArthanA sAMbhaLato hoya. bIjA zabdomAM AnAthI A siddha thAya che ke manuSyane bhagavAna pAsethI koI sahAyatA maLI nathI, tamAma prArthanAo ananta AkAzamAM ema ja vilIna thaI gaI.. jo padArtho ane gati sadAyathI cAlyA Ave che to eno matalaba e thayo ke je saMbhava hatuM te thayuM che, je saMbhava che te thaI rahyuM che ane je saMbhava haze te thaze. vizvamAM koI paNa vAta ema ja acAnaka nathI banatI. pratyeka ghaTanA janita hoya che. je banyuM nathI te banI zakatuM ja na hatuM. vartamAna tamAma bhUtanuM avazyabhAvI pariNAma che ane bhaviSyanuM avayaMbhAvI kAraNa che. jo padArtha ane gati sadAyathI che to ApaNe kahI zakIe chIe ke manuSyano koI cetana racanAro nathI, manuSya koIe banAvelI vizeSa racanA nathI. jo ApaNe kaMI jANIe chIe to e jANIe chIe ke te daivI kuMbhAre, te brahmAe kyAreya mATI ane pANI meLavIne puruSo ane strIonI racanA nathI karI ke na to teNe temanAmAM kyAreya prANa phUkyA che." samIkSA ane samanvaya - bhautikavAdanA ukta mUla siddhAntonA vivecanathI nIce lakhelI vAto phalita thAya che - (1) vizva ananta svataMtra maulika padArthono samudAya che. (2) pratyeka maulika padArthamAM virodhI zaktiono samAgama che, jenA kAraNe temAM svabhAvataH gati yA parivartana thatuM rahe che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 97 (3) vizvanI racanA, yojanA ane vyavasthA tenA potAnA nijI svabhAvanA kAraNe che, koInA niyatraNathI nathI. (4) koI satno na to sarvathA vinAza thAya che ke na to sarvathA asatno utpAda thAya che. (5) jagatano pratyeka aNu-paramANu pratikSaNa gatizIla arthAt parivartanazIla che. A parivartano parimANAtmaka paNa hoya che ane guNAtmaka paNa. (6) pratyeka vastu sekaDo virodhI zaktiono samAgama che. (7) jagatanuM A parivartanacakra anAdi-ananta che. ApaNe A niSkarSo para ThaMDA dila ane dimAgathI vicAra karIe to jaNAze ke bhautikavAdIonI A vastusvarUpanI vivecanA vastusthitinI viruddha nathI. jyAM sudhI bhUtonA viziSTa rAsAyanika saMyojanathI jIvatattvanI utpattino prazna che tyAM sudhI temanuM kahevuM eka hada sudhI vicAraNIya che. paraMtu temanI sAmAnyasvarUpanI vyAkhyA kevaLa tarkasiddha ja nahi paNa anubhavagamya paNa che. temano sauthI maulika siddhAnta e che ke pratyeka vastumAM svabhAvathI ja be virodhI zaktio mojUda che, jemanA saMgharSathI tene gati maLe che, tenuM parivartana thAya che ane jagatanuM samagra kAryakAraNacakra cAle che. ame pahelA jaNAvI gayA chIe ke jainadarzananI dravyavyavasthAno mUla maMtra utpAdavyaya-dhrauvyarUpa trilakSaNatA che. bhautikavAdIoe jyAre vastunA kAryakAraNapravAhane anAdi ane ananta svIkAryo che ane satno sarvathA vinAza tathA asatnI utpatti mAnI nathI tyAre temaNe dravyanI avicchinna dhArArUpa dhrauvyatvano spaSTa svIkAra karI ja lIdho che. dhrauvyano artha sarvathA apariNAmInitya ane kUTastha nathI, paraMtu je dravya anAdi kALathI A vizvanA raMgamaMca upara parivartana pAmatuM cAlatuM AvI rahyuM che tenI parivartananI dhArAno kyAreya samUloccheda na thavo e che. A kAraNe eka dravya pratikSaNa potAnA paryAyomAM parivartana pAmatuM arthAt badalAtuM hovA chatAM paNa na to kyAreya samApta thAya che ke na to dravyAntaramAM vilIna thAya che. A dravyAntaraasaMkrAntino ane dravyanI koI ne koI rUpamAM sthitino niyAmaka dhrauvyAMza che, jeno bhautikavAdI paNa inakAra nathI karI zakatA. virodhIono samAgama arthAt utpAda ane vyaya je virodhI zaktionA samAgamanI carcA bhautikavAdIoe dvandvavAda (Dialectism)nA rUpamAM karI che te virodhI zaktio pratyeka dravyamAM rahenAra tenA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jainadarzana nijI svabhAva utpAda ane vyaya che. A be virodhI zaktionA kAraNe pratyeka padArtha pratikSaNa utpanna thAya che tema ja nAza pAme che, arthAta pUrvaparyAyano vinAza ane uttaraparyAyano utpAda pratikSaNa vastumAM nirapavAdapaNe thato rahe che. pUrvaparyAyano vinAza ja uttaraparyAyano utpAda che. A banne zaktio eka sAthe vastumAM potAnuM kAma karatI rahe che ane prauvyazakti dravyanuM maulikapaNuM surakSita rAkhe che. A rIte ananta kALa sudhI parivartana pAmatuM rahevA chatAM dravya kyAreya niHzeSa thaI zakatuM nathI. temAM game to guNAtmaka parivartana thAya ke parimANAtmaka paraMtu tenuM potAnuM astitva koI ne koI avasthAmAM avazya raheze ja. A rIte pratikSaNa trilakSaNa padArtha eka kramathI potAnA paryAyomAM badalAto raheto ane paraspara pariNamanone prabhAvita karato raheto hovA chatAM paNa nizcita kAryakAraNaparaMparAthI Abaddha che. A rIte bhautikavAdano vastuvivartanano sAmAnya siddhAnta jainadarzananA ananta dravyavAda ane utpAdAdi trayAtmaka satanA mUla siddhAntathI jarA paNa bhinna nathI. jevI rIte AjanuM vijJAna bhautikavAdanA A sAmAnya siddhAntone potAnI prayogazALAmAM karelA prayoga ane parIkSAnA baLa para ghoSita karI rahyuM che tevI ja rIte bhagavAna mahAvIre potAnA anubhavaprasUta tattvajJAnanA baLa para AjathI 2500 varSa pahelAM A ghoSaNA karI hatI ke "pratyeka padArtha, jaDa hoya ke cetana. utpAda-vyaya-dhrauvyarUpe pariNAmI che, "puSpa vA vikhe vA yuvera vA" (sthAnAgasUtra, sthAna 10) arthAt pratyeka padArtha utpanna thAya che, nAza pAme che ane sthira rahe che." bhagavAna mahAvIranI A mAtRkAtripadImAM je trayAtmaka pariNAmavAdanuM pratipAdana thayuM hatuM te ja siddhAnta vijJAnanI prayogazALAmAM paNa potAnI satyatAne siddha karI rahyo che. cetana sRSTi vicAraNIya prazna eTalo ja rahI jAya che ke bhautijvAdamAM A ja jaDa paramANuomAMthI ja je jIvasRSTi ane cetanasRSTino vikAsa guNAtmaka parivartana dvArA mAnyo che te kyAM sudhI yogya che? acetanane cetana banavAmAM karoDo varSa lAgyAM che. A cetana sRSTine thavAmAM karoDa varSa ke abaja varSa je paNa lAgyAM hoya temanuM anumAna to AjanuM bhautika vijJAna karI le che, paraMtu te jevI rIte okasIjana ane 1. "kAryotyAH zayo detorniyama" - AmImAMsA, zloka 58. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 lokavyavasthA hAIDrojanane meLavIne jala banAvI de che ane jalanuM vizleSaNa karIne punaH tene oksIjana ane hAIDrojananA rUpamAM alaga alaga karI de che tevI rIte asaMkhya prayogo karyA pachI paNa na to Aja te eka paNa jIvane taiyAra karI zakyuM che ke na to svata siddha jIvanuM vizleSaNa karIne pelI adazya zaktino sAkSAtkAra karAvI zakyuM che jenA kAraNe jIvita zarIramAM jJAna, icchA, prayatna Adi utpanna thAya che. e to nizcita che ke bhautikavAde jIvasRSTinI paraMparA karoDo varSa pahelAMthI che e svIkAryuM che, ane Aja je navo jIva vikasita thAya che te koI prANA jIvita koSa(sela)ne kendra banAvIne ja vikasita thAya che. AvI sthitimAM A anumAna ke koIka samaye jaDa pRthvI tarala rahI haze, pachI temAM ghanatva AvyuM ane amIbA Adi utpanna thayA kevaLa kalpanA ja jaNAya che. je ho te, vyavahAramAM bhautikavAda paNa manuSya yA prANIsRSTine prakRtinI sarvottama sRSTi mAne che, ane temanuM pRthapha astitva paNa svIkAre che. vicAraNIya vAta eTalI ja che ke eka ja tattva paraspara viruddha cetana ane acetana bane rUpe pariNamana karI zake ? eka tarapha to A jaDavAdIo che jeo jaDanuM ja pariNamana cetana rUpe thatuM mAne che, to bIjI tarapha eka brahmavAda to enAthI paNa adhika kAlpanika che je cetananuM ja jaDarUpe pariNamana mAne che. jaDavAdamAM parivartananA prakAra ananta jaDonuM svataMtra astitva svIkAravAthI ghaTe che. temAM kevaLa eka ja prazna zeSa rahI jAya che ke zuM jaDa paNa cetana banI zake che? paraMtu A advaita cetanavAdamAM to parivartana paNa asatya che, anetva paNa asatya che, ane jaDa-cetanano bheda paNa asatya che. eka koI anirvacanIya mAyAnA kAraNe eka ja brahma jaDa-cetana nAnA rUpe pratibhAsita thavA lAge che. jaDavAdanA sAmAnya siddhAntonuM parIkSaNa vijJAnanI prayogazALAmAM karI zakAya che ane temanI tathyatA siddha karI zakAya che. paraMtu A brahmavAda mATe to vizvAsa sivAya koI prabaLa yuktibaLa paNa prApta nathI. vibhinna manuSyomAM janmathI ja vibhinna zaktio ane buddhino kavitA, saMgIta ane kalAnA vividha kSetromAM vikAsa Akasmika hoI zake nahi. enuM koI nakkara ane satya kAraNa avazya hovuM joIe. samAjavyavasthA mATe jaDavAdanI anupayogitA je sahayogAtmaka samAjavyavasthA mATe bhautikavAda manuSyano saMsAra garbhathI. maraNa sudhI ja mAnavA icche che te samAjavyavasthA mATe A bhautikavAdI praNAlI koI prAbhAvika upAya nathI. jyAre manuSya vicAre che ke mAruM astitva zarIranI Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jainadarzana sAthe ja samApta thavAnuM che tyAre te bhogavilAsa AdinI vRttithI virakta thaIne rASTranirmANa ane samAjavAdI vyavasthAnI tarapha zA mATe nUkaze ? cetana AtmAonuM svataMtra astitva ane vyaktitva svIkAravAthI tathA temanAmAM pratikSaNa svAbhAvika parivartananI yogyatA mAnavAthI stro anukUla vikAsanuM ananta kSetra sAme upasthita thAya che, jemAM manuSya potAnA samagra puruSArthano muktapaNe upayoga karI zake che. jo manuSyone kevaLa bhautika ja mAnavAmAM Ave che to bhUtajanya varNa ane vaza AdinI zreSThatA ane kaniSThatAno prazna sIdho ja sAme Ave che. paraMtu A bhUtajanya vaMza, raMga AdinA sthULa bhedo tarapha dRSTi na karIne jyAre samasta manuSya AtmAonA mUlataH samAna adhikAra ane svataMtra vyaktitvane mAnavAmAM Ave che tyAre ja sahayogamUlaka samAjavyavasthA mATe upayukta bhUmikA racAya che. samAjavyavasthAno AdhAra samatA jainadarzane pratyeka jaDa ane cetana tattvanuM potAnuM svataMtra astitva mAnyuM che. mUlataH eka dravyano bIjA dravya para koI adhikAra nathI. badhA potapotAnA pariNAmI svabhAva anusAra pratikSaNa parivartana pAmatAM rahe che. jyAre dravyonI A jAtanI svAbhAvika samabhUmikA svIkRta che tyAre anadhikAra ceSTAthI ekaThA karAyelA parigrahanA saMgrahathI UbhI thayelI viSamatA ApoApa asvAbhAvika ane aprAkRtika siddha thaI jAya che. jo prabuddha mAnavasamAja samAna adhikAranA AdhAra upara potAnA vyavahAra mATe sarvodayanI dRSTie koI paNa vyavasthAnuM nirmANa kare che to te tenI sahajasiddha pravRtti ja manAvI joIe. eka Izvarane jagatriyatA mAnIne tenA Adeza yA payagAmanA nAme koI jAtinI uccatA ane vizeSAdhikAra tathA pavitratAno DhaDhero pITavo ane tenA dvArA jagatamAM varcasvArthanI sRSTi racavI e tAttvika aparAdha to che ja, sAthe sAthe anaitika paNa che. A mahAprabhunuM nAma laIne varcasvArthI jUthe jagatamAM je azAnti, yuddha ane khUnanI nadIo vahAvI che tene joIne jo kharekhara koI Izvara hota to svayaM AvIne potAnA A bhaktone sApha sApha kahI deta ke "mArA nAme A nikRSTa rUpamAM svArthanuM nagna poSaNa na karo." tattvajJAnanA kSetramAM dRSTiviparyAsa thavAthI manuSyane bIjI rIte vicAravAno avasara ja maLato nathI. bhagavAna mahAvIra ane buddha potapotAnI rIte A durdaSTinI tarapha dhyAna kheMcyuM ane mAnavane samatA ane ahiMsAnI sarvodayI bhUmi para khaDA thaIne vicAravAnI preraNA ApI. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 lokavyavasthA jagatanA svarUpa aMge be pakSa vijJAnavAda - jagatanA svarUpa aMge sthULarUpe be pakSo pahelethI ja pracalita rahyA che. eka pakSa to bhautikavAdIono hato je jagatane nakkara satya mAnato rahyo. bIjo pakSa vijJAnavAdIono hato je saMvitti yA anubhava sivAya koI bAhya zeyanI sattAne svIkAravA nathI icchato. temanA mate buddhi ja vividha vAsanAonA kAraNe nAnA rUpamAM pratibhAsita thAya che. bizapa, barkale, hyuma, hegala Adi pazcimI tattvavettAo paNa saMvedanAonA pravAhathI bhinna saghanuM astitva mAnavA icchatA nathI. jevI rIte svapnamAM bAhya padArthonA abhAvamAM paNa aneka prakAranAM arthakriyAkArI dazyo upasthita thAya che tevI ja rIte jAgRti paNa eka lAMbu sapanuM che. svapnajJAnanI jema jAgRtajJAna paNa nirAlaMbana che, kevala pratibhA mAtra che. temanA matamAM mAtra jJAnanI ja pAramArthika sattA che. temanAmAM paNa aneka matabheda che - (1) vedAntI eka nitya ane vyApaka brahmanuM ja pAramArthika astitva svIkAre che. A brahma ja nAnAvidha jIvAtmAo ane ghaTa-paTa Adi bAhya arthonA rUpamAM pratibhAsita thAya che. saMvedanAdvaitavAdIo kSaNika paramANurUpa aneka jJAnakSaNonuM pRthaka pAramArthika astitva svIkAre che. temanA mate jJAnasattAno ja potapotAnI vAsanAo anusAra vibhinna padArthonA rUpamAM bhAsita thAya che. (3) eka jJAnasattAna mAnanArA paNa saMvedanAdvaitavAdI che. bAhyarthalopanI A vicAradhArAno AdhAra e jaNAya che ke pratyeka vyakti potAnI kalpanA anusAra padArthomAM zabdasaketa karIne vyavahAra kare che. udAharaNArtha, eka pustakane joIne te dharmanA anuyAyI tene "dharmagrantha" samajI pUjya mAne che, pustakAlayAdhyakSa tene anya pustakonI jema eka "sAmAnya pustaka samaje che, to dukAnadAra tene pastInA bhAve kharIdI tenAthI paDIkAM bAdhe che, bhagI tene "kacaro samajI vALI nAkhe che ane gAya-bheMsa Adi tene "pudagalono puja samajI "ghAsanI jema khAI jAya che. have Apa vicAra karo ke eka pustakamAM dharmagraMtha, pustaka, pastI, kacaro ane eka khAdya Adi saMjJAo te te vyaktinA jJAnamAMthI ja AvI che, arthAt dharmagrantha, pustaka, pastI Adino sadubhAva te 1. avibhAgo'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / prADhipradaivinimevAniva taje I pramANavArtika, 3.435. (ra) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jainadarzana vyaktionA jJAnamAM che, bahAra nathI. A rIte dharmagrantha ane pustaka AdinI vyAvahArika sattA che, pAramArthika nathI. jo temanI pAramArthika sattA hotI to koI saMketa ane saMskAra vinA te badhAne te ja rUpamAM dekhAvI joItI hatI. tethI jagata kevaLa kalpanAmAtra che, tenuM koI bAhya astitva nathI. bAhya padArthonA svarUpa para jema jema vicAra karIe chIe to temanuM svarUpa eka, aneka, ubhaya ane anubhaya Adi koI rUpamAM paNa siddha thaI zakatuM nathI. chevaTe temanuM astitva tadAkAra jJAnathI ja to siddha karI zakAya che. jo nIlAkAra jJAna mojUda che to bAhya nIlane mAnavAnI zI AvazyakatA che? ane jo nIlAkAra jJAna nathI to pelA bAhya nilanuM astitva ja kevI rIte siddha karI zakAya.' tethI jJAna ja bAhya ane Antara, grAhya ane grAhaka rUpe svayaM prakAzamAna che, koI bAhya artha nathI. sauthI moTo prazna to e che ke jJAna yA anubhava koI padArthano ja to thAya che. vijJAnavAdI svapnanuM daSTAnta ApIne bAhya padArthano lopa karavA icche che. paraMtu svapnanA agni ane bAhyasatu agnimAM je vAstavika attara che tene to nAnuM bALaka paNa samajI zake che. badhAM prANIo ghaTa, paTa Adi bAhya padArthothI potAnI iSTa arthakriyAo karIne AkAMkSAone zAnta kare che ane saMtoSano anubhava kare che jyAre svapnadaSTa yA aindrajAlika padArthothI na to arthakriyA thAya che ke na to tajjanya saMtoSano anubhava. temanI kAlpanikatA to jAgradevasthAmAM ja jJAta thaI jAya che. dharmagrantha, pustaka, pastI Adi saMjJAo manuSyakRta ane kAlpanika hoI zake che paraMtu je vajanavALA rUpa-rasa-gabdha-sparzavALA sthaLa nakkara padArthone A saMjJAo ApavAmAM Ave che te to kAlpanika nathI. te to nakkara, vajanadAra, pratigha ane rUpa-rasa Adi guNono AdhAra paramArthasata padArtha che. A padArthane potapotAnA saMketa anusAra bhale ne koI dharmagrantha kahe, koI pustaka kahe, koI kitAba kahe, koI buka kahe yA anya kaMIka kahe, A saMketo to vyavahAra mATe potAnI paraMparAo ane vAsanAo anusAra thAya che, emAM koI Apatti nathI, paraMtu nakkara pudgalano to InakAra karI zakAto nathI. daSTisRSTino paNa A ja artha che ke sAme rAkhelA paramArthasata nakkara padArthamAM potapotAnI daSTi anusAra aneka puruSa aneka prakArano vyavahAra kare che. temanI 1. dhiyo nItAvitve brIDartha: primI: ? dhiyoDanItAvirUpatve sa tacInama: thayuM pramANavArtika, 3.433. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 103 vyavahAra saMjJAo bhale ne pratibhAsika hoya paraMtu pelo padArtha jene A saMjJAo ApavAmAM Ave che te to vijJAnanI jema ja paramArthasat che. jJAna padArtha para nirbhara hoI zake che. padArtha jJAna para nahi. jagatamAM ananta evA padArtho bharyA paDyA che jemanuM ApaNane jJAna thatuM nathI. jJAnanI pahelAM paNa te padArtho hatA ane jJAnanI pachI paNa raheze. ApaNuM indriyajanya jJAna to padArthanI upasthiti vinA thaI ja zakatuM nathI. nIlAkAra jJAnathI to kApaDa raMgI zakAtuM nathI. kApaDa raMgavA mATe to nakkara jaDa nIla joIe je nakkara ane jaDa kApaDanA pratyeka tattane nIla banAve che. jo koI paramArthasat nIla na hoya to nIlAkAra vAsanA kyAMthI utpanna thaze ? vAsanA to pUrvAnubhavanI uttara dazA che. jo jagatamAM nIla artha na hoya to jJAnamAM nIlAkAra kayAthI Avyo? vAsanA nIlAkAra kevI rIte banI gaI? tAtparya e ke vyavahAra mATe ApavAmAM AvatI saMjJAo, iSTa-aniSTa ane sundara-asundara Adi kalpanAo bhale vikalpakalpita hoya ane daSTisRSTinI sImAmAM hoya, paraMtu je AdhAra para A kalpanAo kalpAya che te AdhAra to nakkara ane satya che. vizvanA jJAnathI maraNa thatuM nathI. viSanuM jJAna jema paramArthasata che tema viSa padArtha, viSa khAnAro ane viSanA saMyogathI thanAruM zarIragata rAsAyanika pariNamana paNa paramArthasat ja che. parvata, makAna, nadI Adi padArtha jo jJAnAtmaka ja che to temanAmAM mUrtatva, sthUlatva ane taralatA Adi kevI rIte AvI zake ? jJAnasvarUpa nadImAM snAna tathA jJAnAtmaka jalathI tRSAzamana thaI zakatuM nathI ane jJAnAtmaka paththarathI mAthuM to phUTI zakatuM nathI. jo jJAnathI bhinna mUrta zabdanuM astitva na hoya to jagatano samasta zAbdika vyavahAra lupta thaI jAya. parapratipatti mATe jJAnathI atirikta vacananuM astitva mAnavuM Avazyaka che. vaLI, amuka jJAna pramANa che ane amuka apramANa A bheda jJAnono zAnA AdhAre karI zakAya ? jJAnamAM tattva-atattva, artha-anartha ane pramANa-apramANano bheda to bAhya vastunI sattA para ja nirbhara kare che. svAmI samantabhadra sAcuM ja kahyuM che ke - buddhizabdapramANatvaM bAhyArthe sati nA'sati / satyIkRta vyavasthavaM yucaDatharyanAraNapu | AtamImAMsA, zloka 87 1. na hi nAtu vijJAnaM kara prati thAvati nyAyavinizcaya, 1.69. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jainadarzana arthAta - buddhi ane zabdanI pramANatA bAhya padArtha hoya to ja siddha karI zakAya che, bAhya padArthanA abhAvamAM nahi. tevI ja rIte arthanI prApti ane aprApti dvArA ja satyatA ane mithyApaNuM darzAvI zakAya che. bAhya padArthomAM paraspara virodhI aneka dharmono samAgama joIne tenA virATa svarUpa sudhI na pahocI zakavAnA kAraNe tenI sattAno ja inakAra karavo yogya nathI. sattAniSedhane padArtha para lAdavAnA badale ApaNe ApaNI azakti ane nAsamajano vicAra karavo joIe. jo ApaNe bAhya padArthonA eka-aneka svabhAvonuM vivecana karavA azakta chIe to eno artha e nahi ke te padArthono ja sarvathA inakAra karI devAmAM Ave. anantadharmAtmaka padArthanuM pUrNa vivecana apUrNa jJAna ane zabdo dvArA asaMbhava paNa che. jevI rIte eka saMvedanajJAna svayaM zeyAkAra, jJAnAkAra ane jJapti rUpe aneka AkAra-prakAranuM anubhavamAM Ave che tevI ja rIte pratyeka padArtha aneka virodhI dharmono avirodhI AdhAra che. aphalAtUna (pleTo) tarka karatA hatA ke "khurazInuM lAkaDuM majabUta che. jo majabUta na hota to ApaNuM vajana kevI rIte jhIlata? ane khurazInuM lAkaDuM narama che. jo te narama na hota to kuhADI tene kApI kevI rIte zakata? ane kema ke be virodhI guNonuM eka sthAnamAM hovuM saMbhava nathI eTale A majabUtAI, A naramAI ane khurazI badhuM asatya che." aphalAtUna virodhI be dharmone joIne gabharAI jAya che ane temanA asatya hovAno hukama (phatavo) kare che, jyAre svayaM jJAna paNa zeyAkAra ane jJAnAkAra A be virodhI dharmono AdhAra baneluM aphalAtUnanI sAme ja che. tethI jema jJAna pote satya padArtha che tema jagatanA ananta jaDa padArtho paNa potAnI svataMtra sattA dharAve che. jJAna padArthane utpanna nathI karatuM paraMtu potapotAnA kAraNothI utpanna ananta jaDa padArthone jJAna kevaLa jANe ja che. pRthapha siddha jJAna ane padArthamAM zeya-jJAyakabhAva hoya che. cetana ane acetana banne prakAranA padArtho svayaM siddha che ane svayaM potAnI pRthaka sattA dharAve che. loka ane aloka cetana-acetana dravyonA samudAyarUpa A loka zAzvata ane anAdi eTalA mATe che kema ke tenAM ghaTaka dravyo pratikSaNa parivartana pAmatAM rahetAM hovA chatAM paNa potAnI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 lokavyavasthA saMkhyAmAM na to ekano ghaTADo kare che ke na to ekano vadhAro. tethI te ghaTaka dravyo avasthita kahevAya che. AkAza ananta che. pudgala dravyo paramANurUpa che. kAla dravya kAlANurUpa che. dharma, adharma ane jIva asaMkhyAta pradezavALA che. temanAmAM dharma, adharma, AkAza ane kAla niSkriya che. jIva ane pudgalamAM ja kriyA thAya che. AkAzanA jeTalA bhAgamAM A cha dravyo maLe che te loka kahevAya che ane tenI pAra kevaLa AkAzamAtra aloka che. kema ke jIva ane pudgalonI gati ane sthitimAM dharma dravya ane adharma dravya sAdhAraNa nimittakAraNa bane che eTale jyAM sudhI dharma ane adharma dravyano sadbhAva che tyAM sudhI ja jIva ane pudgalanuM gamana ane sthiti saMbhave che. tethI AkAzanA te puruSAkAra madhya bhAgane loka kahe che je dharma-adharma dravyanI barAbara che. jo A dharma ane adharma dravyane svIkAravAmAM na Ave to loka ane alono vibhAga banI zake nahi. te banne to lokanA mApadaMDa samAna che. loka svayaM siddha che - A loka svayaM siddha che kema ke tenA ghaTaka badhAM dravyo svayaM siddha che. temanI kAryakAraNaparaMparA, parivartanavabhAva, parasparanimittatA ane anyonyaprabhAvaktA anAdi kALathI barAbara cAlI Ave che. tenA mATe koI vidhAtA, niyattA, adhiSThAtA yA vyavasthApakanI AvazyakatA nathI. RtuonuM parivartana, rAta-dinano vibhAga, nadI, nALAM, parvata AdinuM vivartana Adi badhuM pugaladravyonA paraspara saMyoga-vibhAga, saMzleSa-vizleSa AdinA kAraNe svayaM thatuM rahe che. sAmAnyataH pratyeka dravya potAnA paryAyonuM upAdAna che, ane saMprApta sAmagrI anusAra potAne badalatuM rahe che. A rIte ananta kAryakAraNabhAvonI sRSTi svayameva thatI rahe che. ApaNI sthala daSTi je parivartanone joIne Azcaryacakti thaI jAya che te parivartano acAnaka nathI thatAM, paraMtu temanI pAchaLa pariNamanonI sunizcita paraMparA hoya che. ApaNane to asaMkhya pariNamanonuM sAdhAraNa ane sthULa rUpa ja dekhAya che. pratikSaNabhAvI sUkSma pariNamano ane temanA ananta kAryakAraNonI jALane samajavI sAdhAraNa buddhinuM kAma nathI. dUranI vAtane to javA do, sarvathA ane sarvadA ati samIpa zarIrane ja lo. tenI aMdara nasonuM jALuM, rudhirapravAha ane pAkyatramAM keTalAya prakAranAM parivartane pratikSaNa thatAM rahe che jemanuM spaSTa jJAna duHzakya che. jyAre te parivartano eka nizcita dhArAne pakaDIne koI visphoTaka roganAM rUpamAM ApaNI sAme upasthita thAya che tyAre ApaNane bhAna thAya che. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jainadarzana jagata pAramArthika ane svataHsiddha che | dazya jagata paramANurUpa svatatra dravyono mAtra dekhADo ja nathI paraMtu ananta pugalaparamANuonA banelA skandhono banAva che. pratyeka skandhanI aMtargata paramANuomAM paraspara eTalo prabhAvaka rAsAyanika saMbaMdha che ke badhAnuM potAnuM svataMtra pariNamana thavA chatAM paNa temanAM pariNamanomAM eTaluM sAdRzya hoya che ke jANe temanI prathapha sattA ja na hoya evuM lAge che. eka kerIrUpa skandhamAM sambaddha paramANuo amuka kALa sudhI eka jevuM pariNamana karatAM hovA chatAM paNa paripAkakALamAM kyAMka pILAM, kyAMka lIlo, kyAMka khATAM, kyAMka mIThAM, kyAMka pakvagandhI, kyAMka AmragandhI, kyAMka narama ane kyAMka kaThaNa Adi vividha prakAranAM pariNamano karatA spaSTa dekhAya che. A ja rIte parvata Adi mahAndho sAmAnyapaNe sthUla daSTie eka dekhAya che paraMtu teo asaMkhya pudgalANuonA viziSTa saMbaMdhane pAmanArA piDo ja che. jyAre paramANuo koI skalpamAM sAmela thAya che tyAre paNa temanuM vyaktizaH pariNamana aTakatuM nathI, te to avirAmagatithI cAlatuM rahe che. te skandhanA ghaTaka badhA paramANuo potAnA balAbala anusAra moracAbaMdhI karIne pariNamanayuddha AraMbha kare che ane vijayI paramANusamudAya zeSa paramANuone amuka prakAranuM pariNamana karavA mATe pharaja pADe che. A yuddha anAdi kALathI cAlatuM AvyuM che ane ananta kAla sudhI barAbara cAlatuM raheze. pratyeka paramANumAM paNa potAnI utpAdazakti ane vyayazaktinuM tattva sadA cAlatuM rahe che. jo tame sImenTa phekaTarInA te boyalarane ThaMDA kAca dvArA jozo to temAM asaMkhya paramANuonI atitIvra gatithI thanArI uthalapAthala tamAruM mAthuM bhamAvI deze. tAtparya e ke mUlataH utpAda-vyayazIla ane gatizIla paramANuonA viziSTa samudAyarUpa vibhinna skandhono samudAya A dazya jagata "pratikSaM FchatIti na"i potAnI A gatizIla "jagata" saMjJAne sArthaka karI rahyuM che. A svAbhAvika suniyatrita, suvyavasthita, suyojita ane susaMbaddha vizvanuM niyojana svataH che, tene koI sarvAntaryAmInI buddhinI koI ja apekSA nathI. e sAcuM che ke manuSya prakRtinA svAbhAvika kAryakAraNa tattvonI jANakArI meLavIne temanAmAM tAratamya, heraphera karI zake che ane temanI upara eka hada sudhI prabhutva sthApita karI zake che, ane A yAtrika yugamAM manuSya vizAlakAya yaMtromAM Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavyavasthA 107 prakRtinA aNupujone svecchita pariNamana karavA mATe pharaja paNa pADI che ane jyAM sudhI yantrano paMjo temane daboce che tyAM sudhI teo barAbara potAnI dravyayogyatA anusAra te rUpe pariNamana karI paNa rahyA che ane karatA paNa raheze, paraMtu ananta mahAsamudramAM buddhda samAna A yantronuM keTaluM prabhutva ? A rIte ananta paramANuonA niyatraka eka IzvaranI kalpanA manuSyanA potAnA nabaLA ane Azcaryacakti dimAganI upaja che. jyAre buddhinA uSaHkAlamAM mAnave ekAeka bhayaMkara kudaratanA tAMDavo, gaganacuMbI parvatamALAo, vikarALa samudra ane phATatA jvALAmukhIno dhagadhagato lAvA, vagere joyA to mAthuM pakaDI te besI gayo ane potAnI samajamAM na AvanArI ardazya zakti AgaLa teNe mAthuM TekavI dIdhuM, ane pratyeka AzcaryakArI vastumAM teNe devatvanI kalpanA karI. A ja asaMkhya devomAMthI eka devAdhideva mahAdeva paNa banyA jemanI buniyAda bhaya, kautuhala ane AzcaryanI bhUmi para khaDI thaI che ane kAyama e bhUmi para ja rahI zake che. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcamuM prakaraNa padArthanuM svarUpa dravya, guNa ane paryAya ame pahelAM batAvI cUkyA chIe ke pratyeka padArtha utpAda, vyaya ane dhrauvya rUpe trilakSaNa che. dravyanuM sAmAnya lakSaNa pariNamananI daSTie utpAda-vyayaprauvyAtmakatva ja che. pratyeka padArtha aneka guNo ane paryAyono AdhAra che. guNo dravyamAM rahe che, paraMtu khuda nirguNa hoya che. A guNo dravyano svabhAva hoya che. A guNonA ja pariNamana dvArA dravyanuM pariNamana lakSita thAya che. udAharaNArtha, cetana dravyamAM jJAna, darzana, sukha ane vIrya Adi aneka sahabhAvI guNa che. A guNo pratikSaNa dravyanA utpAda-vyayasvabhAva anusAra koI ne koI avasthAne pratikSaNa dhAraNa karatA rahe che. jJAnaguNa je samaye je padArthane jANe che te samaye tadAkAra banIne ghaTajJAna, paTajJAna Adi vizeSa paryAyone dhAraNa kare che. tevI ja rIte sukha Adi guNo paNa potAnI bAhya-Abhyantara sAmagrI anusAra taratama Adi paryAyone dhAraNa kare che. pudgalano eka paramANu rUpa, rasa, gabdha ane sparza A vizeSa guNono yugapat avirodhI AdhAra che. parivartana karato A pudgala paramANu potAnA utpAda ane vyayane paNa A guNo dvArA pragaTa kare che, arthAt rUpa, rasa, gandha ane sparza Adi guNonuM parivartana ja dravyanuM parivartana che, A guNonI vartamAnakAlIna je avasthA hoya che te paryAya kahevAya che. guNa koI ne koI paryAyane pratikSaNa dhAraNa kare che. guNa ane paryAyano dravya ja nakkara ane maulika AdhAra che. A dravya guNono koI ne koI paryAya pratikSaNa dhAraNa kare che ane koI ne koI pUrva paryAyane choDe che. 1. mukhaparyayavat dravyam tattvArthasUtra, 5.38 2. vyAtrA nija : II tattvArthasUtra, 5.40 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthanuM svarUpa 109 guNa ane dharma vastumAM guNa parigaNita che, paraMtu paranI apekSAe vyavahAramAM AvatA dharmo ananta hoya che. guNa svabhAvabhUta che ane temanI pratIti paranirapekSa thAya che, jyAre dharmonI pratIti parasApekSa thAya che ane vyavahAra mATe temanI abhivyakti vastunI yogyatA anusAra thatI rahe che. jIvanA asAdhAraNa guNa jJAna, darzana, sukha ane vIrya Adi che, ane sAdhAraNa guNa vastutva, prameyatva, sattva Adi che. pudgalanA asAdhAraNa guNo che rUpa, rasa, gandha ane sparza. dharmadravyano asAdhAraNa guNa che gatietutva, adharmadravyano che sthitihetutva, AkAzano che avagAhananimittatva ane kAlano che vartanA hetutva. temanA sAdhAraNa guNo che vastutva, sattva, prameyatva ane abhidheyatva Adi. jIvamAM jJAna Adi guNonI sattA ane pratIti paranirapekSa arthAta svAbhAvika che, paraMtu nAnApaNuM-moTApaNuM, pitRtva-putratva ane gurutva-ziSyatva Adi dharmo parasApekSa che. jo ke temanI yogyatA jIvamAM che, paraMtu jJAnAdinI jema teo svarasataH guNa nathI. tevI ja rIte pudgalamAM rUpa, rasa, gandha ane sparza e to svAbhAvika arthAt paranirapekSa guNa che paraMtu nAnApaNuM, moTApaNuM, eka be traNa Adi saMkhyAo, saketa anusAra thanArI zabdavAcyatA Adi evA dharmo che jemanI abhivyakti vyavahArArtha thAya che. eka ja padArtha potAnAthI bhinna ananta dUra, dUratara ane dUratama padArthonI apekSAe ananta prakAranI dUratA ane samIpatA dharAve che. tevI ja rIte potAnAthI nAnA ane moTA ananta parapadArthonI apekSAe ananta prakAranuM nAnApaNuM ane moTApaNuM dharAve che paraMtu A badhA dharmo parasApekSa prakaTa thatA hovAthI temane guNonI zreNImAM na mUkI zakAya. guNanuM lakSaNa AcAryo nIce pramANe ApyuM che - "kha rUti vyavidA rabdhavAre ya qvo maLiyo " arthAta - guNa dravyanuM vidhAna eTale ke nija prakAra yA svabhAva che, ane paryAya dravyano vikAra eTale ke avasthAvizeSa che. Ama dravya pariNamananI daSTie guNaparyAyAtmaka hovA chatAM paNa vyavahAramAM ananta paradravyonI apekSAe ananta dharmarUpathI pratItino viSaya bane che. artha sAmAnya-vizeSAtmaka che bAhya arthanI pRthak sattA siddha thaI gayA pachI vicAraNIya prazna e che ke arthanuM vAstavika svarUpa zuM che? ame pahelAM darzAvI dIdhuM che ke sAmAnyataH pratyeka 1. sarvArthasiddhi 5.38mAM udbhUta. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jainadarzana padArtha anantadharmAtmaka ane utpAda-vyaya-dhrauvyazAlI che. AnuM saMkSepamAM ApaNe sAmAnyavizeSAtmakanA rUpamAM paNa vivecana karI zakIe chIe. pratyeka padArthamAM be prakAranA astitvo che - svarUpAstitva ane sAdezyAstitva. pratyeka dravyane anya sajAtIya yA vijAtIya dravyathI asaMkIrNa rAkhanAruM ane tenA svataMtra vyaktitvanuM prayojaka svarUpAstitva che. tenA kAraNe pratyeka dravyanA paryAyo potAnAthI bhinna koI paNa sajAtIya yA vijAtIya dravyanA paryAyothI asaMkIrNa banyA rahe che ane potAnuM pRthaka astitva TakAvI rAkhe che. A svarUpAstitva jyAM eka tarapha itara dravyothI vivakSita dravyane vyAvRtta kare che tyAM bIjI tarapha te vivakSita dravyanA potAnA kAlakrame thanArA paryAyomAM anugata paNa rahe che. A svarUpAstitvathI dravyanA potAnA paryAyomAM anugata pratyaya utpanna thAya che ane itara dravyothI vyAvRtta pratyaya utpanna thAya che. A svarUpAstitvane UrdhvatA sAmAnya kahe che. te ja dravya kahevAya che kema ke te ja potAnA kramika paryAyomAM dravita thAya che - saMtati arthAta paraMparA dvArA paryAyone prApta kare che. bauddhonI saMtati ane A svarUpAstitvamAM nimnalikhita bheda vicAraNIya che. svarUpAstitva ane sattAna jema jaino eka svarUpAstitva arthAt brauvya yA dravya mAne che tema bauddho santAnane svIkAre che. pratyeka dravya pratikSaNa potAnA arthaparyAyorUpe pariNamana kare che, tenAmAM evo koI paNa sthAyI aMza nathI bacato je dvitIya kSaNamAM paryAyonA rUpamAM na badalAto hoya. jo ema mAnavAmAM Ave ke teno koI eka aMza taddana aparivartanazIla rahe che ane keTalAka aMza parivartanazIla che to nitya tathA kSaNika banne pakSone ApavAmAM AvatA doSo evI vastumAM Ave. kathaMcit tAdAtma saMbaMdha mAnavAnA kAraNe paryAyo parivartita hotAM dravyamAM koI aparivartiSNu aMza bacI ja zakato nathI. anyathA te aparivartiSNu aMza sAthe tAdAmya dharAvavAnA kAraNe zeSa aMzo paNa aparivartanazIla ja siddha thaze. Ama koI eka mArga ja pakaDavo joIe - kAM to vastune taddana nitya mAno kAM to taddana parivartanazIla arthAt cetana vastu paNa acetanarUpe pariNamavAvALI. A banne antima sImAonI madhyano ja te mArga che jene ame dravya kahIe chIe, je na to taddana aparivartanazIla che ke na to eTaluM vilakSaNa parivartana pAmanAruM che ke jethI eka dravya potAnI dravyatvanI sImAnuM ullaMghana karIne bIjA koI sajAtIya yA vijAtIya dravyarUpe pariNata thaI jAya. 1. dravyaparyAyAmiivazeSAbhArthanam | nyAyavinizcaya, 1.3. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthanuM svarUpa 111 sIdhA zabdomAM dhrauvyanI A ja paribhASA hoI zake che ke "koI eka dravya pratikSaNa pariNamana karatuM rahetuM hovA chatAM paNa tenuM koI sajAtIya yA vijAtIya dravyAntararUpe pariNamana na thavuM." A svarUpAstitvanuM nAma ja dravya, dhrauvya yA guNa che. bauddhoe mAnelA santAnanuM paNa A ja kArya che. te niyata pUrvekSaNano niyata uttarakSaNanI sAthe ja samanattarapratyayanA rUpamAM kAryakAraNabhAva banAve che, anya sajAtIya yA vijAtIya kSaNAntara sAthe nahi. tAtparya e ke A santAnanA kAraNe eka pUrvacetanakSaNa potAnI dhArAnA uttaracetanakSaNa mATe ja samanattarapratyaya eTale ke upAdAna bane che, anya cetanAntara yA acetana kSaNanuM upAdAna banato nathI. A rIte tAttvika dRSTie dravya ane santAnanA kArya yA upayogamAM koI attara nathI. attara che to kevaLa tenA zAbdika svarUpanA nirUpaNamA. bauddha te santAnane paMkti ane senAnA vyavahAranI jema mRSA kahe che.' udAharaNArtha, dasa manuSya eka hAramAM UbhA che ane amuka manuSya, ghoDA Adino samudAya che, to temanAmAM paMkti ke senA nAmanI koI eka anusmRta vastu to che nahi, tema chatAM paNa temanAmAM pakti ane senAno vyavahAra thAya che, tevI ja rIte pUrva ane uttara kSaNomAM vyavahata thato sattAna paNa mRSA arthAt asatya che. A santAnanI sthitithI dravyanI sthiti vilakSaNa prakAranI che. te manuSyanA dimAgamAM rahenArI kevaLa kalpanA nathI, paraMtu kSaNanI jema satya che. jema paMkti aMtargata dasa bhinna sattAvALA puruSomAM eka paMkti nAmano koI vAstavika padArtha nathI, tema chatAM paNa A prakAranA saMketathI paMktino vyavahAra thAya che tevI rIte potAnA kramika paryAyomAM prApta thatuM svarUpAstitva paNa sAketika ja che evuM nathI, te to pAramArthika che. mRSA dvArA satyavyavahAra na thaI zake. eka tAttvika svarUpAstitva vinA kramika paryAyo eka dhArAmAM asaMkarabhAve cAlI zake nahi. paMkti aMtargata eka puruSa potAnI icchA anusAra te paMktimAMthI bahAra nIkaLI zake che, vicchinna thaI zake che paraMtu koI paNa paryAya icche to paNa na to potAnA dravyathI vicchinna thaI zake che ke na to dravyAntaramAM vilIna thaI zake che ke na to potAno krama choDI AgaLa jaI zake che ke pAchaLa jaI zake che. saMtAnanuM bodApaNuM-polApaNuM bauddhonA santAnanI avAstavikatA ane tenuM bodApaNuM tyAre samajamAM AvI jAya che jyAre teo nirvANamAM cittasattatino samUloccheda svIkArI le che, arthAta sarvathA abhAvavAdI nirvANamAM jo citta dIpakanI jema olavAI jAya che to te citta 1. santAna: samudAya parUisenAvinyUT | bodhicaryAvatAra, pR.334. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jainadarzana eka dIrghakAlika dhArAnA rUpamAM ja rahenAro asthAyI padArtha karyo. tenuM potAnuM maulikatva paNa sArvakAlika na rahyuM. paraMtu A rIte eka svataMtra padArthano sarvathA ucchada svIkAravo e to yukti ane anubhava bannethI viruddha che. jo ke buddha nirvANanA svarUpanA saMbaMdhamAM pote mauna rahIne A praznane avyAkRtanI koTimAM sthAna ApyuM hatuM, paraMtu AgaLanA AcAryoe tenI pradIpanirvANa tulya hovAnI je vyAkhyA karI che tenAthI nirvANanuM ucchadAtmaka svarUpa ja phalita thAya che. jema ke - dizaM na kAJcit vidizaM na kAJcit naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dIpo yathA nirvRtimabhyupeta: __snehakSayAt kevalameti zAntim // dizaM na kAJcit vidizaM na kAJcit ___ naivAvaniM gacchati nAntarikSam / AtmA tathA nirvRtimabhyupetaH utterAzayAta vasati zAnti | saundarananda, 16.28-29. arthAta jevI rIte olavAI gayelo dIpaka na koI dizAmAM jAya che, na vidizAmAM, na AkAzamAM ke na pAtALamAM, paraMtu telano kSaya thaI javAthI kevaLa olavAI jAya che, tevI ja rIte nirvANAvasthAmAM citta na koI dizAmAM jAya che, na vidizAmAM, na AkAzamAM ke na pAtAlamAM, paraMtu klezono kSaya thaI javAthI kevaLa zAnta thaI jAya che. ucchadAtmaka nirvANa apAtItika che Ama jyAre ucchadAtmaka nirvANamAM cittano santAna paNa samApta thaI jAya che tyAre to te mRSA santAnanA baLa upara saMsAranI avasthAmAM karmaphalasaMbaMdha, bandha, mokSa, smRti ane pratyabhijJAna AdinI vyavasthAo ghaDavI e to kAcA pAyA upara makAna caNavA samAna che. mRSA santAnamAM karmavAsanAno saMskAra mAnIne temAM kapAsanAM bIjamAM lAkhanA saMskArathI raMgabhedanI kalpanAnI jema phalanI saMgati besADavI paNa jAmI zakatI nathI. kapAsanA bIjanA je paramANuone lAkhano raMga sIMcyo hato te ja svarUpasatu paramANuo paryAya badalIne kapAsanA choDanA rUpamAM 1. yambinneva tu sattAne mAhitI pharmavAsanA | kanna taraiva sabhyatte 1Ire rajUtA yathA II tattvasaMgrahapajikA, pR. 18ramAM udbhUta Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthanuM svarUpa 113 vikasita thayA che, ane temanAmAM te saMskAranuM phaLa vilakSaNa lAla raMganA rUpamAM AvyuM che. arthAta A daSTAntamAM badhI cIjo vastRsat che, mRSA nathI, eTale je sattAna para bauddha karmavAsanAono saMskAra devA icche che ane jene tenuM phaLa bhogavAvavA icche che te santAnane paMkti samAna buddhikalpita arthAta mRSA mAnI zakAya ja nahi, ke na to teno nirvANAvasthAmAM samUloccheda svIkArI zakAya. tethI nirvANanuM jo koI yuktisiddha ane tAttvika svarUpa ghaTI zakatuM hoya to te nirAphsava cittotpAdarUpa ja ghaTe che, jevuM ke tattvasaMgrahanI paMjikAmAM (pRSTha 184) udbhUta nimnalikhita zlokamAMthI phalita thAya che - cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM bhavAnta iti kathyate // arthAta - rAga Adi klezothI dUSita citta ja saMsAra che ane rAga AdithI rahita vItarAga citta ja bhavAnta arthAt mokSa che. jyAre te ja citta saMsArAvasthAthI badalAtuM badalAtuM muktiavasthAmAM nirAsrava banI jAya che, tyAre tenI paraMparArUpa sattatine sarvathA avAstavika na kahI zakAya. tevI ja rIte dravyanuM pratikSaNa paryAyarUpe parivartana thatuM hovA chatAM paNa je tenI anAdi-ananta svarUpasthiti che ane jenA kAraNe teno samUlocheda thaI zakato nathI te svarUpAstitva yA dhrauvya che. te kAlpanika nathI paNa paramArthasat che. tene UrdhvatAsAmAnya kahe che. be sAmAnyo - UrdhvatA ane tiryaka | sAmAnya be che - eka UrdhvatA sAmAnya ane bIjuM tiryaksAmAnya. UrdhvatAsAmAnyanI vAta to ApaNe karI. have tiryaksAmAnyanI vAta ApaNe karIe. be vibhinna dravyomAM anugatavyavahAra karAvanAruM sAdezyAstitva che, tene tiryakSAmAnya yA sAdezyasAmAnya kahe che. aneka svataMtra sattA dharAvatAM dravyomAM gAya gAya" ke "manuSya manuSya" A jAtanA anugatavyavahAra mATe koI nitya eka ane anekAnugata go yA manuSyatva nAmanA sAmAnyanI kalpanA karavI ucita nathI kema ke be svatanna sattAvALAM dravyomAM anusmRta koI eka padArtha hoI zake ja nahi. tene te be dravyono saMyukta paryAya to kahI na zakAya kema ke eka paryAyamAM be atibhinnakSetravartI dravyo upAdAna hotAM nathI. vaLI, anugatavyavahAra to satagrahaNa pachI thAya che. je vyaktie aneka manuSyomAM ghaNA avayavonI samAnatA joIne sAdezyanI kalpanA karI che tene te sAdRzyanA saMskAranA kAraNe "manuSya manuSya Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jenadarzana evI anugatapratIti thAya che. tethI be vibhinna dravyomAM anugatapratItinA kAraNabhUta sAdezyAstitvane mAnavuM joIe je pratyeka dravyamAM parisamApta thAya che. be vizeSa A ja pramANe eka dravyanA paryAyomAM kAlakramathI vyAvRttapratyaya karAvanAra paryAya nAmano vizeSa che. be dravyomAM vyAvRtta pratyaya karAvanAra vyatireka nAmano vizeSa che. tAtparya e che ke dravyanA be paryAyomAM anugata pratyaya UrdhvatA sAmAnyanA kAraNe thAya che ane vyAvRttapratyaya paryAya nAmanA vizeSanA kAraNe thAya che. be vibhinna dravyomAM anugapratyaya tiryasAmAnyanA (sAdezyAstitvanA) kAraNe thAya che tathA vyAvRttapratyaya vyatireka nAmanA vizeSanA kAraNe thAya che.' sAmAnyavizeSAtmaka arthAt dravyaparyAyAtmaka jagatano pratyeka padArtha A rIte sAmAnya vizeSAtmaka che. padArthanuM sAmAnyavizeSAtmaka vizeSaNa dharmarUpa che je anugapratyaya ane vyAvRttapratyayano viSaya bane che. padArthanI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA pariNamana sAthe saMbaMdha dharAve che. upara je sAmAnya ane vizeSa dharma kahyA che te tiryasAmAnya ane vyatireka vizeSa sAthe ja sabaMdha dharAve che. dravyanA dhrauvyAMzane ja UrdhvatAsAmAnya ane utpAdavyayane ja paryAya nAmano vizeSa kahe che. vartamAna prati atItanuM ane bhaviSya prati vartamAnanuM upAdAna hovuM, e siddha kare che ke traNe kSaNonI avicchinna kAryakAraNaparaMparA che. pratyeka padArthanI A sAmAnyavizeSAtmaktA tenA anantadharmAtmatvanuM ja laghu svarUpa che. tirthassAmAnyarUpa sAdezyanI abhivyakti jo ke parasApekSa che paraMtu tenuM AdhArabhUta pratyeka dravya juduM juduM che. te ubhayanii na hotAM pratyekamAM parisamApta che. padArtha na to kevala sAmAnyAtmaka ja che ke na to kevala vizeSAtmaka ja che. jo kevaLa UrdhvatAsAmAnyAtmaka arthAt sarvathA nitya adhikArI padArthano svIkAra karavAmAM Ave to te trikAlamAM sarvathA ekarasa, aparivartanazIla ane kUTastha ja banI rahe. evA padArthamAM koI ja parivartana na thavAthI jagatano samasta vyavahAra 1. pApavivartavya dravya kardhvatA kRtriva thAsatiSa parIkSAmukha, 4.5. 2. ekasmin dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA: Atmani harSaviSAdAdivat / parIkSAmukha, 4.8 . 3. zALAtiryaf gvmuNDavipu norvavat / parIkSAmukha, 4.4 4. arthAntarato vipariNAmo aiti mahiSAvituM parIkSAmukha, 4.9. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthanuM svarUpa 115 ucchinna thaI jAya, koI paNa kriyA phalavatI nahi banI zake. puNya-pApa, bandha-mokSa Adi vyavasthA naSTa thaI jaze. tethI te vastumAM parivartana to avazya svIkAravuM joIze. ApaNe joIe chIe ke bALaka bIjanA candranI jema vRddhi pAme che, zIkhe che ane jIvanavikAsane pAme che. jaDa jagatanAM vicitra parivartano to ApaNI AMkho sAme che. jo padArtho sarvathA nitya hoya to teo kramathI ke yugapat koI paNa rIte arthakriyA na karI zake ane arthakriyAnA abhAvamAM to temanI sattA ja saMdigdha banI jAya. A ja rIte jo padArthane paryAya nAmaka vizeSanA rUpamAM ja svIkAravAmAM Ave arthAt sarvathA kSaNika mAnavAmAM Ave arthAt pUrva kSaNano uttara kSaNa sAthe koI saMbaMdha svIkAravAmAM na Ave to paNa levaDa-devaDa, guru-ziSya Adi vyavahAra tathA bandha-mokSa Adi vyavasthAo samApta thaI jAya, na to kAryakAraNabhAva bane ke na to arthakriyA saMbhave. tethI padArthane UrdhvatAsAmAnya ane paryAya nAmaka vizeSanA rUpamAM sAmAnyavizeSAtmaka yA dravyaparyAyAtmaka ja svIkAravo joIe. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThThuM prakaraNa cha dravyonuM vivecana cha dravyo dravyanuM sAmAnya lakSaNa A che - je maulika padArtha potAnA paryAyone kramazaH prApta thAya te dravya che. dravya utpAda, vyaya ane dhrauvyathI yukta hoya che.` tenuM vizeSa vivecana pahelAM karI dIdhuM che. dravyanA mULa cha bheda che - (1) jIva, (2) pudgala, (3) dharma, (4) adharma, (5) AkAza ane (6) kAla. A chaye dravya prameya che. (1) jIvadravya jene AtmA paNa kahevAmAM Ave che te jIva dravyane jainadarzanamAM eka svatantra maulika mAnyuM che. tenuM sAmAnya lakSaNa upayoga che. upayoga eTale caitanyapariNati. caitanya ja jIvano asAdhAraNa guNa che jenA kAraNe te samasta jaDa dravyothI potAnuM pRthak astitva dharAve che. bAhya ane Abhyantara kAraNothI A caitanyanAM jJAna ane darzanarUpe be pariNamana thAya che. je samaye caitanya svathI bhinna koI zeyane jANe che te samaye te jJAna kahevAya che ane jyAre caitanya mAtra caitanyAkAra rahe che tyAre te darzana kahevAya che. jIva asaMkhyAta pradezovALo che. kema ke eno anAdi kALathI sUkSma kAryaNa zarIra sAthe saMbaMdha che eTale te karmodayathI prApta zarIranA AkAra anusAra nAnomoTo AkAra dhAraNa kare che. tenuM svarUpa nimnalikhita gAthAmAM bahu spaSTa darzAvyuM che. 1. apavittasattAvejIkhAyayayuvattasaMgutta | muLavaM ca sarakhAya na ta vaM ti yujyaMti rU|| pravacanasAra. niyari rAjkavi tArUM tArUM sanmAnapayADuM kaiM / paMcAstikAya, gAthA 9. 2. 3payono lakSaLam / tattvArthasUtra, 2.8. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 117 jIvo uvaogamao amutti kattA svadehaparimANo / mottA saMsAratho siddho to vikSasoDkArpha / / dravyasaMgraha, gAthA 2. arthAt - jIva upayogarUpa che, amUrtika che, kartA che, svadehapramANa che, bhoktA che, saMsArI che, siddha che ane svabhAvathI Urdhva gamana karanAro che. jo ke jIvamAM rUpa, rasa, gandha ane sparza A cAra pudgalanA dharmo nathI eTale te svabhAvathI amUrtika che tema chatAM paNa pradezomAM saMkoca ane vistAra thavAthI te potAnAM nAnAmoTA zarIranA parimANa jevaDo banI jAya che. AtmAnA AkAranA aMge bhAratIya darzanomAM mukhyapaNe traNa mata maLe che. upaniSadmAM AtmA sarvagata ane vyApaka hovAno jyAM ullekha maLe che tyAM te aMguSThamAtra tathA aNurUpa hovAnuM paNa kathana che. vyApaka AtmavAda vaidika darzanomAM prAyaH AtmAne amUrta ane vyApI svIkAravAmAM Avela che. vyApaka hovA chatAM paNa zarIra ane mananA saMbaMdhathI zarIrAvacchinna (zarIranI aMdaranA) AtmapradezomAM ja jJAna Adi vizeSa guNonI utpatti thAya che. amUrta hovAnA kAraNe AtmA niSkriya paNa che. tenAmAM gati nathI hotI. zarIra ane mana gati kare che, ane potAnI sAthe sambaddha AtmapradezomAM jJAna AdinI anubhUtinAM sAdhana banatAM jAya che. A vyApaka AtmavAdamAM sauthI moTo prazna e che ke eka akhaMDa dravya keTalAMka bhAgomAM saguNa ane keTalAka bhAgomAM nirguNa kevI rIte rahI zake che ? vaLI, jyAre badhA AtmAono saMbaMdha badhAyanAM zarIro sAthe che tyAre potapotAnAM sukha, duHkha ane bhogano niyama banavo kaThina che. adRSTa paNa niyAmaka banI zakatuM nathI kema ke pratyekanA adRSTano saMbaMdha tenA AtmAnI jema ja anya zeSa AtmAonI sAthe paNa che. uparAMta, zarIranI bahAra potAnA AtmAnI sattA siddha karavAnuM kAma atyanta duSkara che. vyApaka pakSamAM eke bhojana karatAM bIjAne tRpti thavI joIe, ane A rIte to samasta vyavahAronuM sAkarya thaI jAya. mana ane zarIranA saMbaMdhanI vibhinnatAnA AdhAre vyavasthA ghaTAvavI paNa kaThina che. sauthI moTI vAta to e che 1. sarvavyApinamAtmAnam / zvetAzvatara upaniSad, 1.16. 2. arjunnumatra: puruSa... | ejana, 3.13. kaThopaniSad, 4.12. aLIyAnuM trIdervA yavAdA...| chAndogya upaniSad, 3.14.3. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jainadarzana ke A vyApaka pakSamAM saMsAra ane mokSanI vyavasthAono paNa lopa thaI jAya che. e to sarvasaMmata niyama che ke jyAM guNo maLe tyAM ja temanA AdhArabhUta dravyano sadbhAva manAya che. guNonA kSetrathI guNInuM kSetra na to nAnuM hoya che ke na to moTuM, sarvatra guNInA kSetra barAbara ja guNonuM kSetra hoya che. sarvatra AkRtimAM guNInA barAbara ja guNo hoya che. have vicAra karo ke jyAre jJAna, darzana Adi AtmAnA guNo ApaNane zarIranI bahAra upalabdha thatA na hoya tyAre guNo vinA guNIno sadbhAva zarIranI bahAra kevI rIte mAnI zakAya ? aNu AtmavAda A ja rIte AtmAne aNurUpa mAnatAM aMgUThAmAM kAMTo vAgavAthI AkhAya zarIranA AtmapradezomAM kaMpana ane duHkhano anubhava thavo azakya banI jAya. aNurUpa AtmAnI AkhA zarIramAM atizIdhra gati mAnavAthI paNa A zaMkAnuM yA muzkelIne ucita samAdhAna thatuM nathI kema ke krama anubhavAto ja nathI. je vakhate aNu AtmAno cakSanI sAthe saMbaMdha thAya che te vakhate bhinnakSetravartI rasanA Adi indriyonI sAthe te AtmAno yugapata saMbaMdha thavo asaMbhava che. paraMtu lIMbune AMkhathI jotAM ja jIbhamAM pANI chUTe che, A siddha kare che ke banne indriyonA pradezo sAthe AtmAno yugapata saMbaMdha hoya che. mAthAthI paga sudhI aNurUpa AtmAe cakkara lagAvavAmAM kAlabheda thavo svAbhAvika che, je sarvAgINa romAMca Adi kAryathI jJAta thatI yugapata sukhAnubhUtinI viruddha che. A ja kAraNe jainadarzanamAM AtmAnA pradezomAM saMkoca ane vistAranI zakti mAnIne AtmAne zarIraparimANavALo svIkAryo che. eka ja prazna A saMbaMdhamAM UThe che ke "amUrtika AtmA kevI rIte nAnAmoTA zarIramAM bharAyelo rahI zake? teNe to vyApaka ja hovuM joIe yA to pachI aNurUpa." paraMtu jyAre anAdikALathI A AtmAmAM paudgalika karmono saMbaMdha che tyAre tenA zuddha svabhAvano Azraya laIne karavAmAM Avato A tarka kyAM sudhI saMgata che? "A prakAranuM eka amUrtika dravya che jemAM svabhAvathI saMkoca ane vistAra thAya che ema mAnavAmAM ya yuktinuM adhika baLa che kema ke ApaNane ApaNA potAnA jJAna ane sukha Adi guNono anubhava ApaNA zarIranI aMdara ja thAya che. bhUtacaitanyavAda cArvAka pRthvI, jala, agni ane vAyu A bhUtacatuSTayanA viziSTa rAsAyanika mizraNathI zarIranI utpattinI jema AtmAnI paNa utpatti mAne che. jema mahuDAM Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 cha dravyonuM vivecana Adi padArthone saDAvavAthI dArU bane che ane temAM mAdaka zakti svayaM AvI jAya che tema bhUtacatuSTayanA viziSTa saMyogathI caitanyazakti paNa utpanna thaI jAya che. tethI caitanya AtmAno dharma na hotAM zarIrano ja dharma che ane eTale ja jIvananI dhArA garbhathI laIne maraNa sudhI ja cAle che. maraNakALe zarIrayetramAM vikRti AvI javAthI jIvanazakti samApta thaI jAya che. A dehAtmavAda bahu prAcIna kALathI pracalita che ane teno ullekha upaniSadomAM paNa jovA maLe che. dehathI bhinna AtmAnA astitvane siddha karavA mATe apratyaya ja sauthI moTuM pramANa che, je "aha (huM) sukhI, ahaM duHkhI' Adi rUpe pratyeka prANInA anubhavamAM Ave che. manuSyomAM potapotAnA janmAntarIya saMskAro hoya che, jemanA anusAra teo A janmamAM potAno vikAsa kare che. janmAntarasmaraNanI aneka ghaTanAo sAMbhaLavAmAM AvI che, jemanAthI siddha thAya che ke A vartamAna zarIrane choDIne AtmA navuM zarIra dhAraNa kare che. e sAcuM ke A karmaparatatra AtmAnI sthiti ghaNuM kharuM zarIra ane zarIranA avayavone adhIna banI rahI che. mastiSkanA koI rogathI vikRta thaI jatAM samasta ati jJAna vismRtinA garbhamAM cAlyuM jAya che. lohInuM dabANa ghaTI javAthI tenI asara hRdayanI gati ane manobhAvo para paDe che. Adhunika bhUtavAdIoe paNa thAyaroDa (thyroid) ane piTyuTarI (pituitary) granthiomAMthI utpanna thanArA horamona (homone) nAmaka dravyanI kamI thaI javAthI jJAna Adi guNomAM kamI AvI jAya che e siddha karyuM che. paraMtu A badhuM dehaparimANavALA svataMtra Atmatattvane mAnavAmAM Ave to ja saMbhava banI zake che kema ke saMsArI dazAmAM AtmA eTalo paratatra che ke tenA potAnA nijI guNono vikAsa paNa indriyAdinI sahAyatA vinA thaI zakato nathI. A bhautika dravyo tenA guNavikAsamAM tevI rIte sahAro Ape che jevI rIte jharUkhAmAMthI jonArA puruSane jovAmAM jharUkho sahAro Ape che. kyAMka kyAMka jaina granthomAM jIvanA svarUpanuM varNana karatI vakhate pudgala vizeSaNa paNa jIvane ApyuM che, A eka navI vAta che. vastutaH ahIM enuM tAtparya eTaluM ja che ke jIvano vartamAna vikAsa ane jIvana je AhAra, zarIra, Indriya, bhASA ane mana paryAptionA sahAre thAya che te badhAM paudgalika che. A rIte nimittanI daSTie jIvane pudgala vizeSaNa ApavAmAM AvyuM che, svarUpanI daSTie nahi. AtmavAdanA prasaMgamAM jainadarzane tene zarIrarUpa na mAnIne pRthaka dravya tarIke svIkArIne paNa zarIraparimANa mAnavAmAM potAnI anokhI sUjha dekhADI che, ane enAthI bhautikavAdIo dvArA karavAmAM AvatA AkSeponuM nirAkaraNa thaI jAya che. 1. gIvo rA ya vA ya pAchaLa mo popAtta | dhavalATIkAmAM udbhUta, pra.pu.pRSTha 118 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jainadarzana icchA Adi svataMtra AtmAnA dharmo che icchA, saMkalpazakti ane bhAvanAo kevaLa bhautika mastiSkanI upaja che ema nahi kahI zakAya kema ke koI paNa bhautika yatramAM svayaM cAlavAnI, tUTyA pachI pote jAte ja potAne sAMdhI devAnI ane potAnA sajAtIyane pedA karavAnI kSamatA nathI dekhAtI. avasthA anusAra vadhavuM, ghAnuM ApoApa purAvuM, jIrNa thaI javuM, ityAdi dharma evA che jemanuM samAdhAna kevaLa bhautikatAthI nathI thaI zakatuM. hajAro prakAranAM nAnAmoTAM yaMtrono AviSkAra, jagatanA vibhinna kAryakAraNabhAvone sthira karavA, gaNitanA AdhAre jyotiSavidyAno vikAsa, manorama kalpanAothI sAhityAkAzane raMgaberaMgI banAvavuM, Adi vAto eka svayaM samartha, svayaM caitanyazAlI dravyanuM ja kArya hoI zake che. tenA vyApaka, aNuparimANa yA madhyamaparimANano prazna ApaNI sAme che. anubhavasiddha kAryakAraNabhAva ApaNane AtmAne saMkoca-vistArasvabhAvavALu svabhAvataH amUrtika dravya mAnavA prerita kare che. koI asayukta akhaMDa dravyanA guNono vikAsa niyata pradezomAM na thaI zake. e prazna uThAvI zakAya ke jevI rIte AtmAne zarIraparimANa mAnavA chatAM paNa jovAnI zakti AMkhamAM rahelA AtmapradezomAM ja mAnavAmAM AvI che ane suMghavAnI zakti nAkamAM rahelA AtmapradezomAM ja mAnavAmAM AvI che, tevI ja rIte AtmAne vyApaka mAnIne zarIrAntargata AtmapradezomAM jJAna Adi guNono vikAsa kema na mAnI zakAya ? Ano uttara e che ke zarIrapramANa AtmAmAM jovAnI ane suMghavAnI zakti kevaLa te te AtmapradezomAM ja nathI mAnavAmAM AvI paraMtu saMpUrNa AtmAmAM mAnavAmAM AvI che. te AtmA potAnA pUrNa zarIramAM sakriya rahe che, tethI AtmA te te cakSu, nAka Adi upakaraNonA jharUkhAomAMthI rUpa, gaMdha AdinuM parijJAna kare che. potAnI vAsanAo ane karmasaMskAronA kAraNe AtmAnI ananta zakti A rIte chinnavicchinna rUpe prakaTa thAya che. jyAre karmavAsanAo ane sUkSma karmazarIrano saMparka chUTI jAya che tyAre AtmA potAnA ananta caitanya svarUpamAM lIna thaI jAya che. te samaye tenA Atmapradezo antima zarIranA AkAramAM ja rahI jAya che kema ke temanA phelAvAnuM ane saMkocAvAnuM kAraNa je karma hatuM te to nAza pAmI gayuM che, tethI tenA antima zarIrano ja AkAra rahI jAya e svAbhAvika che. saMsArAvasthAmAM AtmAnI eTalI to parata- dazA thaI gaI che ke te potAnI koI paNa zaktino vikAsa zarIra ane indriyonI sahAyatA vinA karI zakato Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 121 nathI. bIjuM to javA do, jo upakaraNa naSTa thaI jAya che to te potAnI jAgrata zaktine paNa upayogamAM laI zakato nathI. jovuM, suMghavuM, cAkhavuM, sAMbhaLavuM ane sparzavuM A kriyAo jema Indriyo vinA nathI thaI zakatI tema vicAravuM, saMkalpa karavo, icchavuM Adi kriyAo mana vinA nathI thaI zakatI, ane mananI gati-vidhi samagra zarIrayagnanA cAlu rahevA upara nirbhara kare che. A atyanta paranirbharatAnA kAraNe jagatanA aneka vicArako AtmAnI svataMtra sattA mAnavA mATe paNa taiyAra nathI. vartamAna zarIra naSTa thatAM ja jIvanabharanA upArjita jJAna, kalA-kauzala ane cirabhAvita bhAvanAo badhuM ja potAnA sthULa rUpamAM samApta thaI jAya che. temanA atisUkSma saMskArabIja ja zeSa rahI jAya che. tethI pratIti, anubhava ane yukti ApaNane sahajapaNe ja e nirNaya para pahoMcADI de che ke AtmA kevaLa bhUtacatuSTayarUpa ja nathI paNa temanAthI bhinna, paraMtu temanI sahAyatAthI potAnI zaktino vikAsa karanAro, svatanta, akhaMDa ane amUrtika padArtha che. tenI AnandAnubhUti ane saundaryAnubhUti svayaM tenA astitvanAM khAssAM pramANa che. rAga ane dveSanuM hovuM tathA temanA kAraNe hiMsA AdinI pravRttimAM lAgI javuM e bhautika yatranuM kAma na hoI zake. koI paNa bhautika yatra potAnI meLe cAle, svayaM bagaDI jAya ane bagaDI gayA pachI potAnI marammata paNa pote jAte ja karI le, svayaM preraNA le ane samajIvicArIne vivekapUrvaka cAle, e asaMbhava che. kartA ane bhoktA AtmA AtmA pote ja karmono kartA che ane karmonA phaLono bhoktA che. sAkhyonA AtmA jevo te akartA ane apariNAmI nathI ke prakRtie karelAM karmono bhoktA nathI. A sarvadA pariNAmI jagatamAM pratyeka padArthanuM pariNamanacakra prAptasAmagrIthI prabhAvita thaIne ane anyane prabhAvita karIne pratikSaNa cAlI rahyuM che. AtmAnI koI paNa kriyA, mAnasika vicArAtmaka hoya ke vAcika vacanavyavahArarUpa hoya ke zarIranI pravRttirUpa hoya, potAnA kAmaNa zarIra para ane AsapAsanA vAtAvaraNa upara nizcita asara pADe che. Aje A vAta sUkSma kemerAyathI pramANita thaI cUkI che. je khurasI para eka vyakti bese che, te vyaktinA UThI gayA pachI amuka samaya sudhI tyAMnA vAtAvaraNamAM yA te khurasImAM te vyaktinuM pratibiMba kemerAthI levAmAM AvyuM che. vibhinna prakAranA vicAro ane bhAvanAonI pratinidhibhUta rekhAo mastiSkamAM paDe che, e vAta paNa prayogothI siddha karavAmAM AvI che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jainadarzana caitanya indriyono dharma nathI caitanya indriyono dharma paNa na hoI zake kema ke indriyonA TakI rahevA chatAM paNa caitanya nAza pAmI jAya che. vaLI, jo pratyeka indriyano dharma caitanya mAnavAmAM Ave to eka indriye jANelA padArthanuM anusandhAna indriyAntara dvArA na thavuM joIe. paraMtu AMbalIne ke kerIne jotAM ja jIbhamAM pANI chUTe che. tethI jaNAya che ke AMkha ane jIbha Adi indriyono prayoktA koI pRthapha sUtrasaMcAlaka che. jevI rIte zarIra acetana che tevI ja rIte indriyo paNa acetana che, tethI acetanathI caitanyanI utpatti na thaI zake. jo thaI zakatI hota to acetananA (pudgalanA) rUpa, rasa, gabdha ane sparza Adino anvaya caitanyamAM tevI ja rIte hovo joIe jevI rIte mATInA rUpa Adino anvaya ghaDAmAM hoya che. anAdi-ananta svataMtra dravya AtmA tAjA janmelA bALakamAM dUdha pIvA AdinI ceSTAo tenA pUrvabhavanA saMskArone sUcave che. kahyuM paNa che ke - tadaharjastanehAto rakSodRSTeH bhavasmRteH / mUtAnanvayanAn siddhaH pravRtiH sanAtana: prameyaratnamAlA 4.8mAM udbhUta. arthAt - tatkAla janmelA bALakanI stanapAnanI ceSTAthI, bhUta-rAkSasa AdinA sadbhAvathI, pUrvajanmanA smaraNathI ane bhautika rUpa Adi guNono caitanyamAM anvaya na hovAthI eka anAdi-ananta AtmA pRthaka dravya siddha thAya che, je sarvano jJAtA che. rAga Adi vAtapitta AdinA dharma nathI rAga, dveSa, krodha Adi vikAra paNa caitanyanA ja thAya che. te rAga Adi vAta, pitta ane kapha Adi bhautika dravyonA dharma nathI kema ke vAtaprakRtivALAne paNa pittajanya dveSa ane pittaprakRtivALAne paNa kaphajanya rAga ane kaphaprakRtivALAne paNa vAtajanya moha Adi thatA joyA che. vAtAdinI vRddhi thatAM rAgAdinI vRddhi thatI nathI dekhAtI, tethI rAga Adine vAta, pitta AdinA dharma na mAnI zakAya. jo A rAga Adi vAtAdijanya hoya to badhA ja vAtAdi prakRtivALAone samAnapaNe 1. mavAre 7 vAtAdvidharma pravRtisaMvanana ( ! pramANavArtika, 1.15). Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 123 rAgAdi hovA joIe. paraMtu evuM dekhAtuM nathI. vaLI, vairAgya, kSamA ane zAnti Adi pratipakSI bhAvanAothI rAga Adino kSaya na thavo joIe. vicAra vAtAvaraNa banAve che. A rIte jayAre AtmA ane bhautika padArthono svabhAva ja pratikSaNa pariNamana karavAno che ane vAtAvaraNa anusAra prabhAvita thavAno tathA vAtAvaraNane paNa prabhAvita karavAno che tyAre e vAtane siddha karavAnI vizeSa AvazyakatA nathI rahetI ke ApaNA amUrta vyApAronI bhautika jagata para paNa asara paDe che. ApaNo nAnAmAM nAno zabda ItharanA taraMgomAM potAnA vega anusAra tIvra ke manda kaMpana pedA kare che. A jhaNajhaNATa reDiyopatro dvArA kAnathI sAMbhaLI zakAya che ane jyAM preSaka reDiyoyanTa mojUda che tyAMthI to yatheccha zabdone nizcita sthAne mokalI zakAya che. A saMskAro vAtAvaraNa para sUkSma ane sthUla rUpamAM bahu kALa sudhI TakI rahe che. kALanI gati temane dhUMdhaLA ane naSTa kare che. A rIte jyAre AtmA koI sAro ke naraso vicAra kare che tyAre tenI A kriyAthI AsapAsanA vAtAvaraNamAM eka jAtano khaLabhaLATa macI jAya che, ane te vicAranI zakti anusAra vAtAvaraNamAM kriyApratikriyA thAya che. jagatanA kalyANa ane maMgala kAmanAnA vicAra cittane haLavuM ane prasanna rAkhe che. te vicAro prakAzarUpa hoya che ane temanA saMskAra vAtAvaraNa para rozanI nAkhe che tathA potAne anurUpa pudgalaparamANuone potAnA zarIranI aMdarathI yA zarIranI bahArathI kheMcI le che. te vicAronA saMskArothI prabhAvita pelA pudgaladravyono saMbaMdha amuka kAla sudhI te AtmAnI sAthe TakI rahe che. te pudgaladravyonA paripAkathI AtmA kAlAntaramAM sArA ane bUrA anubhavo ane preraNAo pAme che. je pugaladravyo eka vAra keTalAMka vicArothI prabhAvita thaIne khecAyAM ane baMdhAyAM che temanAmAM paNa kAlAntaramAM bIjA bIjA vicArothI barAbara pheraphAra thatA rahe che. chevaTe je je prakAranA jeTalA saMskAra bacelA rahe che te te prakAranuM vAtAvaraNa te vyakti AgaLa upasthita thaI jAya che. vAtAvaraNa ane AtmA eTalA sUkSma pratibimbagrAhI hoya che ke jJAta yA ajJAta bhAvathI thanArA pratyeka spandananA saMskArone teo pratikSaNa grahaNa karatA rahe che. A paraspara pratibimba grahaNa karavAnI kriyAne ApaNe "prabhAva' zabdathI varNavIe chIe. ApaNane ApaNA jevo svabhAva dharAvatI vyaktine joIne prasannatA kema thAya che ? ane koI vyaktine joIne hRdaya acAnaka dhRNA ane krodhanA bhAvothI kema bharAI jAya che ? AnuM kAraNa cittanI pelI Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jainadarzana pratibimbagrAhiNI sUkSma zakti che je AMkhonA dUrabInathI zarIranI sthULa dIvAlane pAra karIne sAmI vyaktinA manobhAvono ghaNokharo AbhAsa pAmI jAya che. tethI jyAre eka premIe potAnA mitrane pUchyuM ke tuM mane keTaluM cAhe che tyAre mitre uttara Apyo ke tuM tArA potAnA hRdayamAM ja joI le. kavizreSTha kAlidAsa tathA vizvakavi TAgore premanI vyAkhyA A zabdomAM karI che - "jene dekhatAM ja hRdaya koI anivarcanIya bhAvomAM vahevA lAge te ja prema che ane saundarya te che jene jotAM ja AMkho ane hRdaya kahevA lAge ke na jANe tame mane kema gamo cho?" tethI prema ane saundaryanI bhAvanAonAM kaMpana ekAkAra hovA chatAM paNa temanA bAhya AdhAro paraspara eTalA to bhinna hoya che ke sthUla vicArathI temanuM vizleSaNa karavuM kaThina banI jAya che. tAtparya e ke prabhAvanuM paraspara AdAna-pradAna pratikSaNa cAlu che. emAM deza, kAla ane AkArano bheda paNa vyavadhAna UbhuM karI zakato nathI. paradeza gayelA pati upara Apatti AvatAM patiparAyaNa nArInuM mana becena banI javuM e A ja prabhAvasUtranA kAraNe thAya che. tethI jagatanA mahApuruSoe sau bhavyajIvone eka ja vAta karI che ke - "sAruM vAtAvaraNa nirmANa karo, maMgalamaya bhAvone cAre tarapha vikhero, vistAro." koI prabhAvazALI yogInA acitye prema ane ahiMsAnI vizvamaitrIrUpa saMjIvanadhArAthI AsapAsanI vanaspationuM kasamaye puSpita thaI javuM ane jAtivirodhI sApanoLiyo Adi prANIoe potAnuM sAdhAraNa vera bhUlIne temanA amRtapUta vAtAvaraNamAM paraspara maitrInI kSaNono anubhava karavo e koI asaMbhava yA na banavA jevI vAta nathI, e to prabhAvanI acijya zaktinuM sAdhAraNa phuraNa che. jevI karaNI tevI bharaNI niSkarSa e ke AtmA potAnI mana, vacana ane kAyAnI kriyAo dvArA vAtAvaraNamAMthI te pudgalaparamANuone kheMcI le che yA prabhAvita karIne karmarUpa banAvI de che jemanA saMparkamAM AvatAM ja te pAcho tevA ja prakAranA bhAvone pAme che. kalpanA karo ke eka nirjana sthAnamAM koI hatyArAe duSTabuddhithI koI nirdoSa vyaktinI hatyA karI. maratI vakhate teNe je zabdo kahyA te koI bIjAe na sAMbhaLyA ane je ceSTAo karI te koI bIjAe na dekhI tema chatA hatyArAnA manamAM ane te sthAnanA vAtAvaraNamAM temano phoTo barAbara aMkita thaI gayo. jyAre paNa te hatyAro zAntinI kSaNomAM beTho hoya che tyAre tenA citta para paDeluM te pratibimba tenI AMkho samakSa taravare che ane pelA zabdo tenA kAne athaDAya che. te pelA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 125 sthAne jatAM gabharAya che ane svayaM pote potAnI aMdara ja parezAnI anubhave che. Ane ja kahe che ke "pApa chApare caDIne pokAre che. AnAthI e vAta samajamAM AvI jAya che ke pratyeka padArtha eka kemero che je bIjAnA prabhAvane dhULa yA sUkSma rUpamAM grahaNa karato rahe che ane te prabhAvonI zaktithI citravicitra vAtAvaraNanuM ane aneka prakAranA sArA-narasA manobhAvonuM sarjana thAya che. eka sAmAnya siddhAnta che ke pratyeka padArtha potAnA sajAtIyamAM haLImaLI jAya che ane vijAtIya sAthe saMgharSa kare che. jyAM ApaNA vicArone anukuLa vAtAvaraNa hoya che, arthAta bIjA loko paNa lagabhaga ApaNI vicAradhArAnA hoya che, tyAM ApaNuM citta , temanAmAM racyuMpacyuM rahe che paraMtu pratikULa vAtAvaraNamAM citta AkuLa-vyAkuLa banI jAya che. pratyeka citta ATalI parakha rAkhe che. tene bhulAvAmAM nAkhI zakAtuM nathI. jo tamArA cittamAM bIjAnA pratye dhRNA che, to tamAro cahero, tamArAM vacana ane tamArI ceSTAo sAmI vyaktimAM sadbhAvano saMcAra karI zakatAM nathI ane vAtAvaraNane nirmaLa banAvI zakatAM nathI. AnA phaLa rUpe tamane paNa dhRNA ane tiraskAra ja prApta thAya che. Ane kahe che - "jevI karaNI tevI bharaNI.' hRdayathI ahiMsA ane sadbhAvanAnA samudrarUpa koI mahAtmA ahiMsAnuM amRta laIne khUnakhAra ane barbaronI vacce chAtI khullI karIne kema cAle che? kema ke te mahAtmAne A siddhAnta upara vizvAsa che ke jyAre ApaNA potAnA manamAM temanA pratye lezamAtra paNa durbhAva nathI ane ApaNe temane premanuM amRta pivaDAvavA icchIe chIe tyAre teo kyAM sudhI ApaNA sadbhAvane Thokara mAraze ? temanuM mahAtmApaNuM e ja che ke te sAmI vyaktinA satata anAdara chatAM paNa sAcA hRdayathI sadA tenI hitacintA kare che. ApaNe badhAM evI jagAe khaDA chIe ke jyAM tyAre tarapha ApaNA Atara-bAhya prabhAvane grahaNa karavA kemerAo lAgelA che, ane ApaNI pratyeka kriyAno hisAba prakRtinA te moTA copaDAmAM lakhAI jAya che, jenuM pariNAma ApaNe pratyeka paLe bhogavavuM paDe che. keTalIka vAra A pariNAma yA phaLa tatkALa bhogavavuM paDe che to keTalIka vAra kAlAntare. pApakarmI vyakti pote potAmAM ja zakita rahetI hoya che ane potAnA ja manobhAvothI parezAna rahetI hoya che. tenI parezAnI ja bAhya vAtAvaraNa dvArA tene ISTasiddhi karAvI zakatI nathI. cAra vyakti eka ja prakAranA vyApAramAM lAge che, paraMtu cArene alaga alaga prakAranAM je naphA-nukasAna thAya che te akAraNa to nathI ja. keTalAMka purANA ane keTalAMka tatkAlIna bhAva ane vAtAvaraNono nicoDa te vyaktionA saphala, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 126 asaphala yA ardhasaphala hovAmAM kAraNabhUta che. puruSanI buddhimattA ane puruSArtha e ja che ke te sadbhAvapUrNa ane prazasta vAtAvaraNanuM nirmANa kare. enA kAraNe te jemanA saMparkamAM Ave che temanI sadguddhi ane hRdayanI sadbhAvanAne potAnI tarapha kheMcI le che, jenuM pariNAma e Ave che ke tenI laukika kAryonI siddhimAM tene anukULatA maLe che. eka vyaktinA sadAcaraNa ane sadvicAranI sugaMdha jyAre cAre tarapha phelAya che tyAre te jyAM jAya che tyAM Adara pAme che, tene sanmAna maLe che ane evuM vAtAvaraNa khaDuM thAya che ke jenAthI tene anukULatA ja anukULatA thatI jAya che. A vAtAvaraNathI je bAhya vibhUti yA anya sAmagrIno lAbha thayo che temAM jo ke paraMparAthI vyaktinA purANA saMskAroe kAma karyuM che paraMtu te saMskAroe te padArthone sAkSAt khecyA nathI. hA, te padArthone ekaThA thavAmAM ane ekaThA karavAmAM purANA saMskAro ane temanA pratinidhi pudgaladravyonA vipAke vAtAvaraNa avazya banAvyuM che. tenAthI te te padArthono saMyoga ane viyoga thato rahe che. e to balAbalanI vAta che. manuSya potAnI kriyAothI jeTalA UMDA yA manda saMskAra ane prabhAva vAtAvaraNa para ane potAnA AtmA upara pADe che tenA tAratamyathI manuSyanA iSTAniSTanu cakra cAle che. ApaNI samajamAM tatkAla koI kAryano kAryakAraNabhAva barAbara samajamAM na paNa Ave paraMtu koI paNa kArya akAraNa hoI zakatuM nathI e eka aTala siddhAnta che. tevI ja rIte jIvana ane maraNanA kramamAM paNa keTalAMka ApaNA purANA saMskAra ane keTalIka saMskAraprerita pravRttio tathA ihalokano jIvanavyApAra badhuM maLIne kAraNa bane che. nUtana zarIra dhAraNa karavAnI prakriyA jyAre koI paNa prANI potAnA pUrvazarIrane choDe che tyAre tenA jIvanabharanA vicAro, vacanavyavahAro ane zarIranI kriyAothI je je prakAranA saMskAro AtmA para ane AtmA sAthe cirasaMyukta kArpaNazarIra para paDyA che, arthAt kAryaNazarIranI sAthe te saMskAronA pratinidhibhUta pudgaladravyono je prakAranA rUpa, rasa, gandha ane sparza Adi pariNamanothI yukta banIne sabaMdha thayo che, kaMIka evA ja prakAranA anukULa pariNamanavALI paristhitimAM A AtmA nUtana janma grahaNa karavAno avasara khoLI le che ane te purANuM zarIra naSTa thatAM ja potAnA sUkSma kAryaNa za2I2nI sAthe te sthAna sudhI pahoMcI jAya che. A kriyAmAM prANInA zarIra choDatI vakhatanA bhAvo ane preraNAo ghaNuM badhuM kAma kare che. eTalA mATe jaina paraMparAmAM samAdhimaraNa ` jAvananI antima parIkSAno samaya kahyo che, kema ke eka Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 127 vAra navuM zarIra dhAraNa karI lIdhA pachI te navA zarIranI sthiti sudhI lagabhaga eka jevI paristhitio banI rahevAnI saMbhAvanA rahe che. maraNakAlanI A utkrAntine saMbhALI levAthI prApta paristhitio anusAra ghaNAkharA purANA saMskAra ane baMdhAyelA karmomAM hInAdhikatA thavAnI saMbhAvanA paNa utpanna thaI jAya che. jaina zAstromAM eka maraNAntika samudyAta nAmanI kriyAnuM varNana Ave che. A kriyAmAM maraNakALanI pahelAM AtmAnA keTalAka pradezo potAnA vartamAna zarIrane choDIne bahAra nIkaLe che ane potAnA pachInA janmane yogya kSetrane sparza karI pAchA AvI jAya che. A pradezonI sAthe kArmaNa zarIra paNa jAya che ane temAM je prakAranAM rUpa, rasa, gandha ane sparza AdinAM pariNamanonuM tAratamya che te prakAranA anukULa kSetra tarapha ja teno jhukAva hoya che. jenA jIvanamAM sadA dharma ane sadAcAranI paraMparA rahI che tenA kArmaNa zarIramAM prakAzamaya, laghu ane svaccha paramANuonI bahulatA hoya che. tethI tenuM gamana laghu hovAnA kAraNe svabhAvataH prakAzamaya lokanI tarapha hoya che ane jenA jIvanamAM hatyA, pApa, chala, prapaMca, mAyA, mUcha AdinA kALA, guru ane melA paramANuono saMbaMdha vizeSapaNe thayo che, te svabhAvataH alpakAra lokanI tarapha nIcenI tarapha jAya che. A ja vAta sAMkhya zAstromAM "dharmena manamUrNa manamadhatAt mavatyathA' sAMkhyakArikA, 44 A vAkyathI kahI che. tAtparya e ke AtmA pariNAmI hovAnA kAraNe pratikSaNa potAnI mana, vacana ane kAyAnI kriyAothI te te prakAranA zubha ane azubha saMskAromAM svayaM pariNata thato rahe che ane vAtAvaraNane paNa e ja prakAre prabhAvita kare che. A AtmasaMskAro potAnA pUrvabaddha kArpaNa zarIramAM keTalAka navA karmaparamANuono saMbaMdha karAvI de che jemanA paripAkathI te saMskAro AtmAmAM sArA ke kharAba bhAvo pedA kare che. AtmA pote ja te saMskArono kartA che ane pote ja temanAM phaLono bhoktA che. jyAre AtmA potAnA mULa svarUpa tarapha dRSTi vALe che tyAre A svarUpadarzana dvArA dhIre dhIre purANA kusaMskArone kApIne svarUpasthitirUpa mokSane prApta karI le che. kyAreka keTalAka vizeSa AtmAomAM svarUpajJAnanI eTalI to tIvra jyoti jAgI jAya che ke tenA mahaprakAzamAM kusaMskArono piMDa kSaNabharamAM ja vilIna thaI jAya che ane AtmA A zarIrane dhAraNa karavA chatAM paNa pUrNa vItarAga ane pUrNa jJAnI banI jAya che. A jIvanmukta avasthA che. A avasthAmAM AtmaguNonA ghAtaka saMskArono samULa nAza thaI jAya che, mAtra zarIrane dhAraNa karavAmAM kAraNabhUta keTalAka aghAtI saMskAra zeSa rahe che je zarIranI sAthe samApta thaI jAya che, tyAre AtmA pUrNapaNe Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jainadarzana siddha banIne potAnA svabhAva anusAra Urdhvagati karIne lokanA uparanA cheDe jaI pahoce che. Ama AtmA svayaM kartA che ane svayaM bhoktA che, potAnA saMskAro ane baddha karmo anusAra asaMkhya jIvayoniomAM janma-maraNanA bhArane svayaM vahana kare che. AtmA sarvathA apariNAmI ane nirlipta nathI paraMtu pratikSaNa pariNAmI che ane vaibhAvika ke svAbhAvika koI paNa avasthAmAM svayaM badalAto rahenAra che. e nizcita che ke eka vAra svAbhAvika avasthAmAM pahoMcyA pachI pharI pAchuM vaibhAvika pariNamana thatuM nathI, sadA zuddha pariNamana ja thatuM rahe che. A siddha AtmAo kRtakRtya thaI jAya che, koI kArya karavAnuM bAkI rahetuM nathI. sRSTicakra svayaMcAlita che saMsArI jIva ane pudgalonA paraspara prabhAvita karanArA sayoga-viyogathI A sRSTinuM mahAcakra svayaM cAlI rahyuM che. tenA mATe koI niyaMtraka, vyavasthApaka, suyojaka ane nirdezakanI AvazyakatA nathI. cetana jagata svayaM potAnA balobala anusAra bhautika jagatanuM nirdezaka ane prabhAvaka banI jAya che. vaLI, e Avazyaka paNa nathI ke pratyeka bhautika pariNamana mATe koI cetana adhiSThAtAnI nitAnta AvazyakatA hoya. cetana adhiSThAtA vinA paNa aMsakhya bhautika parivartana svayameva potapotAnI kAraNasAmagrI anusAra thatAM rahe che. A svabhAvataH pariNAmI dravyonA mahAsamudAyarUpa jagatane koIe sauprathama koIka kALe banAvyuM hoya, calAvyuM hoya evA kALanI kalpanA karI zakAtI nathI. tethI A jagatane svayaMsiddha ane anAdi kahevAmAM Ave che. eTale ja na to sauprathama A jagatayanTane calAvavA mATe koI cAlakanI AvazyakatA che ke na to jagata antargata jIvonAM puNya-pApano hisAba rAkhanAra koI mahAlekhakanI jarUrata che ke na to sArA-narasAM karmonAM phaLo denAranI ane svarga ke narakamAM mokalanAra mahAprabhunI AvazyakatA che. je vyakti dArU pIze tene teno nazo tIvra yA manda rUpamAM ApoApa caDaze ja. eka Izvara jagatanA pratyeka aNu-paramANunI kriyAno saMcAlaka bane ane pratyeka jIvanA sArA-kharAba kAmono paNa svayaM te ja preraka hoya ane te pote ja nyAyAsana para besIne jIvonAM sArA-kharAba kAmono nyAya karI temane sugati ke durgatimAM mokale, temane sukha-du:kha bhogavavA mATe vivaza kare - A kaI jAtanI kriIDA che ! durAcAra karavA preraNA paNa te Ape ane daMDa paNa te ja de ! jo kharekhara koI evo niyattA che to jagatanI viSama sthiti mATe mUlataH te ja javAbadAra che. tethI A bhulabhulAmaNInA cakkaramAMthI nIkaLIne ApaNe vastusvarUpanI daSTie ja Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 129 jagatanuM vivecana karavuM joIze ane te AdhAre ja jyAM sudhI ApaNe ApaNA jJAnane sAcA darzananI bhUmi para nahi pahoMcADIe tyAM sudhI tattvajJAnanI dizAmAM AgaLa vadhI zakIzuM nahi. A te kevuM aMdhera che ke Izvara hatyA karanArane paNa preraNA de che ane jenI hatyA thAya che tene paNa, ane jyAre hatyA thaI jAya che tyAre te Izvara ja ekane hatyAro TharAvI daMDa paNa Ape che yA apAve che. IzvaranI A te kevI vicitra lIlA che ! jyAre vyakti potAnuM kArya karavA svatantra ja nathI tyAre te hatyAro kartA kevI rIte ? tethI pratyeka jIva potAnA kAryano svayaM prabhu che, svayaM kartA che ane svayaM bhoktA che A ja sAco ane buddhigamya siddhAnta che. - tethI jagatakalyANanI dRSTithI ane vastunI svAbhAvika pariNamananI sthiti para UMDo vicAra karavAthI e ja siddhAnta sthira thAya che ke A jagata svayaM potAnA pariNAmI svabhAvanA kAraNe prApta sAmagrI anusAra parivartamAna che. temAM vibhinna vyaktionI anukULatA ane pratikULatAthI sArApaNA ane bUrApaNAnI kalpanA thatI rahe che. jagata to potAnI gatithI cAlatuM ja rahe che. je karaze te bhogavaze, je vAvaze te laNaze' e eka svAbhAvika vyavasthA che. dravyonAM pariNamano kyAMka cetanathI prabhAvita thAya che, kyAMka acetanathI prabhAvita thAya che ane kyAMka paraspara prabhAvita thAya che. eno koI nizcita niyama nathI, jyAre jevI sAmagrI upasthita thaI jAya che tyAre tevuM pariNamana thaI jAya che. jIvonA bheda - saMsArI ane mukta uparanA vivecanathI spaSTa thAya che ke jIva potAnA saMskArone kAraNe svayaM baddha che ane potAnA puruSArthathI svayaM chUTIne mukta thaI zake che, AnA AdhAre jIva be zreNImAM vibhAjita thaI jAya che. (1) eka saMsArI je potAnA saMskAronA kAraNe nAnA yoniomAM zarIrone dhAraNa karIne janma-maraNa rUpe sasaraNa karI rahyA che. (2) bIjA mukta je samasta karmasaMskArothI chUTIne potAnA zuddha caitanyamAM sadA parivartamAna che. jyAre jIva mukta thAya che tyAre te dIpazikhAnI jema potAnA Urdhvagamana svabhAvanA kAraNe zarIranAM baMdhanone toDIne lokAgre jaI pahoMce che ane tyAM ja anantakALa zuddha caitanyasvarUpamAM lIna rahe che. tenA Atmapradezono AkAra antima zarIranA AkAra samAna banyo rahe che kema ke have tenA vistAranuM kAraNa nAmakarma che ja nahi. jIvonA pradezono saMkoca ane vistAra banne karmanimittathI ja thAya che. nimitta dUra thaI jatAM je antima sthiti hoya che te ja rahI jAya che. jo ke jIvano svabhAva Urdhva gati karavAno che paraMtu gati karavAmAM sahAyaka dharmadravya Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jainadarzana lokanA antima uparanA cheDA sudhI ja hovAthI mukta jIvanI gati lokAgra sudhI ja hoya che, AgaLa nahi. tethI siddhone "lokAgranivAsI' kahe che. siddhAtmAo sarvathA zuddha thaI gayA hovAthI temanA upara koI bIjA dravyano prabhAva paDato nathI ane na to teo paraspara prabhAvita thAya che. jemanuM saMsAracakra eka vAra aTakI gayuM eTale pachI temane punaH saMsAramAM bhamavAnuM koI kAraNa zeSa rahetuM nathI, temano punaH saMsArapraveza asaMbhava che. tethI temane anantasiddha kahevAmAM Ave che. jIvanI saMsArayAtrA kyArathI zarU thaI e batAvI zakAtuM nathI. paraMtu kyAre samApta thaze e nizcitapaNe batAvI zakAya che. asaMkhya jIvoe potAnI saMsArayAtrA samApta karIne mukti prApta paNa karI che. A siddhonA badhA guNonuM pariNamana sadA zuddha ja rahe che. teo kRtakRtya che, niraMjana che ane kevaLa potAnA zuddha citpariNamananA svAmI che. temanI A siddhAvasthA nitya e arthamAM che ke teo svAbhAvika pariNamana karatA rahetA hovA chatAM paNa kyAreya vikRta ke naSTa nathI thatA. ahIM prAyaH e prazna UThe che ke jo siddho sadA ekasarakhA ja rahe che to pachI temanAmAM pariNamana mAnavAnI zI AvazyakatA che? paraMtu A praznano uttara sahaja che ane te e ke jyAre dravyanI mUla sthiti ja utpAda, vyaya ane dhrauvyarUpa che tyAre koI paNa dravyane, bhale ne te zuddha hoya ke azuddha, A mUlasvabhAvano apavAda kevI rIte mAnI zakAya? teNe to potAnA mULa svabhAva anusAra pariNamana karavuM ja joIze. kema ke temanA vibhAva pariNamanano koI hetu ja nathI eTale temanuM svabhAva pariNamana ja thayA kare che. koI paNa dravya pariNamanacakranI bahAra jaI zakatuM nathI. 'tyAre pariNamananuM zuM prayojana ?' eno sIdho uttara che - "svabhAva" kema ke pratyeka dravyano e nija svabhAva che eTale ja tene anantakALa potAnA svabhAvamAM ja rahevuM paDaze. dravya potAnA agurulaghu guNanA kAraNe saMkhyAmAM na to ghaTe che ke na to vadhe che. te pariNamananI tIkSNa dhAra para caDeluM rahevA chatAM paNa potAnuM dravyatva naSTa thavA detuM nathI. A anAdi-ananta avicchinnatA ja dravyatva che ane A ja tenI potAnI maulika vizeSatA che. agurulaghu guNanA kAraNe na to tenA pradezomAM nyUnAdhitA thAya che ke na to tenA guNomAM, tenA AkAra ane prakAra paNa sastulita rahe che. siddhanuM svarUpa nIce ApelI gAthAmAM bahu ja spaSTapaNe kahyuM che, varNavyuM che - NikkammA aTThaguNA kiMcUNA caramadehado siddhaa| toyakitA ginnI 3ppAvaruM aMguttA IIkarA niyamasAra. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 131 arthAt - siddha jJAnAvaraNa Adi ATha karmothI rahita che. samyakatva, jJAna, darzana, vIrya, sUkSmatva, avagAhanatva, agurulaghutva ane avyAbAdha A ATha guNothI te yukta che. potAnA pUrva antima zarIrathI kaMIka nyUna parimANavALo te che. te nitya che ane utpAda-vyayathI yukta che tathA lokanA agrabhAgamAM sthita che. A rIte jIvadravya saMsArI ane mukta ema be vibhAgomAM vibhAjita hovA chatAM paNa mULa svabhAvathI to badhA jIvo samAna guNovALA ane samAna zaktiovALA che. (2) pudgala dravya pudgaladravyanuM sAmAnya lakSaNa che - rUpa, rasa, gandha ane sparzathI yukta hovuM.' je dravya skandha avasthAmAM pUraNa arthAt anya anya paramANuonuM potAnI sAthe maLavuM ane galana arthAta keTalAka paramANuonuM potAnAmAMthI chUTA paDavuM, A rIte upacaya ane apacayane pAmatuM rahe che te pugala kahevAya che. samasta dazya jagata A pudgalano vistAra che. mUlanI daSTie pudgaladravya paramANurUpa ja che. aneka paramANuo paraspara maLavAthI je skandha bane che te saMyuktadravya (anekadravya) che. skandhaparyAya skandhAntargata badhA ja pudgala paramANuono saMyuktaparyAya che. te pagalaparamANuo jyAM sudhI potAnI bandhazaktithI zithila yA nibiDa rUpamAM ekabIjA sAthe joDAyelA rahe che tyAM sudhI skandha kahevAya che. A skandhonuM banavuM ane nAza pAmavuM e to paramANuonI baMdhazakti ane bhedazaktinA kAraNe thAya che. pratyeka paramANumAM svabhAvathI eka rUpa, eka rasa, eka gandha ane be sparza hoya che. lAla, pILo, nIlo, sapheda ane kALo A pAMca rUpo(raMgo)mAMthI koI eka rUpa paramANamAM hoya che je badalAtuM paNa rahe che. tIkho, tUro, kaDavo, khATo ane gaLyo A pAMca rasomAMthI koI eka rasa paramANamAM hoya che je parivartita paNa thato rahe che. sugandha ane durgadha A be gandhomAMthI koI eka gabdha paramANumAM avazya hoya che. zIta ane uSNa, snigdha ane rUkSa A be joDakAmAMthI koI eka eka sparza arthAt zIta ane uSNamAMthI koI eka ane snigdha tathA rUkSamAMthI paNa koI eka Ama kula be sparzI pratyeka paramANamAM avazya hoya che. 1. pAsavavantaH pultA: I tattvArthasUtra, pa. 23. 2. tharUvarasavaUTdhuM to chAsaM saramasaddha paMcAstikAya gAthA 81. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jainadarzana bAkI mUdu, karkaza, guru ane laghu A cAra sparze to skandhAvasthAnA che, teo paramANuavasthAmAM nathI hotA. paramANu ekapradezI hoya che. paramANu skandhanuM kAraNa paNa che ane skandhonA bhedathI utpanna thavAnA kAraNe skandhonuM kArya paNa che. pudgalanI paramANuavasthA e pudgalano svAbhAvika paryAya che ane skandhAvasthA e pudgalano vibhAva paryAya che. skandhonA bhedo skandho potAnAM pariNamanonI apekSAe cha prakAranA hoya che (1) atizUlasthUla (bAdarabAra) je skandha chinnabhinna thAya pachI pharI pAcho bhego na thaI zake te skandha ati sthUlasthUla che, jema ke lAkaDIno, paththarano, parvatano, pRthvIno skandha, Adi. (2) sthUla (bAdara): je skandha chinnabhinna thayA pachI pharI pAcho svayaM bhego thaI jAya che te sthUla skandha che, jema ke dUdhano, ghIno, telano, pANIno skandha, Adi. (3) sthUlasUkSma (bAdarasUkSma): je skandha dekhAya che to sthUla paraMtu jenuM chedana, bhedana ke grahaNa karAtuM nathI te skandha sthUlasUkSma che, jema ke chAyAno, prakAzano, andhakArano, cAMdanIno skandha Adi. sUkSmaNUla (sUkSmabAdara) je skandho sUkSma hovA chatAM sthULa rUpamAM dekhAya te pAMce IndriyonA viSayo sparza, rasa, gandha, varNa ane zabda sUkSmaNUla skandho che. (5) sUkSmaH je skandha sUkSma hovAnA kAraNe indriyo vaDe grahaNa karI zakAto nathI te skandha sUkSma che, jema ke karmavargaNA Adi. (6) atisUkSmaH karmavargaNAthI paNa nAnA dyaNuka skandha sudhI sUkSmasUkSma che. paramANu paramAtisUkSma che. te avibhAgI che. zabdanuM kAraNa hovA chatAM paNa azabda che, zAzvata hovA chatAM paNa utpAda ane vyayavALo che arthAt trayAtmaka pariNamana karavAvALo che. 1. aithUlathUlaM thUlaM thUlasuhumaM ca suhumathUlaM ca / suH mAjuma ti ghAvi do ame I niyamasAra gAthA 21. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 cha dravyonuM vivecana skandha Adi cAra bhedo pudgaladravyanA skalpa, skandhadeza, skandhapradeza ane paramANu e cAra vibhAga paNa thAya che. anantAnanta paramANuothI skandha bane che, tenAthI aDadho skandhadeza ane skandhadezano aDadho skandhapradeza hoya che. paramANu sarvataH avibhAgI hoya che. indriyo, zarIra, mana, indriyonA viSayo ane zvAsocchavAsa Adi badhAM pudgaladravyanAM ja vividha pariNamano che. bandhanI prakriyA paramANuomAM svAbhAvika snigdhatA ane rUkSatA hovAnA kAraNe paraspara baMdha thAya che, jenAthI skandhonI utpatti thAya che. snigdha ane rUkSa guNonA zAMzanI apekSAe asaMkhya bhedo thAya che ane temanAmAM tAratamya paNa thatuM rahe che. eka zakatsaMza(jaghanyaguNa")vALA snigdha ane rUkSa paramANuono paraspara banya (rAsAyanika mizraNa) nathI thato. snigdha ane snigdha, rUkSa ane rUkSa, snigdha ane rUkSa, tathA rUkSa ane snigdha paramANuomAM baMdha tyAre ja thaze jyAre temanAmAM paraspara guNonA satyazo be adhika haze arthAt be guNavALA (zakatyazovALA) snigdha yA rUkSa paramANuno bandha cAra guNavALA (satyazovALA) snigdha yA rUkSa paramANu sAthe thaze. bandhakALamAM je adhika guNavALA (zatmazavALA) paramANu che te kama guNavALA paramANunuM potAnAM rUpa, rasa, gandha ane sparza rUpe pariNamana karAvI le che. A rIte be paramANuothI tyaNuka, traNa paramANuothI caNaka ane cAra, pAMca Adi paramANuothI caturaNaka,paMcANuka, Adi skandho utpanna thatA rahe che. mahAskandhonA bhedathI paNa be nAnA skandho banI zake che. Ano artha e ke skandho saMghAta ane bheda bannethI bane che. skandhAvasthAmAM paramANuonuM paraspara eTaluM sUkSma pariNamana thaI jAya che ke thoDIka jagAmAM asaMkhya paramANuo samAI 1. khaMdhA ya khaMdhadesA khaMdhapadesA ya hoti paramANU / rUDhi te razviyaUA puIRAyA muyaLyA | paMcAstikAya gAthA 74. 2. zarIravAmana:prApAnA: punAnAm ! tattvArthasUtra, 5.19. 3. snigdharUkSatvAd bandhaH / na jaghanyaguNAnAm / guNasAmye sadRzAnAm / dvayadhikAdiguNAnAM tu vaSeDadhi pariNamavI aa tattvArthasUtra, 5.33-37. 4. ahIM guNa zabda qualitynA arthamAM vaparAyo che. 5. ahIM guNa zabda mAtrA (degree) ke zakaTyUzanA arthamAM vaparAyo che. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jainadarzana jAya che. eka zera rU ane eka zera loDhAmAM sAdhAraNataH paramANuonI saMkhyA sarakhI hovA chatAM paNa temanA zithila ane nibiDa baMdhanA kAraNe rU pocuM che ane loDhuM nakkara che. rU adhika jagA roke che ane loDhuM thoDI jagA roke che. A pudgalonA A sUkSma pariNamananA kAraNe asaMkhyAtapradezI lokamAM anantAnanta paramANu samAyelA che. pahelAM kahI gayA chIe te mujaba pratyeka dravya pariNAmI che. tevI rIte A pudgaladravyo paNa te pariNamanamAM apavAda nathI, ane pratikSaNa upayukta sthUla(bAdara) Adi skandhonA rUpamAM utpanna thAya che ane nAza pAme che. zabda Adi pudgalanA paryAyo che zabda, bandha, sUkSmatA, sthULatA, saMsthAna, bheda, andhakAra, chAyA, prakAza, udyota ane garamI Adi pudgaladravyanA paryAyo che. zabdane vaizeSika Adi AkAzano guNa mAne che, paraMtu AjanA vijJAne reDiyo ane grAmophona Adi vividha yantrothI zabdane pakaDIne ane tene iSTa sthAne pahoMcADIne tenI paudgalikatA prayogathI siddha karI dIdhI che. zabda pudgala dvArA grahaNa karAya che, pudgala vaDe dhAraNa karAya che, pudgala vaDe rokAya che, pudgalane roke che, kAna AdinA paudgalika paDadAne phADI nAkhe che ane paudgalika vAtAvaraNamAM anukaMpana pedA kare che, tethI zabda paudgalika che. skandhonA paraspara saMyoga, saMgharSaNa ane vibhAgathI zabda utpanna thAya che. jihvA ane tAlu AdinA saMyogathI nAnA prakAranA bhASAtmaka prAyogika zabdo utpanna thAya che. zabdanuM utpAdaka upAdAna kAraNa tathA sthUla nimitta kAraNa banne paudgalika che. jyAre be skandhonA saMgharSathI koI eka zabda utpanna thAya che tyAre te AsapAsanA skandhone potAnI zakti anusAra zabdAyamAna karI de che, arthAt tenA nimittathI te skandhomAM paNa zabdaparyAya utpanna thaI jAya che, jema jalAzayamAM eka kAMkaro pheMkavAthI je prathama lahera utpanna thAya che te potAnI gatizaktithI pAsenA jalane kramazaH taraMgita karatI jAya che ane A vIcItaraMganyAya koI ne koI rUpamAM potAnA vega anusAra ghaNe dUra sudhI cAlu rahe che. zabda zaktirUpa nathI zabda kevaLa zakti nathI paraMtu zaktimAna pudgaladravyano skandha che je vAyuskandha dvArA dezAntare jato AsapAsanA vAtAvaraNane jhaNajhaNAve che, yantro vaDe tenI gati 1. zanadhaumyasthItyasaMsthAnametamAyAtapodyotavantatha / tattvArthasUtra, 5.24. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 135 vadhArI zakAya che ane tenI sUkSma laherane sudUra dezamAM pakaDI zakAya che. vaktAnA tAlu AdinA saMyogathI utpanna thayelo eka zabda mukhamAMthI bahAra nIkaLatAM ja cAre taraphanA vAtAvaraNane zabdarUpa karI de che. te svayaM paNa niyata dizAmAM jAya che ane jatAM jatAM zabdathI zabda ane zabdathI zabda pedA karato jAya che. zabdanA javAno artha zabdaparyAyavALA skandhanuM javuM che ane zabdanI utpattino paNa artha che AsapAsanA pudgaladravyanA skandhomAM zabdaparyAyanuM utpanna thavuM, AnuM tAtparya e che ke zabda pote dravyano paryAya che ane A paryAyano AdhAra che pudgalaskandha. amUrtika AkAzanA guNamAM A badhuM nATaka na thaI zake. amUrta dravyanA guNa amUrta ja hoya, tenuM grahaNa mUrta dvArA thaI zake nahi. vizvanuM samasta vAtAvaraNa gatizIla pudgalaparamANuo ane pudgalaskalpothI nirmita che. paraspara saMyoga Adi nimittothI temanAmAM garamI, ThaMDI, prakAza, andhakAra, chAyA, zabda Adi paryAyo utpanna thatA rahe che ane nAza pAmatA rahe che. garamI, prakAza ane zabda e kevaLa zaktio nathI kema ke zaktio nirAzraya rahI zakatI nathI. zaktio to koI ne koI AdhAramAM ja rahe che ane temano AdhAra che pudgaladravya. paramANunI gati eka samayamAM lokAnta sudhI (cauda raju) hoI zake che, ane te gatikAlamAM te ja AsapAsanA vAtAvaraNane prabhAvita karato gati kare che. prakAza ane zabdanI gatino je hisAba AjanA vijJAne lagAvyo che te paramANunI A svAbhAvika gatino eka alpa aMza che. prakAza ane garamInA skandho eka dezathI sudUra deza sudhI gati karatAM potAnA vega (force) anusAra vAtAvaraNane prakAzamaya ane garamInA paryAyathI yukta banAve che. e paNa saMbhava che ke je prakAza Adi skandho vIjaLInI Torca AdithI nIkaLe che te ghaNe dUra sudhI svayaM cAlyA jAya che ane anya gatizIla pudgala skandhone prakAza, garamI yA zabdarUpa paryAyo dhAraNa karAvIne temane AgaLa calAvI de che. AjanA vaijJAnikoe to tAra vinAnA tAra ane tArA vinAnA TelIphonanI paNa zodha karI lIdhI che. jevI rIte ApaNe amerikAmAM bolAyelA zabdane ahIM sAMbhaLIe chIe tevI ja rIte have bolanArano phoTo paNa sAMbhaLatI vakhate ApaNe joI zakIzuM. pudgalanA khela A badhAM zabda, AkRti, prakAza, garamI, chAyA, andhakAra AdinuM parivahana tIvra gatizIla pudgalaskalpo dvArA ja thaI rahyuM che. paramANubaoNmbanI vinAzaka Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jainadarzana zakti ane hAIDrojana bombanI mahApralayakArI zaktithI ApaNe paramANunI ananta zaktiono kaMIka aMdAja lagAvI zakIe chIe. ekabIjA sAthe baMdhAvuM, sUkSmatA, sthUlatA, catuSkoNa SaTkoNa Adi vividha AkRtio, sohAmaNI cAMdanI, maMgalamaya uSAnI lAlI Adi badhuM pudgalanA paryAyo che. nirantara gatizIla ane utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka pariNamanavALA anantAnanta paramANuonA paraspara saMyoga ane vibhAgathI keTalAMka naisargika ane keTalAka prAyogika pariNamano A vizvanA raMgamaMca para pratikSaNa thaI rahyAM che. A badhuM mAyA ke avidyA nathI paNa nakkara satya che, svapnanI jema kAlpanika nathI paraMtu vAstavika astitva dharAvatA padArtho che. vijJAne eNTamamAM je IlekaTrona ane proTonane avirAma gatithI cakkara lagAvatA joyA che te sUkSma yA atisUkSma pudgalaskadhamAM baMdhAyelA paramANuonuM ja gaticakra che. badhA potapotAnA kramathI jyAre jevI kAraNasAmagrI prApta karI le che tyAre tevuM ja pariNamana karatA potAnI ananta yAtrA karI rahyA che. puruSanI te vaLI keTalI zakti ! te kayAM sudhI A dravyonAM pariNamanone prabhAvita karI zake che? hA, jyAM sudhI potAnI samajaNa ane zakti anusAra te yantro dvArA temane prabhAvita ane niyaMtrita karI zakato hato tyAM sudhI to teNe karyA. pudgalanuM niyatraNa paudgalika sAdhanothI ja thaI zake che ane te sAdhano paNa pariNamanazIla che. tethI ApaNe dravyanI mULa sthitinA AdhAre ja tattvavicAra karavo joIe ane vizvavyavasthAno AdhAra khoLI kADhavo joIe. chAyA pulano ja paryAya che sUrya Adi prakAzayukta dravyanA nimittathI AsapAsanA pudgalaskandho bhAsurarUpane dhAraNa karI prakAzaskandho banI jAya che. A prakAzane paDato jeTalI jagAmAM koI sthUla skandha rokI le che to teTalI jagAnA skandho kALA rUpane dhAraNa karI le che, A ja chAyA yA andhakAra che. A badho pudgaladravyano khela che, kevaLa mAyAno mithyA prapaMca nathI ke na to choDae vahu cAnI lIlA che. A to nakkara vajanadAra paramArthasata pudgalaparamANuonI avirAma gati ane pariNatinAM vAstavika dazyo che. A AMkho baMdha karIne karavAmAM AvatI bhAvanA nathI, paraMtu prayogazALAmAM rAsAyanika prakriyAthI karavAmAM AvatA prayogo dvArA siddha padArtho che. jo ke paramANuomAM samAna ananta zakti che, tema chatAM paNa vibhinna skandhomAM ghaTaka rUpe dAkhala thatAM temanI zaktionA paNa judA judA ananta bhedo thaI jAya che, jema ke pratyeka paramANumAM sAmAnyataH mAdaka zakti hovA chatAM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 137 paNa tenI prakaTatAnI yogyatA mahuDA, drAkSa AdinA skandhomAM ja sAkSAt che ane te paNa amuka jalAdinA rAsAyanika mizraNa dvArA. A paryAyayogyatAo kahevAya che je te te sthUla paryAyomAM prakaTa thAya che ane te sthUla paryAyonA ghaTaka sUkSma skandha paNa potAnI te avasthAmAM viziSTa zaktine dhAraNa kare che. eka ja pula maulika che Adhunika vijJAne pahelAM 92 maulika tattvo (elements) zodhyAM hatAM. teNe temanAM vajana ane zaktinA aMzo nizcita karyA hatAM. maulika tattvano artha che "eka tattvanuM bIjA rUpa na banavuM." paraMtu have eka eNTama (atom) ja mULa tattva bacyuM che. A ja eNTama potAnI aMdara cAre tarapha gatizIla IlekaTrona ane proTonanI saMkhyAnA bhedathI okasIjana, hAIDrojana, cAMdI, sonuM, loDhuM, tAMbu, yureniyama, reDiyama Adi avasthAone dhAraNa karI le che. okasIjananA amuka ilekaTrona yA proTonane toDavA ke meLavavAthI te ja hAIDrojana banI jAya che. A rIte okasIjana ane hAIDrojana be maulika na hotAM eka ja tattvanI vizeSa avasthAo ja siddha thAya che. mULa tattva to kevaLa aNu (atom) ja che. pRthvI Adi svatatra dravyo nathI nyAya-vaizeSika darzano pRthvInA paramANuomAM rUpa, rasa, gandha ane sparza cAre guNa, jalanA paramANuomAM rUpa, rasa ane sparza e traNa guNa, agninA paramANuomAM rUpa ane sparza be guNa ane vAyumAM kevala eka sparza guNa A rIte guNabheda mAnIne cArene svataMtra mAne che, paraMtu chIpamAM paDeluM jala pArthiva motI banI jAya che, pArthiva lAkaDuM agni banI jAya che, agni bhasma banI jAya che, pArthiva hima pIgaLIne jaLa banI jAya che ane okasIjana ane hAIDrojana banne vAyu maLIne jaLa banI jAya che, tyAre temanAmAM paraspara guNabhedakRta jAtibheda mAnIne pRthapha dravyatva kevI rIte siddha thaI zake ? jainadarzane to pahelethI ja samasta pugalaparamANuonuM paraspara pariNamana joIne eka ja pudgala dravya svIkAryuM che. e to banI zake che ke avasthAvizeSamAM koI guNa prakaTa thAya ane koI guNa aprakaTa rahe. agnimAM rasa aprakaTa rahI zake che, vAyumAM rU5 ane jalamAM gadhe, paraMtu ukta dravyomAM te guNono abhAva nathI mAnI zakAto. A eka sAmAnya niyama che ke jyAM sparza hoya tyAM rUpa, rasa ane gabdha avazya hoya ja. tevI ja rIte je be padArthonuM ekabIjAnA rUpe pariNamana thaI jAya che te be pRthapha jAtIya Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jainadarzana dravyo hoI zake ja nahi. tethI AjanA vijJAnane potAnA prayogothI te ekajAtika aNuvAda para AvavuM paDyuM che. prakAza ane garamI paNa kevaLa zaktio nathI jo ke vijJAna prakAza, garamI ane zabdane haju sudhI kevala zakti (energy) mAne che. paraMtu te zakti nirAdhAra na hotAM koI ne koI nakkara AdhAramAM rahenArI ja siddha thaze kema ke zakti yA guNa nirAzraya nathI rahI zaktA. temane koI ne koI maulika dravyarUpa AzramamAM rahevuM ja paDaze. A zaktio je mAdhyamothI gati kare che te mAdhyamone svayaM te rUpe pariNata karAvatI ja jAya che. tethI prazna manamAM UThe che ke jene ApaNe zaktinI gati kahIe chIe te AkAzamAM nirantara pracita paramANuomAM avirAma gatithI utpanna thanArI zaktiparaMparA ja zuM nathI? ame pahelAM darzAvI gayA chIe ke zabda, garamI ane prakAza koI nizcita dizAmAM gati paNa karI zake che ane samIpanA vAtAvaraNane zabdAyamAna, prakAzamAna ane garama paNa karI de che. ema to jyAre pratyeka paramANu gatizIla che ane utpAda-vyaya svabhAvanA kAraNe pratikSaNa nUtana paryAyone dhAraNa karI rahyo che tyAre zabda, prakAza ane garamIne A paramANuonA paryAyo mAnavAmAM ja vastusvarUpanuM saMrakSaNa rahI zake che. jaina granthomAM pudgala dravyonI je karmavargaNA, nokarmavargaNA, AhAravargaNA, bhASAvargaNA Adi rUpe 23 prakAranI vargaNAonuM varNana maLe che te svataMtra dravya nathI. eka ja pudgalajAtIya skandhomAM A vibhinna prakAranAM pariNamano vibhinna kAraNa sAmagrI anusAra vibhinna paristhitiomAM thaI jAya che. e vAta nathI ke je paramANuo eka vAra karmavargaNArUpa banyA che teo sadA karmavargaNArUpa ja raheze, anya rUpa nahi thAya, yA anya paramANuo karmavargaNArUpa nahi thaI zake. A bhedo to vibhinna skandhAvasthAmAM vikasita zaktibhedanA kAraNe che. pratyeka dravyamAM potapotAnI dravyagata mUla yogyatAo anusAra, jevI jevI kAraNa sAmagrI ekaThI thaI jAya che tevuM tevuM pratyeka pariNamana saMbhave che. je paramANuo zarIrAvasthAmAM nokarmavargaNA banIne sAmela thayA hatA te ja paramANuo mRtyu pachI zarIra baLIne bhasma thaI jatAM anya vibhinna avasthAone pAme che. ekajAtIya dravyomAM koI paNa dravyaktinA pariNamano upara baMdhana lagAvI zakAtuM nathI. e sAcuM ke keTalAMka pariNamano amuka sthalaparyAyane prApta pudgalothI sAkSAt thaI zake che, anyathI nahi. udAharaNArtha, mATI avasthAne prApta yugala 1. juo gommadasAra, jIvakArDa, gAthA 593-594. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 139 paramANuo ghaTa avasthAne dhAraNa karI zake che, agni avasthAne prApta pudgalaparamANuo ghaTa avasthAne dhAraNa karI zakatA nathI, jo ke agni ane ghaTa banne pugalanA paryAyo che. e to saMbhave che ke agninA paramANuo kAlAntaramAM mATI banI jAya ane pachI ghaDo bane, paraMtu agnimAMthI sAkSAt ghaDo banAvI zakAto nathI. mUlataH pudgalaparamANuomAM na to koI jAtano jAtibheda che ke na to zaktibheda che ke na to AkArabheda paNa. A badhA bhedo to paramANuonA skanvarUpa paryAyomAM thAya che. gatizIlatA pudgalaparamANu svabhAvataH kriyAzIla che. tenI gati tIvra, mada ane madhyama aneka prakAranI hoya che. tenAmAM vajana paNa hoya che paraMtu te prakTa skandhAvasthAmAM thAya che. A skandhomAM aneka prakAranAM sthaLa, sUkSma, pratighAtI ane apratighAtI pariNamano avasthAbhedanA kAraNe saMbhava bane che. A rIte A aNuo potAnI bAhya-AtyaMtara kAraNasAmagrI anusAra dazya ane adazya aneka prakAranI avasthAone svayameva dhAraNa karatA rahe che. temAM je kaMI paNa niyatatA yA aniyatatA, vyavasthA yA avyavasthA che te svayameva che. vacalA paDAvamAM puruSano prayatna temanAM pariNamanone keTalAka kAla sudhI koI vizeSa rUpamAM prabhAvita ane niyatrita paNa kare che. vacamAM thanArI aneka avasthAonuM adhyayana ane darzana karIne je sthUla kAryakAraNabhAvo niyata karavAmAM Ave che te paNa A dravyonI mUla yogyatAonA ja AdhAre karavAmAM Ave che. (3) ane (4) dharmadravya ane adharmadravya ananta AkAzamAM lokano amuka AkAra nizcita karavA mATe e Avazyaka che ke koI evI vibhAjakarekhA koI vAstavika AdhAra para nizcita thaI hoya ke jenA kAraNe jIvo ane pugalonuM gamana tyAM sudhI ja thaI zake, bahAra nahi. AkAza eka amUrta, akhaMDa ane anantapradezI dravya che. tenI potAnI sarvatra ekasarakhI sattA che. tethI tenA amuka pradezo sudhI ja pudgalo ane jIvonuM gamana thAya ane tenAthI AgaLa nahi evuM niyatraNa khuda akhaMDa AkAzadravya karI zake nahi kema ke temAM pradezabheda hovA chatAM paNa svabhAvabheda nathI. jIvo ane pudgalo svayaM gati karavAnA svabhAvavALA che, tethI jo te gati kare to svaya aTakI javAno prazna ja nathI, eTale jainAcAryoe loka ane alokanA vibhAga Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jainadarzana mATe lokavArtA AkAzanA vistAra jeTaluM ja barAbara eka amUrtika niSkriya ane akhaMDa dharmadravya mAnyuM che je gatizIla jIvo ane pudgalone gamana karavAmAM sAdhAraNa kAraNa bane che. te koI paNa dravyane preraNA karIne gati karAvatuM nathI, paraMtu je dravyo svayaM gati kare che temane mAdhyama banIne sahAya kare che. tenuM astitva lokanI aMdara to sAdhAraNa che paraMtu lokanI sImAo para niyatrakanA rUpamAM che. sImAo para jaNAya che ke dharmadravya paNa koI astitvazALI dravya che jenA kAraNe samasta jIvo ane pugalo potAnI yAtrA te sImA para samApta karavA mATe vivaza che, tenAthI AgaLa jaI zakatA nathI. jema gati mATe eka sAdhAraNa kAraNa dharmadravya apekSita che, tema jIvo ane pulonI sthiti mATe paNa eka sAdhAraNa kAraNa hovuM joIe ane te che adharmadravya. A paNa lokAkAzanA barAbara che. te rUpa, rasa, gabdha, sparza ane zabdathI rahita amUrtika che, niSkriya che ane utpAda-vyaya rUpe pariNamana karatuM hovA chatAM paNa nitya che. svAbhAvika sastulana rAkhanArA potAnA ananta agurulaghuguNothI utpAda-vyaya karatA, sthiti karanArA jIvo ane pudgalonI sthitimAM te sAdhAraNa kAraNa bane che. tenA astitvano khyAla paNa lokanI sImAo para ja Ave che. jyAre AgaLa dharmadravya na hovAnA kAraNe jIvo ane pugalo gati karI zakatA nathI tyAre sthiti mATe adharmadravyanI sahakAritA apekSita che. A banne dravyo svayaM gati nathI karatAM paraMtu gamana karanArA ane sthira thanArA jIvo ane pulonI gati ane sthitimAM sAdhAraNa nimitta bane che. loka ane alokano vibhAga ja temanA astitvanuM acUka pramANa che. jo AkAzane ja sthitinuM kAraNa mAnIzuM to AkAza to alokamAM paNa mojUda che. kema ke te akhaMDa dravya che eTale jo te lokanI bahAranA padArthonI sthitimAM kAraNa banatuM na hoya to lokanI aMdara paNa tenI kAraNatA banI zake nahi. tethI sthitinA sAdhAraNa kAraNanA rUpamAM adharmadravyanuM pRthapha astitva che. A dharma ane adharma dravyo puNya ane pApanA paryAyavAcI nathI. temanA pradezo asaMkhyAta che, tethI bahuudezI hovAnA kAraNe temane astikAya kahevAmAM Ave che ane eTale temano dharmAstikAya ane adharmAstikAnA rUpamAM paNa nirdeza thAya che. temanuM sadA zuddha pariNamana thAya che. dravyanA mULa pariNAmI svabhAva anusAra pUrva paryAyane choDavo ane uttara paryAyane grahaNa karavo A krama potAnA pravAhI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 141 astitvane TakAvI rAkhato anAdikALathI cAlato Avyo che ane ananta kAla sudhI cAlu raheze. (5) AkAzadravya samasta jIva, ajIva Adi dravyone je jagA Ape che arthAt jemAM A badhAM samasta jIva, pudgala Adi dravyo yugapat avakAza pAmI rahe che te AkAzadravya che. jo ke pudgala Adi dravyo paNa paraspara hInAdhika rUpamAM eka bIjAne avakAza detAM dekhAya che, jema ke Tebala para pustaka yA ghaDAmAM pANI Adi, tema chatAM samasta dravyone eka sAthe avakAza denAra to AkAza ja che. AkAzane ananta pradezo che. tenA madhyabhAgamAM cauda rajju UMco puruSAkAra loka che jenA kAraNe AkAza lokAkAza ane alokAkAzanA rUpamAM vibhAjita thaI jAya che. lokAkAza asaMkhyAta pradezomAM che, bAkI ananta aloka che, jyAM kevaLa AkAza ja AkAza che. AkAza niSkriya che ane rUpa, rasa, gandha, sparza ane zabdAdithI rahita hovAnA kAraNe amUrtika che. avakAzadAna ja teno eka asAdhAraNa guNa che, jema dharmadravyano guNa gamanakAraNatva che ane adharmadravyano guNa sthitikAraNatva che. AkAza sarvavyApaka che ane akhaMDa che. dizA svatantra dravya nathI A ja AkAzanA pradezomAM sUryodayanI apekSAe pUrva, pazcima Adi dizAonI kalpanA karavAmAM Ave che. dizA koI svatantra dravya nathI. AkAzanA pradezonI paMktio badhI tarapha kApaDamAM tantunI jema zreNIbaddha che. eka paramANu jeTalA AkAzane roke che tene pradeza kahe che. A mApathI AkAzane ananta pradezo che. jo pUrva, pazcima Adi vyavahAra thato hovAnA kAraNe dizAne eka svatantra dravya mAnavAmAM Ave to pUrvadeza, pazcimadeza, uttaradeza Adi vyavahAronA AdhAre dezadravya paNa svatantra mAnavuM paDe ane pachI to prAnta, jillo, tAluko Adi ghaNA svatantra dravyonI kalpanA karavI paDe. zabda AkAzano guNa nathI AkAzamAM zabdaguNanI kalpanAne paNa AjanA vaijJAnika prayogoe asatya siddha karI dIdhI che. ApaNe pudgaladravyanA varNanamAM zabdane paudgalika siddha karI dIdho che. A to sIdhI sAdI spaSTa vAta che ke je zabda paudgalika indriyothI gRhIta Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 - jenadarzana thAya che, pudgalo sAthe athaDAya che, pugalo vaDe rokAya che, pugalone roke che, pudgalamAM bharavAmAM Ave che te paudgalika ja hoI zake che. tethI zabdaguNanA AdhAranA rUpamAM AkAzanuM astitva na mAnI zakAya. na to pudgaladravyanuM ja pariNamana AkAza hoI zake che kema ke eka ja dravyanAM mUrti ane amUrta, vyApaka ane avyApaka Adi be viruddha pariNamano hoI zakatAM nathI. AkAza prakRtino vikAra nathI sAMkhyo eka prakRti tattva mAnIne tenAM pRthvI Adi bhUto ane AkAza e banne pariNamano mAne che. paraMtu vicAraNIya vAta e che ke eka prakRtie ghaTa-paTa pRthvI, jala, agni ane vAyu Adi aneka bhautika kAryonA AkAramAM pariNamana karavuM yukti ane anubhava bannenI viruddha che, kema ke jagatanA ananta rUpI bhautika kAryonI potAnI pRthaka pRthak sattA jovAmAM Ave che. sattva, rajasuM ane taman A traNa guNonu sArazya joIne te badhAM bhautika kAryone ekajAtIya yA samAnajAtIya to kahI zakAya paNa eka na kahI zakAya. kaMIka samAnatA hovAnA kAraNe kAryonuM eka kAraNathI utpanna hovuM paNa jarUrI nathI. bhinna bhinna kAraNothI utpanna thanArA seMkaDo ghaTa, paTa Adi kArya kaMI ne kaMI jaDatva AdinA rUpamAM samAnatA dharAve ja che. vaLI, mUrtika ane amUrtika, rUpa ane arUpI, vyApaka ane adhyApaka, sakriya ane niSkriya Adi rUpa viruddha dharmavALA pRthvI Adi ane AkAzane eka prakRtinAM ja pariNamano mAnavA e to brahmavAdanI mAyAmAM ja eka daSTie samAI javuM che. brahmavAda to ethIya AgaLa vadhIne cetana ane acetana badhA padArthone eka brahmanA ja vivarto mAne che, ane A sAMkhyo samasta jaDone eka jaDa prakRtinA ja paryAyo mAne che. jo triguNAtmakatAno anvaya hovAthI badhA eka triguNAtmaka kAraNathI samutpanna che to Atmatvano anvaya badhA AtmAomAM che tathA sattAno anvaya cetana ane acetana badhA padArthomAM che eTale A badhAne paNa eka tasatu kAraNathI utpanna thayelA mAnavA paDaze, je pratIti ane vaijJAnika prayoga bannenI viruddha che. potapotAnAM vibhinna kAraNothI utpanna thatA svatanna jaDa-cetana ane mUrta-amUrta Adi vividha padArthomAM aneka prakAranAM para-apara sAmAnyonuM sAdazya jovAmAM Ave che, paraMtu eTalA mAtrathI badhA eka banI zake nahi. tethI AkAza prakRtino paryAya na hotA eka svatanna dravya che je amUrta, niSkriya, sarvavyApaka ane ananta che. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 143 jala Adi pudgala dravya je potAnAmAM anya pudgalAdi dravyone avakAza yA sthAna de che te temanA tarala pariNamana ane zithila bandhanA kAraNe bane che. chevaTe to jala AdinI aMdara raheluM AkAza ja avakAza denAruM siddha thAya che. A AkAza pAse ja dharmadravya ane adharmadravyanuM gati ane sthitirUpa kAma na karAvI zakAya kema ke jo AkAza ja pugala Adi dravyonI gati ane sthitimAM nimitta banI jAya to loka ane alokano vibhAga ja na thaI zake, ane mukta jIvo je lokAnta sthira thAya che teo sadA ananta AkAzamAM uparanI tarapha uDatA ja raheze. tethI AkAzane gati ane sthitimAM sAdhAraNa kAraNa mAnI zakAya nahi. A AkAza paNa anya dravyonI jema utpAda, vyaya ane prauvya A sAmAnya dravyalakSaNathI yukta che, ane temAM pratikSaNa potAnA agurulaghuguNanA kAraNe pUrvaparyAyano nAza ane uttaraparyAyano utpAda thato raheto hovA chatAM paNa satata avicchinnatA banI rahe che, sadA TakI rahe che. tethI AkAza paNa pariNAmInitya che. AjanuM vijJAna prakAza ane zabdanI gati mATe je Ithara rUpa mAdhyamanI kalpanA kare che te AkAza nathI. te to eka sUkSma pariNamana karanArA lokavyApI pulaskandha ja che kema ke mUrti dravyonI gatino antaraMga AdhAra amUrta padArtha na hoI zake. AkAzanA ananta pradezo eTalA mATe mAnavAmAM AvyA che ke je AkAzano bhAga kAzImAM che te ja paTanA AdimAM nathI, anyathA kAzI ane paTanA eka ja kSetramAM AvI jaze. bauddha paraMparAmAM AkAzanuM svarUpa bauddha paraMparAmAM AkAzane asaMskRta dharmomAM gaNAvyuM che ane tenuM varNana anAvRti (AvaraNAbhAva) rUpe karavAmAM AvyuM che. te koInuM AvaraNa karatuM nathI ane na to te koInAthI AvRta thAya che. saMskRtano artha che jemAM utpAdAdi dharma hoya. paraMtu sarvakSaNikavAdI bauddhoe AkAzane asaMskRta arthAt utpAda Adi dharmathI rahita mAnavuM e kaMI samajAtuM nathI. tenuM varNana bhale anAvRtirUpe karavAmAM Ave paraMtu te bhAvAtmaka padArtha che e vAta vaibhASikonA vivecanathI siddha thAya 1. tatrIzamanAvRtiH | abhidharmakoza, 1.5. 2. chidramArIyAtvIyam mAnavatamatI vAta | abhidharmakoza 1. 28. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 144 che. koI paNa bhAvAtmaka padArtha bauddha mate utpAda AdithI zUnya kevI rIte hoI zake ? e to hoI zake ke temAM thanArA utpAda AdinuM ApaNe varNana na karI zakIe paraMtu tenA svarUpabhUta utpAdAdino tenAmAM niSedha to na ja karI zakAya ane na to tene kevaLa AvaraNAbhAvarUpa mAnI zakAya. abhidhammartyasaMgahamAM AkAzadhAtune paricchedarUpa mAnela che. te cAra bhUtonI jema niSpanna nathI thato paraMtu anya pRthvI Adi dhAtuonA pariccheda arthAt darzana mAtrathI tenuM jJAna thAya che, tethI tene paricchedarUpa kahevAmAM Avela che. paraMtu AkAza kevaLa paricchedarUpa na hoI zake kema ke te arthakriyAkArI che. tethI te utpAdAdi lakSaNothI yukta eka saMskRta padArtha che. (6) kAladravya samasta dravyonA utpAdAdirUpa pariNamanamAM sahakArI kAladravya bane che. kAlanuM lakSaNa vartanA che. te svayaM parivartana karatA anya dravyonA parivartanamAM sahakArI bane che ane samasta lokAkAzamAM ghaDI, paLa, dina, rAta Adi vyavahAromAM nimitta bane che. te paNa anya dravyonI jema utpAda-vyaya-dhrauvya lakSaNavALo che. rUpa, rasa, gandha, sparza AdithI rahita hovAthI te amUrtika che. lokAkAzanA pratyeka pradeza para eka eka kAladravya potAnI svatantra sattA dharAve che. dharma ane adharma dravyanI jema te lokAkAzavyApI eka dravya nathI kema ke pratyeka AkAzapradeza para samayabheda tene aneka dravya mAnyA vinA ghaTato nathI. laMkA ane kurukSetramAM dina, rAta Adino pRthak pRthak vyavahAra te te sthAnonA kAlonA bhedanA kAraNe ja thAya che. eka akhaMDa dravya mAnatAM kAlabheda thaI zake nahi. dravyomAM paratva-aparatva (kaniSTha-jayeSTha) Adi vyavahAra kAlathI ja thAya che. purANApaNuM, navApaNuM paNa kAlakRta ja che. atIta, vartamAna ane bhaviSya e vyavahAra paNa kAlanA kramika paryAyothI ja thAya che. koI paNa padArthanA pariNamanane atIta, vartamAna yA bhaviSya kahevuM e to kAlanI apekSAe ja zakya che. vaizeSikanI mAnyatA vaizeSika kAlane nitya, eka ane vyApaka dravya mAne che paraMtu nitya ane eka dravyamAM jyAre svayaM atItAddibheda nathI tyAre tenA nimittathI anya padArthomAM atItAdibheda kevI rIte mApI zakAya ? koI paNa dravyanuM pariNamana koIka samaye ja thAya che. samaya vinA te pariNamanane atIta, anAgata yA vartamAna kevI rIte Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 145 kahI zakAya ? tAtparya e che ke pratyeka AkAzapradepara vibhinna dravyonAM je vilakSaNa pariNamano thaI rahyAM che temanuM eka sAdhAraNa nimitta kAla che je aNurUpa che ane jenA samayaparyAyonA samudAyamAM ApaNe ghaDI Adi sthUla kALanuM mApa banAvIe chIe. alokAkAzamAM je atItAdivyavahAra thAya che te lokAkAzavartI kAlanA kAraNe ja thAya che. kema ke loka ane alokavartI AkAza eka akhaMDa dravya che eTale lokAkAzamAM thanAruM koI paNa pariNamana saMpUrNa AkAzamAM ja thAya che. kAla ekapradezI hovAnA kAraNe dravya hovA chatAM paNa astikAya nathI kahevAto kema ke bahuudezI dravyonI ja "astikAya' saMjJA che. zvetAmbara jaina paraMparAmAM keTalAka AcAryo kAlane svataMtra dravya mAnatA nathI. bauddha paraMparAmAM kAla - bauddha paraMparAmAM kAlane kevaLa vyavahAra mATe lpavAmAM Avela che. te koI svabhAvasiddha padArtha nathI, prajJaptimAtra che (aThazAlinI, 1.3.16). paraMtu atIta, anAgata ane vartamAna Adi vyavahAra mukhya kAla vinA zakya nathI. jema bALakamAM siMhano upacAra mukhya siMhanA sadUbhAvamAM ja thAya che tema samasta kAlika vyavahAra mukhya kAla dravyanA vinA ghaTe ja nahi. A rIte jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza ane kAla A cha dravyo anAdisiddha maulika che. badhAMnuM eka ja sAmAnya lakSaNa che - utpAda-vyayadhrauvyayuktatA. A lakSaNano apavAda koI paNa dravya kyAreya paNa hoI zakatuM nathI. dravyo zuddha hoya ke azuddha, teo A sAmAnya lakSaNathI sadA saMyukta ja hoya che. vaizeSikanI dravyamAnyatAno vicAra vaizeSika pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza, kAla, dizA, AtmA ane mana A nava dravyone mAne che. temanAmAMthI pRthvI Adi cAra dravya to rUpa, rasa, gabdha ane sparzavALA hovApaNAnuM sAmAnya lakSaNa dharAvatAM hovAthI pugala dravyamAM samAviSTa che. dizAno antarbhAva AkAzamAM thAya che. mana svatanta dravya nathI, te to yathAsaMbhava pudgala ane jIvano ja paryAya che. mana be prakAranuM hoya che - eka dravyamana ane bIjuM bhAvamana. dravyamana AtmAne vicAra karavAmAM sahAyatA karanAro pugalaparamANuono skandha che. zarIranA je je bhAgamAM AtmAno upayoga jAya che tyAM tyAMnA zarIranA paramANuo paNa tatkAla manarUpe pariNata thaI Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jainadarzana jAya che.1 athavA hRdayapradezamAM aSTadalakamalanA AkAranuM dravyamana hoya che je hitAhitanA vicAramAM AtmAnuM upakaraNa bane che. vicArazakti AtmAnI che. tethI bhAvamana AtmarUpa ja hoya che. jema bhAvendriyo AtmAnI ja vizeSa zaktio che tema bhAvamana paNa noIndriyAvaraNa karmanA kSayopazamathI prakaTatI AtmAnI eka vizeSa zakti che, svatantra dravya nathI. 3 bauddha paraMparAmAM hRdayavastune eka pRthak dhAtu mAnyo che je dravyamanasthAnIya gaNI zakAya. abhidharmakozamAM cha jJAnonA samanantarakAraNabhUta pUrvajJAnane mana kahyuM che. A bhAvamananuM sthAna laI zake che kema ke te cetanAtmaka che. indriyo mananI sahAyatA vinA potAnA viSayonuM jJAna karI zakatI nathI paraMtu mana ekaluM ja guNadoSavicAra Adi vyApAra karI zake che. manano koI nizcita viSaya nathI. eTale te sarvaviSayaka che. guNa Adi svatantra padArtho nathI vaizeSike dravya uparAMta guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva e cha padArtho vadhumAM mAnyA che. vaizeSikanI mAnyatA pratItinA AdhAre cAle che. kema ke 'guNa guNa' e jAtanI pratIti thAya che eTale guNa eka padArtha hovo joIe. 'karma-karma' e pratItinA AdhAre karma eka svatantra padArtha manAyo che. anugatAkAra pratItinA kAraNe para ane apara rUpe aneka prakAranAM sAmAnya manAyAM che. apRthasiddha padArthono saMbaMdha sthApavA mATe samavAya nAmanA padArthanI AvazyakatA paDI. nitya paramANuomAM, zuddha AtmAomAM, tathA mukta AtmAoe choDI dIdhelA manomAM paraspara vilakSaNatAno bodha karAvavA mATe pratyeka nitya dravyamAM eka eka vizeSa padArtha mAnavAmAM Avyo che. koryotpattinI pahelA kAryarUpa vastunA 1. dravyamanazca jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamalAbhapratyayAH guNadoSavicArasmaraNAdipraNidhAnAbhimukhasyAtmano'nugrAhakAH pudgalAH vIryavizeSAvarjanasamarthAH manastvena pariNatA iti kRtvA paudgalikam... manastvena hi pariNatAH pudgalAH gunndossvicaarsmAvivArya tvA tavanantarasamaya vru manastyAt prajJavante / tattvArtharAjavArtika, 5.19. 2. tAmraparnIyA api yavastu manovijJAnadhAtorAzrayaM payanti| sphuTArthA abhidharmakozavyAkhyA, pR.49. 3. vAmanantarAtIta vijJAna dghi tanmanaH / abhidharmakoza, 1.17. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 147 abhAvanuM nAma prAgabhAva che. utpatti pachI thanAro vinAza pradhvasAbhAva che. paraspara padArthonA svarUpano abhAva anyonyAbhAva che ane saikAlika saMsargano niSedha karanAro atyantAbhAva che. A rIte jeTalA prakAranI pratItio padArthomAM thAya che teTalA prakAranA padArtho vaizeSiko mAne che. vaizeSikane sampratyayopAdhyAya kahevAmAM Avela che. eno artha e ke vaizeSika pratyayanA arthAt pratItinA AdhAre padArthanI kalpanA karanArA upAdhyAya che. paraMtu vicAra karIne joIzuM to jaNAze ke guNa, kriyA, sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva A badhAM dravyanA paryAyo ja che. dravyanA svarUpanI bahAra guNa AdinuM koI astitva nathI. dravyanuM lakSaNa che - guNaparyAyavALA hovuM. jJAnAdi guNonuM AtmAthI tathA rUpAdi guNonuM pudgalathI pRthapha astitva na to jovAmAM Ave che ke na to yuktisiddha che. guNa ane guNIne, kriyA ane kriyAvAnane, sAmAnya ane sAmAnyavAnane, vizeSa ane nitya dravyone khuda vaizeSika ja ayutasiddha mAne che arthAta ukta padArtho paraspara pRthaka karI zakAtA nathI. guNa Adine choDIne dravyanuM potAnuM pRthapha astitva kyAM che? tevI ja rIte dravya vinA guNa Adi nirAdhAra raheze kyAM? temano dravya sAthe kathaMcit tAdAbhya saMbaMdha che. eTale ja kyAMka puNasandrAvo dravya evuM paNa dravyanuM lakSaNa maLe che.* eka ja dravya jema aneka guNono akhaMDa piMDa che tema je dravya sakriya che tenAmAM thanArI kriyA paNa te ja dravyano paryAya che, svatantra nathI. kriyA yA karma kriyAvAthI pRthapha potAnuM astitva dharAvatI nathI. tevI ja rIte pRthvItva Adi bhinna dravyavartI sAmAnyo sadezapariNAmarUpa ja che. koI eka, nitya ane vyApaka sAmAnya aneka dravyomAM, motIomAM parovelA dorAnA jevuM, hotuM nathI. je dravyomAM je rUpe sAdagdha pratIta thAya che te dravyonuM te sAmAnya mAnI levAmAM Ave che. te kevaLa buddhikalpita paNa nathI paraMtu sArazyarUpe vastunii che ane vastunI jema ja utpAda-vyaya-dhrauvyazAlI che. samavAya sambandha che. jemanAmAM te hoya che te banne padArthono ja te paryAya che. jJAnano sambandha AtmAmAM mAnavAno e ja artha che ke jJAna ane teno saMbaMdha AtmAnI ja sampatti che, AtmAthI bhinna temanuM astitva nathI. koI paNa saMbaMdha 1. aparcayavat dravyam ! tattvArthasUtra, 5.38. 2. kanvarya utkRSTa nirvavana guNasandrAvo dravyati pAtaMjalamahAbhASya, 5.1.119. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jainadarzana potAnA saMbaMdhIonI avasthArUpa ja hoI zake che. be svatantra padArthono saMyoga paNa bemAM na rahetAM pratyekamAM rahe che, Ano saMyoga temAM ane teno saMyoga AmAM, arthAt saMyoga pratyekaniSTha hovA chatAM paNa benA dvArA abhivyakta thAya che. vizeSa padArthane svatantra mAnavAnI AvazyakatA eTalA mATe nathI kema ke jyAre badhAM dravyonuM potapotAnuM AgavuM svatantra astitva che tyAre temanAmAM vilakSaNa pratIti paNa potapotAnA nijI vyaktitvanA kAraNe ja utpanna thaI zake che. jema vizeSa padArthomAM vilakSaNapratIti utpanna karavA mATe anya vizeSa padArthonI AvazyakatA nathI tema dravyonA nija rUpathI ja vilakSaNapratIti mAnavAmAM koI bAdhA nathI. A ja rIte pratyeka dravyano pUrvaparyAya teno prAgabhAva che, uttaraparyAya praUsAbhAva che, pratiniyata nija svarUpa anyonyAbhAva che ane asaMsargIyarUpa atyantAbhAva che. abhAva bhAvAntara rUpa hoya che, te pote koI svatantra padArtha nathI. eka dravyanuM potAnA svarUpamAM sthira hovuM e ja tenAmAM para rUpano abhAva che. eka ja dravyanA be bhinna paryAyomAM paraspara abhAvano vyavahAra karAvavo itaretarAbhAvanuM kArya che ane be dravyomAM paraspara abhAva atyantAbhAvathI thAya che. tethI guNa Adi pRthak svatantra astitva dharAvatA svatantra padArtho nathI paNa dravyanA paryAyo ja che. bhinna pratItinA AdhAre ja jo padArthonI vyavasthA karavAmAM Ave to padArthone gaNavA ja muzkela banI jaze. avayavothI pRthak avayavI nathI e ja rIte avayavI dravyane avayavothI juduM mAnavuM paNa pratItiviruddha che. tant Adi avayavo ja amuka AkAramAM pariNata thaIne paTa saMjJA pAme che. koI alaga paTa nAmano avayavI tattta nAmanA avayavomAM samavAyasabaMdhathI raheto hoya evu anubhavAtuM nathI kema ke paTa nAmanA avayavInuM astitva tannurUpa avayavothI bhinna kyAMya paNa ane kyAreya paNa jaNAtuM nathI, anubhavamAM AvatuM nathI. skandhAvasthA paryAya che, dravya nathI. je mATInA paramANuothI ghaDo bane che te paramANuo khuda ghaDAno AkAra dhAraNa karI le che. ghaDo te paramANuonI sAmudAyika abhivyakti che. evuM nathI ke ghaDo pRthak avayavI banIne kyAMkathI AvI jato hoya, paraMtu mATInA paramANuomAM amuka AkAra, amuka paryAya ane amuka prakAramAM kramabaddha pariNamanonI sammilita sthULatAthI ja ghaTanA kAryo thaI jAya che ane ghaTa vyavahAranI sagati baMdha bese che. ghaTaavasthA prApta paramANudravyonuM potAnuM nijI svatantra pariNamana paNa te avasthAmAM barAbara cAlu Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 cha dravyonuM vivecana rahe che. A ja kAraNe ghaTanA amuka amuka bhAgomAM rUpa, sparza ane TakAupaNuM AdinuM attara jovAmAM Ave che. tAtparya e ke pratyeka paramANu potAnuM svataMtra astitva ane svataMtra pariNamana jALavI rAkhavA chatAM paNa sAmudAyika samAna pariNamananI dhArAmAM potAnA vyaktigata pariNamanane vilIna jevuM karI de che ane jyAM sudhI A samAna pariNamananI dhArA avayavabhUta paramANuomAM cAlu rahe che tyAM sudhI te padArthanI ekasarakhI eka jevI sthiti banI rahe che. paraMtu jema jema te paramANuono sAmudAyika dhArA sAthe asahayoga zarU thAya che tema tema te sAmudAyika abhivyaktimAM nyUnatA, zithilatA ane jIrNatA Adi rUpe vividhatA cAlu thaI jAya che. tAtparya e ke mUlataH guNo ane paryAyono AdhAra ja hoya che, te ja dravya kahevAya che ane tenI ja sattA dravyarUpamAM gaNavAmAM Ave che. aneka dravyonAM je samAna yA asamAna pariNamanonA kAraNe vibhinna vyavahAro thAya che teo svatanta dravyanI saMjJA pAmI zakatA nathI. je paramANuothI ghaTa bane che te paramANuomAM ghaTa nAmanA niraza avayavIno svIkAra karavAmAM aneka dUSaNo Ave che. udAharaNArtha, eka prazna UThe che ke niraMza avayavI potAnA avayavomAM eka dezathI rahe che ke sarvAtmanA rahe che? jo eka dezathI raheto hoya to jeTalA avayavo che teTalA ja deza avayavInA che ema mAnavuM paDaze. jo avayavI pratyeka avayavamAM sarvAtmanA raheto hoya to jeTalA avayavo teTalA ja avayavI banI jaze. jo avayavI niraMza che to vastrAdinA eka bhAgane raMgatAM saMpUrNa vastra raMgAI javuM joIe, vastranA eka bhAgane DhAMkatAM saMpUrNa vastra DhaMkAI javuM joIe ane eka bhAgamAM kriyA thatAM pUrA avayavImAM kriyA thavI joIe. avayavI niraMza hovAthI A badhI Apattio Ave. jo avayavI avayavothI atirikta che to cAra chaTAMka sUtarathI taiyAra thayelA vastranuM vajana vadhI javuM joIe, paraMtu evuM dekhAtuM nathI. vastrano eka aMza phATI jatAM pachI teTalA ja paramANuothI navA avayavInI utpatti mAnavAmAM kalpanAgaurava ane pratItibAdhA che kema ke jyAre pratikSaNa kapaDAno upacaya ane apacaya thato rahe che tyAre pratikSaNa navA avayavInI utpatti mAnavI paDe. vaizASakonuM ATha, nava, dasa Adi kSaNomAM paramANunI kriyA, saMyoga Adi krame avayavInI utpatti ane vinAzanuM varNana eka prakriyAmAtra che. vastutaH jema jema kAraNakalApa maLato jAya che tema tema te paramANuonA saMyoga ane viyogathI te te prakAranA AkAra ane prakAra utpanna thatA rahe che ane nAza pAmatA rahe che. paramANuothI laIne ghaTa sudhI aneka svataMtra avayavIonI utpatti ane Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jainadarzana vinAzanI prakriyAthI to e niSkarSa nIkaLe che ke je dravyo pahelAM na hatAM te utpanna thAya che ane nAza pAme che, jyAre kharekhara to koI navA dravyano utpAda ane teno sadAne mATe nAza e to vastusiddhAntane pratikULa che. e to saMbhava che ane pratItisiddha che ke te paramANuonI vibhinna avasthAomAM piMDa, sthAsa, koza, kuzUla Adi vyavahAra thatAM thatAM pUrNa kalaza avasthAmAM ghaTavyavahAra thAya. emAM koI navA dravyanA utpAdanI vAta nathI ke nathI vajana vadhavAnI vAta. e sAcuM ke pratyeka paramANu jaladhAraNa karI zakato nathI ane jala to ghaTamA bharI zakAya che, paraMtu eTalAmAtrathI ghaTane pRthak dravya na mAnI zakAya. jaladhAraNa Adi to paramANuonA viziSTa saMgaThananAM kArya che, je kAryo A jAtanuM saMgaThana thatAM svataH thAya che. eka paramANu AMkhathI dekhAto nathI paraMtu amuka paramANuono samudAya jyAre viziSTa avasthAne pAme che to te dekhAvA lAge che. snigdhatA ane rUkSatAnA kAraNe paramANuonA aneka prakAranA saMbaMdho thatA rahe che je potAnI dRDhatA ane zithilatA anusAra adhika TakAu ke kama TakAu hoya che. kema ke skandhAvasthAmAM paramANuonuM svatantra dravyatva naSTa thaI jatuM nathI eTale te te bhAganA paramANuomAM pRthak rUpa ane rasAdinuM pariNamana paNa thatuM rahe che. A ja kAraNe eka vasra koI bhAgamAM adhika meluM, koImAM ochuM meluM ane koImAM ujaLuM hoya che. A to avazya svIkAravuM paDaze ke je paramANuo koI sthULa ghaTa Adi kAryarUpe pariNata thayA che teo potAnI paramANutva avasthAne choDI skandhAvasthAne pAmyA che. A skandhAvasthA koI navA dravyanI nathI paraMtu pelA badhA paramANuonI avasthAono yoga che. jo paramANuone sarvathA pRthak ane sadA paramANurUpa ja svIkAravAmAM Ave to jema eka paramANu AMkho vaDe dekhAto nathI tema seMkaDo paramANuone ati samIpa rAkhavA chatAM paNa teo indriyagocara nahi banI zake. amuka skandhAvasthAmAM AvatAM temaNe potAnI adRzyatAne choDIne dazyatAne dhAraNa karavI ja joIe. koI paNa vastunI majabUtAI ke nabaLAI tenA ghaTaka avayavonA dRDha ke zithila bandha upara AdhAra rAkhe che. te ja paramANuo loDhAnA skandhanI avasthAne pAmIne kaThora ane cirasthAyI bane che, jyAre rUnI avasthAmAM mRdu ane acirasthAyI bane che. A badhuM to temanA bandhanA prakArothI banatuM rahe che. e to samajamAM Ave che ke pratyeka pudgalaparamANudravyamAM pudgalanI badhI zaktio hoya ane vibhinna skandhomAM temano nyUnAdhikarUpamAM aneka prakArano vikAsa hoya. ghaDAmAM ja pANI bharavAmAM Ave che kapaDAmAM nahi, jo ke 52mANuo to bannemAM che Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 151 ane paramANuothI banneya banyAM che. te ja paramANuo candanAvasthAmAM zItala hoya che ane te ja jyAre agninuM nimitta pAmIne Aga banI jAya che tyAre anya lAkaDAnI AganI jema ja dAhaka hoya che. pudgaladravyonA paraspara nyUnAdhika saMbaMdhathI thanArAM pariNamanonI na koI saMkhyA nirdhArita che ke na koI AkAra ke prakAra. koI paNa paryAyanI ekarUpatA ane cirasthApitA tenA pratisamayabhAvI samAnapariNamano para AdhAra rAkhe che. jyAM sudhI tenA ghaTaka paramANuomAM samAna paryAyo thatA raheze tyAM sudhI vastu eka jevI raheze ane jevuM keTalAka paramANuomAM paristhiti anusAra kaMIka asamAna pariNamana zarU thaze ke tarata ja vastunA AkAra-prakAramAM vilakSaNatA AvatI jaze. AjanA vijJAne jhaDapathI saDI jatA baTATAne baraphamAM ke vAyubaddha (airtight) DabbAmAM rAkhIne jhaDapathI saDI javAmAMthI bacAvI lIdhA che. tAtparya e ke satata gatizIla pudgalaparamANuonA AkAra ane prakAranI sthiratA yA asthiratAnI koI nizcita javAbadArI nathI laI zakAtI. e to paristhiti ane vAtAvaraNa upara nirbhara che ke teo kyAre, kyAM ane kevI rIte raheze. koI lAMbA-pahoLA skalpanA amuka bhAganA keTalAka paramANuo jo vidroha karIne skandhatvane TakAvI rAkhanArI pariNatino svIkAra nathI karatA to te bhAgamAM tarata vilakSaNatA AvI jAya che. tethI sthAyI skandha taiyAra karatI vakhate e vAtanuM vizeSa dhyAna rAkhavAmAM Ave che ke te paramANuonuM paraspara ekarasa meLavaNa thayuM che ke nahi. jevo mAvo taiyAra thaze tevo ja kAgaLa banaze. tethI na to paramANuone sarvathA nitya arthAta aparivartanazIla mAnI zakAya ke na to eTaluM svataMtra pariNamana karanAra ke jethI samAna paryAyano vikAsa ja na thaI zake. avayavanuM svarUpa jo bauddhonI jema atyanta samIpa rahelA paraMtu paraspara asaMbaddha paramANuono puMja ja sthUla ghaTAdhirUpe pratibhAsita thAya che ema mAnavAmAM Ave to saMbaMdha vinA tathA pUla AkAranI prApti vinA ja te apaMja skalparUpe kevI rIte pratibhAsita thaI zake? A kevaLa bhrama nathI paraMtu prakRtinI prayogazALAmAM thatuM vAstavika rAsAyanika mizraNa che jemAM badhA paramANuo parivartana pAmIne eka navI ja avasthAne dhAraNa karI rahyA che. jo ke tattvasaMgrahamAM (pR. 195) e svIkAravAmAM AvyuM che ke paramANuo viziSTa avasthA prApta thavAthI sthULarUpamAM indriyagrAhya bane che, tema chatAM paNa jyAre saMbaMdhano niSedha karavAmAM Ave che Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jainadarzana tyAre A 'viziSTa avasthAnI prApti'no zo artha hoI zake ? chevaTe eno A ja artha saMbhave che ke 'je paramANuo paraspara vilagna ane atIndriya hatA te paramANuo ja paraspara baddha ane indriyagrAhya banI jAya che.' A prakAranI pariNati mAnyA vinA veLunA puMjathI ghaTanA paramANuonI bAbatamAM koI vizeSatA batAvI zakAtI nathI. paramANuomAM jyAre snigdhatA ane rUkSatAnA kAraNe amuka prakAranA rAsAyanika bandhanA rUpamAM saMbaMdha thAya che tyAre ja paramANuo skandhAvasthAne dhAraNa karI zake che, kevaLa paraspara nirantara avasthita hovAnA kAraNe ja nahi. e sAcuM ke te prakArano bandha thavA chatAM paNa koI navuM dravya utpanna thatuM nathI, paraMtu navI avasthA to utpanna thAya che ja ane A evI avasthA che je kevaLa sAdhAraNa saMyogathI janya nathI paNa vizeSa prakAranA ubhayapAriNAmaka rAsAyanika banyathI utpanna thAya che. paramANuonA saMyogasaMbaMdho aneka prakAranA hoya che - cAMka mAtra pradezasaMyoga hoya che, kyAMka nibiDa, kyAMka zithila ane kyAMka rAsAyanika banyarUpa. ja bandhAvasthAmAM ja skandhanI utpatti thAya che ane acAkSuSa skandhane cAkSuSa banavA mATe bIjA skandhanA viziSTa saMyoganI te rUpamAM AvazyakatA che je rUpathI te tenI sUkSmatAno vinAza karI sthULatA lAvI zake, arthAt je skandha yA paramANu potAnI sUkSma avasthAno tyAga karI sthUla avasthAne dhAraNa kare che te indriyagamya banI zake che. pratyeka paramANumAM akhaMDatA ane avibhAgitA hovA chatAM paNa e khUbI to avazya che ke potAnI svAbhAvika lavacIkatAnA kAraNe teo ekabIjAne sthAna ApI de che ane asaMkhya paramANuo maLIne potAnA sUkSma pariNamanarUpa svabhAvanA kAraNe bahu thoDIka jagAmAM samAI jAya che. paramANuonI saMkhyAnuM adhika hovuM ja sthULatAnuM kAraNa nathI. ghaNA ochI saMkhyAvALA paramANuo paNa potAnA sthUla pariNamana dvArA sthUla skandha banI jAya che, jyAre temanAthI keTalAya gaNA paramANu kAryaNa zarIra AdimAM sUkSma pariNamana dvArA indriyAgrAhya skandhanA rUpamAM ja rahI jAya che. tAtparya e ke indriyagrAhyatA mATe paramANuonI saMkhyA apekSita nathI paraMtu temanuM amuka rUpamAM sthULa pariNamana ja vizeSapaNe apekSaNIya che. A aneka prakAranA bandho paramANuonA potAnA snigdha ane rUkSa svabhAvanA kAraNe pratikSaNa thatA rahe che ane paramANuonA potAnAM nijI pariNamanonA yogathI te skandhamAM rUpa AdinuM tAratamya ghaTita thaI jAya che. eka sthULa skandhamAM seMkaDo prakAranA bandhavALA nAnA nAnA avayavaskandho sAmela hoya che ane temanAmAM pratikSaNa koI avayavanuM tUTavuM, navAnuM joDAvuM tathA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 153 aneka prakAranAM upacaya-apacayarUpa parivartano thAya che. e nizcita che ke skandhAvasthA rAsAyanika bandha vinA thatI nathI. ema to sAdhAraNa sayogonA AdhAre paNa eka sthaLanI pratIti thAya che ane temAM vyavahAra mATe navI saMjJA paNa devAmAM Ave che paraMtu eTalAmAtrathI skandhAvasthA nathI banatI. A rAsAyanika bandha mATe puruSano prayatna paNa kyAreka kAma kare che ane puruSaprayatna vinA paNa aneka bandho prApta sAmagrI anusAra bane che. puruSano prayatna temanAmAM sthApitA ane sundaratA tathA vizeSa AkAra utpanna kare che. seMkaDo prakAranI bhautika zodho A prakAranI prakriyAnuM phaLa che. asaMkhyAtapradezI lokamAM ananta pudgalaparamANuonuM samAI javuM e to AkAzanI avagAhazakti ane pudgalaparamANuonA sUkSma pariNamananA kAraNe saMbhava bane che. game teTalA susaMbaddha lAkaDAmAM khIlI mArI zakAya che. pANImAM hAthInuM DUbI javuM e ApaNI pratItino viSaya che ja. paramANuonI ananta zaktio acittva che. AjanA eTama bombe tenI bhISaNa saMhAraka zaktino kaMIka anubhava to ApaNane karAvI ja dIdho che. guNa Adi dravyarUpa ja che pratyeka dravya sAmAnyapaNe jo ke akhaMDa che paraMtu te aneka sahabhAvI guNono abhinna AdhAra che. tethI temAM guNakRta vibhAga karI zakAya che. eka pugalaparamANu yugapata rUpa, rasa, gabdha ane sparza Adi aneka guNono AdhAra che. pratyeka guNanuM paNa pratikSaNa pariNamana thAya che. guNa ane dravyano kathaMcit tAdAbhya saMbaMdha che. dravyathI guNone pRthapha karI zakAtA nathI eTale dravya ane guNa abhinna che; ane saMjJA, saMkhyA, prayojana AdinA bhedathI guNanuM dravyathI vibhinnarUpe nirUpaNa karavAmAM Ave che eTale guNa dravyathI bhinna che. A dRSTie dravyamAM jeTalA guNo che teTalA utpAdo ane vinAzo pratisamaya thAya che. pratyeka guNa potAnA pUrvaparyAyane choDI uttaraparyAyane dhAraNa kare che paraMtu te badhA che apRthasattAka ja, temanI ane dravyanI sattA eka che. bArIkAIthI joIe to paryAyo ane guNone choDIne dravyanuM koI pRthaku astitva nathI, arthAta guNa ane paryAya ja dravya che, ane paryAyomAM parivartana thavA chatAM paNa je eka avicchinnatAno niyAmaka aMza che te ja to guNa che. hA, guNo potAnA paryAyomAM sAmAnya ekarUpatAnA prayojaka hoya che. je vakhate pudgalANumAM rUpa koI navA paryAyane dhAraNa kare che te vakhate rasa, gabdha ane sparza Adi paNa badalAya che. A Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jainadarzana rIte pratyeka dravyamAM pratikSaNa guNakRta aneka utpAdano ane vinAza thAya che. A badhuM te guNanI sampatti (property) yA svarUpa che. rUpa Adi guNo pratibhAsika nathI eka pakSa evo paNa che ke paramANumAM rUpa, rasa, gabdha ane sparza Adi guNonuM astitva ja nathI. te to eka evo avibhAgI padArtha che je AMkhothI rUpanA, jIbhathI rasanA, nAkathI gandhanA ane hAtha AdithI sparzanA rUpamAM jANavAmAM Ave che, arthAta vibhinna indriyo dvArA tenAmAM rUpa Adi guNonI pratIti thAya che, paraMtu vastutaH tenAmAM A guNonuM astitva nathI. paraMtu A eka moTo siddhAnta che ke indriyo jANanArI che, guNonI utpAdaka nathI. je vakhate ApaNe koI kerIne joI rahyA chIe te vakhate temAM rasa, gandha yA sparza che ja nahi ema kahI zakAya nahi. ApaNe na sUMghatA hoIe tyAre paNa tenAmAM gabdha che ane ApaNe na cAkhatA hoIe tyAre paNa tenAmAM rasa che ane ApaNe na aDatA hoIe tyAre paNa tenAmAM sparza che, A vAta to ApaNA rojiMdA anubhavanI che, ene samajAvavAnI AvazyakatA nathI. tevI ja rIte cetana AtmAmAM eka sAthe jJAna, sukha, zakti, vizvAsa, dharma ane sAhasa Adi aneka guNono yugapatuM sadbhAva maLe che, ane temanuM pratikSaNa parivartana thatuM rahetuM hovA chatAM temAM eka avicchinnatA TakI rahe che. caitanya A aneka rUpomAM vikasita thAya che. tethI guNone sahabhAvI ane anvayI kahevAmAM Ave che. paryAyo vyatirekI ane kramabhAvI hoya che. te guNonA vikAro yA pariNAmo che. eka cetana dravyamAM je kSaNe jJAnano amuka paryAya thaI rahyo che te ja kSaNe darzana, sukha ane zakti Adi aneka guNo potapotAnA paryAyonA rUpamAM barAbara pariNata thaI rahyA che. jo ke A samasta guNomAM eka caitanya anusmRta che tema chatAM evuM nathI ke eka ja caitanya svayaM nirguNa hoIne vividha guNonA rUpamAM kevaLa pratibhAsita banI jatuM hoya. guNonI potAnI sthiti svayaM che ane e ja ekasattAka guNo ane paryAyo dravya kahevAya che. dravya temanAthI judo koI svatanta padArtha nathI paraMtu te badhAnuM tAdAtma che. guNo kevaLa daSTisRSTi nathI, arthAt evuM nathI ke manuSyanI potapotAnI bhAvanA anusAra guNo te dravyamAM game tyAre pratibhAsita thaI jatA hoya ane pratibhAsa pachI ke pahelAM temanuM astitva ja na hoya. vastutaH pratyeka cetanaacetana dravyamAM potAnA sahabhAvI guNonA pariNamananA rUpamAM aneka utpAdo ane vyayo svabhAvathI thAya che ane dravya temanAmAM potAnI akhaMDa anusUta Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha dravyonuM vivecana 155 sattA dharAve che, arthAt akhaMDa sattAvALA guNo temaja paryAyo ja dravya che. guNa pratikSaNa koI ne koI paryAyarUpe pariNata thAya che ja ane AvA aneka guNo ananta kALa sudhI je eka akhaMDa sattAthI anusmRta rahe che te dravya che. dravyano artha che ke te kramabhAvI paryAyone pAmavA ane A arthamAM to pratyeka guNane paNa dravya kahI zakAya kema ke te potAnA kramabhAvI paryAyomAM anusUta rahe che ja paraMtu A rIte guNamAM aupacArika dravyatA ja ghaTe che, mukhya nahi. eka dravya sAthe tAdAmya dharAvavAnA kAraNe badhA guNo eka rIte dravya ja che paraMtu eno artha kadI e to nathI ja ke pratyeka guNa utpAda-vyaya ane dhrauvya svarUpa sat hovAnA kAraNe svayaM eka paripUrNa dravya banI jAya. arthAt guNane vastutaH drabAza kahI zakAya, dravya na kahI zakAya. A azakalpanA paNa vastusthiti para pratiSThita che, kevaLa samajAvavA khAtara ja nathI. A rIte dravya guNa-paryAyono eka akhaMDa tAdAbhya dharAvanAro ane potAnA pratyeka pradezamAM saMpUrNa guNonI sattAno AdhAra che. A vivecanano phalitArtha e che ke eka dravya aneka utpAdo ane vyayono temaja guNarUpe dhrauvyano yugapata AdhAra che. te potAnA vibhinna guNo ane paryAyo sAthe je prakAranuM vAstavika tAdAmya dharAve che te prakAranuM tAdAbhya be dravyomAM hoI zake nahi. tethI aneka vibhinnasattAka paramANuonA bandhakALamAM je skandhAvasthA thAya che te te paramANuonA sadaza pariNamanono yoga che, temanAmAM koI navuM dravya pedA thatuM nathI paraMtu viziSTa avasthAne prApta paramANuo ja vibhinna skandhonA rUpamAM vyavahata thAya che. A viziSTa avasthA temanI kathaMcit ekatvapariNati rUpa che. kAryotpattivicAra sAgano satkAryavAda kAryotpatti bAbate mukhyapaNe traNa vAda che. pahelo satkAryavAda, bIjo asatkAryavAda ane trIjo sata-asatkAryavAda. sAMkhya vicArako satkAryavAdI che. temano Azaya nIce pramANe che. pratyeka kAraNamAM tenAthI utpanna thanArA kAryonI utpatti pahelAM sattA che, kema ke sarvathA asat kAryanI kharaviSANanI jema utpatti thaI zakatI nathI. ghaunA aMkura mATe ghauMnA bIjane ja grahaNa karavAmAM Ave che, yava 1. asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / MAryavimA vimAWt vaizvarUNI | sAkhakArikA, 9. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jainadarzana AdinA bIjane nahi. tethI jaNAya che ke upAdAnakAraNamAM kAryano sadbhAva che. jagatamAM badhAM kAraNothI badhA kAryo pedA thatAM nathI, paraMtu pratiniyata kAraNothI pratiniyata kAryo utpanna thAya che. Ano sIdho artha e che ke je kAraNomAM kAryano sadbhAva che te kAraNothI ja kArya utpanna thAyache, anyathI nahi. je kAryano kAraNamAM sadbhAva hoya che te kArya ja te kAraNathI utpanna thAya che, anya utpanna thatuM nathI. A ja rIte samartha kAraNa paNa zakya kAryane ja pedA kare che, azakya kAryane pedA karatuM nathI. A zakyatA kAraNamAM kAryanA sadbhAva sivAya bIjuM zuM hoI zake ? ane jo kAraNa sAthe kAryanuM tAdAtmya svIkAravAmAM na Ave to jagatamAM koI koInuM kAraNa hoI ja na zake. kAryakAraNabhAva khuda ja kAraNamAM koI ne koI rUpamAM kAryano sAva siddha karI ja de che. badhA kAryo pralayakALe koI eka kAraNamAM lIna thaI jAya che. teo jemAM lIna thAya che temAM temano sadbhAva koI ne koI rUpamAM raheto Avyo che. sAkhya ciMtako kAraNamAM kAryanuM astitva zaktirUpe mAne che, abhivyaktirUpe mAnatA nathI. badhAM kAryonuM mUla kAraNatattva pradhAna yA prakRti che, tenAthI jagatanA badhA kAryabhedo utpanna thaI jAya che. naiyAyikano asatkAryavAda naiyAyika Adi asatkAryavAdI che. temano Azaya e che ke je skandha paramANuonA saMyogathI utpanna thAya che te eka navuM ja avayavI dravya che. A paramANuono saMyoga vikherAI jatAM te nAza pAme che. utpattinA pahelAM te avayavI dravyanuM koI astitva na hatuM. jo kAryanuM astitva kAraNamAM svIkAravAmAM Ave to kArye potAnA AkAra-prakAramAM te samaye prApta thavuM joItuM hatuM, paraMtu evuM dekhAtuM nathI. avayava dravya ane avayavI dravya jo ke bhinna dravyo che tema chatAM temanuM kSetra pRthak nathI, teo ayutasiddha che. kyAMya paNa jo avayavInI upalabdhi thAya che to te kevaLa avayavomAM ja thAya che. avayavothI avayavIne bhinna arthAt pRthak karIne, judo pADIne, alaga karIne dekhADI zakAto nathI. bauddhono asatkAryavAda bauddho pratikSaNa navo utpAda mAne che. temanI dRSTimAM pUrva ane uttaranI sAthe vartamAnano koI saMbaMdha nathI. je kALamAM jyAM je che te ja kALamAM tyAM ja te nAza pAme che. sadazatA ja kAryakAraNabhAva Adi vyavahAronI niyAmikA che. vastutaH be kSaNono paraspara koI vAstavika saMbaMdha nathI. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 cha dravyonuM vivecana jainadarzanano sadasatkAryavAda jaina darzana sadasatkAryavAdI che. teno siddhAnta che ke pratyeka padArthamAM mULabhUta dravyayogyatAo hovA chatAM paNa keTalIka tatparyAyayogyatAo paNa hoya che. A tatparyAyayogyatAo mUla dravyayogyatAonI bahAranI nathI paraMtu temanAmAMthI vizeSa avasthAomAM sAkSAt vikAsa pAmanArI hoya che. udAharaNArtha, mATIrUpa pudgalanA paramANuomAM pudgalanI ghaTa, paTa Adi rUpe pariNamana karavAnI badhI dravyayogyatAo che paraMtu mATInI tatparyAyayogyatA to ghaTane ja sAkSAta utpanna karI zake che. paTa Adine nahi. tAtparya e ke kArya potAnA kAraNadravyamAM dravyayogyatAnI sAthe ja tatparyAyayogyatA yA zaktinA rUpamAM rahe ja che. arthAta tenuM astitva yogyatArUpe eTale ke dravyarUpe ja che, paryAyarUpe nathI. sAkhyone tyAM kAraNadravya to kevaLa eka pradhAna ja che jemAM jagatanA samasta kAryone utpanna karavAnI zakti che. AvI dazAmAM jyAre tenAmAM zaktirUpe badhAM kAryo mojUda che tyAre amuka samaye amuka ja kArya utpanna thAya evI vyavasthA ghaTatI nathI. kAraNa eka hovAthI paraspara virodhI aneka kAryonI yugapata utpatti saMbhavatI ja nathI. tethI sAMkhya ciMtake ema kahevAno koI vizeSa artha raheto nathI ke "kAraNamAM kArya zaktirUpe che, vyaktirUpe nathI, kema ke zaktirUpe to badhAM badhe mojUda che ja. kema ke pradhAna vyApaka ane niraMza che eTale temAMthI eka sAthe vibhinna dezomAM paraspara virodhI aneka kAryono AvirbhAva thavo pratItiviruddha che. sIdho prazna to e che ke jyAre sarvazaktimAna pradhAna nAmanuM kAraNa sarvatra vidyamAna che to mATInA piMDamAMthI ghaDAnI jema kApaDa ane pustaka kema utpanna thatAM nathI ? jaina darzanano uttara to spaSTa che ke mATInA paramANuomAM jo ke pustaka ane paTarUpe pariNamana karavAnI mULabhUta dravyayogyatA che paraMtu mATInA piMDarUpa paryAyamAM sAkSAt paTa ane pustaka banavAnI tatparyAyayogyatA nathI, tethI mATIno piMDa pustaka yA paTa nathI banI zakato. vaLI, kAraNadravya paNa eka nathI paNa aneka che. tethI sAmagrI anusAra paraspara viruddha aneka kAryono yugapat utpAda ghaTe che. mahattA tatparyAyayogyatAnI che. je kSaNe kAraNadravyomAM jeTalI tatparyAyayogyatAo haze temAMthI koI ekano vikAsa prApta kAraNasAmagrI anusAra thaI jAya che. puruSano prayatna tene ISTa AkAra ane prakAramAM pariNata karAvavA mATe vizeSa sAdhaka bane che. upAdAnavyavasthA A ja tatparyAyayogyatAnA AdhAra para thAya che, mAtra mUlabhUta dravyayogyatAnA AdhAra para thatI nathI kema ke mUlabhUta dravyayogyatA to ghauM Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jainadarzana ane java banne bIjonA paramANuomAM badhAM aMkurone pedA karavAnI samAnarUpe che, paraMtu tatparyAyayogyatA ghauMnA bIjamAM ghaunA aMkurane ja utpanna karavAnI che tathA javanA bIjamAM javanA aMkurane ja utpanna karavAnI che. tethI bhinna bhinna kAryonI utpatti mATe bhinna bhinna upAdAnonuM grahaNa thAya che. dharmakIrtinA AkSepanuM samAdhAna tethI bauddhoe batAveluM dUSaNa ke "dahIMne khAo ema kahevAmAM AvatAM vyakti UMTane khAvA kema nathI doDatI ?, kema ke dahIM ane UMTanA pudgalomAM pagaladravyarUpe to koI bheda nathI" ucita jaNAtuM nathI, kema ke jagatano vyavahAra mAtra dravyayogyatAthI cAlato nathI paraMtu tatparyAyayogyatAthI cAle che. UMTanA zarIranAM pulo ane dahIMnAM pudgala dravyarUpe samAna hovA chatAM paNa eka nathI ane teo sthUla paryAyarUpe paNa potAno paraspara bheda dharAve che tathA temanI tatparyAyayogyatAo paNa judI judI che, eTale dahIM ja khavAya che, UMTanuM zarIra khavAtuM nathI. sAMkhyanA matamAM A samAdhAna zakya nathI kema ke jyAre eka ja pradhAna dahIM ane UMTa banne rUpe vikasyuM che tyAre temanA bhedanuM niyAmakazuM? eka ja tattvamAM eka ja samaye vibhinna dezomAM vibhinna prakAranAM pariNamano na thaI zake. tevI ja rIte jo ghaTa avayavI ane tenA utpAdaka mATInA paramANu paraspara sarvathA vibhinna hoya (je mAnyatA naiyAyikanI che), to zuM niyAmaka che ke ghaDo tyAM ja (mATInA paramANumAM ja) utpanna thAya, anyatra na thAya? pratiniyata kAryakAraNanI vyavasthA mATe kAraNamAM yogyatA yA zaktirUpe kAryano sadbhAva mAnavo Avazyaka che, arthAt kAraNamAM kAryotpAdananI yogyatA yA zakti hovI ja joIe. yogyatA, zakti ane sAmarthya Adi ekajAtIya mUladravyomAM samAna hovA chatAM paNa vibhinna avasthAomAM temanI sImA niyata thaI jAya che ane A niyatatAnA kAraNe jagatamAM aneka prakAranA kAryakAraNabhAvo bane che. A to thaI aneka pudgaladravyonA saMyukta skandhanI vAta. eka dravyanI potAnI kramika avasthAomAM amuka uttara paryAyanuM utpanna thavuM e kevaLa dravyayogyatA. upara ja AdhAra rAkhatuM nathI paraMtu kAraNabhUta paryAyanI tatparyAyayogyatA upara paNa AMdhAra rAkhe che. pratyeka dravya pratikSaNa svabhAvataH * utpAda-vyaya-dhrauvyarUpe pariNAmI hovAnA kAraNe saghaLI vyavasthAo sadasatkAryavAdanA 1. sarvacamiyatve tadvizeSAnirAte | vodito ya vAti vimudde nAmAvati / pramANavArtika 3.181. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 cha dravyonuM vivecana AdhAre barAbara ghaTe che. vivakSita kArya potAnA kAraNamAM kAryAkAre asat hovA chatAM paNa yogyatA yA zaktinA rUpamAM sat che. jo kAraNadravyamAM te zakti na hota to temAMthI te kArya utpanna ja na thaI zakata. eka avicchinna pravAhamAM cAlanArI dhArAmAM baddha paryAyono paraspara evo koI viziSTa saMbaMdha hovo ja joIe jenA kAraNe potAno pUrva paryAya ja potAnA uttara paryAyamAM upAdAnakAraNa banI zake, bIjAnA uttara paryAyamAM na banI zake. A anubhavasiddha vyavasthA na to sAganA satkAryavAdamAM zakya che ke na to bauddha ane naiyAyika AdinA asatkAryavAdamAM zakya che. sAMkhyanA pakSamAM kAraNa eka ja hovAthI eTalI to abhinnatA che ke kAryabhedane siddha karavo asaMbhava che, ane bauddhone tyAM eTalI bhinnatA che ke amuka kSaNa sAthe amuka kSaNano upAdAna-upAdeyabhAva ghaTAvavo atyanta muzkela che. A ja rIte taiyAyikonA avayavIdravyano (kAryano) amuka ja avayavo (kAraNa) sAthe samavAyasaMbaMdha siddha karavo eTalA mATe kaThina che kema ke temano paraspara atyanta bheda mAnavAmAM Avyo che. A rIte jaina darzanamAM jIva Adi cha dravyone pramANamAM prameyo mAnavAmAM AvyAM che. A cha dravyo sAmAnya-vizeSAtmaka ane guNaparyAyAtmaka che. guNa ane paryAya dravya sAthe kathaMcitAdAmya saMbaMdha dharAvatA hovAnA kAraNe sat to che paraMtu teo dravya jevA maulika nathI paNa dravyAMza che. A ja anekAntAtmaka padArtho yA dravyo prameya che ane temanA eka-eka dharmomAM nayonI pravRtti thAya che. jaina darzananI dRSTimAM dravya ja eka mAtra maulika padArtha che, bAkInAM guNa, karma, sAmAnya, samavAya Adi te dravyanA paryAyo che, svatanta padArtho nathI. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtamuM prakaraNa sAta tattvonuM nirUpaNa tattvavyavasthAnuM prayojana padArthavyavasthAnI daSTie A vizva padravyamaya che, paraMtu mumukSu mATe jemanA tattvajJAnanI AvazyakatA mukti mATe che te tattvo sAta che. jema rogIe rogamAMthI mukta thavA mATe roga, roganAM kAraNa, rogamukti ane rogamuktino upAya, A cAra vAtone jANavI cikitsAzAstramAM Avazyaka gaNAvI che tema mumukSue mokSanI prApti mATe saMsAra, saMsAranAM kAraNa, mokSa ane mokSanA upAyo A mULabhUta caturvyUhane jANavo nitAnta Avazyaka che. vizvavyavasthA ane tattvanirUpaNanAM prayojano judAM judAM che. vizvavyavasthAnuM jJAnana hoyatopaNatattvajJAnathI mokSanI sAdhanA karI zakAya che, jyAre tattvajJAna na hoya to vizvavyavasthAnuM samagra jJAna paNa nirarthaka ane anarthaka banI zake che. ' rogInA mATe sauprathama e Avazyaka che ke te potAnA rogane samaje. jyAM sudhI tene potAnA roganuM bhAna nahi thAya tyAM sudhI te cikitsA mATe pravRtta ja nahi thaI zake. rogane jANyA pachI rogIe e jANavuM paNa Avazyaka che ke teno roga maTI zake che. roga sAdhya che e jJAna ja tene cikitsAmAM pravRtta kare che. rogIe e jANavuM paNa Avazyaka che ke A roga amuka kAraNothI utpanna thayo che jethI bhaviSyamAM te pelA apathya AhAra-vihArathI bacIne potAne nIrogI rAkhI zake. rogano nAza karavAmAM upAyabhUta auSadhopacAranuM jJAna to Avazyaka che ja; tyAresto mojUda rogano auSadhopacArathI samUla nAza karIne te sthira Arogyane pAmI zake che. tevI ja rIte "AtmA baMdhAyelo che, A kAraNothI baMdhAyelo che, A baMdhana tUTI zake che ane A upAyothI tUTI zake che' A mULabhUta cAra muddAmAM tattvajJAnanI parisamApti bhAratIya darzanoe karI che. buddhanAM cAra Aryasatya bhagavAna buddha paNacikitsAzAstranI jema duHkha, samudAya, nirodha ane mArgaAcAra Aryasatyono upadeza Apyo che. te kyAreya paNa "AtmAzuM che, paraloka zuM che AdinA dArzanika vivAdomAMnatosvayaM paDyAkenato ziSyone paNa paDavA dIdhA. A aMgenuM bahu 1. satyAnyuwini vatvAri Turva samudrayathA | . nirodho mA teSAM yathAmilamayaM : | abhidharmakoza, 6.2. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 161 ja upayukta udAharaNa milindapraznamAM ApavAmAM AvyuM che. te A pramANe che - koI vyaktine viSapAyeluM tIra vAgyuM hoya ane jyAre sagAsaMbaMdhIo tetarane kADhI nAkhavA mATe viSavaidyane bolAvetyAre te vyaktie mImAMsA karavI ke "AtIra kevAloDhAnuM baneluM che? koNe banAvyuM che? kyAre banAvyuM che? te kyAM sudhI Takaze? AviSavaidya kayA gotranA che?" jema nirarthaka che tema AtmAnI nityatA ane paraloka Adino vicAra nirarthaka che, te na to bodhinA mATe upayogI che ke na to nirvANanA mATe upayogI che. A AryasatyonuM varNana A pramANe che. (1) duHkha satya - janma paNa duHkha che, jarA paNa duHkha che, maraNa paNa duHkha che, zoka, paridevana, vikalatA, ISTaviyoga, aniSTasaMyoga, prApti Adi badhuM ja duHkha che. saMkSepamAM, pAMce upAdAna skandho duHkharUpa ja che. (2) samudAya satya - kAmanI tRSNA, bhavanI tRSNA ane vibhAvanI tRSNA duHkhane utpanna karatI hovAnA kAraNe samudAya kahevAya che. jeTalA indriyonA priya viSayo che, ISTa rUpa Adi che, temano viyoga na thAo, teo sadA TakI rahe, A rIte temanA ' saMyoga mATe cittanI abhinadinI vRttine tRSNA kahe che. A tRSNA ja samasta duHkhonuM kAraNa che. (3) nirodha satya- tRSNAnA atyanta nirodha yA vinAzane nirodha Aryasatya kahe che. (4) mArga satya - duHkhanirodhano mArga che - arthagika mArga. samyagdaSTi, samyaphsalpa, samyagvacana, samyakkarma, samyapha AjIva, samyapha prayatna, samyapha smRti ane samyapha samAdhi. nairAgyabhAvanA ja mukhyapaNe mArga che. buddha AtmadaSTi yA sattvadaSTine ja mithyAdarzana kahela che. temanuM kahevuM che ke eka AtmAne sthAyI thayA zAzvata samajIne ja vyakti snehavaza tenA sukhamAM tRSNA kare che. tRSNAnA kAraNe tene doSa dekhAtA nathI ane guNadarzana karIne punaH tRSNAvaza sukhasAdhanomAM mamatva kare che, temane grahaNa kare che. tAtparya e ke jyAM sudhI AtmAbhiniveza che tyAM sudhI te saMsAramAM bhaTake che ane duHkha pAme che. A eka AtmAne mAnavAthI te potAne sva ane anyane para samaje che. sva-para vibhAgathI parigraha (rAga) ane dveSa thAya che ane A rAga-dveSa ja samasta saMsAraparaMparAno mULa srota che. tethI A sarvAnarthamUla AtmadaSTino nAza karIne nirAmyabhAvanAthI duHkhanirodha karAya che.. . 1. ya: pazyatyiAtmAnaM tatrasthAti zAzvataH du: snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAMstiraskurute // guNadarzI paritRSyan mameti tatsAdhanAnyupAdatte / / tenAtmAbhinivezo yAvat tAvat sa saMsAre / Atmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAt parigrahadveSau / anaH pratibaddha: sarve koSa: prajAyanta che pramANavArtika, 1.219-21. 2. taHvinAdvisantAna,tyanAtIyavanim - tavRtimUrta guruta saMvaSTi mumukSava: / pramANavArtika, 1.258. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jainadarzana buddhano dRSTikoNa upaniSadranuM tattvajJAna Atmadarzana para bhAra Ape che ane Atmadarzanane ja tattvajJAna ane mokSanuM parama sAdhana mAne che temaja mumukSa mATe AtmajJAnane jIvananuM sarvocca sAdhya samaje che, jyAre ethI UlaTuM buddha A Atmadarzanane ja saMsAranuM mULa kAraNa mAnyuM che. AtmadaSTi, sarvodaSTi, satkAyadaSTi A badhI mithyA dRSTio che. aupaniSada tattvajJAnanI ADamAM yAjJika kriyAkAMDane je prazraya yA Azraya maLI rahyo hato tenI ja A pratikriyA hatI ke buddhane "AtmA' zabda prati ja ghaNA thaI gaI. AtmAne sthira mAnIne tene svargaprApti AdinA pralobhano dvArA aneka krUra yajJomAM thatI hiMsA karavA mATe uzkeravAmAM Avato hato. A zAzvatAtmavAdathI ja rAga ane dveSanI amara velo phelAI che. majA to e vAtanI che ke buddha ane upaniSadvAdI banneya rAga, dveSa ane mohano kSaya karIne vItarAgatA ane vAsanAniryuktine potAnuM carama lakSya mAnatA hatA, paraMtu sAdhana bannenAM eTalAM to judA hatAM ke eka je Atmadarzanane mokSanuM kAraNa mAnato hato tene ja bIjo saMsAranuM mUlabIja mAnato hato. AnuM bIjuM paNa eka kAraNa hatuM ane te buddhanuM mAnasa, buddha dArzanikanI apekSAe santa ja adhika hatA. te evA goLagoLa zabdone bilakula dUra karavA icchatA hatA ke jemano nirNaya na thaI zake yA to jemanI ADamAM mithyA dhAraNAo ane avizvAsonI sRSTi thatI hoya. "AtmA' zabda temane evo ja lAgyo. buddhanI nairAmyabhAvanAno uddezya bodhicaryAvatAramAM (pR.449) A rIte darzAvavAmAM Avyo che - yatastato vA'stu bhayaM yadyahaM nAma kiJcana / ahameva na kiJcit cet kasya bhItirbhaviSyati / / . arthAta, jo huM' nAmano koI padArtha hoya to tene AnAthI ke tenAthI bhaya hoI zake paraMtu jyAre huM ja nathI tyAre bhaya kone thaze? buddha je rIte A zAzvata AtmAnA vAdarUpI eka antane khataro mAnatA hatA tevI ja rIte bhautikavAdane paNa bIjo anta samajI tene khataro ja mAnatA hatA. temaNe na to bhautikavAdIonA ucchedavAdane mAnyo che ke na to upaniSadvAdIonA zAzvatavAdane mAnyo che. tethI temano mata azAzvatAnucchedavAdanA rUpamAM vyavahata thAya che, varNavAya che. temaNe AtmA aMgenA praznone avyAkRta koTimAM mUkI dIdhA hatA ane bhikSuone spaSTa zabdomAM kahI dIdhuM hatuM ke "AtmA aMge kaMI paNa kahevuM yA sAMbhaLavuM na to bodhi mATe ke na to brahmacarya mATe ke na to nirvANa mATe Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 163 upayogI che.' A rIte buddhe pelA AtmAnA saMbaMdhamAM koI paNa nizcita vAta kahI nathI ke jene duHkha thAya che ane je duHkhanivRttinI sAdhanA karavA icche che. (1) Atmatattva jainonAM sAta tattvonuM mULa AtmA nigaMTha nAthaputta mahAzramaNa mahAvIra paNa vaidika kriyAkAMDane teTalA ja nirarthaka ane zreyapratirodhI mAnatA hatA jeTalA buddha mAnatA hatA. mahAvIra AcAra arthAt cAritrane ja mokSanuM antima sAdhana mAnatA hatA. paraMtu temaNe e sAkSAtkAra karyo ke jyAM sudhI vizvavyavasthA ane khAsa karIne pelA AtmAnA viSayamAM ziSyo nizcita vicAra sthira karI le nahi ke je AtmAne duHkha thAya che ane jene mokSa pAmavo che tyAM sudhI teo mAnasa saMzayathI mukta banIne sAdhanA karI zake ja nahi. jyAre magadha ane videhamAM Thera Thera sarvatra A prazno gujI rahyA hoya ke 'AtmA deharUpa che ke dehathI bhinna che ? paraloka zuM che ? nirvANa yA mokSa zuM che ?' ane anyatIrthiko A badhAnA aMge potAnA matono pracAra karI rahyA hoya ane A ja prazno upara siddhAnto sthapAI rahyA hoya tathA vAdo thaI rahyA hoya tyAre ziSyone ema kahIne tatkAla to bhale cUpa karI devAya ke 'zuM rAkhyuM che A vivAdamAM ke AtmA zuM che ane kevo che ? ApaNe to duHkhamukti mATe prayatna karavo joIe' paraMtu enAthI temanA manamAM rahelo kAMTo ane buddhimAM jAgelI zaMkA nIkaLI zakatAM na hatAM ane teo A bauddhika hInatA ane vicAradInatAnA hInatara bhAvothI potAnA cittanI rakSA karI zakatA na hatA. vaLI, saMghamAM to vibhinna matavAdIonA ziSyo, khAsa karIne vaidika brAhmaNa vidvAno paNa dIkSita thatA hatA. jyAM sudhI A badhI pacaraMgI vyaktionA - je vyaktio AtmAnA viSayamAM bhinna bhinna mato dharAvatI hatI ane temanI carcAo paNa karatI hatI - saMzayanuM vastusthitimUlaka samAdhAna na thaI jAya tyAM sudhI teo paraspara samatA ane mAnasa ahiMsAnuM vAtAvaraNa UbhuM karI zakatA na hatA. koI paNa dharma potAnA susthira ane sudRDha darzana vinA parIkSaka ziSyone potAnA anuyAyI banAvI zakato nathI. zraddhAmUlaka bhAvanA tatkAla game teTaluM samarpaNa kema na karAvI le paraMtu tenuM sthAyitva to vicArazuddhi vinA koI paNa rIte saMbhavatuM ja nathI. A kAraNe ja bhagavAna mahAvIre te mUlabhUta AtmatattvanA svarUpanuM yathArtha varNana karyuM ane potAnA ziSyone kahyuM ke dharma vastunA yathArtha svarUpanI prApti ja che. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 164 jala je vastunuM je svarUpa che tenuM te pUrNa svarUpamAM sthira thavuM e ja dharma che. agni jyAM sudhI potAnI uSNatAne TakAvI rAkhe che tyAM sudhI te dharmasthita che. jo dIpazikhA vAyunI laherothI smandita thaI rahI che ane caMcaLa thavAnA kAraNe potAnA nizcala svarUpathI cyuta thaI rahI che to kahevuM paDaze ke te teTalA aMze dharmasthita nathI. jyAM sudhI svAbhAvika zItala che tyAM sudhI dharmasthita che. jo te agninA saMsargathI svarUpathI cyuta thaI garama banI jAya che to te dharmasthita nathI. A parasaMyogajanya vikArapariNatine dUra karI devI e ja jalanI dharmaprApti che. tevI ja rIte AtmAnuM vItarAgatva, ananta caitanya, ananta sukha Adi svarUpa parasaMyogathI rAga, dveSa, tRSNA, duHkha Adi vikArarUpe pariNata thaIne adharma banI rahyuM che. jyAM sudhI AtmAnA yathArtha svarUpano nizcaya na karavAmAM Ave ane te yathArtha svarUpanuM varNana na karavAmAM Ave tyAM sudhI A vikArI AtmA kevI rIte potAnA svatantra svarUpane pAmavA mATe eka ucchvAsa paNa laI zake ? rogIne jyAM sudhI potAnA mULabhUta ArogyasvarUpanuM jJAna na hoya tyAM sudhI tene e ja nizcaya nathI hoI zakato ke A mArI asvastha avasthA roga che. te te rogane vikAra to tyAre ja mAnaze jyAre tene potAnI ArogyaavasthAnuM yathArtha darzana thaze, ane jyAM sudhI te rogane vikAra nahi mAne tyAM sudhI te roganivRtti mATe cikitsAmAM pravRtti zA mATe kare ? jyAre tene jANa thaI jAya che ke mAruM svarUpa to Arogya che, apathyasevana Adi kAraNothI mAruM mUla svarUpa vikRta banI gayuM che, tyAre ja te te svarUpabhUta ArogyanI prAptine mATe cikitsA karAve che. roganivRtti svayaM sAdhya nathI, sAdhya to che svarUpabhUta ArogyanI prApti. tevI ja rIte jyAM sudhI mUlabhUta AtmAnA svarUpanuM yathArtha parizAna na thAya ane parasaMyogathI thanArA vikArone Agantuka hovAthI vinAzI na mAnavAmAM Ave tyAM sudhI duHkhanivRtti mATeno prayatna ja thaI zakato nathI. e sAcu ke jene bANa vAgyuM hoya te tatkAla to prAthamika sahAyatA (first aid)nA rUpamAM sauprathama tIrane kaDhAvI le e Avazyaka che, paraMtu eTalA mAtrathI ja tenuM kartavya pUruM thaI jatuM nathI. vaidhe e avazya jovuM joIe ke te tIrane kyuM viSa pAvAmAM AvyuM che ane te tIrane kayA padArthamAMthI banAvavAmAM AvyuM che. te jANavuM eTalA mATe jarUrI che kema ke tenAthI khabara paDe ke te tIre keTalo vikAra zarIramAM pedA karyo haze ane ghAne rujhAvavA mATe kayo malama lagAvavo Avazyaka che. pachI vadhArAmAM e jANavuM jarUrI che ke te tIra acAnaka ja vAgI gayuM ke koIe duzmanAvaTathI mAryuM che ane evA kayA upAyo hoI zake che ke jethI bhaviSyamAM tIra vAgavAno prasaMga na Ave. A kAraNe ja tIranI paNa parIkSA karavAmAM Ave che, Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 165 tIra mAranAranI paNa zodha karavAmAM Ave che ane ghAnuM UMDANa vagere paNa jovAmAM Ave che. tethI e jANavuM ane samajavuM mumukSunA mATe nitAnta Avazyaka che ke Akhare mokSa che zI vastu jenI prApti mATe huM prApta sukhano parityAga karIne svecchAe sAdhanAnAM kaSTo sahana karavA taiyAra thAuM? potAnA svAtanyasvarUpanuM bhAna karyA vinA ane tenA sukhada rUpanI jhAMkhI karyA vinA kevaLa paratatratA toDavA khAtara te utsAha ane sannatA pedA thaI zakatAM nathI, jenA baLe mumukSu tapasyA ane sAdhanAnA ghora kaSTone svecchAe sahana kare che. tethI te AdhArabhUta AtmAnA mULa svarUpanuM jJAna mumukSune sauprathama hovuM ja joIe ke je baMdhAyelo che ane jene chUTavuM che. tethI bhagavAna mahAvIre bandha (duHkha), Asrava (duHkhanAM kAraNo), mokSa (nirodha), saMvara ane nirjarA (nirodhano mArga) A pAMca tattvonI sAthe sAthe ja jIvatattvanuM jJAna karavuM paNa Avazyaka gayuM che, je jIvane A saMsAra thAya che ane je baMdhano kApIne mokSa pAmavA icche che. baMdha be vastuono thAya che. tethI je ajIvanA saMparkathI jIvanI vibhAvapariNati thaI rahI che ane je ajIvamAM rAga-dveSa karavAnA kAraNe vibhAvapariNatinI dhArA cAlI rahI che ane je karmapudgalothI baddha hovAnA kAraNe A jIva potAnA svarUpathI zruta che te ajIvatattvanuM jJAna paNa Avazyaka che. tAtparya e ke jIva, ajIva, Amrava, baMdha, saMvara, nirjarA ane mokSa A sAta tattvo mumukSu mATe sauprathama jJAtavya che. tattvonAM be rUpo Agnava, baMdha, saMvara, nirjarA ane mokSa A tattvo be be prakAranAM hoya che. eka dravyarUpa ane bIjuM bhAvarUpa. je mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane yogarUpa AtmapariNAmothI karmapudgalonuM Agamana thAya che te bhAvo bhAvAgnava kahevAya che ane pudgalomAM karmapaNAnuM AvavuM e dravyAkhrava che. arthAt bhAvAgnava jIvagata paryAya che ane dravyAkhrava pudgalagata paryAya che. je kaSAyothI karmo baMdhAya che te avagata kaSAyAdi bhAva bhAvabaMdha che ane pulakarmano AtmA sAthe saMbaMdha thaI javo e dravyabaMdha che. bhAvabaMdha jIvarUpa che ane dravyabaMdha pudgalarUpa che. je kSamA Adi dharma, samiti, gumi ane cAritrothI navAM karmonuM AvavAnuM aTakI jAya che te bhAvo bhAvasaMvara che ane karmonuM AvavuM aTakI javuM e dravyasaMvara che. tevI ja rIte pUrvasaMcita karmonuM nirjaraNa (kharI paDavuM) je tapa Adi bhAvothI thAya che te Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jainadarzana bhAvo bhAvanirjarA che ane karmonuM kharI paDavuM e dranirjarA che. je dhyAna Adi sAdhanAothI mukti prApta thAya che te bhAva bhAvamokSa che ane karmapudgalono AtmAthI saMbaMdha tUTI javo e dravyamokSa che. tAtparya e ke Agnava, bandha, saMvara, nirjarA ane mokSa A pAMca tattvo bhAvarUpe jIvano paryAya che ane dravyarUpe pudgalano paryAya che. je bhedavijJAnathI arthAta AtmA ane paranA vivekajJAnathI kaivalyanI prApti thAya che te AtmA ane paramAM A sAta tattvo samAI jAya che. vastutaH je paranI paratatratAne dUra karavI che ane je svane svatanna thavuM che te sva ane paranA jJAnamAM ja tattvajJAnanI pUrNatA thaI jAya che. tethI saMkSepamAM muktinA mULa sAdhanarUpe svaparavivekajJAnane darzAvavAmAM AvyuM che. tattvonI anAditA bhAratIya darzanomAM saue koI ne koI padArtha anAdi mAnyA ja che. cArvAka paNa pRthvI Adi mahAbhUtone anAdi mAne che. evA koI kSaNanI kalpanA karI zakAtI nathI ke jenI pahelAM koI anya kSaNa rahyo na hoya. samaya kyAre zarU thayo ane kyAM sudhI raheze e kahevuM asaMbhava che. je rIte kAla anAdi ane ananta che ane tenI pUrvAvadhi ane uttarAvadhi nizcita karI zakAtI nathI te ja rIte AkAzanI paNa koI kSetragata maryAdA batAvI zakAtI nathI, to di ananta ta' Adianta badhI taraphathI AkAza ananta che. AkAza ane kAlanI jema ApaNe pratyeka sata aMge e kahI zakIe chIe ke teno na to koI khAsa kSaNamAM nUtana utpAda thayo che ke na to koI samaye teno samUla vinAza thaze. bhAva tyi jANo tryi samAvarsa veva 3ppAto | paMcAstikAya, gAthA 15. nAsato vidyAre mAvo nAmAvo vidyate sataH | bhagavadgItA, 2.16. arthAt koI asatno sarUpe utpAda thato nathI ane koI satno atyanta vinAza paNa thato nathI. jeTalA gaNelA sat che temanI saMkhyAmAM na to ekanI paNa vRddhi thaI zake che ke na to ekanI paNa hAni thaI zake che. hA, rUpAntara to pratyekanAM thatAM rahe che. A eka sarvamAnya siddhAnta che. A siddhAnta anusAra AtmA eka svataMtra sat che ane pudgalaparamANu paNa svataMtra sata che. anAdikALathI A AtmA pudgalanI sAthe evI rIte saMbaddha maLe che jevI rIte khANamAMthI kADhavAmAM AveluM sonuM melathI saMyukta maLe che. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167. sAta tattvonuM nirUpaNa AtmAne anAdibaddha mAnavAnuM kAraNa Aja AtmA sthUla zarIra ane sUkSma karmazarIrathI baddha maLe che. tenA jJAna, saMvedana, sukha, duHkha ane tyAM sudhI ke jIvanazakti paNa zarIrAdhIna che. zarIramAM vikAra thavAthI jJAnataMtuomAM kSINatA AvI jAya che ane smRtibhraMza ane gAMDapaNa Adi jovAmAM Ave che. saMsArI AtmA zarIrabaddha thaIne ja potAnI gatividhi kare che. jo AtmA zuddha hota to zarIrasaMbaMdhanuM koI kAraNa ja na hatuM. zarIrasaMbaMdha yA punarjanmanA kAraNo che - rAga, dveSa, moha ane kaSAyAdi bhAva. zuddha AtmAmAM A vibhAvapariNAmo hoI zakatA ja nathI. kema ke Aja A vibhAvo ane temanuM phaLa zarIrasaMbaMdha pratyakSathI anubhavAya che eTale mAnavuM ja paDaze ke Aja sudhI temanI azuddha paraMparA ja cAlatI AvI che. bhAratIya darzanomAM A ja eka evo prazna che jeno uttara vidhimukhathI ApI zakAto nathI. brahmamAM avidyA kyAre utpanna thaI ? prakRti ane puruSano saMyoga kyAre thayo? AtmA sAthe zarIrano saMbaMdha kyAre thayo? A badhA praznono eka mAtra uttara che - anAdi kALathI. koI paNa darzane evA samayanI kalpanA karI nathI ke jyAre samagra bhAve A samasta saMyogo nAza pAmI jaze ane saMsAra samApta thaI jaze. vyaktizaH amuka AtmAo sAthenA pudgalasaMsarga yA prakRtisaMsarganuM te rUpa samApta thaI jAya che jenA kAraNe temane sasaraNa karavuM paDe che. A praznano bIjo uttara A rIte ApI zakAya che - jo AtmAo zuddha hota to temano pugala yA prakRti sAthe saMyoga ja saMbhavata nahi. zuddha thayA pachI koI evo heta nathI rahI jato je prakRtisaMsarga, pudgalasaMbadha yA avidyotpatti thavA de. A anusAra jo AtmA zuddha hota to koI kAraNa tenA azuddha thavAnuM ke zarIrasaMbaMdhanuM hota ja nahi, ane te sadA zuddha ja raheta, azuddha baneta ja nahi. jyAre A be svatannasattAka dravyo che tyAre temano saMyoga, bhale ne game teTalo purANo hoya yA anAdi hoya, naSTa karI zakAya che ane bannene pRthaka pRthaka karI zakAya che. udAharaNArtha, khANamAMthI sauprathama kADhavAmAM AvelA sonAmAM kITa Adi mela game teTalo purANo yA asaMkhya kALathI lAgelo kema na hoya, zuddhikara prayogo dvArA avazya pRthak karI zakAya che ane sonAne saMpUrNa zuddha rUpamAM lAvI zakAya che. tyAre e nizcaya thAya che ke sonAnuM zuddha rUpa A che ane mela A che. sArAMza e ke jIva ane pudgalano baMdha anAdi kALathI che ane te badha jIvanA potAnA rAga-dveSa Adi bhAvonA kAraNe uttarottara vadhato yA daDha thato jAya che. jyAre A rAga Adi bhAvo kSINa thAya che tyAre te baMdha AtmAmAM navA vibhAvo utpanna karI zakato nathI ane dhIme dhIme yA eka ja jhaTakAmAM te samApta Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jainadarzana thaI jAya che. kema ke A bandha be svataMtra dravyono che eTale te tUTI zake che yA e avasthAe to avazya pahoMcI zake che jyAre sAdhAraNa saMyoga cAlu rahevA chatAM paNa AtmA tenAthI jalakamalavat nisaMga ane nirlepa banI jAya che. Aja A azuddha AtmAnI dazA ardhabhautika jevI che. jo indriyo na hoya to jovA ane sAMbhaLavA AdinI zakti hovA chatAM paNa te zakti jevI ne tevI paDI rahe che ane jovAnuM ane sAMbhaLavAnuM banatuM nathI. vicArazakti hovA chatAM paNa jo mastiSka barAbara na hoya to vicAra ane ciMtana thaI zakatAM nathI. jo pakSAghAta thaI jAya to zarIra jovAmAM to tevuM ja jaNAya che paraMtu badhuM zunya banI jAya che. niSkarSa e ke azuddha AtmAnI dazA ane teno saghaLo vikAsa ghaNobadho pudgalane adhIna che. bIjuM to javA do jIbhanA amuka amuka bhAgamAM amuka amuka rasa parakhavAnI, svAdavAnI nimittatA dekhAya che. jo jIbhanA aDadhA bhAgamAM lakavA thaI jAya to bAkI bacelA bhAgathI keTalAka rasonuM jJAna thaI zake che, bAkInA rasonuM jJAna thaI zakatuM nathI. A jIvananAM jJAna, darzana, sukha, rAga, dveSa, kalAvijJAna Adi badhA bhAvo ghaNuM kharuM A jIvanaparyAyane adhIna che. eka manuSya jIvanabhara potAnA jJAnano upayoga vijJAna yA dharmanA adhyayanamAM kare che, yuvAnImAM tenA mastiSkamAM bhautika upAdAna sArAM ane pracura mAtrAmAM hatA eTale tenA takhtao caitanyane jAgrata rAkhatA hatA. ghaDapaNa AvatAM jayAre tenuM mastiSka zithila thaI jAya che tyAre vicArazakti lupta thavA mAMDe che ane smaraNa mada paDI jAya che. te ja vyakti potAnI yuvAnImAM pote ja lakhelA lekhane jo ghaDapaNamAM vAce che to tene potAne ja Azcarya thAya che. kyAreka kyAreka to tene e vizvAsa ja nathI besato ke e teNe ja lakhyuM haze. mastiSkanI koI granthi bagaDI jAya che to manuSya gAMDo banI jAya che. magajano jhU khasI jAya ke DhIlo paDI jAya to unmAda, saMdeha, vikSepa ane udvega Adi aneka prakAranI dhArAo jIvanane ja badalI nAkhe che. mastiSkanA vividha bhAgomAM vibhinna prakAranA cetana bhAvone jAgRta karavA mATenA vizeSa upAdAno rahetAM hoya che. mane eka evA yogIno anubhava che jene zarIranI nasonuM viziSTa jJAna hatuM. te mastiSkanI amuka khAsa nasane dabAvatA to manuSyane hiMsA ane krodhanA bhAvo thatA hatA. bIjI ja kSaNe amuka anya nasa te dabAvatA to tarata ja dayA ane karuNAnA bhAvo pelA manuSyamAM jAgRta thatA hatA ane te rudana karavA lAgato hato, trIjI nasane dabAvatAM ja pelA manuSyamAM lobhano tIvra udaya thato hato ane tene Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 169 corI karI levAnI icchA thatI hatI. A badhI ghaTanAo uparathI ApaNe eka nizcita pariNAma para to pahoMcI ja zakIe chIe ke ApaNI badhI ja paryAyazaktio jemanAmAM jJAna, darzana, sukha, sAhasa, dharya, rAga, dveSa ane kaSAya Adi samAviSTa che A zarIraparyAyanA nimittathI vikase che. zarIra nAza pAmatAM ja samasta jIvanabhara upArjita karelI jJAna Adi paryAyazaktio prAyaH ghaNIkharI nAza pAmI jAya che, paraloka sudhI to temanA keTalAka sUkSma saMskAro ja jAya che. vyAvahArika dRSTie jIva mUrtika paNa che jaina darzanamAM vyavahAranayathI jIvane mUrtika mAnavAno artha e che ke anAdi kALathI A jIva zarIrasabuddha ja maLato Avyo che. sthULa zarIra choDavA chatAM paNa sUkSma karmazarIra to sadA tenI sAthe ja rahe che. A sUkSma karmazarIranA nAzane ja mokSa kahe che. cArvAkano dehAtmavAda dehanI sAthe ja AtmAno nAza mAne che jyAre jainonA dehaparimANaAtmavAdamAM AtmAnI svataMtra sattA hovA chatAM paNa teno vikAsa azuddha dazAmAM dehAzrita arthAt dehanimittaka mAnavAmAM Avyo che. AtmAnI dazA AjanuM vijJAna ApaNane kahe che ke jIva je paNa vicAra kare che tenI ADIsIdhI ane chIcharI-UMDI rekhAo mastiSkamAM bharelA mAkhaNa jevA zveta padArthamAM paDe che ane te rekhAo anusAra smRti tathA vAsanAo jAgRta thAya che. udAharaNArtha, agnithI tapelA loDhAnA goLAne pANImAM mUkatAM ja te goLo jalanA ghaNAkharA paramANuone potAnI aMdara zoSI le che ane varALa banAvIne keTalAka paramANuone bahAra kADhe che. jyAM sudhI te garama hoya che tyAM sudhI te pANImAM uthalapAthala pedA kare che, keTalAMka paramANuone le che, keTalAkane bahAra kADhe che, keTalAkanI varALa banAve che, arthAta eka ajaba paristhiti AsapAsanA vAtAvaraNamAM UbhI karI de che. tevI ja rIte jyAre A AtmA rAga-dveSa AdithI uttata thAya che tyAre zarIramAM eka adbhuta halanacalana pedA kare che. krodha AvatAM ja AMkha lAlacoLa thaI jAya che, lohInI gati vadhI jAya che, moTuM sUkAvA lAge che, nasakorAM phaMgarAya che. jyAre kAmavAsanA jAge che tyAre AkhA zarIramAM eka vizeSa prakAranuM manthana zarU thaI jAya che ane jyAM sudhI te kaSAya ke vAsanA zAnta nathI thatI tyAM sudhI A khaLabhaLATa ane manthana Adi aTakatAM nathI. AtmAnA vicAro anusAra pudgalaDyomAM paNa pariNamana thAya che ane te vicAronA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jainadarzana uttejaka pudgalo AtmAnA vAsanAmaya sUkSma karmazarIramAM sAmela thatAM jAya che. jyAre jyAre te karmapudgalo upara dabANa Ave che tyAre tyAre teo punaH rAgAdi bhAvone jagADe che. vaLI pAchA navA karmapudgalo Ave che ane te karmayugalonA paripAka anusAra nUtana rAga Adi bhAvo utpanna thAya che. A rIte rAga Adi bhAvo ane karmapudgalonA saMbaMdhanuM cakra tyAM sudhI barAbara satata cAlyA kare che jyAM sudhI AtmA potAnA vizeSa prayatnathI arthAta viveka ane cAritrathI rAga Adi bhAvono nAza karI nAkhato nathI. sArAMza e ke jIvanI A rAga-dveSa Adi vAsanAo ane pudgalakarmabandhanI dhArA bIja-vRkSadhArAnI jema anAdi kALathI cAlu che. pUrvasaMcita karmanA udayathI A samaye rAga-dveSa Adi utpanna thAya che ane A kALe jIvanI je Asakti yA lagana hoya che te ja nUtana karmabandha karAve che. e AzaMkA karavI ke "jyAre pUrvakarmathI rAga Adi thAya che ane rAga AdithI navAM karmono baMdha thAya che tyAre A cakrano uccheda thaI ja kevI rIte zake?' ucita nathI kema ke kevaLa pUrvakarmanA phaLone bhogavavA e ja navAM karmanuM bandhaka nathI banatuM paraMtu te bhogakALamAM je nUtana rAga Adi utpanna thAya che temanAthI bandha thAya che. A ja kAraNe samyagdaSTinA pUrvakarmanA bhogo nUtana rAga Adi bhAvone utpanna na karavAnA kAraNe nirjarAnuM kAraNa bane che jyAre mithyAdaSTi nUtana rAgAdithI baMdha ja baMdha karato rahe che. samyagdaSTi pUrvakarmanA udayathI thanArA rAgAdi bhAvone potAnA vivekathI zAnta karI de che ane navI Asakti thavA deto nathI. A kAraNe ja samyagdaSTinA purANAM karmo potAnAM phaLa ApIne kharI paDe che ane koI navAM karmono temanI jagAe bandha thato nathI. tethI samyagdaSTi to badhI bAjuthI halako banato jAya che, jyAre mithyAdaSTi nita navI vAsanA ane AsaktinA kAraNe jhaDapathI karmabandhanomAM jakaDAto jAya che. ApaNA bhautika mastiSka para anubhavonI sIdhI-ADI, daDha-zithila Adi aneka rekhAo paDatI rahe che, jyAre eka prabaLa rekhA Ave che tyAre te pahelAnI nirbaLa rekhAne bhUsI tenI jagAe potAno UMDo prabhAva jamAvI de che. arthAta jo te rekhA sajAtIya saMskAranI hoya to tene vadhAre UMDI karI de che ane jo vijAtIya saMskAranI hoya to tene bhUsI nAkhe che. chevaTe keTalIka ja anubhavarekhAo potAnuM gADha ke AchuM astitva TakAvI rAkhe che. tevI ja rIte Aja je rAgadveSAdijanya saMskAra janme che ane karmabandhana kare che teo bIjI ja kSaNe zIla, vrata ane saMyama AdinI pavitra bhAvanAothI zithila thaI jAya che ke kSINa thaI jAya che. paraMtu jo bIjI kSaNe paNa anya rAga Adi bhAvonuM nimitta maLe che to pahelAM baddha Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 171 pudgalomAM vaLI vadhu kALAM pudgalono saMyoga tIvratAthI thAya che. A rIte jIvananA anne karmonAM banya, nirjarA, apakarSaNa (ghaTADo), utkarSaNa (vadhAro), saMkramaNa (ekabIjAnA rUpamAM badalAI javuM) Adi thatAM thatAM je rokaDa bAkI rahe che te ja sUkSma karmazarIranA rUpamAM paraloka sudhI jAya che. jevI rIte ugra agni para ukaLatA AMdhaNavALI tapelImAM dALa, cokhA, zAka Adi je paNa nAkhavAmAM Ave che tenI upara, nIce, AjubAju badhI taraphathI uphAna laIne chevaTe khicaDI banI jAya che tevI ja rIte pratikSaNa baMdhAtA sArAM yA bUrAM karmomAM, zubha bhAvothI zubha karmomAM rasaprakarSa ane sthitivRddhi thaIne azubha karmomAM rasahInatA ane sthitikApa thaI jAya che. chevaTe pAyogya skandha bacyo rahe che jenA kramika udayathI rAga Adi bhAva ane sukha Adi utpanna thAya che. athavA, peTamAM jaTharAgnithI AhArano maLa, mUtra, sveda AdinA rUpe keTaloka bhAga bahAra nIkaLI jAya che, keTaloka tyAM ja hajama thaIne rakta Adi rUpe pariNata thAya che ane AgaLa upara virya Adi rUpa banI jAya che. vacamAM cUraNa, caTaNI, AdinA saMyogathI tenI laghupAka, dIrghapAka Adi avasthAo paNa thAya che. paraMtu chevaTe thanAra paripAka anusAra ja bhojanane supaca yA duSpaca kahevAmAM Ave che. barAbara A ja rIte karmanuM paNa pratisamaya thatA rahetA sArA ane bUrA bhAvo anusAra tIvratama, tIvratara, tIvra, manda, madhyama, mRdu, mUtara ane mRdutama Adi rUpe parivartana barAbara thatuM rahe che ane chevaTe je sthiti bane che te anusAra te karmone zubha yA azubha kahevAmAM Ave che. A bhautika jagata pudgala ane AtmA bannethI prabhAvita thAya che. jyAre karmano eka bhautika piMDa, je viziSTa zaktino srota che, AtmA sAthe sambaddha thAya che tyAre tenI sUkSma ane tIvra zakti anusAra bAhya padArtho paNa prabhAvita thAya che ane prApta sAmagrI anusAra te saMcita karmanuM tIvra, manda ke madhyama Adi phaLa maLe che. A rIte A karmacakra anAdi kALathI cAlI rahyuM che ane tyAM sudhI cAlyA karaze jyAM sudhI bandhakAraka mUla rAga Adi vAsanAono nAza karI devAmAM na Ave. bAhya padArthonA arthAt nokarmonA samavadhAna anusAra karmono yathAsaMbhava pradezodaya yA phalodaya rUpe paripAka thato rahe che. udayakALamAM thatA tIvra, madhyama ane manda zubha-azubha bhAvo anusAra AgaLa udayamAM AvanAra karmonA rasadAnamAM attara paDI jAya che. tAtparya e ke karmoe phaLa devuM, anya rUpamAM devuM yA na devuM, e ghaNuMkharuM ApaNA puruSArtha upara nirbhara kare che. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jainadarzana A rIte jaina darzanamAM AtmA anAdi kALathI azuddha manAyo che ane prayogathI te zuddha thaI zake che. eka vAra zuddha thayA pachI vaLI pAcho azuddha thavAnuM koI ja kAraNa rahetuM nathI. AtmAnA pradezomAM saMkoca ane vistAra paNa karmanA nimittathI ja thAya che. tethI karmanimitta dUra thatAM AtmA potAnA aMtima AkAramAM ja rahI jAya che ane Urdhva lokanA agrabhAgamAM sthira thaI potAnA ananta caitanyamAM pratiSThita thaI jAya che. tethI bhagavAna mahAvIre bandha-mokSa ane temanAM kAraNabhUta tattvonA jJAna uparAMta te AtmAnA jJAnane paNa Avazyaka kahyuM che jene zuddha thavuM che ane je vartamAnamAM azuddha banI rahyo che. AtmAnI azuddha dazA svarUpamyutirUpa che. kema ke A dazA svasvarUpane bhUlIne para padArthomAM ahaMkAra ane mamakAra karavAnA kAraNe thaI che eTale A azuddha dazAno anta paNa svarUpanA jJAnathI ja thaI zake che. jyAre A AtmAne e tattvajJAna thAya che ke mAruM svarUpa to ananta caitanya, vItarAga, nirmoha, niSkaSAya, zAnta, nizcala, apramatta ane jJAnarUpa che, A svarUpane bhUlIne para padArthomAM mamakAra ane zarIrane potAnuM mAnavAnA kAraNe rAga, dveSa, moha, kaSAya, pramAda ane mithyAtva Adi vikArarUpa mArI A dazA thaI gaI che, A kaSAyonI jvAlAthI mAruM svarUpa samala ane yoganA kAraNe caMcala thaI gayuM che, jo para padArtho pratyenA mamakAra ane rAgAdinA bhAvo dUra thaI jAya ane ahaMkAra nirmaLa thaI jAya tathA Atmaparaviveka jAge to A azuddha dazA ane A rAga Adi vAsanAo ApoApa kSINa thaI jAya tyAre A tattvajJAnathI AtmA vikArone kSINa karato karato nirvikAra caitanyarUpa banI jAya che. A zuddhine mokSa kahe che. A mokSa jyAM sudhI zuddha AtmasvarUpano bodha na hoya tyAM sudhI kevI rIte thaI zake ? AtmaSTi ja samyagdaSTi buddhanA tattvajJAnano prAraMbha duHkhathI thAya che ane tenI samApti thAya che duHkhanivRttimAM. te samaje che ke AtmA eTale upaniSadvAdIono nitya AtmA ane nitya AtmA pratye sneha hovAnA kAraNe temAM svabuddhi ane bIjA padArthomAM parabuddhi thavA lAge che. svaparavibhAgathI rAga-dveSa ane rAga-dveSathI A saMsAra thAya che. tethI badhA anarthonuM mULa AtmadaSTi che. te e tarapha dhyAna ApatA nathI ke AtmAnI nityatA ane anityatA rAga ane virAganuM kAraNa nathI. rAga ane virAga to svarUpanA ajJAna ane svarUpanA samyajJAnathI thAya che. rAganuM kAraNa che para padArthomAM mamatva. jyAre A AtmAne samajAvavAmAM Ave che ke - Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 sAta tattvonuM nirUpaNa "he mUrkha, tAruM svarUpa to nirvikAra akhaMDa caitanya che, tAre A strI-putra AdimAM ane zarIramAM mamatva karavuM e vibhAva che, svabhAva nathI, tyAre te sahajapaNe ja potAnA nirvikAra svabhAva tarapha najara nAkhavA lAge che ane A vivekadaSTi yA samyagdarzananA kAraNe para padArthomAM rAga-dveSa karavo choDI svarUpamAM lIna thavA lAge che. AnA kAraNe Asrava aTakI jAya che ane citta nirAsrava thavA lAge che. te vicAravA lAge che - "A pratikSaNa parivartanazIla ananta dravyamaya lokamAM huM eka AtmA chuM, mAro koI bIjA AtmA yA pudgala dravyo sAthe koI ja saMbaMdha nathI. huM mArA caitanyano svAmI chuM. huM mAtra caitanyarUpa chuM. A zarIra to ananta pagalaparamANuono eka piMDa che. teno huM svAmI nathI. A badhAM to para dravyo che. para padArthomAM ISTa-aniSTa buddhi karavI e ja saMsAra che. Aja sudhI meM para padArthone mane anukULa pariNamAvavAnI anadhikAra cejha ja karI che. meM e paNa anadhikAra ceSTA karI che ke jagatanA vadhumAM vadhu padArtho mane adhIna ho, jevuM huM icchuM tevuM ja pariNamana kare, temanI vRtti mane anukULa ho. paraMtu mUrkha, tuM to eka vyakti che, tuM to kevaLa potAnA pariNamano para arthAtu potAnA vicAro ane potAnI kriyAo para ja adhikAra rAkhI zake. para padArtho upara tAro vAstavika adhikAra kayo che? tArI A anadhikAra ceSTA ja rAga ane dveSane utpanna kare che. tuM icche che ke zarIra, strI, putra, parijana Adi badhAM tArA IzAre cAle. jagatanA badhA padArtho tane adhIna ho, tuM gailokyane tArA IzArA para nacAvanAro ekamAtra Izvara banI jAya. A badhI tArI niradhikAra ceo che. tuM jevI rIte jagatanA adhikatama padArthone tane gamatAM anukULa pariNamano karAvIne tAre adhIna karavA icche che tevI ja rIte tArA jevA ananta mUDha cetano paNa e ja durvAsanA dharAve che ane bIjAM dravyone potAne adhIna karavA icche che. A kheMcatANamAM saMgharSa thAya che, hiMsA thAya che, rAga-dveSa thAya che ane thAya che chevaTe duHkha ja duHkha. | sukha ane duHkhanI dhULa paribhASA A che - "je Iccho te thAya ene kahevAmAM Ave che sukha, ane Iccho kaMI ane thAya kaMI athavA je iccho te na thAya ene kahe che duHkha." manuSyanI icchA sadA e ja rahe che ke mane sadA ISTano saMyoga rahe ane aniSTano saMyoga kadI na thAo, AkhuM bhautika jagata ane anya cetano mane anukULa pariNati karatA rahe, zarIra nirogI rahe, mRtyu na thAya, dhanadhAnya bharapUra ho, prakRti anukULa rahe Adi. na jANe keTakeTalI vividha prakAranI icchAo A zekhacallI mAnavane thatI rahe che. buddha je duHkhane sarvAnubhUta darzAvyuM che te badhuM tRSNAkRta ja to che. mahAvIre A tRSNAnuM kAraNa batAvyuM che svasvarUpanI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jainadarzana maryAdAnuM ajJAna. jo manuSyane e samajAI jAya ke jemane huM icchuM chuM ane jemanI huM tRSNA karuM chuM te padArtho mArA nathI, huM to cinmAtra chuM, to tene anucita tRSNA ja utpanna na thAya. sArAza e ke duHkhanuM kAraNa tRSNA che, ane tRSNAnI utpatti svAdhikAra ane svarUpanA ajJAna yA mithyAjJAnanA kAraNe thAya che, para padArthone potAnA (sva) mAnavAnA kAraNe thAya che. eTale teno uccheda paNa svasvarUpanA samyajJAna arthAt svaparavivekathI ja thaI zake che. A mAnave potAnA svarUpa ane adhikAranI sImAne na jANIne sadA mithyA AcaraNa karyuM che ane para padArthonA nimittathI jagatamAM aneka kalpita UMcanIca bhAvonI sRSTi khaDI karIne mithyA ahaMkArane poSyA karyo che. zarIrAzrita yA jIvikAzrita brAhmaNa, kSatriya Adi varNone laIne UMcanIca vyavahAranI bhedaka dIvAla khaDI karIne mAnavane mAnavathI eTalo judo karI nAkhyo che ke eka uccAbhimAnI mAMsapiMDa bIjAnI chAyAthI yA bIjAne sparzavAthI potAne apavitra mAnavA lAgyo che. bAhya parapadArthonA saMgrahI ane parigrahIne mahattva ApIne teNe tRSNAnI pUjA karI che. jagatamAM jeTalA saMgharSo ane jeTalI hiMsAo thaI che e badhI parapadArthone chInavavA-jhUMTavavAnA kAraNe thaI che. tethI jyAM sudhI mumukSu potAnA vAstavika svarUpane tathA tRSNAnA mULa kAraNa 'paramAM Atmabuddhine'ne nahi samaje tyAM sudhI duHkhanivRttinI samucita bhUmikA ja taiyAra thaI zakaze nahi. buddhe saMkSepamAM pAMca skandhone duHkha kahyAM che. paraMtu mahAvIre tenA AMtarika tattvajJAnane paNa darzAvyuM che. kema ke A skandho AtmasvarUpa nathI eTale temano saMsarga ja aneka rAga Adi bhAvono sarjaka che ane duHkharUpa che. nirAkula sukhano upAya AtmamAtraniSThA ane para padArthomAMnuM mamatva dUra karavuM e ja che. tenA mATe AtmAnI yathArtha dRSTi ja Avazyaka che. AtmadarzananuM A rUpa para padArthomAM dveSa karavAnuM zIkhavatuM nathI paraMtu e batAve che ke temanAmAM A tamArI je tRSNA vistarI rahI che te anadhikAra ceSTA che. vAstavika adhikAra to tamAro kevaLa tamArA vicAra para ane tamArA vyavahAra para ja che. tethI AtmAnA vAstavika svarUpanuM parijJAna thayA vinA to duHkhanivRtti yA muktinI saMbhAvanA ja nathI. nairAtmyavAdanI asAratA tethI AcArya dharmakIrtinI A AzaMkA paNa nirmUla che keaatmni sati parasaMjJA svaparavibhAgAt parigrahadveSau / anayo: saMpratibaddhA: sarve roSA: prajJAyante // pramANavArtika, 1.221. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 175 arthAta, AtmAne sva mAnavAthI bIjAone para mAnavA paDaze. sva ane parano vibhAga Ubho thatAM ja svano parigraha (rAga) ane parano dveSa thaze. parigraha ane dveSa thavAthI rAgadveSamUlaka sekaDo anya doSo utpanna thAya che. ATalI vAta to sAcI ke koI vyakti AtmAne sva mAne eTale Atmatarane para mAne. paraMtu svaparavibhAgathI parigraha ane dveSa kevI rIte thAya ? AtmasvarUpano parigraha kevo? parigraha to zarIra Adi para padArtho ane tenA sukhanAM sAdhanono hoya che, jemane AtmadarzI vyakti choDI ja deze, grahaNa nahi kare. AtmadarzIne to jema strI Adi sukhasAdhana para che tema zarIra paNa para che. rAga ane dveSa paNa zarIra AdinA sukhanAM sAdhano ane asAdhanomAM thAya che, te AtmadarzIne zA mATe thAya ? UlaTuM AtmadarzI zarIrAdinimittaka rAgadveSa Adi dvandrone tyAgavAno ja sthira prayatna karaze. hA, jeNe zarIraskandhane ja AtmA mAnI lIdho che tene avazya AtmadarzanathI zarIradarzana prApta thaze ane zarIranA IniSTanimittaka padArthomAM tene parigraha ane dveSa thaI zake che, paraMtu je zarIrane paNa para ja mAne che tathA duHkhanuM kAraNa samaje che te zA mATe temAM tathA tenA ISTaniSTa sAdhanomAM rAgadveSa kare ? tethI zarIra AdithI bhinna AtmasvarUpanuM parijJAna je rAgadveSanAM mULa kApI zake che ane vItarAgatAne prApta karAvI zake che. tethI dharmakIrtinuM AtmadarzananI bUrAIonuM A varNana paNa nitAnta bhramapUrNa che - yaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvata: snehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAn tiraskurute / / guNadarzI paritRSyan mameti tatsAdhanAnyupAdatte / tenAmaniveza thAva tAvat saMsAre te pramANavArtika, 1.219-20. arthAt je AtmAne dekhe che tene A mAro AtmA che evo nitya sneha thAya che. snehanA kAraNe AtmasukhanI tRSNA thAya che. tRSNAne lIdhe AtmAnA anya doSo tarapha dhyAna jatuM nathI, guNa ja guNa dekhAyA kare che. AtmasukhamAM guNa jovAthI tenAM sAdhanomAM mamakAra yA mamatva utpanna thAya che, temane te grahaNa kare che. A rIte jyAM sudhI AtmAmAM Asakti che tyAM sudhI saMsAra che ja. dharmakIrtinuM A kathana bhrAmaka che kAraNa ke AtmadarzI vyakti jayAM potAnA AtmasvarUpane upAdeya samaje che tyAM e paNa sAthe sAthe samaje che ke zarIra Adi para padArtho AtmAnA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jainadarzana hitakAraka nathI. temanAmAM rAgadveSa karavA e AtmAne baMdhanamAM nAkhanAra che. AtmAnA svarUpabhUta sukha mATe koI anya sAdhananA grahaNanI AvazyakatA nathI, paraMtu je zarIra Adi para padArthomAM miththAbuddhi karI rAkhI che te miththAbuddhine ja choDavI ane AtmaguNanuM darzana karavuM e to AtmamAtramAM lInatAnuM kAraNa bane che ane nahi ke bandhanakAraka para padArthonA grahaNanuM. zarIra Adi para padArthomAM thato AtmAbhiniveza rAga Adino sarjaka avazya bane che, paraMtu zarIra AdithI bhinna AtmatattvanuM darzana zarIra AdimAM rAgAdi zA kAraNe utpanna kare ? AtmA paMcaskalparUpa nathI A to dharmakIrti tathA temanA anuyAyIono, Atmatattva avyAkRta hovAnA kAraNe, daSTivyAmoha ja che. teo AtmatattvanuM kevaLa zarIraskandha ja svarUpa che ema mAnI rahyA che ane AtmadaSTine mithyAdaSTi kahI rahyA che. eka tarapha teo pRthvI Adi mahAbhUtothI AtmAnI utpattinuM khaMDana paNa kare che to bIjI tarapha teo rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra ane vijJAna A pAMca skandhothI bhinna koI Atmatattvane mAnavA paNa icchatA nathI. A pAMcamAM vedanA, saMjJA, saMskAra ane vijJAna A cAra skandho to cetanAtmaka ghaTI zake che. paraMtu rUpaskalpane cetana kahevo e to cArvAkano bhUtAtmavAda ja thayo, enAthI koI tenI vizeSatA nathI. jyAre buddha pote ja AtmAne avyAkRtanI koTimAM mUkyo che tyAre temanA ziSyonuM dArzanika kSetramAM AtmAnA viSayamAM paraspara virodhI be vicAromAM dolAyamAna rahevuM e koI AzcaryanI vAta nathI. Aja mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana buddhanA A vicArone "abhautika anAtmavAda jevA ubhayapratiSedhaka' nAmathI varNave che. te e batAvI zakatA nathI ke Akhare AtmAnuM svarUpa zuM che? zuM vedanA, saMjJA, saMskAra ane vijJAna skandho paNa rUpaskandhanI jema svataMtra astitva dharAve che? ane jo nirvANamAM cittasattati niruddha ja thaI jatI hoya to pachI cArvAkanA eka janma sudhI sImita dehAtmavAda ane A anekajanmasImita paNa nirvANamAM sarvathA nAza pAmatA abhautika anAtmavAda vacce zuM maulika vizeSatA rahI? chevaTe to teno nirodha ja thaI jAya che. mahAvIra A asaMgatinI jALamAM na to khuda paDyA ke na to ziSyone temaNe temAM pADyA. A ja kAraNe temaNe AtmAnuM samagrabhAve nirUpaNa karyuM che ane AtmAne svataMtra dravya mAnyuM che. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 177 ame pahelAM jaNAvI gayA chIe te mujaba, dharmanuM lakSaNa che svasvabhAvamAM sthira thavuM. AtmAnuM potAnA zuddha svabhAvamAM lIna thavuM e ja dharma che ane tenI nirmala ane nizcala zuddha pariNati ja mokSa che. A mokSa AtmatattvanI jijJAsA jAgyA vinA thaI ja zakato nathI. paraMtatratAnA bandhanane toDavuM e svAtatyasukha mATe hoya che. jo koI vaidya rogIne kahe ke "tAre e jANavAnuM zuM kAma che ke AgaLa upara zuM thaze, tuM tAre davA khAdhe rAkha to rogI tatkAla to vaidya para vizvAsa karI bhale davA khAto jAya paraMtu AyurvedanA vargamAM vidyArthIonI jijJAsAnuM samAdhAna ATalAmAtrathI na karI zakAya. roganI jANakArI paNa svAthyanA svarUpane jANyA vinA thaI zakatI nathI. je janmarogIone svAthyanA svarUpanI jhAMkhI paNa nathI thaI teo to rogane roga ja nathI mAnatA ane tene dUra karavAno prayatna ja karatA nathI. tethI badhI rIte mumukSu mATe AtmatattvanuM samagra jJAna Avazyaka che. AtmAnA traNa prakAra AtmAo traNa prakAranA che - bahirAtmA, antarAtmA ane paramAtmA. je zarIra Adi para padArthone potAnuM rUpa mAnIne temanI ja priya bhogasAmagrImAM Asakta che te bahirmukha jIrvo bahirAtmA che. jemane svaparaviveka yA bhedavijJAna utpanna thaI gayuM che, jemanI zarIra Adi bAhya padArthomAMthI AtmadaSTi dUra thaI gaI che te samyagdaSTi jIvo attarAtmA che. jeo samasta karmamalakalakothI rahita banIne zuddha citmAtra svarUpamAM magna che teo paramAtmA che. A ja saMsArI AtmA potAnA svarUpanuM yathArtha parijJAna karIne antardaSTi banI kramazaH paramAtmA banI jAya che. tethI AtmadharmanI prApti mATe yA bandhanamAMthI mukti mATe AtmatattvanuM parijJAna nitAtta Avazyaka che. cAritrano AdhAra cAritranI arthAt ahiMsAnI sAdhanAno mukhya AdhAra jIvatattvanA svarUpanuM ane tenA samAna adhikAranI maryAdAnuM tattvajJAna ja banI zake che. jyAre ApaNe e jANIe ane mAnIe chIe ke jagatamAM vartamAna badhA AtmAo akhaMDa ane mUlataH eka eka svatanna samAnazaktivALAM dravyo che tyAre bhedabhAva ane tamUlaka hiMsA ApaNAmAM sthAna pAmI zakatAM nathI. jevI rIte ApaNane ApaNI hiMsA thAya e rucatuM nathI. ApaNe tenAthI vikala banI jaIe chIe ane ApaNane ApaNuM jIvana priya che, ApaNe sukha icchIe chIe, duHkhathI gabharAIe chIe tevI ja rIte anya Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jainadarzana AtmAo paNa e ja icche che. A ja ApaNo AtmA anAdi kALathI sUkSma nigoda, vRkSa, vanaspati, kIDA, makoDA, pazu, pakSI Adi aneka zarIro dhAraNa karato rahyo che ane na jANe tene kayAM kayAM zarIro haju paNa AgaLa upara dhAraNa karavAM paDaze. manuSyomAM jemane ApaNe nIca, achUta Adi kahIne tiraskArIe chIe ane ApaNI svArthapUrNa sAmAjika, rAjanaitika ane Arthika vyavasthAo ane bandhanothI te samAnAdhikArI manuSyonA adhikAronuM nirdelana karIne temanA vikAsane rokIe chIe, te nIca ane achUtomAM paNa ApaNe keTalIya vAra utpanna thayA hoIzuM. Aja manamAM bIjAo pratye te ja kutsita bhAvone jAgrata karIne ApaNe te paristhitinuM nirmANa avazya ja karI rahyA chIe jenA kAraNe ApaNI temanAmAM utpanna thavAnI ja adhika saMbhAvanA che. te sUkSma nigodathI laIne manuSyo sudhInA ApaNA sIdhA saMparkamAM AvanAra prANIonA mULabhUta svarUpa ane adhikArane samajyA vinA ApaNane temanA upara karuNA, dayA, Adi bhAvo ja jAge nahi ane na to ApaNe samAnAdhikAramUlaka parama ahiMsAnA bhAvane paNa ApaNAmAM jagADI zakIe. cittamAM jyAre te samasta prANIo pratye AtmaupajyanI puNya bhAvanA ubharAya che tyAre ApaNo pratyeka udghAsa temanI maMgalakAmanAthI bharelo nIkaLe che ane A pavitra dharmane na samajanArA saMgharSazIla hiMsakonA zoSaNa ane nirdalanathI pIsAtI AtmatAno uddhAra karavAnI tAlAvelI utpanna thaI zake che. A tattvajJAnanI suvAsathI ja ApaNI pariNati para padArthonA saMgraha ane parigrahanI duSyavRttithI pAchI pharIne lokalyANa ane jIvasevA tarapha vaLI jAya che. tethI ahiMsAnI, sarvabhUtamaitrInI utkRSTa sAdhanA mATe sarvabhUtonA svarUpa ane adhikAranuM jJAna pahelAM hovuM ja joIe. kevaLa jJAna ja nahi, paraMtu tenA prati daDha niSThA paNa joIe. A sarvAtmasamatvanI mUlajyoti mahAvIra bananAra kSatriya rAjakumAra vardhamAnanA manamAM prakaTI hatI ane eTale ja to te rAjavibhUtine bandhana gaNIne bahAranI ane aMdaranI badhI gATho kholIne parama nirgastha banyA ane jagatamAM mAnavatAne varNabhedanI cakkImAM pIsanAra tathAkathita uccAbhimAnIone DhaMDhoLIne eka vAra thobhIne vicAravA mATenuM zItaLa vAtAvaraNa UbhuM karI zakyA. temaNe potAnA tyAga ane tapasyAnA sAdhaka jIvana dvArA mahattAno mApadaMDa ja badalI nAkhyo ane te samasta trAsita, zoSita, abhidrAvita ane pIDita manuSyatanadhArIone Atmavata samajIne dharmanA kSetramAM samAnapaNe avasara yA taka denAra samavasaraNanI racanA karI. tAtparya e ke ahiMsAnI vividha prakAranI sAdhanAo mATe AtmAnA svarUpanI ane tenA mUla adhikAranI maryAdAnuM jJAna Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 179 eTaluM ja Avazyaka che jeTaluM para padArthothI svano arthAt AtmAno viveka prApta karavA mATe para pulanuM jJAna. A bannenA vAstavika jJAna vinA samyagdarzananI te amara jyoti saLagI zakatI nathI ke jenA prakAzamAM mAnavatA malake che ane sarvAtmasamatAno udaya thAya che. A AtmasamAnAdhikAranuM jJAna ane tene jIvanamAM utAravAnI daDha niSThA ja sarvodayanI bhUmikA banI zake che. tethI vaiyaktika duHkhanI nivRtti mATe tathA jagatamAM zAnti sthApavA mATe je vyaktiothI A jagata banyuM che te vyaktionA svarUpa ane adhikAranI sImAne ApaNe samajavI ja joIze. ApaNe tenI tarapha Akho mIMcI tAtkAlika karuNA yA dayAnAM AMsu vahAvI paNa laIe paraMtu eno sthAyI IlAja nahi karI zakIe. tethI bhagavAna mahAvIre bandhanamukti mATe "je baMdhAyelo che ane jenAthI baMdhAyelo che' e banne tattvonA parijJAnane Avazyaka gaNAvyuM che. tenA vinA bandhaparaMparAno samUlocheda karavAno saMkalpa ja thaI zake nahi ane cAritra prati utsAha paNa thaI zake nahi. cAritra mATenI preraNA to vicAromAMthI ja maLe che. - (2) ajIvatattva ajIvatattva paNa jJAtavya che jema AtmatattvanuM jJAna Avazyaka che tema je ajIvonA saMbaMdhathI AtmA vikRta bane che, tenAmAM vibhAvapariNati thAya che te ajIvatattvanA jJAnanI paNa AvazyakatA che. jyAM sudhI ApaNe ajIvatattvane nahi jANIe tyAM sudhI "kayA beno bandha thayo che' e mULa vAta ja ajJAta rahI jAya che. ajIvatattvamAM dharma, adharma, AkAza ane kAlanuM bhale sAmAnyajJAna ho kema ke temanAthI AtmAnuM kaMI bhaluMbUruM thatuM nathI, paraMtu pudgaladravyanuM kaMIka vizeSajJAna apekSita che. zarIra, mana, indriyo, zvAsocchavAsa ane vacana Adi badhuM pudgalanuM ja che. temanAmAMthI zarIra to cetananA saMsargathI cetanAyamAna thaI rahyuM che. jagatamAM rUpa, rasa, gabdha ane sparzavALA saghaLA padArtho paugalika che. pRthvI, jala, vAyu, agni badhAM paudgalika che. temanAmAMthI koImAM koI guNa prakaTa rahe che ane koImAM anubhUta. jo ke agnimAM rasa, vAyumAM rUpa ane jalamAM ga anubhUta che tema chatAM paNa te badhA eka pudgalajAtIya ja padArtho che. zabda, prakAza, chAyA, andhakAra, ThaMDI, garamI A badhI pudgalaskandhonI avasthAo che. mumukSu mATe zarIranI Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jainadarzana paudgalikatAnuM jJAna to eTalA mATe atyanta jarUrI che kema ke tenA jIvananI AsaktinuM mukhya kendra te ja che. jo ke Aja AtmAno 994 vikAsa ane prakAza zarIrAdhIna che, zarIranA bhAgo bagaDatAM ja vartamAna jJAnavikAsa aTakI jAya che ane zarIrano nAza thatAM vartamAna zaktio prAyaH samApta thaI jAya che, tema chatAM AtmAnuM potAnuM svataMtra astitva tela-vATathI bhinna jayotinI jema che ja. zarIrano aNue aNu jenI zaktithI saMcAlita ane cetanAyamAna thaI rahyo che te antaH jyoti bIjI ja che. A AtmA potAnA sUkSma kArmaNazarIra anusAra vartamAna sthULa zarIra nAza pAmatAM bIjuM sthULa zarIra dhAraNa kare che. Aja to AtmAnA sAttvika, rAjasa ane tAmasa badhA prakAranA vicAro ane saMskAro kArmaNazarIra ane prApta sthULa zarIra anusAra ja vikAsa pAmI rahyA che. tethI mumukSu mATe A zarIrapugalanI prakRtinuM parijJAna atyanta Avazyaka che ke jenAthI te eno upayoga AtmAnA vikAsamAM karI zake, DrAsamAM na kare. jo AhAra-vihAra uttejaka hoya to game teTalo pavitra vicAra karavAno prayAsa karo paNa temAM saphaLatA maLatI nathI. tethI bUrA saMskAro ane vicAronuM zamana karavA mATe yA temane kSINa karavA mATe temanA prabaLa nimittabhUta zarIranI sthiti AdinuM pariNAna karavuM ja paDaze. jo je para padArthothI AtmAe virakta thavuM che ane jemane para samajIne temanI lUTa-mUMTanI ddazAthI upara UThavuM che ane temanA parigraha ane saMgrahamAM ja jIvanano moTo bhAga naSTa karavo nathI, to te parane para samajavA ja paDaze. (4) bandhatattva bandhatattva be padArthonA viziSTa saMbaMdhane bandha kahe che. baMdha be prakArano che - eka bhAvabandha ane bIjo dravyababdha. je rAgadveSa ane moha Adi vikArI bhAvothI karmanuM bandhana thAya che te bhAvone bhAvabandha kahe che ane karmapudgalono Atmapradezo sAthe saMbaMdha thavo e dravyabandha kahevAya che. dravyabandha AtmA ane pudgalano saMbaMdha che. e to nizcita che ke be dravyono saMyoga ja banI zake che, tAdAtma arthAta etva banI zakatuM nathI. be maLIne eka jaNAya paraMtu ekanuM astitva maTI jaIne eka ja bAkI rahI zakatuM nathI. jayAre pudgalaparamANuo paraspara bandha pAme che tyAre teo paNa eka vizeSa prakAranA saMyogane ja pAme che. temanAmAM snigdhatA ane rUkSatA hovAnA kAraNe eka rAsAyanika mizraNa thAya che, je mizraNamAM te skandhagata badhA paramANuono paryAya badalAI jAya che ane te badhA evI sthitimAM Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 181 AvI jAya che ke amuka samaya sudhI te badhAnA eka jevA paryAya thatA rahe che. skandha pote koI svatantra dravya nathI paraMtu te amuka paramANuonI vizeSa avasthA ja che ane potAnA AdhArabhUta paramANuone adhIna ja tenI (skandhanI) dazA rahe che. pudgalonA bandhamAM A ja rAsAyanikatA che ke te avasthAmAM temanuM svatantra vilakSaNa pariNamana na thatA prAyaH eka jevuM pariNamana thAya che. paraMtu AtmA ane karmapudgalonuM evuM rAsAyanika mizraNa banI ja zakatuM nathI. e vAta judI ke karmaskandhanA AvI javAthI AtmAnA pariNamanamAM vilakSaNatA AvI jAya che ane AtmAnA nimittathI karmaskandhanI pariNati vilakSaNa banI jAya che, paraMtu ATalAmAtrathI A bannenA saMbaMdhane rAsAyanika mizraNa nAma ApI zakAya nahi kema ke jIva ane karmanA bandhamAM bannenA eka jevA paryAya thatA nathI. jIvanA paryAya cetanarUpa hoya che ane pudgalanA paryAya acetanarUpa. pudgalanuM pariNamana rUpa, rasa, gandha ane sparzAda rUpe thAya che jyAre jIvanuM pariNamana caitanyanA vikAsa rUpe thAya che. cAra banya A vAstavika sthiti che ke nUtana karmapudgalonuM purANA baMdhAyelA karmazarIra sAthe rAsAyanika mizraNa thaI jAya ane te nUtana karma pelA purANA karmapudgala sAthe baMdhAIne te skandhamAM sAmela thaI jAya ane Ama ja thAya che. purANA karmazarIramAMthI pratikSaNa amuka paramANuo kharI paDe che ane temAM keTalAka bIjA navA sAmela thAya che. paraMtu Atmapradezo sAthe temano bandha rAsAyanika haragija nathI. te to kevaLa saMyoga ja che. A ja pradezabandha kahevAya che. pradezabandhanI vyAkhyA tattvArthasUtra (8.24)mAM A pramANe ApI che - nAmapratyayA: sarvato yogavizeSAt sUkSmakSetrAvAhasthitAH sarvAtmapravezenantAnantapraveza / arthAt yoganA kAraNe samasta Atmapradezo para badhI bAjuethI sUkSma karmapudgala AvIne ekakSetrAvagAhI banI jAya che - je kSetramAM Atmapradezo che te ja kSetramAM te karmapudgalo sthira thaI rahI jAya che. AnuM nAma pradezabandha che ane dravyabandha paNa A ja che. tethI AtmA ane karmazarIranuM ekakSetrAvagAha sivAya anya koI rAsAyanika mizraNa hoI zakatuM nathI. jo rAsAyanika mizraNa hoya che to te prAcIna karmapudgalo sAthe navIna karmapudgalonuM ja hoya che, Atmapradezo sAthe karmapudgalonuM hotuM nathI. 1. yoga eTale mana, vacana ane kAyAnI kriyA yA pravRtti. yoga eTale AtmapradezomAM thatuM halanacalana. (anuvAdaka) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jainadarzana jIvanA rAga Adi bhAvonA kAraNe je yoga arthAt AtmapradezomAM halanacalana thAya che tenAthI karma banavA yogya pudgalo kheMcAya che. te pudgalo sthULa zarIranI aMdarathI paNa kheMcAya che ane bahArathI paNa kheMcAya che. A yogathI te karmavargaNAomAM prakRti arthAt svabhAva baMdhAya che. jo te karmayugalo koInA jJAnamAM bAdhA UbhI karavAnI kriyAthI kheMcAyA hoya to temanAmAM jJAnanuM AvaraNa karavAno svabhAva baMdhAya che ane jo rAga Adi kaSAyothI kheMcAyA hoya to temanAmAM cAritrane naSTa karavAno svabhAva baMdhAya che. tAtparya e ke AvelA karmayugalone Atmapradezo sAthe ekakSetrAvagAhI karI devA tathA temanAmAM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi vabhAvonuM baMdhAvuM yogathI thAya che. temane pradezabandha ane prakRtibandha kahe che. kaSAyonI tIvratA ane mandatA anusAra te karmayugalomAM sthiti ane phaLa devAnI zakti baMdhAya che, te anukrame sthiti banya ane anubhAgabandha kahevAya che. A banne banyo kaSAyothI thAya che. kevalI arthAta jIvanmukta vyaktine rAga Adi kaSAyo hotA nathI, tethI temanA yoga dvArA je karmayugalo Ave che te bIjI ja kSaNe kharI paDe che. temanI sthitibandha ane anubhAgabandha thato nathI. A bandhacakra jyAM sudhI rAga, dveSa, moha ane vAsanAo Adi vibhAva bhAvo che tyAM sudhI barAbara cAlatuM rahe che. (3) Asravatattva bandhahetu Asava mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane yoga A pAMca bandhanAM kAraNo che. temane Asrava pratyaya paNa kahe che. je bhAvothI karmono Asrava thAya che te bhAvone bhAvAgnava kahe che ane karmadravyanuM AvavuM ene dravyAgnava kahe che. pudgalomAM karmatva paryAyano vikAsa thavo e paNa dravyAsrava kahevAya che. Atmapradezo sudhI temanuM AvavuM e paNa dravyAsrava che. jo ke A mithyAtva Adi bhAvone bhAvabandha kahela che paraMtu prathamakSaNabhAvI A bhAvo kema ke karmone kheMcavAnI sAkSAt kAraNabhUta yogakriyAmAM nimitta bane che eTale temane bhAvAgnava kahevAmAM Ave che ane tadanantarabhAvI bhAvo bhAvabandha kahevAya che. bhAvAgnava jevo tIvra, mada ane madhyama hoya tajjanya AtmapradezonA parispadathI arthAt yogakriyAthI karma paNa tevA ja Ave che ane Atmapradezo sAthe banyAya che. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 183 mithyAtva A AmravomAM mukhya anantakarmabandhaka che mithyAtva arthAt mithyASTi. mithyAdaSTi jIva potAnA AtmasvarUpane bhUlIne zarIra Adi para dravyamAM Atmabuddhi kare che. tenA saghaLA vicAro ane kriyAo zarIrAzrita vyavahAromAM ja aTavAyelAM rahe che. laukika yaza, lAbha AdinI daSTie te dharmanuM AcaraNa kare che. tene svaparaviveka hoto nathI. padArthonA svarUpa bAbata tene bhrAnti hoya che. tAtparya e ke kalyANamArgamAM tene samyapha zraddhA hotI nathI. A mithyAtva sahaja ane gRhIta ema be prakAranuM hoya che. A banne mithyA dRSTionA kAraNe tene tattvaruci jAgRta thatI nathI. deva, guru ane dharma aMgenI aneka prakAranI mUDhatAone te dharma mAne che. aneka prakAranA UMca-nIca bhedonI sRSTi racIne mithyA ahaMkArane poSe che. game te devane, game te veSadhArI gurune, game te zAstrane bhaya, AzA, sneha ane lobhathI mAnavA te taiyAra thaI jAya che. na to tene potAno koI siddhAnta hoya che ke na to vyavahAra. thoDAka pralobhanathI te badhA anartho karavA taiyAra thaI jAya che. jJAna, pUjA, kuLa, jAti, bala, Rddhi, tapa, rUpa ane zarIranA madathI te matta banI jAya che ane bIjAone tuccha gaNI temano tiraskAra kare che. bhaya, svArtha, dhRNA, parenindA Adi durguNonuM te kendra hoya che. tenI saghaLI pravRttionA mULamAM eka ja kuTeva hoya che ane te che svarUpavibhrama. tene AtmasvarUpamAM koI zraddhA hotI nathI, tethI te bAhya padArthomAM lobhAyA kare che. A ja mithyA daSTi badhA doSonI jananI che, tenAthI ananta saMsArano bandha thAya che. avirati sadAcAra yA cAritra dhAraNa karavA tarapha ruci yA pravRtti na hovI e avirata che. manuSya kadAca icche to paNa kaSAyono evo tIvra udaya hoya che ke te na to sakala cAritra dhAraNa karI zake che ke na to deza cAritra. krodhAdi kaSAyonA cAra bheda cAritrane rokavAnI zaktinI apekSAe paNa thAya che - (1) ananatAnubadhIH ananta saMsArano bandha karAvanAra, svarUpAcaraNa cAritra na thavA denAra, paththaramAM pADelI rekhA samAna kaSAyo. te mithyAtva sAthe rahe che. (2) a-pratyAkhyAnAvaraNa deza cAritra arthAt zrAvakanAM aNuvratone rokanArA, mATImAM pADelI rekhA samAna kaSAyo. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jainadarzana (3) pratyAkhyAnAvaraNa H sakala cAritrane na thavA denAra, dhULamAM pADelI rekhA samAna kaSAyo. (4) saMjvalana kaSAya : pUrNa cAritramAM kiMcit doSa utpanna karanAra, jalarekhA samAna kaSAyo. tenA udayathI yathAkhyAtacAritra thaI zakatuM nathI. A rIte indriyonA viSayomAM tathA prANIviSayaka asaMyamamAM nirarbala pravRtti thavAthI karmono Asrava thAya che. pramAda asAvadhAnIne pramAda kahe che. kuzala karmomAM anAdara hovo e pramAda che. pAMce indriyonA viSayomAM lIna hovAnA kAraNe, rAjakathA, corakathA, srIkathA ane bhojanakathA Adi vikathAomAM rasa levAnA kAraNe, krodha, mAna, mAyA ane lobha A cAra kaSAyothI kaluSita hovAnA kAraNe tathA nidrA ane praNayamAM magna hovAnA kAraNe kuzala kartavyamArgamAM anAdarano bhAva utpanna thAya che. A asAvadhAnInA kAraNe kuzala karma pratye anAsthA to thAya ja che paNa sAthe sAthe hiMsAnI bhUmikA paNa taiyAra thavA lAge che. hiMsAnA mukhya kAraNomA pramAdanuM pramukha sthAna che. bIjA prANIno ghAta ho yA na ho, pramAdI vyaktine hiMsAno doSa nizcitapaNe lAge che. ethI UlaTuM, prayatnapUrvaka pravRtti karanAra apramatta sAdhaka dvArA bAhya hiMsA thavA chatAM paNa te ahiMsaka ja che. tethI pramAda ja hiMsAnuM mukhya dvAra che. tethI ja bhagavAna mahAvIre vAraMvAra gautama gaNadharane cetavyA hatA ke "samaya goyama mA vamAyaN" arthAt gautama, kSaNabhara paNa pramAda na kara. kAya AtmAnuM svarUpa svabhAvataH zAnta ane nirvikArI che, paraMtu krodha, mAna, mAyA ane lobha A cAra kaSAyo tene kase che ane svarUpathI cyuta karI de che. A cAre kaSAyo AtmAnI vibhAva dazAo che. krodha kaSAya dveSarUpa che. te dveSanuM kAraNa paNa che ane dveSanuM kArya paNa che. mAna jo krodhane utpanna kare to te dveSarUpa che. lobha rAgarUpa che. mAyA jo lobhane jagADe to rAgarUpa che. tAtparya e ke rAga, dveSa ane mohanI doSatripuTImAM kaSAyano bhAga ja mukhya che. moharUpI mithyAtva dUra thaI gayA pachI samyagdaSTimAM rAga ane dveSa TakI rahe che. cAra kaSAyomAM lobha kaSAya to pada, pratiSThA, yazanI lipsA ane savavRddhi AdinA rUpamAM moTA moTA munione paNa Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 185 svarUpasthita thavA deto nathI. A rAgadveSarUpa dvandva ja sarva anarthonuM mULa che. A ja pramukha Asrava che. nyAyasUtra, gItA ane pAlI piTakomAM A dvandvane pApanuM mULa kahyuM che. jainAgamonuM pratyeka vAkya kaSAyazamanano ja upadeza Ape che. jainonI upAsanAno Adarza parama nirpranthadazA che. A ja kAraNe jaina mUrtio vItarAgatA ane akiMcanatAnI pratIka hoya che. temanAmAM na to dveSanuM sAdhana Ayudha che ke na to rAganA AdhAra strI AdinuM sAhacarya che. teo sarvathA nirvikAra banIne parama vItarAgatA ane akiMcanatAno pAvana saMdeza Ape che. A kaSAyo sivAya hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda ane napuMsakaveda A nava nokaSAyo che. temanA kAraNe paNa AtmAmAM vikA2pariNati utpanna thAya che. tethI teo paNa Asrava che. yoga mana, vacana ane kAyAnA nimittathI AtmAnA pradezomAM je parispanda arthAt kriyA thAya che tene yoga kahe che. yoganI sAmAnyataH prasiddhi yogabhASya AdimAM jo ke cittavRttinA nirodharUpa dhyAnanA arthamAM che, paraMtu jaina paraMparAmAM kema ke mana, vacana ane kAyAthI thatI AtmAnI kriyA karmaparamANuo sAthe AtmAno yoga arthAt saMbaMdha karAve che eTale tene ja yoga kahe che ane tenA nirodhane dhyAna kahe che. AtmA sakriya che, tenA pradezomAM parismanda thAya che. mana, vacana ane kAyAnA nimittathI temAM sadA kriyA thAya che. A kriyA jIvanmuktamAM paNa barAbara thatI rahe che. parama muktinA keTaloka samaya pahelAM ayogakevalIavasthAmAM mana, vacana ane kAyAnI kriyAno nirodha thAya che ane tyAre AtmA nirmala ane nizcala banI jAya che. siddha avasthAmAM AtmAnA pUrNa zuddha rUpano AvirbhAva thAya che. tenAmAM na to karmajanya malinatA hoya che ke na to yoganI cacalatA. sAcuM pUcho to yoga ja Asrava che. tenA dvArA karmonuM Agamana thAya che. zubha yoga puNyakarmano Asrava karAve che ane azubha yoga pApakarmano Asrava karAve che. saunA vize zubha cittavavuM arthAt ahiMsaka vicAradhArA zubha manoyoga che. hita, mita, priya vacano bolavA e zubha vacanayoga che ane bIjAone bAdhA na pahoMcADanArI yatnAcArapUrvakanI pravRtti zubha kAyayoga che. be Asrava sAmAnyataH AmravanA be prakAra che. eka to kaSAyAnurajita yogathI thanAro sAmparAyika Asava, je bandhanuM kAraNa banIne sasAranI vRddhi kare che. bIjo mAtra Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jainadarzana yogathI thanAro iryApatha Asrava je kaSAyano cepa na hovAnA kAraNe AgaLa bandhana karAvato nathI. A Asrava jIvanmukta mahAtmAone jyAM sudhI zarIrasaMbaMdha che tyAM sudhI hoya che. A rIte yoga ane kaSAya bIjAnA jJAnamAM bAdhA pahoMcADavI, bIjAne kaSTa devuM, bIjAnI nindA karavI Adi je je prakAranI kriyAomAM saMlagna bane che te te prakArathI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya Adi karmono Agnava ane bandha karAve che. je kriyA pradhAna hoya che tenAthI te karmano bandha vizeSapaNe thAya che ane bAkInAM karmono gauNapaNe thAya che. parabhavamAM zarIra AdinI prApti mATe Ayukarmano Asrava vartamAna AyunA tribhAgamAM (trIjA bhAgamAM) thAya che. bAkInA sAta karmono Asrava pratisamaya thato rahe che. (7) mokSatattva mokSa bandhanamuktine mokSa kahe che. bandhanAM kAraNono abhAva thatAM tathA saMcita karmonI nirjarA thavAthI samasta karmono samUla uccheda thavo mokSa che. AtmAnI vaibhAvikI zaktinuM saMsArAvasthAmAM vibhAva pariNamana thAya che. vibhAva pariNamananAM nimitto dUra thatAM mokSadazAmAM AtmAnuM svAbhAvika pariNamana thAya che. AtmAnA je guNo vikRta banI rahyA hatA te guNo ja svAbhAvika dazAmAM AvI jAya che. mithyAdarzana samyagdarzana banI jAya che, ajJAna jJAna banI jAya che ane acAritra cAritra banI jAya che. A dizAmAM AtmAno pUro nakazo ja badalAI jAya che. je AtmA anAdi kALathI mithyAdarzana Adi azuddhio ane kaluSatAono peja banI gayo hato te ja nirmala, nizcala ane ananta caitanyamaya banI jAya che. tenuM havethI AgaLa sadA zuddha pariNamana ja thAya che. te nitaraMga samudranI jema nirvikalpa, nizcala ane nirmala banI jAya che. na to nirvANadazAmAM AtmAno abhAva thAya che ke na to te acetana banI jAya che. jyAre AtmA eka svataMtra maulika dravya che tyAre tenA abhAvanI ke tenA guNonA ucchedanI kalpanA paNa na karI zakAya. pratikSaNa game teTalAM parivartano thatA rahe paraMtu vizvanA raMgamaMca uparathI teno samUla uccheda thaI zakato nathI. dIpanirvANanI jema AtmanirvANa nathI thatuM jayAre buddhane prazna pUchavAmAM Avyo ke mRtyu pachI tathAgata hoya che ke nahi?, tyAre temaNe A praznane avyAkRta koTimAM nAkhI dIdho hato. A kAraNe ja Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 187 buddhanA ziSyoe nirvANanA saMbaMdhamAM aneka prakAranI kalpanAo karI. eka kalpanA e ke nirvANa te che jemAM cittasantati nirAgnava banI jAya che arthAt cittano mela dhovAI jAya che ane citta zuddha banI jAya che. Ane sopadhizeSa nirvANa kahe che. bIjI kalpanA e ke nirvANa te che jemAM dIpakanI jema cittasaMtati paNa bujhAI jAya che arthAt tenuM astitva ja samApta thaI jAya che. A nirupadhizeSa nirvANa kahevAya che. rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA ane saMskAra A pacaskalparUpa AtmA mAnavAnuM A sahaja pariNAma hatuM ke nirvANa dizAmAM tenuM astitva na rahe. Azcarya to e vAtanuM che ke buddha nirvANa ane AtmAnA paralokagAmitvano nirNaya darzAvyA vinA ja mAtra duHkhanivRttinA sarvAgINa aucityanuM samarthana karatA rahyA. - jo nirvANamAM cittasaMtatino nirodha thaI jato hoya, te dIpakanI jyotinI jema bujhAI jatI hoya, to buddha ucchedavAdanA doSathI kevI rIte bacI zake ? AtmAnA nAstitvano inakAra to te e bhaye karatA hatA ke jo AtmAne nAsti mAnavAmAM Ave to cArvAkanI jema ucchedavAdanI Apatti Ave. nirvANa avasthAmAM uccheda mAnavAmAM ane maraNa pachI uccheda mAnavAmAM tAtvika daSTie koI attara nathI. UlaTuM cArvAkano sahaja uccheda badhAne sukara to zuM, anAyAsasAdhya hovAthI sugrAhya paNa che jyAre buddhano nirvANottara uccheda aneka prakAranA brahmacaryavAsa ane dhyAna AdinAM kaSTothI sAdhya hovAnA kAraNe durvAhya che. jyAre cittasattati bhautika nathI ane tenI saMsArakAlamAM pratisandhi (paralokagamana) thAya che tyAre nirvANa avasthAmAM teno samUloccheda mAnavAmAM koI aucitya jaNAtuM nathI. tethI mokSa avasthAmAM te cittasantatinuM astitva mAnavuM ja joIe je anAdi kALathI AgnavamalothI malina thatI rahI hatI ane jene sAdhanA dvArA nirAsrava (zuddha) avasthAmAM pahoMcADI devAmAM AvI che. tattvasaMgrahaparikAmAM (pR.104) AcArya kamalazIle saMsAra ane nirvANanA svarUpanuM pratipAdana karato A prAcIna zloka udhRta karyo che - cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM bhavAnta iti kathyate // arthAt, rAga Adi kalezo ane vAsanAothI malina cittane ja saMsAra kahevAmAM Ave che ane jyAre te ja citta rAga Adi klezo ane vAsanAothI mukta thaI vizuddha banI jAya che tyAre tene bhavAnta arthAt nirvANa kahevAmAM Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jainadarzana Ave che. A zlokamAM pratipAdita saMsAra ane mokSanuM svarUpa ja yuktisiddha ane anubhavagamya che. cittanI rAgAdi avasthA saMsAra che ane cittanI rAgAdirahitatA ja mokSa che. tethI samasta karmonA kSayathI thato svarUpalAbha ja mokSa che. AtmAnA abhAvane yA caitanyanA ucchedane mokSa na kahI zakAya. roganI nivRttinuM nAma Arogya che, ane nahi ke rogInI nivRtti yA samAptinuM. bIjA zabdomAM svAthyalAbhane Arogya kahe che ane nahi ke roganI sAthe sAthe rogInA maraNa yA samAptine. nirvANamAM jJAna Adi guNono sarvathA uccheda nathI thato vaizeSiko buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma ane saMskAra A nava AtmAnA vizeSa guNonA ucchedane mokSa kahe che. temanuM mAnavuM che ke A vizeSa guNonI utpatti AtmA ane mananA saMyogathI thAya che. manano saMyoga dUra thavAthI A guNo mokSAvasthAmAM utpanna thatA nathI ane AtmA te dazAmAM nirguNa banI rahe che. jyAM sudhI icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, saMskAra ane sAMsArika sukha-duHkhano prazna che tyAM sudhI e sAcuM ke te badhA guNo karmajanya avasthAo che eTale mokSamAM temanuM astitva hotuM nathI paraMtu buddhino arthAt jJAnano, je kharekhara AtmAno nija guNa che teno, uccheda sarvathA na mAnI zakAya. hA, saMsArAvasthAmAM je khaMDajJAna mana ane indriyanA saMyogathI utpanna thatuM hatuM te avazya ja mokSAvasthAmAM rahetuM nathI paraMtu AtmAnuM ja svarUpabhUta caitanya che, je indriya ane manathI para che, teno uccheda koI paNa rIte na thaI zake. chevaTe nirvANAvasthAmAM jyAre AtmAnI svarUpasthiti vaizeSikone svIkRta che ja tyAre A svarUpa jo koI hoI zakatuM hoya to te tenuM IndriyAtIta caitanya ja hoI zake che. saMsArAvasthAmAM A ja caitanya indriya, mana ane padArtha AdinA nimittathI nAnAvidha viSayAkAra buddhionA rUpamAM pariNati karatuM hatuM. A upAdhio dUra thatAM tenuM svasvarUpamagna thaI javuM svAbhAvika che. karmanA layopazamathI thanArAM lAyopathamika jJAno tathA karmajanya sukha-duHkhAdino vinAza to jaino paNa mokSAvasthAmAM mAne che, paraMtu AtmAnA nija caitanyano vinAza to svarUpocchedaka hovAthI koI paNa rIte svIkArI zakAto nathI. 1. mukTirnirmAtA dhiyaH | tattvasaMgraha, pR. 184. 2. AtmalAbhaM vidurmokSaM jIvasyAntarmalakSayAt / nAmAvo nAkhyatanya ra vaitanyamanarjavam II siddhivinizcaya, pR. 384. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 189 milindaprazragata nirvANavarNananuM tAtparya milindapraznamAM nirvANanuM je varNana che tenAM nIce lakhelAM vAkyo dhyAna devA yogya che. "tRSNAno nirodha thaI javAthI upAdAnano nirodha thaI jAya che, upAdAnanA nirodhathI bhavano nirodha thaI jAya che, bhavano nirodha thavAthI janma levAnuM baMdha thaI jAya che, punarjanma baMdha thaI javAthI gharaDA thavuM, maravuM, zoka, rovuM, kUTavuM, duHkha, becenI ane parezAnI badhuM aTakI jAya che, sarvathA sarvaduHkhono nirodha thaI jAya che. mahArAja, A rIte nirodha thaI javo e ja nirvANa che." (pR.85) nirvANa na karmanA kAraNe, na hetunA kAraNe ke na RtunA kAraNe utpanna thAya che." (pR.329). "hA, mahArAja, nirvANa nirguNa che, koIe tene banAvela nathI. nirvANanI bAbatamAM utpanna hovAno ke utpanna na hovAno prazna ja UThato nathI. utpanna karI zakAya che ke nahi evo paNa prazna nathI Avato. nirvANa vartamAna, bhUta ane bhaviSya traNe kALothI para che. nirvANane na AMkhathI joI zakAya che, na kAnathI sAMbhaLI zakAya che, na nAkathI suMghI zakAya che, na jIbhathI cAkhI zakAya che ke na zarIrathI sparzI zakAya che. nirvANa manathI jANI zakAya che. ardhapadane pAmIne bhikSu vizuddha, praNIta, Rju tathA AvaraNo ane sAMsArika kAmanAothI rahita manathI nirvANane dekhe che." (pR. 332) "nirvANamAM sukha ja sukha che, duHkhano leza paNa nathI." (pR. 386) "mahArAja, nirvANamAM evI koI paNa vAta nathI jene upamAo ApIne, vyAkhyA karIne, tarka ane kAraNa sAthe dekhADI zakAya. nirvANanA rUpane, sthAnane, kALane yA AkArane dekhADI zakAtA nathI." (pR. 388) "mahArAja, jevI rIte kamala pANIthI sarvathA alipta rahe che tevI rIte nirvANa paNa badhA klezothI alipta rahe che. nirvANa lokonI kAmatRSNA, bhavatRSNA ane vibhavatRSNAnI tRSAne dUra karI de che." (pR. 391) "nirvANa davAnI jema klezarUpI viSane zAnta kare che, duHkharUpI rogano anta kare che ane khuda amRtarUpa che. te mahAsamudranI jema aparaMpAra che. te AkAzanI jema na utpanna thAya che, na purANuM thAya che, na mare che, na AvAgamana kare che. te duya che, coro tene corI zakatA nathI, bIjA koI para nirbhara nathI rahetuM. svacchanda che, khulluM che ane ananta che. te cintAmaNinI jema saghaLI icchAone Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jainadarzana pUrI karI de che. te manohara che, prakAzamAna che ane ghaNuM kAmanuM che. te lAla caMdana jevuM durlabha che, nirALI gandhavALuM che ane sarjano dvArA prazasita che. te parvatanI Toca jevuM unnata che, acala che, agamya che. te rAgadveSa rahita che ane klezabIjone upajavA mATe ayogya che. tenuM sthAna na to pUrvamAM che, na to pazcimamAM che, na to uttaramAM che, na to dakSiNamAM che, na to Urdhva dizAmAM che, na to adhodizAmAM che, ke na to tirya dizAmAM che. nirvANa prApta thavAnuM koI nizcita sthAna nathI, tema chatAM nirvANa che. satyanA mArge cAlI, manane sArAImAM lagAvavAthI nirvANano sAkSAtkAra karI zakAya che" (pR. 392-403no sAra). A avataraNo uparathI e jANavA maLe che ke buddha nirvANanuM koI sthAnavizeSa mAnatA na hatAM. na to koI kAlavizeSamAM tenI utpatti ke anutpattinI carcA karI zakAya che. ema to enuM ja svarUpa "IndriyAtIta sukhamaya, janma-jarA-mRtyuthI rahita, rAgadveSAdi klezothI zUnya" ItyAdi zabdo dvArA varNavavAmAM Ave che te zUnya yA abhAvAtmaka nirvANanuM na hotAM sukharUpa nirvANanuM che. - nirvANane buddha AkAza jevuM asaMskRta kahyuM che. asaMskRtano artha che je utpAda, vyaya ane prauvyathI rahita hoya. jenI utpatti yA anutpatti AdinuM koI vivecana thaI zakatuM na hoya te asaMskRta padArtha che. mAdhyamika kArikAnI saMskRtaparIkSAmAM utpAda, vyaya ane prauvyane saMskRtanuM lakSaNa kahyuM che. jo A asaMskRtatA nirvANanA sthAnanA saMbaMdhamAM hoya to te paNa ucita ja che kema ke jo nirvANa koI sthAnavizeSa para hoya to te jagatanI jema sattatinI daSTie anAdi-ananta ja hoya, tenA utpAda yA anutpAdanI carcA ja vyartha che. paraMtu tenuM svarUpa janma-jarA-mRtyuthI rahita tathA rAgadveSAdi samasta klezothI rahita sukhamaya ja hoI zake che. azvaghoSe saundaranandamAM (16. 28-29) nirvANaprApta AtmA aMge lakhyuM che ke tela khalAsa thaI jatAM dIpaka jema na koI dizAmAM, na koI vidizAmAM, na AkAzamAM ke na pRthvI tarapha jAya che paraMtu kevaLa bujhAI jAya che tema kRtI klezono kSaya thatAM koI dizA ke vidizAmAM, AkAzamAM ke pAtALamAM jato nathI paraMtu zAnta thaI jAya che. A varNana nirvANanA sthAnavizeSanI bAbatamAM lAge che, svarUpanI bAbatamAM lAgatuM nathI. jema saMsArI AtmAnAM nAma, rUpa ane AkAra Adi batAvI zakAya che tema nirvANAvasthA prApta vyaktinuM svarUpa samajAvI zakAtuM nathI. 1. zloka mATe juo A granthanuM pR. 112 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 191 vastutaH buddha AtmAnA svarUpanA praznane ja jyAre avyAkRta TharAvI dIdho tyAre tenI avasthAvizeSa nirvANanA saMbaMdhamAM vivAda Ubho thavo svAbhAvika hatuM. bhagavAna mahAvIre mokSanA svarUpa ane sthAna banne aMge sayuktika vivecana karyuM che. samasta karmonA vinAza pachI AtmAne thatI nirmala ane nizcala caitanyasvarUpanI prApti ja mokSa che ane mokSAvasthAmAM A jIva samasta skUla ane sUkSma zArIrika bandhanothI sarvathA mukta banIne lokanA agrabhAge attima zarIranA AkAravALo rahIne sthira thAya che. lokanA agrabhAgathI AgaLa gati karavAmAM sahAyaka dravya dharmadravya na hovAthI tenI gati thatI nathI. mokSa ane nahi ke nirvANa jaina paraMparAmAM mokSa zabda vizeSapaNe vyavahata thAya che ane teno sIdho artha che chUTavuM eTale ke anAdi kALathI je karmabandhanothI A AtmA jakaDAyelo hato te badhanonI paratatratAne kApI nAkhavI. badhano kapAI jatAM je baMdhAyelo hato te chUTo thaI jAya che, svataMtra thaI jAya che. A ja tenI mukti che, mokSa che. paraMtu bauddha paraMparAmAM nirvANa arthAta dIpakanI jema bujhAI javuM, A zabdano prayoga thavAthI tenA svarUpanI bAbatamAM goTALo thaI gayo che. klezonA bujhAI javAnI jagAe AtmAnA bujhAI javAne ja nirvANa samajI levAyuM che. karmono nAza karavAno artha paNa eTalo ja che ke karmapudgalo jIvathI chUTA paDI alaga thaI jAya che, temano atyanta vinAza thato nathI. koI paNa satano atyanta vinAza kadI thayo nathI ane thavAno paNa nathI. paryAyAntara thavAne ja nAza kahevAya che. je karmayugaloe amuka AtmA sAthe joDAvAnA kAraNe te AtmAnA guNono ghAta karatA hovAthI te AtmAnA mATe karmatvaparyAyane dhAraNa karelo hato te karmapudgalono karmatvaparyAya mokSamAM nAza pAmI jAya che. arthAt je rIte AtmA karmabandhanathI chUTIne zuddha siddha banI jAya che te ja rIte karmayugalo paNa potAnA karmavaparyAyathI te samaye mukta thaI jAya che. ema to siddhasthAna para rahetA AtmAo sAthe pudgalANuo yA skandhono saMyogasaMbaMdha thato rahe che paraMtu te pagalono te AtmAo prati karmavaparyAya thato nathI, tethI te saMyogane bandha na kahI zakAya. tethI jaina paraMparAmAM AtmA ane karmapudgalono saMbaMdha chUTI javo e ja mokSa che. A molamAM banne dravyo potAnA nija svarUpamAM TakI rahe che, na to AtmA dIpakanI jema bujhAI jAya che ke na to karmapudgalono sarvathA samUla nAza thAya che. banne dravyonA paryAyAntara thaI jAya che. jIvanI zuddha dazA ane pudgalanI yathAsaMbhava zuddha yA azuddha koI paNa avasthA thaI jAya che. 1. vIvAduM vizleSaNa meH to nAtyAlayaH | AptaparIkSA, 115. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jainadarzana (5) savaratattva mokSanAM kAraNa saMvara ane nirjarA : saMvara eTale rokavuM te. surakSAnuM nAma savara che. je kArothI karmono Asrava thato hato te dvArono nirodha karI devo saMvara kahevAya che. Asrava yogathI thAya che, eTale yoganI nivRtti ja mUlataH saMvaranA pada para pratiSThita thaI zake che. paraMtu mana, vacana ane kAyAnI pravRttine sarvathA rokavI saMbhava nathI. zArIrika AvazyakatAonI pUrti mATe AhAra karavo, maLamUtranuM visarjana karavuM, cAlavuM, pharavuM, bolavuM, levuM, mUkavuM Adi kriyAo karavI ja paDe che. tethI jeTalA aMzomAM mana, vacana ane kAyAnI kriyAono nirodha hoya teTalA azone gupti kahe che. guNi eTale rakSA. mana, vacana ane kAyAnI akuzala pravRttiothI AtmAnI rakSA karavI e gupti ja saMvaranuM sAkSAt kAraNa che. guptithI atirikta samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya ane cAritra AdithI saMvara thAya che. samiti AdimAM jeTalo nivRttino aMza hoya teTalo aMza saMvaranuM kAraNa bane che ane pravRttino zubha aMza zubha bandhanuM kAraNa bane che. samiti samiti eTale samyaka pravRtti, sAvadhAnIthI kArya karavuM. samiti pAMca prakAranI che. IryAsamiti - cAra hAtha AgaLa joIne cAlavuM. bhASAsamiti - hita, mita ane priya vacano bolavAM. eSaNA samiti - vidhipUrvaka nirdoSa AhAra levo. AdAna-nikSepaNa samiti - joI tapAsI koI vastune levI ane mUkavI. utsargasamiti - joI tapAsI nirjantu sthAna para maLamUtranuM visarjana karavuM. dharma AtmasvarUpa bhaNI laI janArAM ane samAjane saMdhAraNa karanArA vicAro ane pravRttio dharma che. dharma dasa che. uttama kSamA - krodhano tyAga karavo. krodhanAM kAraNo upasthita thatAM vastusvarUpano vicAra karIne vivekajala vaDe krodhane zAnta karavo. je kSamA kAyaratAnA kAraNe hoya ane AtmAmAM dInatA utpanna kare te dharma nathI, te kSamAbhAsa che, dUSaNa che. uttama mArdava - mRdutA, komalatA, vinayabhAva, mAnano tyAga. jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi,tapa, rUpa ane zarIra AdinI kaMIka vizeSatAnA kAraNe AtmasvarUpane na bhUlavuM, temano mada na caDavA devo. ahaMkAra Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattvonuM nirUpaNa 193 - doSa che ane svAbhimAna guNa che. ahaMkAramAM bIjAno tiraskAra chupAyelo che ane svAbhimAnamAM bIjAnuM sammAna raheluM che. uttama Arjava RjutA, saralatA, mAyAcArano tyAga. mana, vacana ane kAyAnI kuTilatAne choDavI. je manamAM hoya te ja vacanamAM Ave ane tadanusAra ja kAyAnI pravRtti thAya, jIvanavyavahAramAM ekarUpatA hoya. saralatA guNa che ane bhoTapaNuM doSa che. uttama zauca - zucitA, pavitratA, nirlobhavRtti, pralobhanamAM na phasAvuM. lobhakaSAyano tyAga karI manamAM pavitratA dhAraNa karavI. zauca guNa che paraMtu bAhya aspRzyatA, chUtAchUtapaNuM ane cokApaMtha AdinA kAraNe chU chU karIne bIjAonI ghRNA karavI e doSa che. uttama satya - prAmANikatA, vizvAsaparipAlana, tathya ane spaSTa bhASaNa. sAcuM bolavuM dharma che paraMtu paranindAnA AzayathI bIjAnA doSono DhaMDhero pITavo e doSa che. bIjAne bAdhA pahoMcADanAruM satya paNa kyAreka doSa banI zake che. uttama saMyama indriyavijaya ane prANIrakSA. pAMce indriyonI viSayapravRtti para aMkuza rAkhavo, temanI nirarbala pravRttine rokavI, indriyone vazamAM rAkhavI. prANIonI rakSAnuM dhyAna rAkhIne khAna, pAna ane jIvanavyavahArane ahiMsAnI bhUmikA para calAvavo. saMyama guNa che paNa bhAvazUnya bAhya kriyAkAMDano atyadhika Agraha doSa che. uttama tapa - icchAnirodha; mananI AzAo ane tRSNAone rokIne prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttva (sevA), svAdhyAya ane vyutsarga(parigrahatyAga)nI tarapha cittavRttine vALavI ane dhyAna karavuM e paNa tapa che. upavAsa, ekAzana, rasatyAga, ekAntavAsa, mauna, kAyakleza, zarIrane sukumAra na thavA devuM Adi bAhya tapa che. icchAnivRtti karI akiMcana banavArUpa tapa guNa che ane mAtra kAyakleza karavo, paMcAgni tapavA, haThayoganI kaThina kriyAo karavI Adi bAlatapa che. uttama tyAga dAna devuM, tyAganI bhUmikA para AvavuM. zakti pramANe bhUkhyAne bhojana, rogIne auSadhi, ajJAnanivRtti mATe jJAnanAM sAdhano ApavA ane prANImAtrane abhayadAne ApavuM. deza ane samAjanA nirmANa mATe tana, dhana Adino tyAga. lAbha, pUjA ane khyAti AdinA uddezyathI karavAmAM Avato tyAga yA dAna uttama tyAga nathI. uttama AkiMcanya - akiMcanabhAva, bAhya padArthomAM mamatvano tyAga. dhana, dhAnya Adi bAhya parigraha tathA zarIramAM A mAruM nathI, AtmAnuM dhana to tenA caitanya Adi guNo che, ''nAsti me vizvana' - kaMI mAruM nathI, Adi bhAvanAo AkiMcanya che. bhautikatAthI vimukha thaI vizuddha AdhyAtmika dRSTi prApta karavI eno paNa AcinyamAM samAveza che. uttama brahmacarya - brahma arthAt AtmasvarUpamAM vicaraNa karavuM. srIsukhathI virakta banI samasta zArIrika, mAnasika ane AdhyAtmika - Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 - jainadarzana zaktione AtmavikAsonmukha karavI. mananI zuddhi vinA kevaLa zArIrika brahmacarya na to zarIrane lAbha kare che ke na to mana yA AtmAmAM pavitratA lAve che. anuprekSA savicAra, uttama bhAvanAo ene AtmaciMtana anuprekSA che. jagatanI anityatA, azaraNatA, saMsAranuM svarUpa, AtmAe eklAe ja phaLa bhogavavAM, dehanI AtmAthI bhinnatA, dehanI azucitA, rAgAdi bhAvonI heyatA, sadAcAranI upAdeyatA, lokasvarUpanuM ciMtana ane bodhinI durlabhatA Adino vAraMvAra vicAra karIne cittane susaMskArI banAvavuM jethI te kandradazAmAM samatAbhAva rAkhI zake. A bhAvanAo cittane Asrava taraphathI vALIne saMvaranI tarapha DhaLatuM kare che. parISahajaya sAdhake bhUkha, tarasa, ThaMDI, garamI, DAMsa, macchara, cAlavA pharavA sUvA AdimAM kAMkarA, kAMTA AdinI bAdhAo, tADana-pIDana, vadha, Akroza ane maLa AdinI bAdhAo zAntithI sahana karavI joIe. nagna rahIne paNa strI Adine joIne prakRtistha ja rahevuM, cira tapasyA karIne paNa jo Rddhi-siddhi na prApta thAya to tapasyA pratye anAdara na karavo ane jo koI Rddhi prApta thaI jAya to teno garva na karavo, satkAra-puraskAramAM harSa na pAmavo ane apamAnamAM khinna na thavuM, bhikSAbhojana karatAM paNa AtmAmAM dInatA na AvavA devI, ItyAdi parISahonA jayathI cAritramAM daDha niSThA thAya che ane karmono Asrava aTakIne saMvara thAya che. cAritra ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya ane aparigrahanuM saMpUrNa pAlana karavuM e pUrNa cAritra che. cAritranA sAmAyika Adi aneka bheda che. sAmAyika - samasta pApakriyAono tyAga ane samatAbhAvanI ArAdhanA. chedopasthApanA - vratomAM doSa lAgI jatAM doSano parihAra karIne punaH vratomAM sthira thavuM. parihAravizuddhi - A cAritranI dhAraka vyaktinA zarIramAM eTaluM halakApaNuM AvI jAya che ke te sarvatra gamana Adi pravRttio karavA chatAM paNa tenA zarIrathI jIvonI virAdhanA arthAta hiMsA thatI nathI. sUkSmaparAya - samasta krodha Adi kaSAyono nAza thayA pachI paNa bacelA sUkSma lobhanA nAzanI taiyArI karavI. yathAkhyAta - samasta kaSAyono kSaya thatAM jIvanmukta vyaktie pUrNa AtmasvarUpamAM vicaraNa karavuM. A rIte gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya ane cAritrathI karmazatrune AvavAnAM dvAra baMdha thaI jAya che. A saMvara che. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 sAta tattvonuM nirUpaNa (6) nirjarAtattva nirjarA | gupti AdithI sarvataH saMvRta arthAta surakSita vyakti AgaLa upara AvanArAM karmone rokI to de che ja, sAthe sAthe pUrvabaddha karmonI nirjarA karIne kramazaH mokSa pAme che. nirjarA kharI paDavAne kahe che. te be prakAranI che - eka aupakramika yA avipAka nirjarA ane bIjI anaupakramika yA savipAka nirjarA tapa Adi sAdhanAo dvArA karmone prayatnapUrvaka balAta udayamAM lAvI phaLa ApyA vinA ja kheravI nAkhavA e avipAka nirjarA che. svAbhAvika krame pratisamaya karmonuM phaLa daIne kharI paDavuM e savipAka nirjarA che. A savipAka nirjarA pratikSaNa pratyeka prANIne thatI ja rahetI hoya che. temAM purANAM karmonuM sthAna navAM karmo le che. gupti, samiti ane khAsa karIne taparUpI agnithI karmone phaLa Ape te pahelAM ja bhasma karI nAkhavAM e avipAka yA aupakramika nirjarA che. "karmonI gati TALI TaLI zakatI ja nathI" A ekAnta niyama nathI. Akhare karma che zuM? AtmAnA potAnA purANA saMskAra ja vastutaH karma che. jo AtmA puruSArtha kare, sAdhanA kare to kSaNamAtramAM purANI vAsanAono kSaya thaI zake che. nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / arthAta, seMkaDo kalpakAla vItI jAya to paNa bhogavyA vinA karmano nAza thato nathI - A mata pravAhapatita sAdhAraNa prANIone lAgu paDe che. paraMtu je AtmapuruSArthI sAdhako che temano dhyAnarUpI agni to kSaNamAtramAM samasta karmone bhasma karI zake che - dhyAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute kSaNAt / evA aneka mahAtmAo thayA che jemaNe potAnI sAdhanAnuM eTaluM baLa prApta karI lIdhuM hatuM ke sAdhudIkSA letAveMta ja temane kaivalyanI prApti thaI gaI hatI. purANI vAsanAo ane rAga, dveSa tathA mohanA kusaMskArono nAza karavA mATenuM ekamAtra mukhya sAdhana dhyAna che arthAt cittanI vRttiono virodha karI tene ekAgra karavuM e che. A rIte bhagavAna mahAvIre bandha (duHkha), bandhanAM kAraNa (Asrava), mokSa ane mokSanAM kAraNa (savara ane nirjara) A pAMca tattvonI sAthe sAthe ja pelA AtmatattvanA jJAnanI khAsa AvazyakatA darzAvI che jene bandha ane mokSa thAya che. tevI ja rIte pelA ajIvatattvanA jJAnanI paNa AvazyakatA che jenA vaDe baMdhAIne A jIva anAdi kALathI svarUpaSNuta banI rahyo che. mokSanAM sAdhana vaidika saMskRtimAM vicAra yA tattvajJAnane mokSanuM sAdhana mAnyuM che jyAre zramaNa Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jainadarzana saMskRti cAritra arthAt AcArane mokSanA sAdhana tarIke svIkAre che. jo ke vaidika saMskRtie tattvajJAnanI sAthe sAthe ja vairAgya ane saMnyAsane paNa muktinuM aMga mAnela che. paraMtu teNe vairAgyano upayoga tattvajJAnanI puSTimAM ryo che, arthAt vairAgyathI tattvajJAna puSTa thAya che ane pachI tenAthI mukti maLe che. paraMtu jaina tIrthaMkaroe samanajJAnavAritrALa mokSamA" (tattvArthasUtra, 1.1) eTale ke samyagdarzana, samyajJAna ane samyapha cAritrane mokSano mArga kahyo che. evuM samyajJAna ke je samyaka cAritranuM poSaka yA vardhaka nathI te mokSanuM sAdhana nathI. je jJAna jIvanamAM UtarIne Atmazodhana kare te ja mokSanuM sAdhana che. Akhare sAcI zraddhA ane jJAnanuM phaLa cAritrazuddhi ja che. jJAna bhale thoDuM ja hoya paraMtu jo te jIvanazuddhimAM preraNA detuM hoya to te sArthaka che. koruM ThAluM jJAna bhArarUpa ja che, jo te Atmazodhana nathI karatuM to. tattvomAM daDha zraddhA arthAta samyagdarzana mokSamahelanI pahelI sIDI che. bhaya, AzA, sneha ane lobhathI je zraddhA cala ane malina banI jAya che te zraddhA ardhavizvAsanI sImAmAM ja che. jIvanta zraddhA te che jemAM prANI sudhInI bAjI lagAvIne tattvane TakAvI rAkhavAmAM Ave che, tene vaLagI rahevAmAM Ave che. te parama avagADha daDha niSThAne duniyAnuM koI paNa pralobhana vicalita karI zakatuM nathI, tene zithila karI zakatuM nathI. A jyoti jAgatAM ja sAdhakane potAnA lakSyanuM spaSTa darzana thavA lAge che. tene pratikSaNa bhedavijJAna ane svAnubhUti thAya che. te samaje che ke dharma AtmasvarUpanI prAptimAM che. ane nahi ke zuSka bAhya kriyAkAMDamAM. tethI tenI pariNati eka vilakSaNa prakAranI banI jAya che. AtmakalyANa, samAjahita, dezanirmANa ane mAnavatAnA uddhArano spaSTa mArga tenI AMkhomAM jhaLake che ane te tenA mATe prANonI bAjI lagAvI de che. svarUpajJAna ane svAdhikAranI maryAdAnuM jJAna samyajJAna che ane potAnA adhikAra ane svarUpanI sImAmAM rahIne paranA adhikAra ane svarUpanI surakSAne anukULa jIvanavyavahAra banAvavo, goThavavo e samyaka cAritra che. tAtparya e ke AtmAnI te pariNati samyapha cAritra che jemAM kevaLa potAnA guNo ane paryAyo sudhI ja potAno adhikAra manAya che ane jIvanavyavahAramAM tadanukULa ja pravRtti thAya che, bIjAnA adhikAro haDapa karI javAnI bhAvanA hotI ja nathI. A vyakti svAtanyanI svAvalaMbI caryA ja parama samyakSyAritra che. tethI zramaNa saMskRtie jIvanasAdhanA ahiMsAnA maulika samatva para pratiSThita karI che, ane prANImAtranA abhaya ane jIvita rahevAno satata vicAra karyo che. niSkarSa e che ke samyagdarzana ane samyajJAnathI paripuSTa samyakyAritra ja mokSanuM sAkSAt sAdhana bane che. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThamuM prakaraNa pramANamImAMsA jJAna ane darzana jaDa padArthothI AtmAne bhinna karanAro AtmAno guNa yA svarUpa caitanya che, e vAta siddha che. A ja caitanya avasthAvizeSamAM nirAkAra rahIne darzana kahevAya che ane sAkAra banIne jJAna kahevAya che. AtmAnA ananta guNomAM A caitanyAtmaka upayoga ja evo asAdhAraNa guNa che jenAthI AtmA lakSita thAya che. jyAre A upayoga Atmatara padArthone jANatI vakhate zeyAkAra yA sAkAra hoya che, tyAre teno jJAnaparyAya vikasita thAya che ane jyAre te bAhyapadArthomAM upayukta na hotAM mAtra caitanyarUpa rahe che tyAre nirAkAra avasthAmAM darzana kahevAya che. jo ke dArzanika kALamAM darzananI vyAkhyA badalAI che ane te caitanyAkAranI paridhine oLaMgIne padArthonA sAmAnyAvalokana sudhI jaI pahoMcI che. paraMtu siddhAntagranthomAM darzananuM varNana attaraMgArthaviSayaka ane nirAkArarUpe maLe che.' darzanano kALa viSaya ane viSayI(indriyo)nA sannipAtanI pahelAM che. jyAre AtmA amuka padArthaviSayaka jJAnopayogathI pAcho vaLI anyapadArthaviSayaka jJAnamAM pravRtta thAya che tyAre vaccenI te caitanyAkAra yA nirAkAra avasthA darzana kahevAya che jemAM zeyano 1. tata: sAmAnyavizeSAtmakabAhyArthagrahaNaM jJAnaM tadAtmakasvarUpagrahaNaM darzanamiti siddham / ...bhAvAnAM bAhyArthAnAmAkAraM pratikarmavyavasthAmakRtvA yad grahaNaM tad darzanam... (pR. 147) pravRtti namu kazya nivA pravAzo jJAna, tavarthamAtmano vRtti: pravezavRtti: tanamu, viSayaviSayasampatA pUrvAvastha tyartha. (pR.149) aittei ToSA: ranamaDhIvanta tarA mAraviyatvat | dhavalATIkA, satyarU., prathama pustaka. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jainadarzana 2 pratibhAsa nathI hoto. dArzanika granthomAM darzanano kALa viSaya ane viSayInA sannipAta pachIno che. A kAraNe ja padArthanA sAmAnyAvalokananA rUpamAM darzananI prasiddhi thaI. bauddhonuM nirvikalpaka jJAna ane naiyAyika Adie mAnela nirvikalpapratyakSa A ja che. pramANAdivyavasthAno AdhAra jJAna, pramANa ane pramANAbhAsa A traNanI vyavasthA bAhya arthano pratibhAsa ka2vo, ane te pratibhAsa anusAra bAhya padArthanA prApta thavA ane na thavA upara nirbhara kare che. je jJAnano pratibhAsita padArtha barAbara e ja rUpamAM prApta thAya je rUpamAM teno bodha thayo hato, to te jJAna pramANa kahevAya che, anya jJAna pramANAbhAsa kahevAya che. ahIM mukhya prazna e che ke pramANAbhAsomAM je darzanane gaNAvavAmAM AvyuM che te zuM A ja nirAkAra caitanyarUpa darzana che ? je caitanyamAM padArthano sparza paNa thayo nathI te caitanyane jJAnanI vizeSakakSA pramANa ane pramANAbhAsamAM dAkhala karavuM koI paNa rIte ucita nathI. pramANa ane pramANAbhAsano vyavahAra to jJAnamAM thAya che. darzana to pramANa ane pramANAbhAsathI para vastu che. viSaya ane viSayInA sannipAta pachI je sAmAnyAvalokanarUpa darzana thAya che te to bauddha ane naiyAyikonA nirvikalpa jJAnanI jema vastusparzI hovAthI pramANa ane pramANAbhAsanI vivecanAnA kSetramAM AvI jAya che. te sAmAnyavastugrAhI darzanane pramANAbhAsa eTalA mATe kahevAmAM Ave che kema ke te koI vastuno vyavasAya arthAt nirNaya karatuM nathI. te sAmAnya aMzanuM paNa mAtra Alocana ja kare che, nizcaya karatuM nathI. A ja kAraNe bauddha-naiyAyika Adi sammeta nirvikalpane jaino pramANathI bahirbhUta arthAt pramANAbhAsa mAne che. 1 1. uttarajJAnotpattinimittaM yatprayatnaM tadrUpaM yat svasyAtmanaH paricchedanamavalokanaM taddarzanaM bhaNyate / tadanantaraM yadbahirviSayavikalparUpeNa padArthagrahaNaM tajjJAnamiti vArtikam / yathA ko'pi puruSo ghaTaviSayavikalpaM kurvannAste, pazcAt paTaparijJAnArthaM citte jAte sati ghaTavikalpAdvyAvRttya yat svarUpe prathamamavalokanaM paricchedanaM karoti taddarzanamiti / tadanantaraM paTo'yamiti nizcayaM yad bahirviSayarUpeNa padArthagrahaNavikalpaM oti tajJAnuM maLyate / bRhadravyasaMgrahaTIkA, gAthA 43. 2. niSaniyisannipAte sati rzana mati / sarvArthasiddhi, 1.15. 3. juo parIkSAmukha, 6.1. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 199 'Agamika kSetramAM jJAnane samyapha ane mithyA mAnavAnA AdhAro judA che. tyAM to je jJAna mithyAdarzananuM sahacArI che tene mithyA kahevAmAM Ave che ane je jJAna samyagdarzananuM sahabhAvI che te jJAnane samyaka kahevAya che. arthAt mithyAdarzanavALAnuM vyAvahArika dRSTie je jJAna sAcuM, pramANa gaNAya che te paNa mithyA che ane samyagdarzanavALAnuM vyavahAramAM asatya, apramANa gaNAtuM jJAna paNa samyaka che. tAtparya e ke samyagdaSTinuM pratyeka jJAna mokSamArgopayogI hovAnA kAraNe samyaka che ane mithyAdaSTinuM pratyeka jJAna saMsAramAM bhaTakAvanAra hovAthI mithyA che. paraMtu dArzanika kSetramAM jJAnanI mokSopayogI yA saMsAravardhaka hovAnA AdhAre pramANatA ane apramANatAno vicAra prastuta nathI, tyAM to pratibhAsita viSayanA avyabhicArI hovuM e ja pramANatAnI kUMcI che. je jJAnano pratibhAsita padArtha jevo ne tevo ja maLI jAya to te avisaMvAdI jJAna satya che ane pramANa che; bAkInAM apramANa che, bhale ne temano upayoga saMsAramAM hoya ke mokSamAM. AgamomAM je pAMca jJAnonuM varNana Ave che te jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI yA kSayathI prakaTa thatI jJAnanI avasthAonuM nirUpaNa che. AtmAnA jJAna guNane eka jJAnAvaraNIya karma roke che ane tenA kSayopazamanA tAratamyathI mati, zruta, avadhi ane mana:paryAya e cAra jJAna pragaTa thAya che ane jJAnAvaraNa karmano saMpUrNa kSaya thatAM nirAvaraNa kevalajJAnano AvirbhAva thAya che. AvI ja rIte matijJAnAvaraNa karmanA kSayopazamathI thatI mati, smRti, saMjJA, cittA ane abhinibodha Adi matijJAnanI avasthAonuM aneka rUpe vivecana maLe che, je matijJAnanA vividha AkAro ane prakArano nirdeza mAtra che. te nirdeza paNa tattvAdhigamanA upAyonA rUpamAM che. je tattvone zraddhAna ane jJAna karIne mokSamArgamAM lAgI zakAya che te tattvono adhigama jJAnathI ja to saMbhave che. A ja jJAna pramANa ane nayanA rUpe adhigamanA upAyone be bhedamAM vibhAjita karI de che. arthAta, tattvAdhigamanA be mUla bheda che - pramANa ane naya. A ja pAMca jJAnonuM pratyakSa ane parokSa A be pramANonA rUpamAM vibhAjana paNa Agamika paraMparAmAM pahelethI ja rahyuM che, paraMtu ahIM pratyakSatA ane parokSatAno AdhAra paNa taddana judo che. je jJAna svAvalaMbI che, arthAt je jJAna indriya ane mananI 1. matikRtAvo viparyayaza . tattvArthasUtra. 1.31. 2. yathA yatrAvisaMvAdri tathA tatra pramANatA | siddhivinizcaya, 1.20. 3. tattvArthasUtra, 1.13. nandI pra.mati. gAthA 80. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jainadarzana sahAyatAnI apekSA rAkhatuM nathI te AtmamAtrasApekSa jJAna pratyakSa che ane indriya . ane manathI utpanna thatuM jJAna parokSa che. A rIte Agamika kSetrano samyaka-mithyA vibhAga ane pratyakSa-parokSa vibhAga banne vibhAgonA AdhAro dArzanika kSetranA vibhAgonA AdhArothI bilakula ja judA prakAranA che. jaina dArzanikonI sAme uparyukta Agamika paraMparAne dArzanika DhAMcAmAM DhALavAno mahAna kAryakrama hato, jene suvyavasthita rUpamAM nibhAvavAno prayatna karavAmAM Avyo che. pramANanuM svarUpa pramANa pramANano sAmAnyapaNe vyutpattilabhya artha che - "pramIyate vena tata pramANa" eTale ke jenA dvArA padArthonuM jJAna thAya te dvAranuM nAma pramANa che. bIjA zabdomAM . pramAnuM je sAdhakatama karaNa hoya te pramANa che. A sAmAnya nirvacanamAM to koI vivAda na hovA chatAM paNa te dvAranI bAbatamAM vivAda che. naiyAyika Adi pramAnuM sAdhakatama karaNa indriya ane sagnikarmane mAne che jyAre jaina ane bauddha jJAnane ja pramAnuM sAdhakatama karaNa kahe che. jaina darzananI daSTi e che ke jANavAnI kriyA yA amArUpa kriyA kema ke cetana che eTale tenuM sAdhakatama karaNa teno guNa ja hoI zake, acetana satrikarSa Adi na hoI zake kAraNa ke samikarSa Adi hovA chatAM paNa jJAna utpanna thatuM nathI ane satrikarSa AdinA abhAvamAM paNa jJAna utpanna thAya che. tethI jANavAnI kriyAnuM sAkSAt avyavahita kAraNa jJAna ja che, satrikarSa Adi nathI. pramiti yA pramA ajJAnanivRttirUpa hoya che. A ajJAnanivRttinuM karaNa ajJAnanuM virodhI jJAna ja hoI zake che, jema ke andhakAranI nivRttimAM aMdhakArano virodhI prakAza karaNa che. indriya, sannikarSa Adi khuda acetana che, tethI ja ajJAnarUpa hovAnA kAraNe pramitinuM sAkSAt karaNa na banI zake. jo ke kyAMka kyAMka indriya, sajJikarSa Adi jJAnanI utpAdaka sAmagrImAM sAmela che, paraMtu sArvatrika ane sArvakAlika anvaya-vyatireka na maLavAnA kAraNe temanI kAraNatA avyApta banI jAya che. Akhare indriya Adi jJAnanA utpAdaka bhale hoya tema chatAM paNa jANavAnI kriyAmAM sAdhakatamatA arthAt avyavahitakAraNatA to jJAnanI ja che, nahi ke jJAnathI vyavahita Indriya AdinI, jema ke andhakAranI nivRttimAM dIpaka ja sAdhakatama banI zake che, nahi ke tela, vATa ItyAdi. sAmAnyapaNe je kriyA je 1. sannitijJAnaca prAthamanapatramantaravat / laghayaDhaya, svavRtti, 1.3. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 pramANamImAMsA guNano paryAya hoya che te kriyAmAM te ja guNa sAdhakatama banI zake che. kema ke 'nAnAti yiA jANavArUpa kriyA jJAnaguNano paryAya che eTale te jANavArUpa kriyAmAM avyavahita kAraNa jJAna ja hoI zake. kema ke pramANa hiprApti ane ahitaparihAra karavAmAM samartha che eTale te jJAna ja hoI zake.' jJAnano sAmAnya dharma che potAnA svarUpane jANavA sAthe para padArthane jANavo. te avasthAvizeSamAM parane jANe yA na jANe paraMtu potAnA svarUpane to hara hAlatamAM jANe ja che. jJAna bhale pramANa hoya, saMzaya hoya, viparyaya hoya yA anadhyavasAya Adi koI paNa rUpamAM kema na hoya, te bAhyarthamAM visaMvAdI hovA chatAM paNa potAnA svarUpane to avazya jANaze ja ane svarUpamAM avisaMvAdI ja haze. e to banI zake ja nahi ke jJAna ghaTa, paTa Adi padArthonI jema ajJAta rUpamAM utpanna thaI jAya ane pachI mana Adi dvArA tenuM grahaNa thAya. te to dIpakanI jema jhagamagatuM ja utpanna thAya che. svasaMvedI hovuM e to sarva jJAnono dharma che. tethI saMzaya Adi jJAnomAM jJAnAzano anubhava ApoApa te ja jJAna dvArA thAya che. jo jJAna potAnA svarUpane na jANe arthAt jJAna svayaM potAne pratyakSa na kare to tenA dvArA padArthano bodha kyAreya thaI zake nahi. udAharaNArtha, devadattane yajJadattanuM jJAna pratyakSa nathI arthAt svasaMvidita nathI eTale yajJadattanA jJAna dvArA devadattane arthano bodha thato nathI, tevI ja rIte jo yajJadattane svayaM potAnuM jJAna te ja rIte apratyakSa hoya je rIte devadattane che to devadattanI jema yajJadattane paNa potAnA jJAna dvArA paNa padArthano bodha na thaI zake. jo jJAna potAnA svarUpano ja pratibhAsa karavAmAM asamartha hoya to te paranuM avabodhaka kevI rIte banI zake ? svarUpanI daSTie badhAM jJAno pramANa che. pramANatA ane apramANatAno vibhAga to bAhya arthanI prApti ane aprApti sAthe saMbaMdha dharAve che. svarUpanI dRSTie to nathI koI jJAna pramANa ke apramANa pramANa ane naya tattvArthasUtra (1.9)mAM adhigamanA je upAyono nirdeza karavAmAM Avyo che temanAmAM pramANa ane nayano nirdeza karavAnuM eka bIjuM kAraNa paNa che. pramANa 1. hitAditaprApirihA samartha di pramai tato jJAnameva tat / parIkSAmukha, 1.2. 2. mAvaprameyApekSA pramANamAnilava: | vada prameyApekSAyAM 9mA tamiM | AtamImAMsA, zloka 83. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jainadarzana samagra vastune akhaMDarUpe grahaNa kare che. pramANa bhale koI eka guNa dvArA padArthane jANavAno upakrama kare paraMtu te guNa dvArA te saMpUrNa vastune ja grahaNa kare che. AMkha dvArA jovAmAM AvatI vastu jo ke rUpamukhe jovAmAM Ave che paraMtu pramANajJAna rUpa dvArA pUrI vastune ja samagrabhAve jANe che. tethI pramANane saklAdezI kahe che. te hara hAlatamAM sajja vastunuM ja grAhaka bane che. temAM gauNa-mukhyabhAva eTalo ja che ke te bhinna bhinna samayomAM amuka amuka IndriyonA grAhya vibhinna guNo dvArA pUrI vastune jANavAno prayAsa kare che. je guNa je samaye indriyajJAnano viSaya bane che te guNanI mukhyatA eTalI ja che ke tenA dvArA pUrI vastu gRhIta thaI rahI che. eno artha e nathI ke tenAmAM rUpa mukhya ho ane rasa Adi gauNa paraMtu eno artha eTalo ja che ke rUpanA cheDethI samasta vastupaTa jovAmAM AvI rahyo che. ethI UlaTuM nayamAM rUpa mukhya hoya che ane rasa Adi gauNa. nayamAM te ja dharma pradhAna banIne anubhavano viSaya bane che ke jenI vivaphA yA apekSA hoya che. naya to pramANa dvArA gRhIta samasta ane akhaMDa vastune khaDa khaDa karIne tenA eka eka dezane mukhyapaNe grahaNa kare che. pramANa ghaTane "ghoDaya'nA rUpamAM Akhe Akho jANe che jyAre naya kag :' kahIne ghaDAne kevaLa rUpanI daSTie dekhe che. rUpavAna para:' A prayogamAM jo ke eka rUpa guNanI pradhAnatA jaNAya che paraMtu A vAkyamAM rUpa dvArA pUrA ghaTane jANavAno Azaya hoya to A vAkya sakalAdezI che ane jo kevaLa ghaTanA rUpane ja jANavAno Azaya hoya to te mAtra rUpagrAhI hovAthI vikalAdezI banI jAya che. vibhinna lakSaNa Ama sAmAnyapaNe jaina paraMparAmAM jJAnane ja pramAnuM karaNa mAnyuM che. te pramANajJAna saMpUrNa vastune grahaNa kare che. temAM jJAnasAmAnyano svasaMveditva dharma paNa hoya che. pramANa hovAthI teNe avisaMvAdI paNa avazya ja hovuM joIe. visaMvAda eTale saMzaya, viparyaya ane anadhyavasAya. A traNe visaMvAdothI rahita avisaMvAdI samyajJAna pramANa hoya che. AcArya samantabhadra ane siddhasenanAM pramANalakSaNomAM "svaparAvabhAsaka pada prayukta thayuM che. samantabha te tattvajJAnane paNa pramANa kahela che je eka sAthe sarvanuM avabhAsaka hoya che. A lakSaNamAM kevaLa 1. tathA vavatta sanAdeza: mAthIna: I sarvArthasiddhi, 1.6. 2. svaparIvamAsanaM yathA pramAAM muvi vRddhitakSaNam bRhasvayaMbhUstotra, zloka 63. 3. pramA svapamAni jJAna vAvivarNitam | nyAyAvatAra, zloka 1. 4. tatvajJAna pramANe te yupa( sarvamAn ! AptamImAMsA, zloka 101. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 203 svarUpano nirdeza che. akalaMka ane mANikyanaMdIe pramANane anadhigatArthagrAhI ane apUrvArthavyavasAyI kahela che; paraMtu vidyAnandano spaSTa mata che ke jJAna, apUrva padArthane jANe ke gRhIta arthane jANe, te svArthavyavasAyAtmaka hovAthI pramANa ja che. gRhItagrAhitA koI dUSaNa nathI. avisaMvAdanI prAyika sthiti alaMkadeve avisaMvAdane pramANitAno AdhAra mAnIne eka vizeSa vAta e kahI che ke ApaNAM jJAnomAM pramANatA ane aprAmANatAnI saMkIrNa sthiti che. koIpaNa jJAnane, ekAntapaNe pramANa yA apramANa na kahI zakAya. indriyadoSathI thanAruM dvicandrajJAna paNa candrAMzamAM avisaMvAdI hovAnA kAraNe pramANa che paraMtu dvitAMzamAM visaMvAdI hovAnA kAraNe apramANa che. parvata para candramAnuM dekhAvuM candrAMzamAM ja pramANa che, parvatasthitarUpamAM nahi. A rIte ApaNAM jJAnomAM aikAntika pramANatA yA apramANatAno nirNaya karI zakAto nathI. to pachI vyavahAramAM koI jJAnane pramANa yA apramANa kahevAno AdhAra zuM mAnavo? - A praznano uttara e che ke jJAnanI prAyaH ekasarakhI sthiti hovA chatAM paNa je jJAnamAM avisaMvAdanI bahulatA hoya tene pramANa mAnavAmAM Ave ane je jJAnamAM visaMvAdanI bahulatA hoya tene apramANa mAnavAmAM Ave. jema attara AdinA pudgalomAM rUpa, rasa, gandha ane sparza hovA chatAM paNa gabdha guNanI utkaTatAnA kAraNe temane "gadha dravyo' kahevAmAM Ave che, tema avisaMvAdanI bahulatAnA AdhAre pramANavyavahAra thAya che. akalakadevanA A vicAranuM eka ja kAraNa jaNAya che ane te e ke temanA mate indriyajanya lAyopathamika jJAnonI sthiti pUrNapaNe vizvasanIya mAnI zakAtI nathI. svalpazaktivALI indriyonI vicitra racanAnA kAraNe indriyo dvArA pratibhAsita padArtha anyathA paNa hoya che. A ja kAraNe Agamika paraMparAmAM indriya ane manathI janya matijJAna ane zrutajJAnane pratyakSa na kahetAM parokSa ja kahyAM che. akalaMkadevanA A vicArane uttarakAlIna dArzanikoe apanAvyo hoya evuM jaNAtuM nathI, paraMtu svayaM akalaMka A vicArane 1. pramAvisaMvArikAnadhAtAthadhAmanakSatvatA aSTazatI, aSTasahastrI, pR. 175. dvApUrvArthavyavasAyAtmajJAna pramANam | parIkSAmukha, 1.1 2. vRdatamaJdItiM vAyari svArtha vyavati | tanna to na zApu vigahAti pramANatA | tattvArthazlokavArtika, 1.10.78. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jainadarzana AptamImAMsAnI TIkA aSTazatImAM, laghIyasayasvavRttimAM ane siddhivinizcayamAM daDha vizvAsa sAthe upasthita kare che. tadAkAratA pramANa nathI bauddha paraMparAmAM jJAnane svasavedI gayuM to che paraMtu pramAnA karaNa rUpe sArUkha, tadAkAratA yA yogyatAno nirdeza maLe che. jJAnagata yogyatA yA jJAnagata sArUpya chevaTe to jJAnasvarUpa ja che, eTale pariNAmamAM koI vizeSa aMtara na hovA chatAM paNa jJAnanuM padArthAkAra hovuM e eka koyaDo che, amUrtika jJAna mUrtika padArthonA AkAravALuM kevI rIte bane ? A praznanuM puSTa samAdhAna to maLatuM nathI. jJAna zeyAkAra hovAno eTalo ja artha hoI zake che ke te te zeyane jANavA mATe potAno vyApAra karI rahyuM che. uparAMta koI paNa jJAnanI te avasthA jemAM zeyano pratibhAsa thaI rahyo che pramANa ja che e nizcitapaNe kahI zakAtuM nathI. chIpamAM rajatano pratibhAsa karanAruM jJAna jo ke upayoganI dRSTie padArthAkAra banI rahyuM che paraMtu pratibhAsa anusAra bAlArthanI prApti thatI na hovAnA kAraNe tene pramANanI koTimAM nathI mUkI zakAtuM. saMzaya Adi jJAno paNa chevaTe padArthAkAra to hoya che ja. Ama jainAcAryoe bAMdhelA pramANanA vibhinna lakSaNo uparathI e phalita thAya che ke jJAna svavedI to hovuM ja joIe. te gRhItagrAhI hoya ke apUrvArthagrAhI, paraMtu te avisavAdI hoya to pramANa che, tenI pramANatA avisaMvAditA upara nirbhara che. uttarakAlIna jaina AcAryoe pramANanuM asAdhAraNa lakSaNa karatI vakhate kevaLa "samyajJAna' ane "samyagarbhanirNaya' A ja pada pasaMda karyuM che. pramANanA anya 1. yenAkAreNa tattvaparicchedaH tadapekSayA prAmANyamiti / tena pratyakSatadAbhAsayorapi prAyaza: saMkIrNaprAmANyetarasthitirunetavyA / prasiddhAnupahatendriyadRSTerapi candrArkAdiSu dezapratyAsattyAdyabhUtAkArAvabhAsanAt / tathopahatAkSAderapi saMkhyAdivisaMvAde'pi candrAdisvabhAvatattvopalambhAt / tatprakarSApekSayA vyapadezavyavasthA gandhadravyAdivat / aSTazatI, aSTasahastrI, pR. 277. timirAdyupaplavajJAnaM candrAdAvavisaMvAdakaM pramANaM yathA tatsaMkhyAdau visaMvAdakatvAdapramANaM pramANetara vyavasthAthAdlaMtvAn ! laghIyalsayasvavRtti, zloka 22. 3. yathA yatrAvisaMvAditathA tatra pramANatA siddhivinizcaya, 1.20. 4. svasaMvitti: phalaM cAtra tadrUpAdarthanizcayaH / vivAra vIca pramAmAM tene pIyate | pramANasamuccaya, pR. 24. pramANe tu sArUpya yogyatA vA | tattvasaMgraha, zloka, 1344. 5. sArthaniya: pramANam I pramANamImAMsA, 1.1.2 samyajJAnuM pramANam | nyAyadIpikA, pR.3. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 205 lakSaNomAM maLatAM nizcita, bAdhavarjita, aduSTakAraNajanyatva, lokasammatatva, avyabhicArI ane vyavasAyAtmaka Adi vizeSaNo "samyapha A eka ja sarvAvagAhI vizeSaNapadathI gRhIta thaI jAya che. anizcita, bAdhita, dukhakAraNajanya, lokabAdhita, vyabhicArI, anirNayAtmaka, saMdigdha, viparyaya ane avyutpanna Adi jJAno "samyakuranI sImAne sparzI zakatA paNa nathI. samyajJAna to svarUpa ane utpatti Adi badhI daSTie samyaka ja hoya. tene avisavAdI yA vyavasAyAtmaka Adi koI paNa zabda vaDe vyavahAramAM mUkI zakAya, vyavahRta karI zakAya. kema ke pramANa e karaNa sAdhana che eTale kartA pramAtA. karma prameya ane kriyA pramiti A traNa pramANa hotAM nathI. prameyanuM pramANa na hovuM e to spaSTa che. pramiti, pramANa ane pramAtA A traNa dravyadaSTie jo ke abhinna jaNAya che paraMtu paryAyadaSTie A traNeno paraspara bheda spaSTa che. jo ke AtmA ja pramiti kriyAmAM vyApRta hovAnA kAraNe pramAtA kahevAya che ane te kriyA pramiti kahevAya che tema chatAM paNa pramANa AtmAnuM te svarUpa che je pramiti kriyAmAM sAdhakatama karaNa hoya che. tethI pramANavicAramAM te ja karaNabhUta paryAyane grahaNa karavAmAM Ave che. ane A rIte pramANa' zabdanuM karaNArthaka "jJAna" pada sAthe sAmAnAdhikaraNya paNa siddha thaI jAya che. sAmagrI pramANa nathI vRddha naiyAyikoe jJAnAtmaka ane ajJAnAtmaka evI ubhayAtmaka sAmagrIne pramAnA karaNanA rUpamAM svIkArI che. temanuM kahevuM che ke arthopalabdhirUpa kArya to sAmagrIthI utpanna thAya che ane A sAmagrImAM indriya, mana, padArtha, prakAza Adi ajJAnAtmaka vastuo paNa jJAnanI sAthe kAma kare che. anvaya ane vyatireka paNa A sAmagrInI sAthe ja che. sAmagrIno eka nAno bhAga paNa jo na hoya to AkhuM mazIna (yanTa) bekAra banI jAya che. koI paNa nAnuM kAraNa sAmagrImAMthI bahAra nIkaLI jatAM kArya aTakI jAya che ane badhA maLI jatAM ja kArya utpanna thAya che, to pachI kone sAdhakatama kahevAya? badhAM rpoitapotAnA sthAne sAmagrInA ghaTako che ane badhA sAkalyarUpe pramAnAM karaNa che. A sAmagrImAM te ja kAraNo sammilita che jemano kAryanI sAthe vyatireka che. ghaTajJAnamAM prameyanA sthAne ghaTa ja sAmela thaI zake 1. avyabhicAriNImasandigdhAmarthopalabdhiM vidadhatI bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramANam / nyAyamaMjarI, pR.12.. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jainadarzana che, paTa Adi nahi. A ja rIte jeo paraMparAthI kAraNo che temane paNa A sAmagrImAM sAmela karAtA nathI. jaina dArzanikoe sAmAnyapaNe sAmagrInI kAraNatAno svIkAra karavA chatAM paNa vRddha naiyAyikonA sAmagrI prAmANyavAda yA kAraka sAkalyanI pramANatAnuM khaMDana karatAM spaSTa lakhyuM che ke jJAnane sAdhatama karaNa karIne ame sAmagrInI anupayogitA yA vyarthatA siddha nathI karatA, paraMtu amAro Azaya e che ke Indriya Adi sAmagrI jJAnanI utpattimAM sAkSAta kAraNa bane che paNa pramA arthAtu arthopalabdhimAM sAdhakatama karaNa to A utpanna thayeluM jJAna ja banI zake che. bIjA zabdomAM, zeSa sAmagrI to jJAnane utpanna karIne ja kRtArtha thaI jAya che, jJAnane utpanna karyA vinA sAmagrI sAkSAta arthopalabdhi karAvI zakatI nathI. te jJAna dvArA ja arthAta jJAnathI vyavahita banIne ja arthopalabdhimAM kAraNa che ema kahevAya, sAkSAt kAraNa che ema na kahevAya. A rIte paraMparAthI dUranAM kAraNone paNa jo sAdhakatama koTimAM laI laIe to je AhAra yA gAyanA dUdhathI indriyo puSTa thAya che te AhAra ane dUdha denArI gAyane paNa arthopalabdhimAM sAdhakatama kahevAM paDe ane A rIte to kAraNono koI pratiniyama ja nahi rahe. jo ke arthopalabdhi ane jJAna be judI vastuo nathI tema chatAM paNa sAdhananI dRSTie temanAmAM paryAya ane paryAyIno bheda to che ja. pramA bhAvasAdhana che ane te pramANanuM phaLa che, jyAre jJAna karaNasAdhana che ane svayaM karaNabhUta pramANa che. bAkInI badhI sAmagrIno upayoga A pramANabhUta jJAnane utpanna karavAmAM thAya che, arthAt sAmagrI jJAnane utpanna kare che ane jJAna jANe che. jo jJAnanI jema zeSa sAmagrI paNa svabhAvataH jANanArI hota to tene paNa jJAnanI sAthe sAdhakatama' pada para besADI zakAta ane pramANa saMjJA ApI zakAta. te sAmagrI yuddhavIranI jananI banI zake che, svayaM yoddho nahi. e to sIdhI vAta che ke pramiti kema ke cetanAtmaka che ane cetanano dharma che eTale pelI cetanakriyAno sAdhakatama cetanadharma ja hoI zake che. te ajJAnane dUra karanArI che, eTale tenuM sAdhakatama ajJAnanuM virodhI jJAna ja hoI zake, ajJAna nahi. 1. tasyAjJAnarUpasya prameyArthavat svaparaparicchittau sAdhakatamatvAbhAvata: pramANatvAyogAt / tatpatti sAdhavatamatvaca gAnavidhinA jJAnena vyAptatvAn ! prameyakamala - mArtaDa, pR.8. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 207 indriyavyApAra paNa pramANa nathI. sAMkhyasammata indriyavyApArane paNa pramANa na mAnI zakAya kema ke A indriyavyApAra paNa indriyonI jema acetana ane ajJAnarUpa ja hoya, jJAnAtmaka na hoya, ane ajJAnarUpa vyApAra pramAmAM sAdhakatama na hovAthI pramANa hoI zake nahi. tethI samyajJAna ja ekAntapaNe pramANa hoI zake che, anya nahi. prAmANyavicAra pramANa je padArthane je rUpamAM jANatuM hoya te padArthanuM te ja rUpamAM prApta thavuM arthAt pratibhAta viSayanuM avyabhicArI hovuM prAmANya kahevAya che. te pramANano dharma che. tenI utpatti te ja kAraNothI thAya che je kAraNothI pramANa utpanna thAya che. aprAmANya paNa te ja rIte apramANanA utpAdaka kAraNothI ja pedA thAya che. prAmANya hoya ke aprAmANya tenI utpatti parathI ja thAya che. jJapti abhyAsadazAmAM svataH ane anabhyAsadazAmAM koI svataH pramANabhUta jJAnAntarathI arthAtu parataH thAya che. udAharaNArtha, je sthAnono ApaNane paricaya che te jalAzaya AdimAM thanAruM jalajJAna yA marIcijJAna ApoApa ja potAnI pramANatA ane apramANatA batAvI de che, paraMtu aparicita sthAnomAM thanArA jalajJAnanI pramANatAnuM jJAna panihArIoe pANI bharI lAvavuM, deDakAonA DrAuM DrAuM avAja, kamalanI sugaMdha AvavI, vagere jalanA avinAbhAvI svataHpramANabhUta jJAno dvArA ja thAya che. A ja pramANe je vaktAnA guNadoSono ApaNane paricaya che tenAM vacanonI pramANatA ane apramANatA to ApaNe svataH jANI laIe chIe, paraMtu anyanAM vacanonI pramANatA mATe ApaNe bIjA saMvAda Adi kAraNonI apekSA rahe che. mImAMsako vedane apauruSeya mAnIne tene svataH pramANa kahe che. tenuM pradhAna kAraNa e che ke veda dharma ane tenA niyama-upaniyamonuM pratipAdana kare che. dharma Adi atIndriya che. koI paNa puruSamAM jJAnano eTalo vikAsa thaI zakato nathI ke te atIndriyadarzI banI zake. jo puruSomAM jJAnanA prakarSa ke temanA anubhavone atIndriya sAkSAtkAranA adhikArI mAnavAmAM Ave to paristhitivizeSamAM dharma AdinA svarUpanuM vividha prakAre vivecana ja nahi, nirmANa paNa zakya banI zake che ane A rIte vedanA nibaMdha ekAdhikAramAM bAdhA AvI zake che. vaktAnA guNothI 1. juo yogadarzana, vyAsabhASya, pR.27. 2. tatkAmArthe svata: parata | parIkSAmukha, 1.13. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jainadarzana vacanomAM pramANatA Ave che ane doSothI apramANatA A sarvamAnya siddhAntano svIkAra karIne paNa mImAMsakoe vedane doSothI mukta arthAta nirdoSa kahevAnI eka navI ja yukti zodhI kADhI. temaNe kahyuM ke zabdanA doSo vaktAne adhIna hoya che ane temano abhAva jo ke sAmAnyapaNe to vaktAnA guNothI ja thAya che paraMtu jo vaktA ja mAnavAmAM na Ave to nirAzraya doSonI saMbhAvanA zabdomAM rahetI nathI. A rIte jyAre vaktAno abhAva mAnIne zabdamAMthI doSonI nivRtti karI nAkhavAmAM AvI ane temane svataH pramANa mAnI lIdhA tyAre A paddhatine anya pramANamAM paNa lAgu karavI paDI ane tyAM sudhI kalpanA karavI paDI ke guNa pote svataMtra vastu ja nathI paNa kevaLa doSAbhArUpa che. tethI apramANatA to doSothI Ave che paraMtu pramANatA doSono abhAva hovAthI svataH AvI jAya che. jJAnane utpanna karanArA je paNa kAraNa che temanAthI pramANatA to utpanna thaI jAya che paraMtu apramANatAmAM te kAraNo uparAMta doSa paNa apekSita che. arthAta nirmalatA cakSu AdinuM svarUpa che, svarUpathI atirikta koI guNa nathI. jyAM atirikta doSa maLI jAya che tyAM apramANatA doSakRta levAthI parata che ane jyAM doSanI saMbhAvanA nathI tyAM pramANatA svataH ja Ave che. zabdamAM paNa A rIte svataH prAmANya svIkArIne jyAM vaktAmAM doSa hoya che tyAM apramANatA doSaprayukta hovAthI parata manAya che. mImAMsako IzvaravAdI nathI, tethI vedanI pramANatA IzvaramUlaka to teo mAnI zakatA nathI. tethI temanI samakSa eka ja mArga bace che ane te che vedane svataH pramANa mAnavAno. taiyAyika Adi vedanI pramANatA vedanA IzvarakartutvanA AdhAre mAnatA hovAthI parata ja mAne che. AcArya zAntarakSite bauddhono pakSa aniyamavAdanA rUpamAM rajU karyo che. te kahe che, "prAmANya ane aprAmANya banne svataH, banne parata , prAmANya svataH paNa aprAmANya parataH, ane aprAmANya svataH paNa prAmANya parataH A cAra niyamapakSothI atirikta pAcamo aniyamapakSa paNa che je prAmANya ane aprAmANya bannene avasthAvizeSamAM svataH ane avasthAvizeSamAM parataH mAne che. A pAMcamo pakSa ja bauddhone iSTa che."* prAmANya ane aprAmANya bannene svataH mAnavAno pakSa 1. pramAyA: patantravat ! nyAyakusumAMjali, 2.1. 2. na hi bauddhaireSAM caturNAmekatamo'pi pakSo'bhISTaH, aniyamapakSasyeSTatvAt / tathAhi ubhayamapyetat kiJcit svata: kiJcit parata iti pUrvamupavarNitam / ata eva pakSavatuSTayopacIsoDayu: | pazcamaca maniyama saMmavAtA tattvasaMgrahapaMjikA, kArikA 3123. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 209 sarvadarzanasaMgrahamAM sAMkhyanA nAme ullekhAyo che tathA aprAmANya svataH paNa prAmANya parataH mAnavAno pakSa bauddhonA nAme ullekhAyo che, paraMtu temanA mULa granthomAM A pakSono ullekha maLato nathI. niyAyiko prAmANya ane aprAmANya bannene parata mAne che - saMvAdathI prAmANya ane bAdhaka pratyayathI aprAmANya. jaino je vaktAnA guNono pratyaya hoya tenA vacanone tatkAla svataH bhale kahI paNa de, paraMtu zabdamAM pramANatA guNothI ja Ave che e siddhAMta nirapavAda che. anya pramANamAM abhyAsa ane anabhyAsanA AdhAre prAmANya ane aprAmANyanA svataH ane paratano nizcaya thAya che. mImAMsako jo ke pramANatAnI utpatti kAraNothI mAne che paraMtu temanA kahevAno Azaya e che ke je kAraNothI jJAna utpanna thAya che temanAthI atirikta koI anya kAraNanI pramANitAnI utpattimAM apekSA hotI nathI. jainonuM kahevuM che ke indriya Adi kAraNa kAM to guNavALAM hoya che kAM to doSavALAM, kema ke koI paNa sAmAnya potAnA vizeSomAM ja prApta thaI zake che. kAraNasAmAnya paNa kAM to guNavAna kAraNomAM maLe kAM to doSavAnA kAraNomAM maLe. tethI jo doSavAna kAraNothI utpanna hovAnA kAraNe aprAmANya parata manAtuM hoya to guNavAna kAraNothI utpanna hovAnA kAraNe prAmANyane paNa parataH ja mAnavuM joIe. arthAt utpatti, aprAmANyanI hoya ke prAmANyanI, hara hAlatamAM te parataH ja hovAnI. je kAraNothI pramANa yA apramANa pedA thaze te ja kAraNothI temanI pramANatA yA apramANatA paNa utpanna thaI jaze ja. pramANa ane pramANatAnI utpattimAM samayabheda nathI. jJapti ane pravRttinA saMbaMdhamAM kahI ja dIdhuM che ke teo abhyAsadazAmAM svataH ane anabhyAsadazAmAM parata thAya che. vedane svataH prAmANya mAnavAnA siddhAnta mImAMsakone zabdamAtrane nitya mAnavAne preryA che kema ke jo zabdane anitya mAnavAmAM Ave to zabdAtmaka vedane paNa kyAreka ne kyAreka to koI vaktAnA mukhathI utpanna thayelo mAnavo paDe, je mAnyatA vedanI svataH pramANatAnI vighAtaka siddha thaI zake che. vaktAnA mukhathI ekAntapaNe janma lenAra sArthaka bhASAtmaka zabdone paNa nitya ane apauruSeya kahevA e to yukti ane anubhava bannethI viruddha che. paraMparA ane saMtatinI dRSTie 1. pramANatvapramAtvei svata: sAMyA: samASTitA: I sarvadarzanasaMgraha, pR. 279. 2. saupatAzaramaM svata: I sarvadarzanasaMgraha, pR. 279. 3. yamari parata: ruceSa va pakSa: zreyAnuM | nyAyamaMjarI, pR. 174. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jainadarzana bhale bhASAtmaka zabdo anAdi banI jAya paraMtu te te samayomAM utpanna thanAra zabdo to utpatti pachI tarata ja nAza pAmI jAya che. zabdo to jalanI laheronI jema paulika vAtAvaraNamAM utpanna thAya che ane nAza pAme che, eTale temane nitya na mAnI zakAya. vaLI, te vedane jemAM aneka rAjA, RSi, nagara, nadI ane deza Adi anitya ane sAdi padArthonA nAma Ave che tene, nitya, anAdi ane apauruSeya kahIne svata pramANa kevI rIte mAnI zakAya. pramANatA yA apramANatA sauprathama to parataH ja gRhIta thAya che, pachI AgaLa upara paricaya ane abhyAsanA kAraNe bhale teo avasthAvizeSamAM svataH gRhIta thAya. guNa ane doSa banne vastunA ja dharma che. vastu kAM to guNAtmaka hoya che kAM to doSAtmaka. tethI guNane svarUpa kahI tenuM astitva uDAvI na devAya. guNa ane doSa bannenI sthiti barAbara hoya che. jo kAcakAmalAdi doSa che to nirmalatA cakSano guNa che. tethI guNa ane doSarUpa kAraNothI utpanna hovAnA kAraNe pramANatA ane apramANatA bannene parataH mAnavI joIe. pramANasaplavavicAra eka ja prameyamAM aneka pramANonI pravRttine pramANasaplava kahe che. bauddho padArthone kSaNika mAne che. temano e paNa siddhAMta che ke jJAna arthajanya hoya che. je . vivakSita padArthathI koI eka pratyakSajJAna utpanna thayuM che te padArtha bIjI kSaNe to niyamathI nAza pAmI jAya che, eTale koI paNa eka arthamAM be jJAnone pravRtta thavAno avasara ja nathI. bauddhoe prameyanA be bheda karyA che - eka vizeSa (ravalakSaNa) ane bIjo sAmAnya (anyApoha). vizeSane viSaya karanAruM pratyakSa che ane sAmAnyane jANanAruM anumAnAdi vikalpajJAna che. A rIte prameyaraividhyathI pramANadvaividhyanI niyata vyavasthA hovAthI koI paNa pramANa jyAre potAnI viSayamaryAdAnuM ullaMghana karI zakatuM nathI tyAre vijAtIya pramANanI to svaniyata viSayathI bhinna prameyamAM pravRtti ja thaI zakatI nathI. bAkI rahI vAta sajAtIya pramANAntaranA saMplavanI, have jyAre bIjI kSaNe padArthanuM astitva ja rahetuM nathI tyAre saMplavanI carcA ApoApa ja samApta thaI jAya che. jaino padArthane ekAnta kSaNika mAnatA nathI. temanA mate padArtha karthacita nitya ane sAmAnyavizeSAtmaka che. A ja padArtha badhAM pramANono viSaya bane che. vastu 1. mane divigha viSayavidhyAt aa pramANavArtika, 2.1. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 pramANamImAMsA ananta dharmovALI che. amuka jJAna dvArA vastunA amuka aMzono nizcaya thavA chatAM paNa agRhIta aMzone jANavA mATe pramANAntarane avakAza che ja. Ama je jJAta azono saMvAda thaI javAthI nizcaya thaI gayo che te aMzomAM bhale pramANAntara koI vizeSa pariccheda na kare paraMtu je aMzomAM asaMvAda hovAnA kAraNe anizcaya ke viparIta nizcaya che temano nizcaya karIne to pramANAntara vizeSa paricchedaka hovAthI pramANa ja bane che. akalaMkadeve pramANanA lakSaNamAM "anadhigatArthagrAhI pada mUkyuM che, tethI anizcita aMzanA nizcayamAM yA nizcitAMzamAM upayogavizeSa hoya to ja pramANasaplavano svIkAra karavAmAM Ave che, jyAre naiyAyike pramANanA lakSaNamAM AvuM koI pada mUkyuM nathI, eTale tenI dRSTie vastu gRhIta hoya ke agRhIta, jo Indriya Adi kAraNakalApa ekaTho thaI jAya che to pramANanI pravRtti avazya thavAnI. upayogavizeSa ho yA na ho, koI paNa jJAna eTalA mATe pramANa na banI zake ke teNe gRhItanuM grahaNa karyuM che. tAtparya e ke naiyAyikane pratyeka avasthAmAM pramANasaplava svIkArya che. jaina paraMparAmAM avagraha Adi jJAnonA dhruva ane adhuva bhedo karyA che. dhruvano artha che jevuM jJAna pahelAM thAya che tevuM ja jJAna pachI thavuM. A dhruvAvagraha Adi pramANa paNa che. tethI siddhAntanI dRSTie jaina potAnA nityAnitya padArthamAM sajAtIya yA vijAtIya pramANonI pravRttino ane saMvAdanA AdhAre temanI pramANatAno svIkAra kare ja che. jyAM vizeSa pariccheda hoya che tyAM to pramANatA che ja, paraMtu jyAM vizeSa pariccheda na paNa hoya kintu saMvAda hoya tyAM paNa pramANatAne koI rokI zakatuM nathI. kyAMka gRhItagrAhIjJAnane pramANAbhAsa gaNyuM che paraMtu e to pramANanA lakSaNamAM "apUrvArtha pada yA "anadhigata' vizeSaNa mUkavAnA kAraNe thayuM che. vastutaH jJAnanI pramANatAno AdhAra avisaMvAda yA samyajJAnatva ja che, apUrvArthagrAhitva nathI. padArtha nityAnitya hovAnA kAraNe temAM aneka pramANonI pravRttine pUro avakAza che. pramANanA bheda prAcIna kALathI pramANanA pratyakSa ane parokSa e be bheda nirvivAdapaNe svIkRta cAlyA Ave che. Agamika paribhASAmAM AtmamAtrasApekSa jJAnane pratyakSa kahe che, 1. 3yo vizeSayAmAve pramANa saMpnavAnavupImAn ! aSTasahastrI, pR.4. 2. parIkSAmukha, 6.1. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jainadarzana 1 re ane je jJAnomAM indriya, mana, prakAza Adi para sAdhanonI apekSA hoya che te parokSa che. pratyakSa ane parokSanI A paribhASA jaina paraMparAnI potAnI che. jaina paraMparAmAM pratyeka vastu potAnA pariNamanamAM khuda pote ja upAdAna hoya che. jeTalAM paranimittaka pariNamano che te badhAM vyavahAramUlaka che. je mAtra svajanya che te ja paramArtha che ane nizcayanayanA viSaya che. pratyakSa ane parokSanAM lakSaNa ane vibhAjanamAM paNa A ja dRSTi kAma karI rahI che ane tenA nirvAha mATe 'akSa' zabdano artha AtmA karavAmAM Avyo che. 'pratyakSa' zabdano prayoga je lokamAM indriyapratyakSanA arthamAM jovAmAM Ave che tene sAvyavahArika saMjJA devAmAM AvI che, jo ke Agamika paramArtha vyAkhyA anusAra to indriyajanya jJAna parasApekSa hovAthI parokSa che tema chatAM lokavyavahAranI paNa upekSA karI zakAtI na hoI teno svIkAra sAMvyavahArika pratyakSanA rUpamAM karavAmAM Avyo che. jaina dRSTimAM upAdAnayogyatA para ja vizeSa bhAra apAyo che. nimittathI jo ke upAdAnayogyatA vikase che paraMtu nimittasApekSa pariNamana utkRSTa ane zuddha manAtAM nathI. tethI pratyakSa jevA utkRSTa jJAnamAM upAdAna AtmAnI ja apekSA mAnI che, indriya ane mana jevA nikaTatama sAdhanonI apekSA mAnI nathI. AtmamAtrasApekSatA pratyakSavyavahAranuM kAraNa che ane indriyamanojanyatA parokSavyavahAranI niyAmikA che. A jaina dRSTinuM potAnuM AdhyAtmika nirUpaNa che. tAtparya e ke je jJAna sarvathA svAvalaMbI che, jemAM bAhya sAdhanonI AvazyakatA nathI te jJAna ja pratyakSa kahevAvAne yogya che, ane je jJAnamAM indriya, mana ane prakAza Adi sAdhanonI AvazyakatA hoya che te jJAna parokSa che. A rIte mULamAM pramANanA be bheda che - eka pratyakSa ane bIjo parokSa. pratyakSa pramANa pratyakSanuM lakSaNa siddhasena divAkare pratyakSanuM lakSaNa 'aparokSa rUpe arthanuM grahaNa karavuM e pratyakSa che'OM AvuM karyuM che. A lakSaNamAM pratyakSanuM svarUpa tyAM sudhI samajAtuM nathI jyAM sudhI 1. jaM parado viNNANaM taM tu parokkhatti bhaNidamatthesu / nuM vateLa khAvuM hari haiM nIneLa padmavavuM || pravacanasAra, gAthA 58. 2. aoti vyApnoti jJAnAtItyakSa AtmA / sarvArthasiddhi, pR.59. 3. aparokSatayArthasya prAharta jJAnamIvRzam / pratyakSamitaroya pokSa praddaLekSayA / / 4 / / nyAyAvatAra. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 213 parokSanuM svarUpa samajAya nahi. akalaMkadeve nyAyavinizcayamAM spaSTa jJAnane pratyakSa kahyuM che. temanA lakSaNamAM 'sAkAra' ane 'ajasA' pada paNa potAnuM vizeSa mahattva dharAve che, arthAt sAkAra jJAna jyAre aMjasA spaSTa eTale ke paramArtharUpe vizada hoya tyAre tene pratyakSa kahe che.` vaizaghanuM lakSaNa akalaMkadeve pote ja laghIyasrayamAM A rIte bAdhyuM che - anumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAsanam / tavaizadyaM mataM buddheravaizadyamataH param ||4|| arthAt, anumAna AdithI adhika niyata deza, kAla ane AkArarUpamAM pracuratara vizeSonA pratibhAsanane vaizagha kahe che. bIjA zabdomAM, je jJAnamA bIjA anya jJAnanI sahAyatA apekSita na hoya te jJAna vizada kahevAya che. jevI rIte anumAna Adi jJAna potAnI utpattimAM liMgajJAna, vyAptismaraNa AdinI apekSA rAkhe che tevI rIte pratyakSa potAnI utpattimAM koI anya jJAnanI apekSA rAkhatuM nathI. A ja anumAna AdithI pratyakSamAM atireka yA adhikatA che. jo ke bauddha paNa vizada jJAnane pratyakSa kahe che, paraMtu teo kevaLa nirvikalpaka jJAnane ja pratyakSanI sImAmAM rAkhe che. temano Azaya e che ke svalakSaNavastu paramArthataH zabdazUnya che, tethI tenAthI utpanna thatuM pratyakSa paNa zabdazUnya ja hovu joIe. zabdano arthanI sAthe koI saMbaMdha nathI. zabdanA abhAvamAM paNa padArtha potAnA svarUpamAM rahe che ane padArtha na hovA chatAM paNa yatheccha zabdono prayoga thato dekhAya che. zabdano prayoga saMketa ane vivakSAne adhIna che. tethI paramArthasat vastuthI utpanna thatA nirvikalpaka pratyakSamAM zabdanI saMbhAvanA nathI. zabdano prayoga to vikalpavAsanAnA kAraNe pUrvokta nirvikalpaka jJAnathI utpanna thatA savikalpaka jJAnamAM ja thAya che. zabdasaMsRSTa jJAna niyamathI padArthanuM grAhaka nathI hotuM. aneka vikalpajJAno evA hoya che jemanA viSayabhUta padArtho vidyamAna hotA nathI, jema ke zekhacallInI 'huM rAjA chuM' ityAdi kalpanAo. je vikalpajJAna nirvikalpakathI utpanna thAya che, mAtra vikalpavAsanAthI nahi, te 1. pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTa sAjAramabratA | nyAyavinizcaya, zloka-3. 2. pratyakSa RtvanAoDhuM vedyate'tiSTim / tattvasaMgraha, kArikA 1234. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 - jainadarzana savikalpakamAM je vizadatA ane arthaniyatatA jaNAya che te te savikalpakano potAno dharma nathI paraMtu nirvikalpaka pAsethI udhAra lIdhelo che. nirvikalpakanI anantara kSaNe ja savikalpaka utpanna thAya che, tethI nirvikalpakanI vizadatA savikalpakamAM pratibhAsita thavA lAge che ane A rIte savikalpaka paNa nirvikalpakanI vizadatAno svAmI banIne vyavahAramAM pratyakSa kahevAya che. paraMtu jaina dArzanika paraMparAmAM nirAkAra nirvikalpaka darzanane pramANakoTinI bahAra ja rakhAyuM che ane nizcayAtmaka savikalpaka jJAnane ja pramANa mAnIne vizada jJAnanI pratyakSakoTimAM mUkyuM che. bauddhanuM nirvikalpaka jJAna viSayaviSayIsannipAta pachI tarata ja anantara thanArA sAmAnyAvabhAsI anAkAra darzana samAna che. A anAkAra darzana eTaluM to nirbaLa hoya che ke tenAthI vyavahAra to dUra rahyo paraMtu padArthano nizcaya paNa thaI zakato nathI. tethI tene spaSTa yA pramANa mAnavuM koI paNa rIte ucita nathI. vizadatA ane nizcayapaNuM to vikalpano potAno dharma che ane te jJAnAvaraNanA kSayopazama anusAra temAM Ave che. A AzayanuM sUcana karavA mATe akalaMkadeve "aMjasA" ane "sAkAra' pada pratyakSanA lakSaNamAM mUkyAM che. je vikalpajJAnono viSayabhUta padArtha bahAra maLato nathI te vikalpajJAno vikalpAbhAsa che, pratyakSa nathI. jema zabdazUnya nirvikalpakathI zabdasaMtuSTa vikalpa utpanna thAya che tema zabdazunya arthathI paNa sIdho vikalpa utpanna thAya to temAM zuM bAdhA che? - jo ke jJAnanI utpattimAM padArthanI asAdhAraNa kAraNatA nathI. jaNAya che ke vedanI pramANatAnuM khaMDana karavAnA vicArathI bauddhoe zabdano artha sAthe vAstavika saMbaMdha mAnyo nathI ane jeTalAM paNa zabdasaMsRSTa jJAnonuM samarthana nirvikalpakathI thatuM nathI te badhAnuM aprAmANya ghoSita karI dIdhuM, ane te ja jJAnone pramANa mAnyAM che je sAkSAta yA paraMparAthI arthasAmarthyajanya che. paraMtu zabdamAtrane apramANa kahevo ucita nathI. te zabdo bhale apramANa ho jemano viSayabhUta artha upalabdha thato na hoya. be pratyakSa jyAre AtmamAtrasApekSa jJAnane pratyakSa mAnyuM ane "akSa' zabdano artha AtmA karyo tyAre lokavyavahAramAM pratyakSa tarIke prasiddha indriyapratyakSa ane mAnasapratyakSanI samasyAnuM samAdhAna jaina dArzanikoe eka saMvyavahAra pratyakSa mAnIne karyuM. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 215 vizeSAvazyakabhASya ane ladhIyasraya granthomAM Indriya ane manojanya jJAnane saMvyavahArapratyakSa tarIke svIkAryuM che. tenAM kAraNo paNa A che - eka to lokavyavahAramAM tathA badhAM anya darzanomAM A pratyakSa tarIke prasiddha che ane bIjuM e ke pratyakSatAnA prayojaka vaizadya(spaSTatA yA nirmalatA)no aMza emAM maLe che. A rIte upacAranuM kAraNa maLavAthI indriya pratyakSamAM pratyakSatAno upacAra karavAmAM Avyo che. vastutaH AdhyAtmika draSTimAM A jJAna parokSa ja che. tattvArthasUtramAM (1.13) matijJAnanA mati, ti, saMjJA, cittA ane abhinibodha A paryAyono nirdeza maLe che. temanAmAMthI mati e Indriya ane manathI utpanna thatuM jJAna che. tenI utpattimAM jJAnAntaranI AvazyakatA hotI nathI. AgaLa gaNAvelAM smRti, saMjJA, cintA Adi jJAnomAM kramazaH pUrvAnubhava, smaraNa ane pratyakSa, smaraNa pratyakSa ane pratyabhijJAna, liMgadarzana ane vyAptismaraNa, Adi jJAnAntaronI apekSA rahe che jyAre indriyapratyakSa ane mAnasapratyakSamAM koI paNa anya jJAna apekSita nathI. A vizeSatAnA kAraNe indriyapratyakSa ane mAna pratyakSarUpa matine saMvyavahApratyakSanuM pada maLyuM che. (1) sAMvyavahArika pratyakSa sAvyavahArika pratyakSa pAMca indriyo ane mana A che kAraNothI saMvyavahAra pratyakSa utpanna thAya che. tenA mULa be bheda che - (1) IndriyasaMvyavahAra pratyakSa ane (2) anikriyasaMvyavahAra pratyakSa. anindriyapratyakSa kevaLa manathI utpanna thAya che, jyAre IndriyapratyakSamAM indriyonI sAthe mana paNa kAraNa hoya che. indriyonI prApyakAritA indriyomAM cakSu ane mana aprApyakArI che arthAta te banne padArthane prApta karyA vinA ja dUrathI ja tenuM jJAna karI le che. sparzana, rasanA ane dhrANa A traNa indriyo padArtho sAthe joDAIne temane jANe che. kAna zabdane sparzatAM tene sAMbhaLe 1. viyamomavaM gaM te saMvavArapakvavaM vizeSAvazyakabhASya, gAthA 95. 2. tatra sAMvyavahArikanuM ndriyAnindriyapratyakSam | layasrayasvavRtti, zloka 4. 3. puDhe suNei sadaM apuDhe puNavi passade rUpaM / saM saM ra ya vadhvaM pua vinAnAdri || Avazyakaniryukti, gAthA 5. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jainadarzana che. sparzanAdi indriyo padArtho sAthenA saMbaMdhakALamAM temanAthI pRSTa paNa thAya che ane baddha paNa. baddhano artha che indriyomAM alpakAlika vikArapariNati, jema ke atyanta ThaMDA pANImAM hAtha boLavAthI keTalAka samaya sudhI hAtha evo sUMThavAI jAya che ke tenAthI bIjo sparza zIgha gRhIta thato nathI, vadhu paDato garama padArtha khavAI jatAM rasanA paNa vikRta thatI jaNAya che. paraMtu kAnathI koI paNa prakArano zabda sAMbhaLatAM Avo koI vikAra anubhavAto nathI. samikarSavicAra niyAyika Adi cakSune paNa padArtha sAthe saksikarSa mAne che. temanuM kahevuM che ke calu taijasa padArtha che. tenAM kiraNo nIkaLIne padArtha sAthe saMbaMdhamAM Ave che ane tyAre cakSu dvArA padArthanuM jJAna thAya che. cakSu padArthanA rUpa, rasa Adi guNomAMthI kevaLa rUpane ja prakAzita kare che e kAraNe te dIpakanI jema taijasa che. mana vyApaka AtmAthI saMyukta thAya che ane AtmA jagatanA samasta padArtho sAthe saMyukta che, tethI mana koI paNa bAhya padArthane saMyukta yoga Adi saMbaMdhothI jANe che. mana potAnA sukhano sAkSAtkAra sayuktasamavAyasaMbaMdhathI kare che. mana AtmA sAthe saMyukta che ane AtmAmAM sukhano samavAya che. Ama cakSu ane mana banne prAptakArI che. paraMtu nIce jaNAvelAM kAraNothI cakSuno padArtha sAthe sakirya siddha thato nathI - (1) jo cakSu prApyakArI hoya to tenI potAnI aMdara lAgelA aMjanane teNe grahaNa karavuM joIe.' (2) jo cakSu prAptakArI hoya to te sparzana IndriyanI jema samIpavartI vRkSanI zAkhA ane dUravartI candramAne eka sAthe grahaNa karI zake nahi, joI zake nahi. (3) e kaMI Avazyaka nathI ke je karaNa hoya te padArtha sAthe saMyoga pAmIne ja potAnuM kAma kare. cumbaka dUrathI lohazalAkAne kheMcI le che. (4) cakSu abarakha, kAca ane sphaTika AdithI vyavahita padArthonA rUpane paNa jue che, jyAre prApyakArI sparzanAdi indriyo temanA sparza Adi viSayone jANI zakatI nathI. cakSune tejodravya kahevI paNa pratItiviruddha che, kema ke eka to tejodravya svatanna dravya nathI, bIjuM uSNasparza ane bhAsvararUpa temAM nathI. 1. juo tattvArthavArtika, pR. 68. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 217 cakSune prApyakArI mAnatAM padArthamAM dUra ane najIka evo vyavahAra thaI zake nahi, tevI ja rIte saMzaya ane viparyaya jJAna paNa thaI zakaze nahi. AjanuM vijJAna mAne che ke AMkha eka prakArano kemerA che. temAM padArthonAM kiraNo pratibiMbita thAya che. kiraNonuM pratibiMba paDavAthI jJAnatakhta ulluddha thAya che ane pachI cakSu te padArthone jue che. cakSumAM paDelA pratibiMbanuM kAma kevaLa cetanAne ubuddha karI devAnuM che, te khuda dekhAtuM nathI. A praNAlImAM e vAta spaSTa che ke cakSue yogya dezamAM sthita padArthane ja jANyo che, potAmAM paDelA pratibiMbane jANyuM nathI. padArthonuM pratibiMba paDavAnI kriyA to kevaLa svicane dabAvavAnI kriyA samAna che je vidyazaktine pravAhita karI de che. tethI A prakriyAthI jainonA cakSune aprApyakArI mAnavAnA vicAramAM koI vizeSa bAdhA UbhI thatI nathI. zrotra aprApyakArI nathI bauddho to zrotrane paNa aprApyakArI mAne che. teo vicAre che ke zabda paNa dUrathI ja sAMbhaLI zakAya che. teo cakSu ane mananI sAthe zrotra paNa aprApyakArI hovAno nirdeza kare che. jo zrotra prApyakArI hota to zabdamAM dUra ane nikaTano vyavahAra na thAta. paraMtu jyAre zrotra kAnamAM ghuselA maccharanA zabdane sAMbhaLI le che tyAre zrotrane aprApyakArI na kahI zakAya. prApyakArI dhrANa indriyanI viSayabhUta gandhamAM paNa "kamalanI gandha dUra che, mAlatInI gabdha najIka che' evo vyavahAra thato dekhAya che. jo cakSunI jema zrotra paNa aprApyakArI hota to jema rUpamAM dizA ane dezano saMzaya thato nathI tema zabdamAM paNa na thAta, paraMtu "A zabda kaI dizAmAMthI Ave che ?' e prakArano saMzaya thato anubhavAya che. tethI zrotrane paNa sparzana Adi indriyonI jema prApyakArI ja mAnavo joIe. jyAre zabda vAtAvaraNamAM utpanna thato thato kramazaH kAnanI aMdara pahoce che tyAre ja saMbhaLAya che. zrotranuM zabdotpattinA sthAne pahoMcavuM e to nitAnta bAdhita che. jJAnano utpattikrama ane avagrahAdi bheda sAvyavahArika indriyapratyakSa cAra bhAgamAM vibhAjita che - avagraha, IhA, avAya ane dhAraNA. sauprathama viSaya ane viSayIno sannipAta (yogya dezAvasthiti) thatAM ja darzana thAya che. A darzana sAmAnyasattAnuM AlocakamAtra che. tenA AkArane 1. aprAmAlimanotrA | abhidharmakoza, 1.43. tattvasaMgrahapaMjikA, pR. 603. 2. juo tattvArthavArtika, pR. 68-69. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jainadarzana ApaNe mAtra "che'nA rUpamAM nirdezI zakIe chIe. A darzana astitvarUpa mahAsattA yA sAmAnyasattAno pratibhAsa kare che. tenA pachI te viSayanI avAttara sattA (manuSyatva Adi)thI yukta vastunuM grahaNa karanAruM "A puruSa che" evuM avagraharUpa jJAna thAya che. avagrahajJAnamAM puruSatvaviziSTa puruSano spaSTa bodha thAya che. je Indriyo prApyakArI che temanA dvArA darzana pachI sauprathama vyaMjanAvagraha thAya che. jema korA ghaDAmAM pahelAM to be, traNa, cAra jalabinduo paDatata tarata ja zoSAI jAya che paNa pachI ghaDo dhIre dhIre bhIno thAya che tema vyaMjanAvagrahamAM padArthano avyakta bodha thAya che. tenuM kAraNa e che ke prApyakArI sparzana, rasana, dhrANa ane zrotra indriyo aneka prakAranI upakaraNacAothI AvRta hoya che, tethI temane bhedIne indriya sudhI viSayasaMbaMdha thavAmAM eka kSaNa to lAgI ja jAya che. aprApyakArI cakSunAM upakaraNabhUta popacAM AMkhanI kIkI upara hoya che ane popacAM khulyA pachI ja jovAnuM zarU thAya che. AMkha khulyA pachI padArthane jovAmAM aspaSTatAnI guMjAza rahetI nathI. jeTalI zakti haze teTaluM spaSTa ja dekhAze. tethI cakSu indriyathI vyaMjanAvagraha thato nathI. vyaMjanAvagraha bAkInI cAra indriyothI ja thAya che. avagraha pachI te avagraha dvArA jJAna viSayamAM "A puraSa dakSiNano haze ke uttarano?" e jAtano vizeSaviSayaka saMzaya janme che. saMzaya pachI tarata ja bhASA, vezane joIne nirNaya bhaNI mUkanAruM "A dakSiNano hovo joIe evuM saMbhAvanArUpa IhAjJAna thAya che. IhA pachI vizeSa cihno uparathI "A dakSiNano ja che evuM nirNayAtmaka avAyajJAna thAya che. kyAMka teno apAya tarIke paNa ullekha maLe che, jeno artha che "aniSTa aMzanI nivRtti karavI'. apAya eTale nivRtti. avAyamAM ISTa aMzano nizcaya vivalita che jyAre apAyamAM aniSTa aMzanI nivRtti mukhyapaNe lakSita che. A ja avAya uttarakALe daDha banIne dhAraNA banI jAya che. A dhAraNAnA kAraNe kAlAntaramAM te vastunuM smaraNa thAya che. dhAraNAne saMskAra paNa kahe che. jyAM sudhI indriyavyApAra cAlu hoya che tyAM sudhI dhAraNA indriyapratyakSanA rUpamAM rahe che. indriyavyApAra nivRtta thatAM A ja dhAraNA zaktirUpe saMskAra banI jAya che. A badhAmAM saMzayajJAnane choDIne bAkInA vyaMjanAvagraha, arthAvagraha, IhA, avAya ane dhAraNA arthano yathArtha nizcaya karAve to pramANa che, anyathA apramANa. pramANatAno artha che je vastu jevI pratibhAsita thatI hoya te vastu te ja rUpamAM prApta thavI." Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 pramANamImAMsA badhAM zAno svavedI che A badhAM jJAno svasaMvedI hoya che. teo potAnA svarUpano bodha svayaM kare che. tethI svasavedanapratyakSane svataMtra mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI. je je jJAnanuM svasaMvedana hoya te te jJAnamAM ja antabhUta thaI jAya che; indriyapratyakSanuM svasaMvedana IndriyapratyakSamAM ane mAnasapratyakSanuM svasavedana mAnasapratyakSamAM. paraMtu svasaMvedananI daSTie apramANavyavahAra yA pramANAbhAsanI kalpanA koI paNa rIte thatI nathI. jJAna pramANa hoya ke apramANa, tenuM svasavedana to jJAnanA rUpamAM yathArtha ja hoya che. "A sthANu che ke puruSa?' A prakAranA saMzayajJAnanuM svasavedana svayaM potAmAM nizcayAtmaka ja hoya che. ukta prakAranA jJAnanA hovAmAM saMzaya nathI, saMzaya to tenA viSayabhUta padArthamAM che. tevI ja rIte viparyaya ane anadhyavasAya jJAnonuM svarUpasaMvedana svayaM potAmAM nizcayAtmaka ane yathArtha ja hoya che. mAnasa pratyakSamAM kevaLa manathI sukha AdinuM saMvedana thAya che. temAM indriyanA vyApAranI AvazyakatA nathI hotI. avagrahAdizAno bahu Adi arthonAM thAya che A avagrahAdijJAno eka, bahu, ekavidha, bahuvidha, pri, alipta, niHsRta, aniHsRta, ukta, anukta, dhruva ane adhruva Ama bAra prakAranA arthonAM thAya che. cakSu Adi indriyo dvArA thatA avagrahAdijJAno mAtra rUpAdi guNone ja nathI jANatA paNa te guNo dvArA dravyane paNa grahaNa kare che kema ke guNa ane guNImAM kathaMcit abheda hovAthI guNanuM grahaNa thatAM ja guNInuM paNa grahaNa te rUpamAM thaI ja jAya che. koI evA indriyajJAnanI kalpanA karI zakAtI nathI ke je dravyane choDI mAtra guNane, yA guNane choDI mAtra dravyane grahaNa karatuM hoya. viparyaya Adi mithyAjJAna viparyayazAnanuM svarUpa indriyadoSa ane sAdezya AdinA kAraNe je viparyayajJAna thAya che te jainadarzanamAM viparItakhyAtinA rUpamAM svIkArAyuM che. koI padArthamAM tenAthI 1. tattvArthasUtra, 1.16. 2. tattvArthasUtra, 1. 17. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jainadarzana viparIta padArthano pratibhAsa thavo viparItakhyAti kahevAya che. A padArtha viparIta che' e prakArano pratibhAsa viparyayakALamAM thato nathI. jo pramAtA e jANI jAya ke "A padArtha viparIta che to te jJAna yathArtha ja banI jAya. tethI puruSathI viparIta sthANumAM "puruSa' e jAtanI khyAti arthAt pratibhAsa viparItakhyAti kahevAya che. jo ke viparyayakALamAM puruSa tyAM nathI paraMtu sAdazya AdinA kAraNe pUrvadaSTa puruSanuM smaraNa thAya che ane temAM (sthANumAM) puruSanuM bhAna thAya che. ane A badhuM thAya che indriyadoSa AdinA kAraNe. temAM alaukika, anirvacanIya, asata, sat yA AtmAno pratibhAsa mAnavo yA A jJAnane nirAlaMbana ja mAnavuM pratItinI viruddha che. viparyayajJAnanuM AlaMbana to te padArtha che ja jemAM sAdazya AdinA kAraNe viparIta bhAna thAya che ane je viparIta padArtha temAM pratibhAsita thAya che te jo ke tyAM vidyamAna nathI paraMtu sAdezya AdinA kAraNe smRtino viSaya banI jhaLakI to jAya ja che. chevaTe viparyayajJAnano viSayabhUta padArtha viparyayakALamAM AlaMbanabhUta padArtha upara Aropita karavAmAM Ave che ane eTalA mATe te viparyaya che. sakhyAti ane AtmakhyAti nathI viparyayakALe chIpamAM rajata AvI jAya che ema mAnavuM e to narI kalpanA che kema ke jo te kALe chIpamAM rajata AvI jatI hoya to tyAM beThelA puruSone te dekhAvI joIe. retamAM jalajJAnanA samaye jo jala tyAM AvI jatuM hoya to pachI jamIna to bhInI maLavI ja joIe. mAnasa bhrAnti potAnA mithyA saMskAra ane vicAro anusAra aneka prakAranI thayA kare che. AtmAnI jema bAhya padArthanuM astitva paNa svata siddha ane paramArthasata ja che. tethI bAhyarthano niSedha karIne nitya brahma yA kSaNika jJAnano pratibhAsa kahevo e paNa sayuktika nathI. viparyayajJAnanAM kAraNa viparyayajJAnanA aneka kAraNo hoya che. vAta-pittAdino kSobha, viSayanI caMcaLatA, koI kriyAnuM atizIdhra hovuM, sAdezya ane indriyavikAra Adi aneka kAraNo viparyayajJAnanAM che. A badhA doSonA kAraNe mana ane indriyomAM vikAra utpanna thAya che ane indrayamAM vikAra thavAthI viparyayAdi jJAno thAya che. chevaTe indriyavikAra ja viparyayano mukhya hetu siddha thAya che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA anirvacanIyArthakhyAti nathI " viparyayajJAnane sat, asat Adi rUpe anirvacanIya kahevuM paNa ucita nathI kema ke tenuM viparIta rUpamAM nirvacana karI zakAya che. A rajata che' A zabdaprayoga svayaM potAnI nirvacanIyatA batAve che. pahelA joyelI rajata ja sAdazya AdinA kAraNe sAme rahelI chIpamAM jhaLake che. akhyAti nathI na jo viparyayajJAnamAM kaMI paNa pratibhAsita na thatuM hoya, te akhyAti arthAt nirviSaya hoya to brAnti ane suSuptAvasthAmAM koI antara ja na rahe. suSuptAvasthAthI bhrAntidazAnA bhedanuM eka ja kAraNa che ane te e ke bhrAntidazAmAM kaMIka to pratibhAsita thAya che jyAre suSuptAvasthAmAM kaMI paNa pratibhAsita thatuM nathI. asaMkhyAti nathI jo viparyayajJAnamAM asat padArthano pratibhAsa mAnavAmAM Ave to vicitra prakAranI bhrAntio na thaI zake kema ke asakhyAtivAdInA matamAM vicitratAnuM kAraNa jJAnagata ke arthagata kaMI ja nathI. sAme rahelI vastubhUta chIpa ja viparyayajJAnanuM AlaMbana che, anyathA AMgaLI dvArA teno nirdeza na karI zakAya. jo ke tyAM rajata avidyamAna che, to paNa teneM asakhyAti na kahevAya kema ke temAM sardazya kAraNa che jyAre asakhyAtimAM sAddezya kAraNa hotuM nathI. 221 viparyayajJAna smRtipramoSarUpa paNa nathI viparyayajJAnane smRtipramoSarUpa kahevuM paNa yogya nathI. viparyayajJAnane smRtipramoSarUpa mAnanArA kahe che ke 'A rajata che' A viparyayajJAnamAM 'A' zabda sAme rahelA padArthano nirdeza kare che ane 'rajata' pUrvadaSTa rajatanuM smaraNa che. sAdRzya Adi doSonA kAraNe te smaraNa potAnA 'tat(te)' AkArane choDIne utpanna thAya che. A ja viparyayajJAnanI viparyayarUpatA che. jo ahIM 'te (tat) rajata' evo pratibhAsa thAta to te samyajJAna ja hota. tethI 'A' e eka svatantra jJAna che ane 'rajata' e adhUruM smaraNa che. te be jJAnono bheda jaNAto na hovAnAkAraNe 'A'nI sAthe 'rajata' maLI javAthI 'A rajata che' evuM eka jJAna jaNAvA lAge che. paraMtu temanuM A kathana ucita nathI kema ke ahIM be jJAno pratibhAsita thatAM ja nathI, eka ja jJAna sAme rahelA caLakatA padArthane viSaya kare che. khAsa vAta to e Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 222 che ke vastudarzana pachI tarata ja tadvAcaka zabdanI smRtinA samaye viparItavizeSanuM smaraNa thaIne te ja viparItavizeSa pratibhAsita thavA lAge che. te vakhate caLakATanA kAraNe chIpano vizeSa dharma pratibhAsita thato nathI paNa tenuM sthAna rajatano dharma laI le che. Ama viparyayajJAnanA thavAmAM sAmAnyano pratibhAsa, vizeSano apratibhAsa ane viparIta vizeSanuM smaraNa e kAraNo bhale rahyAM paraMtu viparyayakALe to 'A rajata che' evuM eka ja jJAna hoya che, ane te viparIta AkArane viSaya karavAnA kAraNe viparItakhyAtirUpa ja che. saMzayanuM svarUpa saMzayajJAnamAM je be koTio vacce jJAna calita yA dolayamAna rahe che te banne koTio paNa buddhiniSTha ja che. ubhayasAdhAraNa padArthanA darzanathI paraspara virodhI be vizeSonuM smaraNa thaI javAnA kAraNe jJAna banne koTio vacce jholA khAya che. e to nizcita che ke saMzayajJAna ane viparyajJAna pUrvAnubhUta vizeSonuM ja thAya che, ananubhUta vizeSonuM thatuM nathI. saMzayajJAnamAM sauprathama sAme vidyamAna sthANunA uccatva Adi sAmAnya dharmo pratibhAsita thAya che, pachI tene puruSa ane sthANu A be vizeSonuM yugapat smaraNa thaI javAthI jJAna banne koTio vacce jholA khAtuM thaI jAya che. (2) pAramArthika pratyakSa pAramArthika pratyakSa pAramArthika pratyakSa saMpUrNapaNe vizada hoya che. te kevaLa AtmAthI ja utpanna thAya che. indriya ane mananA vyApAranI temAM AvazyakatA hotI nathI. pAramArthika pratyakSanA be prakAra che - eka sakala pratyakSa ane bIjuM vikala pratyakSa. kevalajJAna sakala pratyakSa che ane avadhijJAna tathA mana:paryayajJAna vikala pratyakSa che. avadhijJAna avadhijJAnAvaraNa ane vIryAntarAyanA kSayopazamathI utpanna thatuM jJAna avadhijJAna che.` te rUpI dravyane ja viSaya kare che, AtmA Adi arUpI dravyone viSaya karatuM nathI. tenI potAnI dravya, kSetra, kAla ane bhAvanI maryAdA nizcita 1. tattvArthavArtika, 1.21-22. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 223 hovAthI tema ja te nIcenI tarapha adhika viSayane jANatuM hovAthI te avadhijJAna kahevAya che. tenA traNa bhedo che - dezAvadhi, paramAvadhi ane sarvAvadhi. manuSya ane tiryaMcone guNapratyaya dezAvadhi hoya che ane devo tathA nArakIone bhavapratyaya dezAvadhi hoya che. bhavapratyaya dezAvadhimAM karmano kSayopazama te paryAyanA (viparyAyanA ke nArakIparyAyanA) nimittathI ja thaI jAya che, jyAre manuSyo ane tiryaMcone thanArA guNapratyaya dezAvadhimAM karmano kSayopazama guNanimittaka hoya che. paramAvadhi ane sarvAvadhi caramazarIrImunine ja hoya che. dezAvadhi pratipAtI hoya che, paraMtu paramAvadhi ane sarvAvadhi pratipAtI hotAM nathI. saMyamathI Tyuta thaI avirata ane mithyAtva bhUmikA para AvI javuM e pratipAta kahevAya che. athavA, mokSaprApti pahelAM je avadhijJAna jatuM rahe che te pratipAtI che. avadhijJAna sUkSmatAnI daSTie eka paramANune jANI zake che. mana:paryayajJAna mana:paryayajJAna eTale bIjAnA mananI vAtane jANanAruM jJAna. tenA be bheda che - eka Rjumati ane bIjuM vipulamati. Rjumati sarala mana, vacana ane kAyAthI vicAravAmAM AvelA padArthane jANe che jyAre vipulamati sarala ane kuTila banne rIte vicAravAmAM AvelA padArthane jANe che. mana:paryayajJAna paNa Indriya ane mananI sahAyatA vinA ja utpanna thAya che. bIjAnuM mana to mana paryayajJAnamAM kevaLa AlaMbana che. "mana:paryayajJAnI bIjAnA manamAM AvatA vicArone arthAt vicAra karatA mananA paryAyone sAkSAt jANe che ane te anusAra bAhya padArthone anumAnathI jANe che' A mata eka AcAryano che.' bIjA AcAryo mana:paryayajJAna dvArA bAhya padArthanuM sAkSAt jJAna paNa mAne che. mana:paryayajJAna prakRSTa cAritravALA sAdhune ja thAya che. teno viSaya avadhijJAnanA viSayathI anantamo bhAga sUkSma hoya che. tenuM kSetra manuSyaloka jeTaluM ja barAbara che, arthAt manuSyaloka che. kevalajJAna samasta jJAnAvaraNano samUla nAza thatAM prakaTatuM nirAvaraNa jJAna kevalajJAna che. A jJAna AtmamAtrasApekSa utpanna thAya che ane kevala arthAta ekaluM hoya che. 1. tasvArthavArtika, 1.26. 2. nALa joDakumALanuM vizeSAvazyakabhASya, gAthA 814. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jainadarzana A jJAna utpanna thatAM ja badhAM ja kSAyopazumika jJAno vilIna thaI jAya che. A kevalajJAna badhAM ja dravyonA trikAlavartI samasta paryAyone jANe che. kevalajJAna atIndriya jJAna che. te saMpUrNapaNe nirmaLa hoya che. tene siddha karavAnI mULa yukti A che - AtmA jyAre jJAnasvabhAva che ane AvaraNanA kAraNe ja teno A jJAnasvabhAva khaMDa khaMDa prakaTa thAya che tyAre saMpUrNapaNe AvaraNa dUra thaI jatAM jJAne potAnA pUrNa rUpamAM prakAzavuM ja joIe. jevI rIte agnino svabhAva bALavAno che ane jo koI pratibandhaka na hoya to agni IdhaNane bALI nAkhaze ja tevI ja rIte jJAnasvabhAva AtmA pratibaMdhako dUra thaI jatAM jagatanA sarva padArthone jANaze ja. je padArtho koI jJAnanA joyo che teo koI ne koIne pratyakSa avazya hoya che ja, jema ke parvatIya agni' ityAdi aneka anumAno A nirAvaraNa jJAnanI siddha mATe ApavAmAM Ave che. sarvajJatAno ItihAsa prAcIna kALamAM bhAratavarSanI paraMparA anusAra sarvajJatAno saMbaMdha paNa mokSanI sAthe hato. mumukSuomAM vicAraNIya viSaya to e hato ke mokSanA mArgano koNe sAkSAtkAra karyo? A ja mokSamArga dharma zabdathI nirdiSTa thAya che. tethI vivAdano viSaya e rahyo ke dharmano sAkSAtkAra thaI zake che ke nahi? je pakSanA anugAmI zabara, kumArika Adi mImAMsaka che te pakSanuM kahevuM hatuM ke dharma jevI atIndriya vastuone ApaNe pratyakSathI jANI zakIe nahi. dharmanI bAbatamAM vedano ja antima ane nibaMdha adhikAra che. dharmanI paribhASA 'volanAtakSortha. dha.' karIne dharmamAM vedane ja pramANe kahela che. A dharmajJAnamAM vedane ja antima pramANa mAnavAne kAraNe mImAMsakone puruSamAM atIndriyArthaviSayaka jJAnano abhAva mAnavo paDyo. temaNe puruSamAM rAga, dveSa ane ajJAna Adi doSonI zaMkA rahetI hovAnA kAraNe atIndriya dharmapratipAdaka vedane puruSakRta na mAnatA apauruSeya mAnyo. A apauruSeyatvanI mAnyatAthI ja puruSamAM sarvajJatAno arthAta pratyakSathI thatI dharmajJatAno niSedha thayo. AcArya kumAri spaSTa lakhe che ke sarvajJatAnA niSedhathI amAruM tAtparya kevaLa dharmajJatAno niSedha karavAnuM che. jo koI puruSa dharma sivAya jagatanA anya samasta arthone jANavA icchato hoya to bhale jANe, emAM amane 1. rUcIvavijetre mizigate? nyAyavinizcaya, zloka 465. jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibandhake / doDazirvAdo na cAti prativadha | aSTasahastrImAM (pR.50) uddadhRta. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 225 koI Apatti nathI, paraMtu dharmanuM jJAna to kevaLa veda dvArA ja thaze, pratyakSa Adi pramANothI nahi thAya. A rIte dharmane veda dvArA tathA dharmAtirikta zeSa padArthone yathAsaMbhava anumAnAdi pramANothI jANIne jo koI puruSa ekaMdara sarvajJa banato hoya to amane mImAMsakone koI ja virodha nathI.' bIjo pakSa bauddhono che. teo buddhane dharmano arthAta cAra Aryasatyono sAkSAtkAra mAne che. temanuM kahevuM che ke buddha potAnA bhAsvara jJAna dvArA duHkha, samudaya arthAt duHkhanAM kAraNa, nirodha arthAt nirvANa ane mArga arthAt nirvANanA upAya A caturArdhasatyarUpa dharmanuM pratyakSa darzana karyuM che. tethI dharmanA viSayamAM dharmadraSTA sugata ja antima pramANa che. sugata karuNA karIne kaSAyajvAlAthI jaLelA saMsArI jIvonA uddhAranI bhAvanAthI upadeza Ape che. A matanA samarthaka dharmakIrtie lakhyuM che ke jagatanA samasta padArthono koI puruSa sAkSAtkAra kare che ke nahi e nirarthaka vivAdamAM ame paDavA mAgatA nathI. ame to e jANavA IcchIe chIe ke teNe ISTa tattvane arthAta dharmane jANyo che ke nahi? mokSamArgamAM anupayogI duniyAbharanA kIDAmakoDA AdinI saMkhyAnA parijJAnano bhalA mokSamArga sAthe zo saMbaMdha ? dharmakIrti sarvajJatAno siddhAntataH virodha karatA nathI paraMtu tene nirarthaka avazya darzAve che. te sarvajJatAnA samarthakone kahe che ke mImAMsako AgaLa sarvajJa upara arthAt trikAla-trilokavartI samasta padArthonA pratyakSa dvArA thatA jJAna upara, zA mATe bhAra Apo cho ? asala vivAda to dharmajJatAnI bAbatamAM che ane te e ke dharmanA viSayamAM dharmanA sAkSAtkartAne pramANa mAnavA ke vedane ? te dharmamArganA sAkSAtkAra mATe dharmakIrtie AtmAmAMthI arthAta jJAnapravAhamAMthI doSono atyanta uccheda mAnyo ane nairAmyabhAvanA Adi tenAM sAdhano darzAvyAM. tAtparya e ke jyAM kumArile pratyakSathI dharmajJatAno niSedha karI dharmanA viSayamAM vedano ja avyAhata adhikAra svIkAryo tyAM dharmakIrtie pratyakSathI ja 1. dharmajJatvaniSedhazca kevalo'tropayujyate / sarvat vinAnaMtu puruSa: na vAryate I tattvasaMgraha, kArikA 3128 (kumArilanA nAme udhRta). 2. tamatinuByAta jJAnamaya vivAryatAm ! vITasaMhayArijJA ta na thopayute rUA dUraM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANe tUrata veveta pRthrAnupaHke rUDA pramANavArtika 1.33, 35 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jainadarzana dharmano arthAta mokSamArgano sAkSAtkAra mAnIne pratyakSa dvArA thanArI dharmazatAnuM bhArapUrvaka samarthana karyuM. dharmakIrtinA TIkAkAra prajJAkaragupta sugatane dharmajJanI sAthe sAthe ja sarvajJa - trikAlavArtA yAvat padArthonA jJAtA - paNa siddha karyA che ane lakhyuM che ke sugatanI jema anya yogIo paNa sarvajJa banI zake che, jo teo potAnI sAdhakAvasthAmAM rAgAdinimuktinI jema sarvajJatA mATe paNa yatna kare. jemaNe vItarAgatA prApta karI lIdhI che teo icche to thoDAka prayatnathI sarvajJa banI zake che. AcArya zAntarakSita paNa A ja rIte dharmajJatAnI sAthe sAthe ja sarvajJatA siddha kare che ane sarvajJatAne te zaktirUpe badhA vItarAgomAM mAne che. koI paNa vItarAga jyAre icche tyAre koI paNa vastuno sAkSAtkAra karI zake che.' yogadarzana ane vaizeSika darzanamAM A sarvajJatA aNimA Adi RddhionI jema eka vibhUti che je badhA vItarAgo mATe avazya prAptavya nathI. hA, je vItarAga tenI sAdhanA karaze tene te prApta thaze. jaina dArzanikoe zarUAtathI ja trikAlavartI ane trilokavartI samasta zeyonA pratyakSadarzananA arthamAM sarvajJatA mAnI che ane tenuM samarthana paNa karyuM che. jo ke tarkayuga pahelAM 'ne ne gALa; re sarve nALa AcArAMgasUtra, 1.23 eTale ke "je eka AtmAne jANe che te badhA padArthone jANe che ityAdi 1. tato'sya vItarAgatve sarvArthajJAnasaMbhavaH / samAhitasya sakalaM cakAstIti vinizcitam // sarveSAM vItarAgANAmetat kasmAnna vidyate ? / rAgAdikSayamAne hi tairyatnasya pravartanAt / / puna: kAlAntare teSAM sarvajJaguNarAgiNAm / prayatnena sarvatvasya siddhivAritA | pramANavArtikAlakara, pR. 329. 2. yad yad icchati bodhuMvA tat tad vetti niyogataH / zarivaMvidhA tasya pradILAvALo dAsa | tattvasaMgraha, kArikA 3328. 3. saI bhagavaM uppaNNaNANadarisI...savvaloe savvajIve savvabhAve samma samaM jANadi pati vidyAritti pakhaMDAgama, paDi. sUtra 78. se bhagavaM arahaM jiNe kevalI savvannU savvabhAvadarisI..savvaloe savvajIvANaM savmAvaDuM nANamAne samAne parva 2 | vidA | AcArAMgasUtra, 2.3. pR. 425. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 227 vAkyo, je sarvajJatAnA mukhya sAdhaka nathI te, maLe che paraMtu tarkayugamAM temano jevo thavo joIe tevo upayoga thayo nathI. AcArya kundakunda niyamasAranA zuddhopayogAdhikAramAM (gAthA 1586) lakhyuM che ke "kevalI bhagavAna samasta padArthone jANe che ane dekhe che' A kathana vyavahAranayathI karAyuM che. paraMtu nizcaya nathI to kevalI bhagavAna potAnA AtmasvarUpane ja dekhe che ane jANe che. AmAMthI spaSTapaNe phalita e thAya che ke kevalInI parapadArthajJatA vyAvahArika che, naiRRyika nathI. vyavahAranayane abhUtArtha ane nizcayanayane bhUtArtha arthAt paramArtha tarIke svIkAravAnI mAnyatAthI sarvajJatAnuM paryavasAna chevaTe AtmajJatAmAM ja thAya che. jo ke A ja kundakundAcAryanA anya granthomAM sarvajJatAnA vyAvahArika arthanuM paNa varNana ane samarthana dekhAya che paraMtu temanI nizcayadaSTi AtmajJatAnI sImAnuM ullaMghana karatI nathI. A ja AcArya kundakunda pravacanasAramAM sauprathama kevalajJAnane trikAlavartI samasta arthone jANanAruM jJAna kahIne AgaLa kahe che ke je anantaparyAyavALA eka dravyane nathI jANato te sarvane kevI rIte jANe ? ane je sarvane nathI jANato te anantaparyAyavALA eka dravyane saMpUrNapaNe kevI rIte jANI zake? AnuM tAtparya e ke je manuSya ghaTajJAna dvArA ghaTane jANe che te ghaTa sAthe ja ghaTajJAnanA svarUpanuM paNa savedana karI ja le che kema ke pratyeka jJAna svaprakAzI che. tevI ja rIte je vyakti ghaTane jANavAnI zakti dharAvatA ghaTajJAnanA yathAvat svarUpano pariccheda kare che te ghaTane to arthAt ja jANI le che kema ke te zaktinuM yathAvata vizleSaNapUrvaka parijJAna vizeSaNabhUta ghaTane jANyA vinA thaI ja zakatuM nathI. Ama AtmAmAM ananta zeyone jANavAnI zakti che. tethI je jagatanA ananta zeyone jANe che te ananta zeyone jANavAnI zakti dharAvatA pUrNajJAnasvarUpa AtmAne jANI ja le che ane je 1. jANadi passadi savvaM vavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM // 2. gaM tAniyamira gAdri gumAva samaMtavo savva | atthaM vicittavisamaM taM NANaM khAiyaM bhaNiyaM // jo Na vijANai jugavaM atthe tekAlike tihuvaNatthe / NAeM tassa Na sakkaM sapajjayaM davvamekaM vA // davvamaNaMtapajayamekamaNatANi davvajAdANi / T vinAdri naTu dha so savvALi nAdri / pravacanasAra, 1.47-49. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jainadarzana anantayone jANavAnI zaktivALA pUrNajJAnasvarUpa AtmAne yathAvat vizleSaNa karIne jANe che te pelI zaktionA upayogasthAnabhUta ananta padArthone paNa jANI ja le che kema ke ananta zeya to te jJAnanA vizeSaNa che ane vizeSyanuM jJAna thatAM vizeSaNanuM jJAna avazya thaI ja jAya che. udAharaNArtha, je vyakti ghaTapratibiMbavALA darpaNane jANe che te ghaTane paNa jANe che ane je ghaTane jANe che te ja darpaNamAM paDelA ghaTanA pratibiMbanuM vAstavika vizleSaNapUrvaka yathAvatu parijJAna karI zake che. je ekane jANe che te sarvane jANe che enuM A ja rahasya che. samantabhadra Adi AcAryoe sUkSma, antarita ane dUravartI padArthonuM pratyakSatva anumeyatva hetu dvArA siddha karyuM che. bauddhonI jema koI paNa jaina granthamAM dharmajJatA ane sarvajJatAnuM vibhAjana karI temanAmAM gauNa-mukhyabhAva dekhADyo nathI. badhA jaina tArkikoe eka avAje trikAlavartI ane trilokavartI samasta padArthonA pUrNa parijJAnanA arthamAM sarvajJatAnuM samarthana karyuM che. dharmajJatAne to ukta pUrNajJAnarUpa sarvajJatAnA garbhamAM ja nihita mAnI levAmAM AvI che. akalaMkadeve sarvajJatAnuM samarthana karatAM lakhyuM che ke AtmAmAM samasta padArthone jANavAnI pUrNa zakti che. saMsArI avasthAmAM tenuM jJAna jJAnAvaraNathI AvRta hovAnA kAraNe te pUrNa prakAza pAmI zakatuM nathI, paraMtu jyAre caitanyanAM pratibandhaka karmono saMpUrNa kSaya thaI jAya che tyAre te aprApyakArI jJAnane samasta padArtho jANavAmAM zuM bAdhA che? jo atIndriya padArthonuM jJAna na thaI zakatuM hoya to sUrya, candra Adi jyotigrahonI grahaNa Adi bhaviSyata dazAono upadeza kevI rIte thaI zake? jyotijJanopadeza avisaMvAdI ane yathArtha jaNAya che. tethI e mAnavuM ja joIe ke teno yathArtha upadeza atIndriyArthadarzana vinA thaI zake nahi. jema satyasvapnadarzana indriya AdinI sahAyatA vinA ja bhAvI rAjyalAbha AdinuM yathArtha spaSTa jJAna karAve che tathA vizada che tema sarvajJanuM jJAna paNa bhAvI padArthomAM saMvAdaka ane vizada hoya che. jema prazravidyA yA IkSaNikAdividyA 1. sUkSmAntiritatvArtha pratyakSA: vat yathaT | anucitUtoDAiiti sarvajJAMsthitiH | AtamImAMsA, zloka 5. 2. juo nyAyavinizcaya, zloka 465. 3. gharatyantaparokSeDarthe veta puNA puta: puna: | cotirtAnAvisaMvAlaH kRtAtreta sAdhanAntaram II siddhivinizcayaTIkA, pR. 413. nyAyavinizcaya, zloka. 414. 4. juo nyAyavinizcaya, zloka 407. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 229 atIndriya padArthonuM spaSTa bhAna karAvI de che tema atIndriyajJAna paNa spaSTa pratibhAsaka hoya che. AcArya vIrasenasvAmIe jayadhavalATIkAmAM kevalajJAnanI siddhi mATe eka navIna ja yukti ApI che. te lakhe che ke kevalajJAna ja AtmAno svabhAva che. A ja kevalajJAna jJAnAvaraNa karmathI AvRta thAya che ane AvaraNanA kSayopazama anusAra matijJAna Adi rUpe prakaTa thAya che. tethI jyAre ApaNe matijJAna AdinuM svasaMvedana karIe chIe tyAre te rUpe aMzI kevalajJAnanuM paNa aMzataH vasaMvedana thAya che. jema parvatanA eka aMzane jovA chatAM paNa pUrNa parvatanuM vyavahArataH pratyakSa thayAnuM manAya che tema matijJAna Adi avayavone joIne avayavIrUpa kevalajJAnanuM arthAt jJAnasAmAnyanuM pratyakSa paNa vasaMvedanathI thaI jAya che. ahIM AcArye kevalajJAnane jJAna sAmAnya rU5 mAnyuM che ane tenI siddhi svasavedanapratyakSathI karI che. akalaMkadeve aneka sAdhaka pramANone batAvIne je eka mahattvapUrNa hetuno prayoga karyo che te hetu che - "sunizcitAsaMbhavadgAdhakapramANatva' arthAta bAdhaka pramANonI asaMbhavatAno pUrNa nizcaya hovo. koIpaNa vastunuM astitva siddha karavA mATe "bAdhakAbhAva' khuda eka baLavAna sAdhaka pramANa banI zake che, jema ke "huM sukhI chuM ahIM sukhanuM sAdhaka pramANa A ja banI zake che ke mArA sukhI hovAmAM koI bAdhaka pramANa nathI. kemake sarvajJanA astitvamAM paNa koI bAdhaka pramANa nathI eTale tenuM nibaMdha astitva hovuM joIe. A hetunA samarthanamAM temaNe prativAdIo dvArA kalpita bAdhakonuM nirAkaraNa A rIte karyuM che - prazna - anta sarvajJa nathI, kema ke te vaktA che ane puruSa che, jema ke zerImAM rakhaDato koI puruSa. uttara - vastRtva ane sarvajJatvano koI virodha nathI. eka ja vyakti vaktA paNa hoI zake che ane sAthe ja sarvajJa paNa hoI zake che. jo jJAnanA vikAsamAM vacanono hrAsa thato dekhAto hota to jJAnanA atyanta vikAsamAM vacanono atyanta hrAsa thAta, paraMtu dekhAya to tethI UlaTuM ja che. jema jema jJAnanI vRddhi thAya che tema tema vacanomAM prakarSatA ja Ave che. 1. ati sarvazaH sunizcitAmavavAdhavapramALavA suvADivat ! siddhivinizcayaTIkA, pR. 42 1. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 230 prazna - vaktRtvano saMbaMdha vivakSA sAthe che. tethI icchArahita nirmohI sarvajJamAM vacanonI saMbhAvanA hoya ja kyAMthI ? na uttara - vivakSAno vaktRtva sAthe koI avinAbhAvasaMbaMdha nathI. mandabuddhi zAstranI vivakSA hovA chatAM paNa zAstranuM vyAkhyAna karI zakato nathI. suSupta ane mUrchita Adi avasthAomAM vivakSA na hovA chatAM paNa vacanonI pravRtti dekhAya che. tethI vivakSA ane vacano vacce koI avinAbhAvasabaMdha besADI zakAto nathI. caitanya ane indriyonI paTutA ja vacanapravRttimAM kAraNa che ane temano sarvajJatva sAthe koI virodha nathI. athavA, vacanomAM vivakSAne kAraNa mAnI paNa laIe, to paNa satya ane hitakAraka vacanone utpanna karanArI vivakSA sadoSa kevI rIte hoI zake ? vaLI, tIrthaMkaranI vacanonI pravRtti to pUrva puNyAnubhAvathI baMdhAyelI tIrthaMkaraprakRtinA udayathI thAya che. jagatanA kalyANa mATe tIrthaMkaronI puNyadezanA thAya che. A rIte nirdoSa vItarAgI puruSatvano sarvajJatA sAthe koI virodha nathI. puruSa paNa hoI zake ane sAthe sAthe sarvajJa paNa. jo A pramANe vyabhicArI arthAt avinAbhAvazUnya hetuothI sAdhyanI siddhi karavAmAM Ave to A ja hetuothI jaiminimAM vedajJatAno paNa abhAva siddha karI zakAya. prazna amane koI paNa pramANathI sarvajJa upalabdha thatA nathI, tethI anupalaMbhanA kAraNe sarvajJano abhAva ja mAnavo joIe. uttara - pUrvokta anumAnothI jyAre sarvajJa siddha thaI jAya che tyAre teno anupalabha che ema kevI rIte kahI zakAya ? A anupalaMbha Apane ja che ke badhAMne ? amArA cittamAM je vicAra che temano anupalaMbha Apane che, paraMtu tethI amArA cittamAM vicArono abhAva to nathI thavAno. tethI svAnupalabha hetu anaikAntika che. jagatamAM ApaNA potAnA dvArA anupalabdha asaMkhya padArthonuM astitva che ja. 'badhAne sarvajJano anupalabha che' e vAta to badhAnA jJAnone jANanAra sarvajJa ja kahI zake, asarvajJa na kahI zake. tethI sarvAnupalaMbha hetu asiddha ja che. prazna - jJAnamAM tAratamya joIne kyAMka tenA atyanta prakarSanI saMbhAvanA karIne je sarvajJa siddha karavAmAM Ave che temAM prakarSatAnI eka sImA hoya che. koI UMcuM kUdanArI vyakti abhyAsathI to dasa hAtha ja UMcu kUdI zake che, paraMtu te cira abhyAsa pachI paNa eka mAIla UMcuM to kUdI zakatI nathI. uttara - kUdavAno saMbaMdha zarIranI zakti sAthe che, tethI teno jeTalo prakarSa - saMbhave che, teTalo ja thaze. paraMtu jJAnanI zakti to ananta che. te jJAnAvaraNathI Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 231 AvRta hovAnA kAraNe potAnA pUrNa rUpamAM vikasita thaI zakI nathI. dhyAna Adi sAdhanAothI te Agantuka AvaraNano jema jema kSaya karavAmAM Ave che tema tema jJAnanI svarUpajyoti tevI rIte prakAzamAna thavA lAge che jevI rIte vAdaLo dUra thatA sUryano prakAza. potAnA ananta zaktivALA jJAna guNanA vikAsanI parama prakarSa avasthA ja sarvajJatA che. AtmAnA je guNo karmavAsanAothI Avata che te guNo samyagdarzana, samyajJAna ane samyapha cAritrarUpa sAdhanAothI prakaTa thAya che, jema koI iSTa jananI bhAvanA karavAthI tenuM sAkSAt spaSTa darzana thAya che. prazna - jo sarvajJanA jJAnamAM anAdi ane ananta jhaLake che to temanI anAditA ane anantatA kyAMthI rahI zake ? uttara - je padArtho jevA che tevA ja jJAnamAM pratibhAsita thAya che. jo AkAzanI kSetrakRta ane kAlanI samayakRta anantatA che to AkAza ane kAla te ja rUpamAM jJAnano viSaya bane che. jo dravyo ananta che to te badhAM dravyo paNa te ja rUpamAM jJAnamAM pratibhAsita thAya che. maulika dravyanuM dravyatva e ja che ke te anAdi ane ananta hoya. tenA nija svabhAvane anyathI karI zakAto nathI ane na to te anya rUpamAM kevaLajJAnano viSaya bane che. tethI jagatanA svarUpabhUta anAdianantatvanuM te ja rUpamAM jJAna thAya che. prazna - AgamomAM kahevAmAM AvelAM sAdhanonuM anuSThAna karIne sarvajJatA prApta thAya che ane sarvajJa dvArA Agamone upadezavAmAM Ave che, tethI banne parasparAzrita hovAthI asiddha che, zuM nathI? uttara - sarvajJa AgamanA kAraka che. prakRti sarvajJanuM jJAna pUrvasarvajJa dvArA pratipAdita AgamArthanA AcaraNathI utpanna thAya che ane pUrvasarvajJanuM jJAna tapUrvasarvajJa dvArA pratipAdita AgamArthanA AcaraNathI utpanna thAya che. A rIte pUrva pUrva sarvajJa ane AgamonI zRMkhalA bIjAMkuranI sattatinI jema anAdi che ane anAdi sannatimAM anyonyAzrayadoSano vicAra thato nathI. mukhya prazna e che ke zuM Agama sarvajJa vagara hoI zake che? ane puruSa sarvajJa banI zake che ke nahi? banneno uttara e che ke puruSa potAno vikAsa karI sarvajJa banI zake che, ane tenA guNothI vacanomAM pramANatA AvatI hovAthI te vacano Agama' nAma pAme che. prazna - jyAre AjakAla prAyaH puruSo rAgI, dveSI ane ajJAnI ja jovAmAM Ave che tyAre atIta ane bhaviSyamAM kyAreka koI vItarAgI yA sarvajJanI saMbhAvanA kevI rIte mAnI zakAya?, kema ke puruSanI zaktionI sImAnuM ullaMghana thaI zakatuM nathI. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jainadarzana uttara - jo ApaNe puruSAtizayane jANI zakatA nathI to te uparathI teno abhAva che ema na kahI zakAya. anyathA AjakAla koI vedano pUrNa jANakAra dekhAto nathI e uparathI "atItakALamAM jaiminine paNa vedajJAna hatuM nahi ema svIkAravAnI Apatti Ave. ApaNe to e vicAravAnuM che ke AtmAmAM pUrNajJAnano vikAsa thaI zake che ke nahi? ane jyAre AtmAnuM svarUpa anantajJAnamaya che tyAre tenA vikAsamAM zuM bAdhA che? jo AvaraNanI bAdhA che to sAdhanA dvArA te evI rIte dUra thaI zake che jevI rIte agnimAM tapAvavAthI sonAmAM rahelo mela. prazna - sarvajJa jyAre rAgI AtmAnA rAga yA duHkhano sAkSAtkAra kare che tyAre te svayaM rAgI ane duHkhI thaI jaze, zuM nahi thAya ? uttara - du:kha yA rAgane jANavA mAtrathI koI duHkhI ke rAgI banI jatuM nathI. rAga to jyAre AtmA khuda rAgarUpe pariNamana kare tyAre thAya che. zuM koI zrotriya brAhmaNane madirAnA rasanuM jJAna dharAvavA mAtrathI madyapAthI kahI zakAya ? rAganAM kAraNo mohanIya Adi karmo sarvajJa dvArA atyanta ucchinna thaI gayAM che, te pUrNa vItarAga che, tethI paranA rAga yA duHkhane jANI levA mAtrathI tenAmAM rAga yA duHkharUpa pariNati thaI zakatI nathI. prazna - sarvajJa azuci padArthone jANe che to pachI tene temanA rasAsvAdanano doSa lAgavo ja joIe, zuM na lAgavo joIe? uttara - jJAna bIjI vastu che ane rasanuM AsvAdana bIjI vastu che. AsvAdana rasanA indriya dvArA levAto svAda che je indriyAtIta jJAnavALA sarvajJane hotuM ja nathI. sarvajJanuM jJAna to atIndriya che. vaLI, jANavA mAtrathI rasAsvAdanano doSa lAgI zake nahi kema ke doSa to tyAre lAge che jyAre vyakti pote ja temAM lipta thaI jAya ane tadrupa tenI pariNati thaI jAya je sarvajJa vItarAgImAM hotI nathI. prazna - sarvazane dharmI banAvIne ApavAmAM Avato koI paNa hetu jo bhAvadharma arthAt bhAvAtmaka sarvajJano dharma che to te hetu asiddha banI jAya che, zuM asiddha nathI banato? jo te hetu abhAvAtmaka sarvajJano hetu che to te viddha banI jAya che ane jo ubhayAtmaka sarvajJano dharma che to te arnakAntika banI jAya che, zuM nathI banato? uttara - ame sarvajJane dharmI banAvatA nathI, paraMtu dharmI to che 'zcAtma' arthAta "koI AtmA" je prasiddha che. "koI AtmAmAM sarvajJatA hovI joIe kema ke pUrNajJAna AtmAno svabhAva che ane pratibandhaka kAraNo dUra thaI zake che' ityAdi Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 233 anumAnaprayogomAM "AtmAne ja dharmI banAvAmAM Ave che, tethI ukta doSo AvatA nathI. prazna - sarvajJanAM sAdhaka ane bAdhaka banne prakAranA pramANo maLatA nathI, tethI saMzaya ja rahevo joIe, kharuM ne? uttara - sarvajJanAM sAdhaka pramANo upara darzAvI dIdhA che ane bAdhaka pramANonuM nirAkaraNa paNa karI nAkhyuM che, tethI saMzayanI vAta pAyA vinAnI che. trikAla ane trilokamAM sarvajJano abhAva che ema sarvajJa banyA vinA koI kahI zake nahi. jyAM sudhI ApaNe trikAlavartI ane trilokavartI samasta puruSone asarvajJarUpe jANI na laIe tyAM sudhI ApaNe jagatane sadA sarvatra sarvajJazUnya kevI rIte kahI zakIe ? ane jo evI jANakArI koIne saMbhavatI hoya to te pote ja sarvajJa siddha thaI jaze. bhagavAna mahAvIranA samayamAM temanI potAnI prasiddhi sarvajJanA rUpamAM hatI. temanA ziSyo temane sUtAM, jAgatAM, hara hAlatamAM jJAna-darzanavALA sarvajJa kahetA hatA. pAlI piTakomAM temanI sarvajJatAnI parIkSAnAM eka be prakaraNa che jemanAmAM sarvajJatAno eka rIte upahAsa karavAmAM Avyo che. nyAyabindu nAmanA granthamAM dharmakIrtie daSTAntAbhAsonA udAharaNamAM RSabha ane vardhamAnanI sarvajJatAno ullekha karyo che. A rIte prasiddhi ane yukti banne kSetromAM bauddha grantho vardhamAnanI sarvajJatAnA eka rIte virodhI ja rahyA che. enuM kAraNa e lAge che ke buddha potAne kevaLa cAra AryasatyonA jJAtA ja batAvatA hatA, eTaluM ja nahi paNa buddha pote potAne sarvajJa kahevAno inakAra karyo hato. te potAne kevaLa dharmajJa yA mArgaza mAnatA hatA ane eTalA mATe temaNe AtmA, maraNottara jIvana ane lokanI sAntatA ane anantatA Adi vizenA praznone avyAkRta arthAt kathana karavA mATe yA uttara devA mATe ayogya gaNAvyA hatA. temaNe A mahattvapUrNa praznomAM mauna ja dhAraNa karyuM, jyAre mahAvIre A badhA praznonA uttaro anekAntadaSTie ApyA ane ziSyonI jijJAsAnuM samAdhAna karyuM. tAtparya e ke buddha kevaLa dharmajJa hatA ane mahAvIra sarvajJa. A ja kAraNe bauddha granthomAM mukhya sarvajJatA siddha karavA mATenA joradAra prayatno dekhAtA nathI jyAre jaina granthomAM prAraMbhathI ja mukhya sarvajJatAnuM prabaLa samarthana maLe che. AtmAno 1. yaH sarvajJaH Apto vA sa jyotirjJAnAdikamupadiSTavAn / tadyathA RSabhavardhamAnAdiriti / tatrasarvajJatAnAtoH sAdhyarmiyoH sandrio vyati: | nyAyabindu, 3.131. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jainadarzana jJAnasvabhAva mAnyA pachI nirAvaraNa dazAmAM anantajJAna yA sarvazatA prakaTa thavI svAbhAvika ja che. sarvajJatAnuM vyAvahArika rUpa game te ho, paraMtu jJAnanI zuddhatA ane paripUrNatA asaMbhava nathI. parokSa pramANa AgamomAM matijJAna ane zrutajJAnane parokSa temaja smRti, saMjJA, cintA ane abhinibodhane matijJAnanA paryAya kahyA ja hatA. tethI AgamamAM sAmAnyapaNe smRti, saMjJA (pratyabhijJAna), cintA (tarka), abhinibodha (anumAna) ane zruta (Agama) A jJAnone parokSa mAnavAno spaSTa mArga nirdiSTa hato ja, kevaLa matine (Indriya ane manathI utpanna thatA pratyakSane) parokSa mAnatA lokavirodhanI Apatti AvatI hatI, jene sAvyavahArika pratyakSa mAnIne TALavAmAM AvI. A aMge akalaMkadevanA be mata maLe che. te potAnA rAjavArtikamAM anumAna Adi jJAnone svapratipattinA samaye anakSarazruta ane parapratipattikALamAM akSaragruta kahe che. temaNe laghIyalsayamAM (kArikA 67) smRti, pratyabhijJAna, cintA ane abhinibodhane manomati kahela che ane kArikA 10mAM mati, smRti Adi jJAnone zabdayojanAnI pahelAM sAMvyavahArika pratyakSa ane zabdayojanA thatAM te ja jJAnone zruta kahela che. AvI rIte sAmAnyapaNe matijJAnane parokSanI sImAmAM rAkhavA chatAM paNa tenA eka aMza matine sAMvyavahArika pratyakSa kahevA mATenI ane zeSa smRti Adi jJAnone parokSa kahevA mATenI bhedaka rekhA zI hoI zake che? A eka vicAraNIya prazna che. AnuM sAmAdhAna parokSanA lakSaNathI ja thaI jAya che. avizada arthAta aspaSTa jJAnane parokSa kahe che. vizadatAno artha che jJAnAntaranirapekSatA. je jJAna potAnI utpattimAM koI bIjA jJAnanI apekSA rAkhatuM hoya arthAt jemAM jJAnAntaranuM vyavadhAna hoya te jJAna avizada che. pAMca indriyo ane mananA vyApArathI utpanna thanAra indriyapratyakSa ane anidriyapratyakSa kevaLa IndriyavyApArathI utpanna thAya che, anya koI jJAnAntaranI apekSA rAkhatAM nathI e kAraNe aMzataH vizada hovAthI pratyakSa che, jyAre smaraNa potAnI utpattimAM 1. mAda polam tattvArthasUtra, 1.10. 2. tattvArthasUtra, 1.13. 3. jJAnamAdyaM mati: saMjJA cintA cAbhinibodhikam / prAGnAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt // 10 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 235 pUrvAnubhavanI, pratyabhijJAna potAnI utpattimAM smaraNa ane pratyakSanI, tarka potAnI utpattimAM smaraNa, pratyakSa ane pratyabhijJAnanI, anumAna potAnI utpattimAM liMgadarzana ane vyAptismaraNanI, tathA zruta potAnI utpattimAM zabdazravaNa (zrAvaNapratyakSa) ane saMketasmaraNanI apekSA rAkhe che tethI A badhA jJAno jJAnAntarasApekSa hovAnA kAraNe avizada che ane eTale parokSa che. jo ke IhA, avAya ane dhAraNA jJAno potAnI utpattimAM pUrva pUrva jJAnanI apekSA rAkhe che tema chatAM te jJAno navIna navIna indriyavyApArathI utpanna thAya che ane eka ja padArthanI vizeSa avasthAone viSaya kare che, tethI koI bhinnaviSayaka jJAnathI vyavahita na hovAnA kAraNe sAMvyavahArika pratyakSa ja che. eka ja jJAna anya anya indriyavyApArothI avagraha Adi atizayone prApta karatuM anubhavAya che, tethI jJAnAntaranuM avyavadhAna ahIM siddha thaI jAya che. parokSa jJAnanA pAMca prakAro che - smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAna ane Agama. parokSa pramANanI A rIte sunizcita sImA akalaMkadeve sauprathama bAMdhI che ane tene uttarakAlIna badhA AcAryoe svIkArI che. parokSa pramANa na mAnanAra cArvAkanI AlocanA cArvAka pratyakSa pramANathI atirikta koI anya parokSa pramANanuM astitva mAnato nathI. pramANanuM lakSaNa avisaMvAda jaNAvIne teNe e darzAvyuM che ke indriyapratyakSa sivAyanA anya jJAno sarvathA avisavAdI nathI hotA. anumAna Adi pramANa ghaNuMkharuM saMbhAvanA upara cAle che ane Ama kahevAnuM kAraNa e che ke deza, kAla ane AkAranA bhede pratyeka padArthanI ananta zaktio ane abhivyaktio hoya che. temanAmAM avyabhicArI avinAbhAva zodhI kADhavo atyanta kaThina che. je AmaLAM ahIM tUrA rasavALAM jovAmAM Ave che te dezAntaramAM ane kAlAntaramAM dravyAntarano saMbaMdha thatAM gaLyA rasavALAM paNa hoI zake che. kyAMka kyAMka rAphaDAmAMthI dhumADo nIkaLato jovAmAM Ave che. tethI anumAnanuM nizcitapaNe soe so TakA avisaMvAdI hovuM e asaMbhava vAta che. A ja vAta smaraNa Adi pramANonI bAbatamAM paNa che. - A cArvAka matanuM khaMDana nIce mujaba che. anumAna pramANane mAnyA vinA pramANa ane pramANAbhAsano viveka paNa nahi thaI zake. avisaMvAdanA AdhAre amuka jJAnomAM pramANatAnI vyavasthA karavI ane amuka jJAnone avisaMvAdanA abhAvamAM apramANa kahevAM e anumAna ja to che. bIjAnI buddhinuM jJAna anumAna Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jainadarzana vinA thaI zakatuM nathI kema ke buddhinuM indriyo dvArA pratyakSa asaMbhava che. te to vyApAra, vacanaprayoga Adi kAryone joIne ja anumita thAya che. je kAryakAraNabhAvo yA avinAbhAvono ApaNe nirNaya na karI zakIe athavA jemanAmAM vyabhicAra jovAmAM Ave temanAthI thatAM anumAno bhale bhrAnta hoya paraMtu avyabhicArI kAryakAraNabhAva AdinA AdhAre thatAM anumAno potAnI sImAmAM visaMvAdI hoI zakatA nathI. paraloka AdinA niSedha mATe paNa cAvake anumAnanuM ja zaraNa levuM paDaze.' rAphaDAmAMthI nIkaLatI bASpa ane agnithI utpanna thatA dhumADAmAM viveka na karI zakavo e to pramAtAno aparAdha che, anumAnano nathI. jo sImita kSetramAM padArthonA sunizcita kAryakAraNabhAvone na besADI zakAtA hoya to jagatano samasta vyavahAra ja naSTa thaI jAya. e sAcuM ke je anumAna Adi visaMvAdI nIkaLe temane anumAnAbhAsa kahI zakAya. paraMtu tethI nirdoSa avinAbhAvane AdhAre thatAM anumAno kyAreya mithyA hoI zakatAM nathI. e to pramAtAnI kuzalatA upara nirbhara kare che ke te padArthonA keTalA ane kevA sUkSma yA sthULa kAryakAraNabhAvone jANe che. AmanA vAkyanI pramANatA ApaNane vyavahAra mATe mAnavI ja paDe che, anyathA samasta sAMsArika vyavahAra chinnavicchinna thaI jaze. manuSyanA jJAnanI koI sImA nathI. tethI potAnI maryAdAmAM parokSajJAna paNa avisaMvAdI hovAthI pramANa ja che. A rasto to khullo che ja ke je jJAno je aMzamAM visaMvAdI hoya te jJAnone te aMzamAM apramANa mAnavAmAM Ave. (1) smaraNa svarUpa - saMskArano uddhodha thatAM smaraNa utpanna thAya che. te atItakAlIna padArthane viSaya kare che ane temAM 'tata' zabdano ullekha avazya hoya che. jo ke smaraNano viSayabhUta padArtha sAme nathI tema chatAM paNa ApaNA pUrvAnubhavano viSaya to te hato ja, ane te anubhavanA deDha saMskAra sAdazya Adi aneka nimittothI te padArthane ApaNA manamAM jhaLakAvI de che. A smaraNanA lIdhe ja jagatano levaDadevaDa Adi saghaLo vyavahAra cAlI rahyo che. bAptismaraNa vinA anumAnano ane saketasmaraNa vinA koI paNa prakAranA zabdano prayoga ja thaI zakato nathI. guruziSya Adi saMbadha, pitAputrabhAva tathA anya aneka prakArano prema, dhRNA, karuNA 1. pramAtirasAmAcihero H | pramALAntaramava: pratiSedhAtra rata | dharmakIrti pramANamImAMsA, pR.8) 2. saMskAro vizvanA vityAre kRtiH | parIkSAmukha, 3.3. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 237 AdimUlaka samasta jIvanavyavahAra smaraNane ja AbhArI che. saMskRti, sabhyatA ane itihAsanI paraMparA smaraNanA sUtra dvArA ja ApaNA sudhI AvI che. mRtine apramANa kahevAnuM mULa kAraNa tenuM gRhItagrAhI hovAnuM batAvavAmAM Ave che. tenI anubhavaparatatratA pramANavyavahAramAM bAdhaka bane che. anubhava je padArthane je rUpamAM jANe che smRti tene tenAthI adhika rUpamAM jANatI nathI ane na to tenA koI navA aMzano bodha kare che. te pUrvAnubhavanI maryAdAmAM ja sImita che, eTaluM ja nahi paNa kyAreka kyAreka to anubhavathI kamanI ja smRti thAya che. vaidika paraMparAmAM smRtine svataMtra pramANa na mAnavAnuM eka ja kAraNa che ane te e ke manusmRti ane yAjJavarcaskRti Adi smRtio puruSavizeSoe racI che. jo eka paNa sthaLe tenuM prAmANya svIkAravAmAM Ave to vedanI apauruSeyatA ane tenuM dharmaviSayaka nibaMdha antima prAmANya samApta thaI jAya. tethI smRtio tyAM sudhI pramANa che jyAM sudhI teo zrutine anusare che, arthAt zruti svataH pramANa che ane smRtiomAM pramANatAnI chAyA smRtio zrutimUlaka hovAthI ja paDI rahI che. A rIte eka vAra smRtiomAM zrutiparatatratAnA kAraNe svata:prAmAyano niSedha thayo eTale anya vyAvahArika smRtiomAM te paratatratAnI chApa anubhavAdhIna hovAnA kAraNe barAbara cAlu rahI ane e vyavasthA thaI ke je smRtio pUrvAnubhavane anusare che te ja pramANa che, anubhavanI bahAranI smRtio pramANa hoI zakatI nathI, arthAta smRtio satya hovA chatAM paNa anubhavanI pramANatAnA baLa upara ja avisaMvAdinI siddha thaI zake che, potAnA baLa upara nahi. bhaTTa jayaMte smRtinI apramANatAnuM kAraNa gRhItagrAhitva na batAvIne tenuM arthathI utpanna na thavuM e batAvyuM che, paraMtu jyAre arthanI jJAnamAtra prati kAraNatA ja siddha nathI tyAre arthajanyatvane pramANatAno AdhAra banAvI na zakAya. pramANatAno AdhAra to avisaMvAda ja hoI zake che. gRhItagrAhI jJAna paNa jo potAnA viSayamAM avisaMvAdI hoya to tenI pramANatA surakSita che. jo arthajanyatvanA abhAvamAM smRti apramANa hoya to atIta ane anAgatane viSaya karanAra anumAna paNa pramANa na hoI zake. jaino sivAya koI paNa vAdIe smRtine svatantra pramANa mAnI nathI. jyAre jagatano samasta vyavahAra smRtinI pramANatA ane avisaMvAda para ja cAlI rahyo che tyAre teo tene apramANa kahevAnuM sAhasa 1. na mRtaramANapRhItagrAhita kRtam . nirtha nyatve taprAmAyaNam II nyAyamaMjarI, pR.23. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jainadarzana to nathI karI zakatA paraMtu pramAno vyavahAra smRtibhinna jJAnamAM karavA icche che. dhAraNA nAmano anubhava padArthane "idam (A)' AkAre jANe che jyAre saMskArathI thanArI smRti te padArthane 'tat (te) AkAre jANe che. tethI smRtine ekAntapaNe gRhItagrAhiNI paNa na kahI zakAya. pramANatAnA be ja AdhAra che - avisaMvAdI hovuM tathA samAropano vyavaccheda karavo. smRtinI avisaMvAditA svataH siddha che. anyathA anumAnanI pravRtti, zabdavyavahAra ane jagatano saghaLo vyavahAra nikLa banI jAya. hA, je je smRtimAM visaMvAda hoya tene apramANa yA smRtyAbhAsa kahevAno mArga khullo che. vismaraNa, saMzaya ane viparyAsarUpI samAropanuM nirAkaraNa smRti dvArA thAya che ja. tethI A avisaMvAdI jJAnane parokSa rUpe pramANatA ApavI ja paDaze. anubhavaparatatra hovAnA kAraNe tene parokSa to kahI zakAya, paraMtu apramANa na kahI zakAya kema ke pramANatA ke aprAmANatAnoM AdhAra anubhavasvAtanya yA anubhavapAratanya nathI. anubhUta arthane viSaya karavAnA kAraNe tene apramANa na kahI zakAya, anyathA anubhUta agnine viSaya karanAruM anumAna paNa pramANa nahi banI zake. tethI smRti pramANa che kema ke te svaviSayamAM avisaMvAdinI che. (2) pratyabhijJAna svarUpa - vartamAnanA pratyakSathI ane atItanA smaraNathI utpanna thanAruM saMkalanajJAna pratyabhijJAna kahevAya che. A saMkalana etva, sAdRzya, vaisAda5, pratiyogI, Apezika Adi aneka prakAranuM hoya che. vartamAnanuM pratyakSa karIne atItanuM smaraNa thatAM "A te ja che evA AkAranuM je mAnasika etvasaMkalanajJAna thAya che te eka-pratyabhijJAna che. tevI ja rIte "gAya samAna gavaya hoya che' A vAkyane sAMbhaLIne koI vyakti vanamAM jAya che ane sAme gAya jevA pazune joIne tene pelA vAkyanuM smaraNa thAya che ane pachI manamAM nizcaya kare che ke A gavAya che. A prakAranuM sAdagyaviSayaka saMkalanajJAna sAzyapratyabhijJAna che. "gAyathI vilakSaNa bheMsa hoya che' A vAkyane sAMbhaLIne je vADAmAM gAya ane bheMsa banne che tyAM janAro mANasa gAyathI vilakSaNa pazune joIne ukta vAkyanuM smaraNa kare che ane nizcaya kare che ke A bheMsa che. A vailakSaNyaviSayaka saMkalanajJAna vaisAdapratyabhijJAna che. tevI ja rIte potAnI 1. darzanasmaraNakArakaM saMkalanaM pratyabhijJAnam / tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatvatiyojItyAdri parIkSAmukha, 3.5. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 239 samIpa rahelA makAnane pratyakSa joIne pachI dUravartI parvatane jotAM pUrvanuM smaraNa karIne je " A enAthI dUra che' e AkAranuM ApekSika jJAna thAya che, te jJAna prAtiyogikapratyabhijJAna che. "zAkhA AdivALuM vRkSa hoya che "eka ziMgaDAvALo geDo hoya che "cha pagavALo bhramara hoya che" vagere paricAyaka zabdone sAMbhaLI vyaktine te te padArthane jotAM ane pUrvokta paricAyaka vAkayanuM smaraNa thatAM "A vRkSa che" "A geDo che' ItyAdi je jJAno utpanna thAya che te badhAM paNa pratyabhijJAna ja che. tAtparya e ke darzana ane smaraNane nimitta banAvIne jeTalA paNa ekatAdiviSayaka mAnasika saMkalanajJAno thAya che te badhAM pratyabhijJAna che. A badhAM potAnA viSayamAM avisaMvAdI ane samAropanA vyavacchedaka hovAthI pramANa che. "te ane "Ane be jJAna mAnanArA bauddhonuM khaMDana bauddho padArthane kSaNika mAne che. temanA matamAM vAstavika ekatva nathI. tethI 'sa vAyaY - A te ja che e AkAranI pratItine teo bhrAnta ja mAne che, ane A ekatvapratItinuM kAraNa sadaza apara apara utpAdane gaNe che. teo "sa vAyaY'mAM ': (te)' aMzane smaraNa ane 'mayam (A)' aMzane pratyakSa, ema be svata jJAno mAnI pratyabhijJAnanA astitvane ja svIkAravA mAgatA nathI.' paraMtu jyAre e vAta nizcita che ke pratyakSa kevaLa vartamAnane viSaya kare che ane smaraNa kevaLa atItane tyAre A banne sImita ane niyata viSayavALA jJAno dvArA atIta ane vartamAna be paryAyomAM rahetA ekatvane kevI rIte jANI zakAya ? "A te ja che' e prakAranA ekatvano apalApa arthAt niSedha karavAmAM AvatAM to baddhano ja mokSa, hatyArAne ja sajA, jenI pAsethI karaja lIdhuM che tene ja karaja cUkavavuM, vagere jagatano saghaLo vyavahAra uccheda pAme. pratyakSa ane smaraNa pachI thanArA "A te ja che evA jJAnane jo vikalpanI koTimAM nAkhavAmAM Ave to tene ja pratyabhijJAna mAnavAmAM koI Apatti na hovI joIe. paraMtu A vikalpa avisaMvAdI hovAthI svatantra pramANa banaze. pratyabhijJAnano lopa karavAthI to anumAnanI pravRtti ja na thaI zake. je vyaktie pahelA agni ane dhUmanA kAryakAraNabhAvanuM grahaNa karyuM che te ja vyakti jyAre pUrvadhUma samAna anya dhUmane 1. tame sa Avayiita pratyayatA pramANavArtikAlaMkAra, pR.51. sa ityanena pUrvakAlasambandhI- svabhAvo viSayIkriyate ayamityanena ca vartamAnapatasampanthI | manoza mevo na vajhimeH | pramANavArtikasvopazavRttiTIkA, pR.78.. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 - jainadarzana dekhe che tyAre ja gRhIta kAryakAraNabhAvanuM smaraNa thatAM anumAna karI zake che. ahIM ekatva ane sAdezya banne pratyabhijJAnonI AvazyakatA che, kema ke bhinna vyaktine vilakSaNa padArtha dekhAtAM anumAna na thaI zake. bauddha je etvapratItinA nirAkaraNa mATe anumAna kare che ane je ekAtmAnI pratItine dUra karavA mATe nairAbhyabhAvanA bhAve che te pratItinuM astitva ja jo na hoya to kSaNikatvanuM anumAna zA mATe karavAmAM Ave che ? ane nirAmyabhAvanAno upayoga ja zuM che? "je padArthane joyo che te ja padArthane huM prApta karI rahyo chuM A prakAranA ekatvarUpa avisaMvAda vinA pratyakSamAM pramANatAnuM samarthana kevI rIte karI zakAya? jo AtmakatvanI pratIti thatI ja na hoya to tagnimittaka rAgAdirUpa saMsAra kyAMthI utpanna thavAno ? kApyA pachI pharI UgI nIkaLatA nakha ane kezamAM "A te ja nakha keza Adi che e prakAranI eka-pratIti sadazyamUlaka hovAthI bhale bhrAnta hoya, paraMtu "A te ja ghaDo che' ityAdi dravyamUlaka ekatvapratItine brAnta na kahI zakAya. pratyabhijJAnano pratyakSamAM antarbhAva nathI mImAMsaka ekatvapratItinuM astitva svIkArIne paNa tene Indriyo sAthe anvaya-vyatireka dharAvavAnA kAraNe pratyakSa pramANamAM ja antabhUrta kare che. temanuM kahevuM che ke smaraNa pahelAM ke smaraNa pachI je paNa jJAna indriya ane padArthanA saMbaMdhathI utpanna thAya che te badhAM pratyakSa che.' smRti atIta astitvane jANe che, pratyakSa vartamAna astitvane jANe che ane smRtisahakRta pratyakSa banne avasthAomAM rahetA ekatvane jANe che. paraMtu jyAre e nizcita che ke cakSu vagere indriyo sambaddha ane vartamAna padArthane ja viSaya kare che tyAre smRtinI sahAyatA laIne paNa te indriyo potAno je viSaya nathI temAM pravRtti kevI rIte karI zake? pUrva ane vartamAna dazomAM rahetuM ekatva Indriyono viSaya nathI, anyathA gandhanA smaraNanI sahAyatAthI cakSue gandhane paNa suMghI levI joIe. seMkaDo sahakArIonI sahAyatA maLavA chatAM paNa aviSayamAM pravRtti thaI zake ja nahi e to sarvasammata siddhAnta che. jo indriyothI ja pratyabhijJAna utpanna thatuM hoya to prathama pratyakSakALe ja teNe utpanna thaI javuM joIe, vaLI indriyo potAnA vyApAramAM smRtinI apekSA paNa rAkhatI nathI. 1. nendriyArtha-jJAti pramUrdhva vA yakRteH | vijJAna nAyare sarvapratyakSamati | tAm mImAMsAzlovArtika, sUtra 4, zloka 227. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 241 naiyAyiko paNa mImAMsakonI jema " ivayam (A te ja che) e pratItine eka jJAna mAnIne paNa tene Indriyajanya ja kahe che ane yukti paNa te ja de che.' paraMtu jyAre indriyapratyakSa avicAraka che tyAre smaraNanI sahAyatA laIne paNa te kevI rIte "A te ja che" "A tenA samAna che' ityAdi vicAra karI zake ? jayanta bhaTTa eTalA mATe A kalpanA kare che ke smaraNa ane pratyakSa pachI eka svatanna mAnasa jJAna utpanna thAya che je ekavAdinuM saMkalana kare che. A ucita che, paraMtu tene svataMtra pramANa mAnavuM ja joIze. jaina A mAnasa saMkalanane pratyabhijJAna kahe che. te abAdhita che. avisaMvAdI che ane samAropanuM vyavacchedaka che, tethI ja pramANa che. je pratyabhijJAna bAdhita tathA visaMvAdI hoya tene pramANAbhAsa yA apramANa kahevAno mArga khullo che. mImAMsakanuM upamAna sAdaDyupratyabhijJAna che mImAMsaka sAzyapratyabhijJAnane upamAna nAmanuM svataMtra pramANa mAne che. temanuM kahevuM che ke je puruSe gAyane joI che te jyAre jaMgalamAM jAya che ane gavayane dekhe che tyAre tene pUrvadaSTa gAyanuM smaraNa thatAM "AnA jevI te che e AkAranuM upamAnajJAna pedA thAya che. jo ke gavayaniSTha sAdagya pratyakSano viSaya banI rahyuM che ane goniSTha sAdazyanuM smaraNa thaI rahyuM che tema chatAM paNa "AnA jevI te che e AkAranuM viziSTa jJAna karavA mATe svata upamAna pramANanI AvazyakatA che.' paraMtu jo A rIte sAdhAraNa viSayabhedanA kAraNe pramANonI saMkhyA vadhAravAmAM Ave to "gAyathI vilakSaNa bheMsa che' A vailakSaviSayaka pratyabhijJAnane tathA "A AnAthI dUra che "A AnAthI najIka che', "A AnAthI UMco che", A AnAthI nIco che" ityAdi ApekSika jJAnone paNa svataMtra pramANo mAnavAM paDe. vailakSaNyane sAdagdhAbhAva kahIne abhAvapramANano viSaya banAvI zakAya nahi, anyathA sAdazyane paNa vailakSaNyAbhAvarUpa hovAnI tathA abhAvapramANano viSaya hovAnI Apatti Avaze. tethI ekatva, sAdagdha, prAtiyogika, apekSika Adi badhAM saMkalanajJAnone eka pratyabhijJAnanI sImAmAM ja rAkhavAM joIe. 1. juo nyAyavArtikatAtparyaTIkA, pR.139. 2. nyAyamaMjarI, pR.461. 3. pratyakSeNAvabuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte / viziSTAnyata: siddharUpamAnaBMIT | mImAMsAzlokavArtika, upamAna, zloka 38. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 242 naiyAyikonuM upamAna paNa sAdaeNzyapratyabhijJAna che A ja rIte naiyAyika 'gAyanA jevo gavaya hoya che' A upamAnavAkyane sAMbhaLI jaMgalamAM jaI gavayane jonAra puruSane thatI 'A 'gavaya'zabdanuM vAcya che' e jAtanI saMjJAsazIsaMbaMdhapratipattine upamAnapramANa mAne che. temane paNa mImAMsakonI jema vailakSaNya, prAtiyogika tathA ApekSika saMkalanajJAnone tathA tannimittaka saMjJAsajJIsaMbaMdhapratipattine pRthak pRthak pramANo mAnavA paDaze. tethI A badhAM vibhinnaviSayaka saMkalanajJAnone eka pratyabhijJAnarUpe pramANa mAnavAmAM lAghava ane vyavahAryatA che. ra sAdazyapratyabhijJAnane anumAnarUpe pramANa kahevuM paNa ucita nathI, kema ke anumAna karatI vakhate liMganuM sAdazya apekSita hoya che. te sAdazyajJAnane paNa anumAna mAnatAM te anumAnanA liMgasArdazyajJAnanA paNa vaLI anumAnatvanI kalpanA karavI paDaze ane Ama anavasthAdoSa Avaze. jo arthamAM sAdazyavyavahArane sadazAkAramUlaka mAnavAmAM Ave to sadazAkAromAM sadezavyavahAra kevI rIte thaze ? anya tadgatasadezAkArathI sadezavyavahAranI kalpanA karavAmAM Ave to anavasthA nAmanuM dUSaNa Ave. tethI sAdRzyapratyabhijJAnane anumAna na mAnI zakAya. 'sa pratyakSajJAna vizada hoya che ane vartamAna arthane viSaya karatuM hoya che. evAyam (A te ja che)' ityAdi pratyabhijJAno to atItanuM paNa saMkalana kare che, tethI teo na to vizada che ke na to pratyakSanI sImAmAM AvavA lAyaka che; paraMtu pramANa to avazya che, kema ke teo avisaMvAdI che ane samyajJAna che. (3) tarka svarUpa - vyAptijJAnane tarka kahe che. sAdhya ane sAdhananA sArvakAlika, sArvadezika ane sarvavyaktika avinAbhAvasaMbaMdhane vyApti kahe che. avinAbhAva eTale sAdhya vinA sAdhananuM na hovuM. sAdhananuM sAdhyanA hotAM ja hovuM, sAdhyanA 1. siddhArthasAdharmAt sAdhyasAdhanamumAnam / nyAyasUtra, 1.1.6 2. 35mAnuM prasiddhArthasAdhAt sAdhyasAdhanam / saMdhAMta pramAAM ji sthAt saMnipratiAm / laghIyasraya, zloka 19. 3. 35tammAnupatammanimitte vyAptijJAnamUhaH / parIkSAmukha, 3.11. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 243 abhAvamAM bilakula na hovuM, A niyamane sarvopasaMhArarUpe grahaNa karavo e ja tarka che. sauprathama vyakti kArya ane kAraNanuM pratyakSa kare che, ane aneka vAra pratyakSa thatAM te temanA anvayasaMbaMdhanI bhUmikAnI tarapha jhUke che. pachI sAdhyanA abhAvamAM sAdhanano abhAva joIne vyatirekanA nizcaya dvArA pelA anvayajJAnane te nizcayAtmaka rUpa Ape che. udAharaNArtha, koI vyaktie sauprathama rasoDAmAM agni joyo tathA agnithI utpanna thato dhumADo paNa joyo, pachI koI taLAvamAM agninA abhAvamAM dhumADAno abhAva joyo, tyAra bAda rasoDAmAMthI dhumADo nIkaLato joIne te nizcaya kare che ke agni kAraNa che ane dhumADo kArya che. A upalabhbha-anupalambhanimittaka sarvopasaMhAra karanAro vicAra tarkanI maryAdAmAM che. AmAM pratyakSa, smaraNa ane sAdazyapratyabhijJAna kAraNo hoya che. A badhAnI pRSThabhUmi upara 'jyAM jyAM jyAre jyAre dhumADo hoya che tyAM tyAM tyAre tyAre agni avazya hoya che' A prakArano eka mAnasika vikalpa utpanna thAya che, jene Uha yA tarka kahevAmAM Ave che. A tarkanuM kSetra kevaLa pratyakSanA viSayabhUta sAdhya ane sAdhana ja nathI paraMtu anumAna ane AgamanA viSayabhUta prameyomAM paNa anvaya ane vyatireka dvArA avinAbhAvano nizcaya karavo e tarkanuM kArya che. tethI upalabhbha ane anupalambha zabdothI sAdhya ane sAdhananA sadbhAvanuM pratyakSa ane temanA asadbhAvanuM pratyakSa ja nathI samajavAnuM paraMtu sAdhya ane sAdhananA sadbhAvano dRDhatara nizcaya ane temanA abhAvano paNa daDhatara nizcaya samajavAno che. te nizcaya pratyakSathI hoya ke pachI pratyakSetara pramANothI hoya. akalaMkadeve pramANasaMgrahamAM pratyakSa ane anupalaMbhathI thanArA saMbhAvanApratyayane tarka kahyo che.' paraMtu pratyakSa ane anupalaMbha zabdothI temane ukta abhiprAya ja iSTa che ane sauprathama jaina dArzanika paraMparAmAM tarkanA svarUpa ane viSayane sthira karavAnuM zreya paNa akalaMkadevane jAya che. 3 mImAMsako tarkane eka vicArAtmaka jJAnavyApAra mAne che ane tenA mATe jaiminisUtra ane zaba2bhASya AdimAM 'Uha' zabdano prayoga kare che. paraMtu tene parigaNita pramANasakhyAmAM sAmela karatA na hovAthI e spaSTa che ke temanA mate tarka (Uha) svayaM pramANa na hotAM koI pramANano kevaLa sahAyaka hoI zake che. 1. saMmavapratyayasta pratyakSAnupatammataH / pramANasaMgraha, zloka 12. 2. lavIyasrayavRtti, kArikA 10-11. 3. juo zAbarabhASya, 9.1.1. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jainadarzana jaina paraMparAmAM avagraha pachI thanArA saMzayanuM nirAkaraNa karIne te saMzayanA eka pakSanI (koTinI) prabaLa saMbhAvanA karAvanArA jJAnavyApArane "IhA' kahevAmAM Avela che. A IhAmAM avAya jevo pUrNa nizcaya to nathI hoto paraMtu nizcayonmukhatA to avazya che ja. A IhAnA paryAyarUpe Uha ane tarka banne zabdono prayoga tattvArthabhASyamAM jovAmAM Ave che, je lagabhaga taiyAyikonI paraMparAnI samIpa che. nyAyadarzanamAM tarkane soLa padArthomAM gaNAvavA chatAM paNa tene pramANa gaNyo nathI. te tattvajJAna mATe upayogI che ane pramANono anugrAhaka che. nyAyabhASyamAM spaSTa lakhyuM che ke tarka na to pramANomAM saMgRhIta che, na to pramANAntara che, paraMtu pramANono anugrAhaka che ane tattvajJAna mATe teno upayoga che. te pramANanA viSayanuM vivecana kare che ane tattvajJAnanI bhUmikA taiyAra karI de che. jayanta bhaTTa to vadhu spaSTapaNe tarka aMge lakhe che. te lakhe che ke sAmAnyarUpe jANelA padArthamAM utpanna paraspara virodhI be pakSomAMthI eka pakSane zithila banAvI bIjA pakSanI anukULa kAraNonA baLa upara daDha saMbhAvanA karavI te tarkanuM kAma che. te eka pakSanI bhavitavyatAne sakAraNa darzAvIne te pakSano nizcaya karanAra pramANano anugrAhaka bane che. tAtparya e ke nyAyaparaMparAmAM tarka pramANamAM saMgRhIta na hovA chatAM paNa apramANa nathI. teno upayoga vyANinirNayamAM thanArI vyabhicArazaMkAone dUra karI vyAptinirNayanA mArgane niSkaTaka karI devo e che. te vyAtijJAnamAM bAdhaka ane prayojakatvazaMkAne paNa dUra kare che. A rIte tarkanA upayoga ane kAryakSetra bAbata prAyaH koIne vivAda nathI, paraMtu tene pramANanuM pada ApavAmAM nyAyaparaparAne saMkoca che. bauddha tarkarUpa vikalpajJAnane vyAptinuM grAhaka mAne che, paraMtu te pratyakSapRSThabhAvI 1. jhahI ta: parIkSA vivAra nizAna tyarthAtaram tattvArthAdhigamabhASya, 1.15. . 2. tarko na pramANasaMgRhIto na pramANAntaraM pramANAnAmanugrAhaka: tattvajJAnAya kalpate / nyAyabhASya, 1.1.1. ekapakSAnukUlakAraNadarzanAt tasmin saMbhAvanApratyayo bhavitavyatAvabhAsaH taditarapakSazaithilyApAdane tadgrAhakapramANamanugRhya tAn sukhaM pravartayan tattvajJAnArthamUhastarkaH / nyAyamaMjarI, pR. 586. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 pramANamImAMsA hovAnA kAraNe tema ja pratyakSa dvArA gRhIta arthane viSaya karanAra eka vikalpa hovAnA kAraNe pramANa nathI.' Ama bauddha tarkane spaSTapaNe apramANa kahe che. akalaMkadeve potAnA viSayamAM avisaMvAdI hovAnA kAraNe tene svayaM pramANa mAnela che. je svayaM pramANa na hoya te pramANono anugraha kevI rIte karI zake ? apramANa pramANanA viSayanuM na to vivecana karI zake che ke na to parizodhana karI zake che. je tarkamAM visaMvAda jovAmAM Ave te tarvAbhAsane ApaNe apramANa kahI zakIe chIe, paraMtu eTalA mAtrathI avisaMvAdI tarkane paNa pramANathI bahAra na rAkhI zakAya. jagatamAM jeTalA paNa dhumADAo che te badhA ja arijanya che, anacijanya kadI nathI hoI zakatA' ATalo lAMbo vyApAra na to avicAraka IndriyapratyakSa karI zake che ke na to sukhAdisaMvedaka mAnasapratyakSa. indriyapratyakSanuM kSetra niyata ane vartamAna che. mAnasa pratyakSa vizada che ane upayukta sarvopasaMhArI vyAtijJAna avizada che eTale vyAtijJAna arthAt tarkano mAnasa pratyakSamAM antarbhAva thaI zakato nathI. anumAnathI vyAptinuM grahaNa eTalA mATe thaI zakatuM nathI kema ke anumAnanI khudanI utpatti ja vyAptine adhIna che. vyAtijJAnane saMbaMdhagrAhI pratyakSanuM phaLa kahIne paNa apramANa na kahI zakAya kema ke eka to pratyakSa kAryabhUta vastu ane kAraNabhUta vastune ja jANe che, temanA kAryakAraNasaMbaMdhane jANatuM nathI. vaLI, bIjA jJAnanuM phaLa hovuM e pramANatAmAM bAdhaka paNa nathI. jevI rIte vizeSaNajJAna sannikarSanuM phaLa hovA chatAM paNa vizeSyajJAnarUpI anya phaLanuM janaka hovAthI pramANa che, tevI ja rIte tarka paNa anumAnajJAnanuM kAraNa hovAthI tyAM hAna, upAdAna ane upekSAbuddhirUpI phaLano janaka hovAthI pramANa manAvo joIe. pratyeka jJAna potAnA pUrvavartI jJAnanuM phaLa hovA chatAM paNa uttarajJAnanI apekSAe pramANa hoI zake che. tarkanI pramANatAmAM sadeha karavAmAM AvatA to nisyadeha anumAna kevI rIte utpanna thaI zakaze ? jevI rIte anumAna eka vikalpa hovA chatAM paNa pramANa che tevI ja rIte vikalpAtmaka hovAnA kAraNe tarkanA paNa pramANa hovAmAM bAdhA AvavI joIe nahi. je vyAptijJAnanA baLa upara sudaDha anumAnanI imArata khaDI karavAmAM Ave che te vyAptijJAnane apramANa kahevuM yA pramANanI bahAra rAkhavuM e buddhimattAnI vAta nathI. 1. dezakAlavyaktivyApsyA ca vyAptirucyate yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti / pratyakSapRSThazca vindho na pramAnuM pramAvyAnujArI tvavidhyate | pramANavArtikamanorathanadinI TIkA, pR.7. 2. laghayaDhayasvavRtti, zloka 11-12. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jainadarzana yogipratyakSa dvArA vyANigrahaNa karavAnI vAta to eTalA mATe nirarthaka che kema ke je yogI che tene to vyApti grahaNa karavAnuM koI prayojana ja nathI. te to pratyakSathI ja samasta sAdhya-sAdhana padArthone jANI le che. vaLI, yogipratyakSa paNa nirvilpaka hovAthI avicAraka che. tethI alpajJAnI evA ApaNA badhAne mATe to avizada paNa avisaMvAdI, vyAtijJAna karAvanAra tarka pramANa ja che. sAmAnyalakSaNA prayAsattithI agnitva dvArA samasta agnionuM ane dhUmatva dvArA samasta dhUmanuM jJAna to thaI zake che, paraMtu te jJAna sAme dekhAtA agni ane dhUmanA jevuM spaSTa ane pratyakSa nathI, ane kevaLa samasta agnio ane samasta dhUmonuM jJAna karI levuM e ja to vyAtijJAna nathI, paraMtu vyAtijJAnamAM to dhumADo agnithI ja utpanna thAya che, agninA abhAvamAM kyAreya dhumADo utpanna thato nathI" A jAtanA avinAbhAvI kAryakAraNabhAvanuM grahaNa karavAmAM Ave che, jenuM grahaNa pratyakSathI asaMbhava che. tethI sAdhya-sAdhana vyaktionuM pratyakSa dvArA ke koI paNa pramANa dvArA jJAna, smaraNa, sAdakSapratyabhijJAna Adi sAmagrI bAda je sarvopasaMhArI vyAtijJAna thAya che te potAnA viSayamAM saMvAdI che ane saMzaya, viparyaya Adi samAroponuM vyavacchedaka che, tethI te pramANa che. vyAptinuM svarUpa vyAptine avinAbhAva saMbaMdha kahevAmAM Ave che. jo ke saMbaMdhane drayaniSTha kahevAmAM Ave che, paraMtu vastutaH te saMbaMdhIonI viziSTa avasthA ja che, saMbaMdhIone choDIne saMbaMdha koI pRthapha vastu nathI. tenuM varNana yA vyavahAra avazya benA vinA thaI zakato nathI, paraMtu tenuM svarUpa pratyeka padArthanA paryAyathI bhinna prApta thatuM nathI. tevI ja rIte avinAbhAva yA vyApti te te padArthonuM svarUpa ja che jemanAmAM avinAbhAva yA vyApti batAvavAmAM Ave che. sAdhya ane sAdhanabhUta padArthono te dharma vyApti kahevAya che jenA jJAna ane smaraNathI anumAnanI bhUmikA taiyAra thAya che. "sAdhya vinA sAdhananuM na hovuM ane sAdhya hoya to ja hovuM A banne dharmo eka rIte to sAdhananiSTha ja che. tevI ja rIte "sAdhananA hotAM sAdhyanuM hovuM ja e sAdhyano dharma che. sAdhananA hotAM sAdhyanuM hovuM ja e anvaya kahevAya che ane sAdhyanA abhAvamAM sAdhananuM na hovuM ja vyatireka kahevAya che. vyApti yA avinAbhAva A banne rUpe hoya che. jo ke avinAbhAva (vinA arthAt sAdhyanA abhAvamAM, A arthAta na, bhAva arthAt hovuM)no zabdArtha vyatireka vyApti sudhI ja Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 247 sImita jaNAya che paraMtu sAdhyanA vinA na hovAno artha che sAdhya hoya to ja hovuM. A avinAbhAva rUpa Adi guNonI jema IndriyagrAhya nathI, paraMtu sAdhyabhUta ane sAdhanabhUta padArthonuM jJAna karyA pachI smaraNa, sAdagdhapratyabhijJAna AdinI sahAyatAthI je eka mAnasa vikalpa thAya che te ja A avinAbhAvane grahaNa kare che. tenuM ja nAma tarka che. (4) anumAna svarUpa - sAdhana dvArA sAdhyanA jJAnane anumAna kahe che. liMgagrahaNa ane vyAptismaraNa pachI thanAruM (anu) mAna arthAt jJAna anumAna kahevAya che. A jJAna avizada hovAthI parokSa che, paraMtu potAnA viSayamAM avisaMvAdI hovAthI ane saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya Adi samAroponuM nirAkaraNa karatuM hovAthI pramANa che. sAdhana dvArA sAdhyanuM niyata jJAna avinAbhAvanA baLa upara ja thAya che. sauprathama sAdhanane joIne pUrvagRhIta avinAbhAvanuM smaraNa thAya che, pachI je sAdhana sAthe sAdhyanI vyApti grahaNa karI che te sAdhananI sAthe vartamAna sAdhananuM sAdezyapratyabhijJAna thAya che, tyAre sAdhyanuM anumAna thAya che. A mAnasa jJAna che. liMgaparAmarza anumitinuM karaNa nathI sAdhyanuM jJAna ja sAdhyasabaMdhI ajJAnanI nivRtti karatuM hovAnA kAraNe anumitinuM kAraNa banI zake che ane tene ja anumAna kahI zakAya, naiyAyika Adi dvArA mAnavAmAM AvelA liMgaparAmarzane na kahI zakAya kema ke liMgaparAmarzamAM to vyAtinuM smaraNa ane pakSadharmatAnuM jJAna thAya che arthAt "dhUma sAdhana agni sAdhyathI vyApta che ane te parvatamAM che' ATaluM jJAna thAya che. A jJAna kevaLa sAdhanasaMbadhI ajJAnane dUra kare che, sAdhyanA ajJAnane dUra karatuM nathI. tethI te anumAnanI sAmagrI to banI zake che, svayaM anumAna banI zakatuM nathI. anumitino artha che anumeyasaMbaMdhI ajJAnane dUra karI thatuM anumeya arthanuM jJAna. AmAM sAdhakatama karaNa to sAkSAt sAdhyajJAna ja banI zake che. jevI rIte ajJAta cakSu potAnI yogyatAthI rUpajJAna utpanna karI de che tevI rIte sAdhana ajJAta rahIne sAdhyajJAna karAvI zakatuM nathI, tenuM to sAdhanarUpe jJAna hovuM Avazyaka che. sAdhanarUpe jJAna hovAno artha che sAdhya sAthe tenA avinAbhAvano 1. sAdhanAt sAdhyavijJAnanumAna[... nyAyavinizcaya, zloka. 167. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jainadarzana nizcaya. anizcita sAdhana kevaLa potAnA svarUpathI yA potAnI yogyatAthI ja sAdhyajJAna karAvI zakatuM nathI, tethI teno sAdhya sAthe avinAbhAva nizcita ja hovo joIe. A nizcaya anumiti vakhate apekSita che. ajJAyamAna dhUma to agninuM jJAna karAvI zakato nathI ja, anyathA sukha ane mUchita Adine yA jemaNe Aja sudhI dhUmanuM jJAna karyuM ja nathI temane badhAne paNa agnijJAna thaI javuM joIe. avinAbhAva tAdAbhya ane taMdutpattithI niyatrita nathI avinAbhAva ja anumAnanI mULa dhurA che. sahabhAvaniyama ane kramabhAvaniyamane avinAbhAva kahe che.' sahabhAvI rUpa, rasa Adi tathA vRkSa ane zizapA Adi vyApya-vyApakabhUta padArthomAM sahabhAvaniyama hoya che. niyata pUrvavartI ane uttaravartI kRttikodaya ane zakTiodayamAM tathA kAryakAraNabhUta agni ane dhUma AdimAM kramabhAvaniyama hoya che. avinAbhAvane kevaLa tAdAtma ane tadutpatti(kAryakAraNabhAva)thI ja niyatrita karI zakAya nahi. jemanAmAM paraspara tAdAbhya nathI evA rUpathI rasanuM anumAna thAya che tathA jemanAmAM paraspara kAryakAraNasaMbaMdha nathI evA kRttikodayane joIne eka muhUrta pachI thanArA zakaTodayanuM anumAna karavAmAM Ave che. tAtparya e ke jemanAmAM paraspara tAdAtmasaMbaMdha ke tadutpattisaMbadha nathI te padArthomAM paNa niyata sahabhAva ke niyata pUrvottarabhAva arthAt kramabhAva hotAM anumAna thaI zake che. tethI avinAbhAva tAdAbhya ane tadutpatti sudhI ja sImita nathI. sAdhana jeno sAdhya sAthe avinAbhAva nizcita che tene sAdhana kahevAmAM Ave che. avinAbhAva, anyathAnupapatti, vyApti A badhA zabdo enArthaka che ane "anyathAnupapattirUpe nizcita hovuM' e ja ekamAtra sAdhananuM lakSaNa hoI zake che.' sAdhya * zakya, abhipreta ane aprasiddha sAdhya kahe che. pratyakSa Adi pramANothI 1. sa mAveniyamo vinAmAva: | parIkSAmukha, 3.16, 2. anyathAnupinnatva hornakSaNapIritam | nyAyAvatAra, zloka 22. sAdhanaM pravRtImAveDanupapannatvam ! pramANasaMgraha, pR. 102. 3. sAdhyuM mimipretamaprasiddham | nyAyavinizcaya, zloka 172. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 249 abAdhita hovAnA kAraNe je siddha karavA yogya che te zakya che. vAdIne iSTa hovAnA kAraNe je abhipreta che ane saMdeha AdithI yukta hovAnA kAraNe je asiddha che te ja vastu sAdhya hoya che. bauddha paraMparAmAM paNa Ipsita ane iSTa, pratyakSa AdithI aviruddha ane pratyakSa AdithI anirAkRta A vizeSaNo abhipreta ane zakyanA sthAne prayukta thayA che.` aprasiddha yA asiddha vizeSaNa to 'sAdhya' zabdanA arthathI ja phalita thAya che. sAdhyano artha che - siddha karavA yogya arthAt asiddha. siddha padArthanuM anumAna vyartha che. aniSTa tathA pratyakSa AdithI bAdhita padArtha sAdhya hoI zake nahi. kevaLa sisAyiSita (jene siddha karavAnI icchA che te) arthane paNa sAdhya na kahI zakAya kema ke bhramavaze aniSTa ane bAdhita padArthone paNa sisAyiSAnA (siddha karavAnI icchAnA) viSaya banAvI zakAya che, AvA padArtho sAdhyAbhAsa che, sAdhya nathI. asiddha vizeSaNa prativAdInI apekSAe che ane iSTa vizeSaNa vAdInI dRSTie che. anumAnaprayogakALe kyAMka dharma ane kyAMka dharmaviziSTa dharmI sAdhya hoya che. paraMtu vyAptinizcayakALe to kevaLa dharma ja sAdhya hoya che. anumAnanA bhedo anumAnanA be bheda che - eka svArthAnumAna ane bIjo parArthAnumAna. svayaM potAne ja nizcita sAdhana dvArA thanArA sAdhyanA jJAnane svArthAnumAna kahe che ane avinAbhAvI sAdhyasAdhananAM vacano dvArA zrotAne utpanna thanAruM sAdhyajJAna parArthanumAna kahevAya che. A parArthAnumAna te ja zrotAne thAya che jeNe pahelAM vyAptine grahaNa karI lIdhI che. vacanone parArthAnumAna to eTalA mATe kahevAmAM Ave che kema ke te vacano parabodhana mATe taiyAra thayelA vaktAnA jJAnanuM kArya che ane zrotAnA jJAnanuM kAraNa che, tethI kAraNamAM kAryano ane kAryamAM kAraNano upacAra karI levAmAM Ave che. A upacArathI vacana paNa parArthAnumAnanA rUpe vyavahAramAM Ave che. vastutaH parArthAnumAna jJAnarUpa ja che. vaktAnuM jJAna paNa jyAre zrotAne samajAvavA mATe unmukha bane che tyAre te kALe te parArthAnumAna banI jAya che. 1. svarUpeauva svayamiSTo'nirAta: pakSa kRti / nyAyabindu, pR. 79. nyAyamukhaprakaraNe tu svayaM sAdhyatvenepsitaH pakSo'viruddhArtho'nirAkRta iti pAThAt / pramANavArtikAlaMkAra, pR. 510. 2. juo parIkSAmukha 3.20-27. 3. takvanamapi tadvetutvAt / parIkSAmukha, 3.51. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA 250 jainadarzana anumAnano A svArtha ane parArtha vibhAga vaidika, jaina ane bauddha badhI paraMparAomAM maLe che. paraMtu pratyakSanuM paNa svArtha ane parArtharUpe vibhAjana kevaLa AcArya siddhasenanA nyAyAvatAramAM ja (zloka 11-12) jovA maLe che. svArthanumAnanAM aMgo svArthanumAnanAM traNa aMga che - dharmI, sAdhya ane sAdhana. sAdhana gamaka hovAthI, sAdhya gamya hovAthI ane dharmI sAdhyabhUta ane sAdhanabhUta dharmono AdhAra hovAthI aMgo che. vizeSa AdhAramAM sAdhyanI siddhi karavI e anumAnanuM prayojana che. kevaLa sAdhya dharmano nizcaya to vyAtigrahaNakALe ja thaI jAya che. svArthanumAnanAM pakSa ane heta e be aMgo paNa mAnavAmAM Ave che. ahIM pakSa' zabdathI sAdhya dharma ane dharmIno samudAya vivakSita che kema ke sAdhyadharmaviziSTa dharmIne ja pakSa kahe che. jo ke svArthanumAna jJAnarUpa che ane jJAnamAM A badhA vibhAgo karI zakAtA nathI tema chatAM paNa te jJAnano zabdathI ullekha to karavo paDe che ja. jevI rIte ghaTapratyakSano A ghaDo che' A zabda dvArA ullekha thAya che tevI ja rIte "A parvata agnivALo che, dhUmavALo hovAthI" A zabdo dvArA svArthAnumAnanuM pratipAdana thAya che. dharmInuM svarUpa dharmI prasiddha hoya che. tenI prasiddhi kyAMka pramANathI hoya che, kyAMka vikalpathI hoya che ane kyAMka pramANa tathA vikalpa ubhayathI hoya che. pratyakSa Adi koI paNa pramANathI je dharmI siddha hoya che te pramANasiddha dharmI che, jema ke parvata Adi. jenI pramANatA yA apramANatA nizcita na hoya evI pratItimAtrathI je dharmI siddha hoya tene vikalpasiddha dharmI kahe che, jema ke "sarvajJa che yA "kharaviSANa nathI". ahIM astitva ane nAstitvanI siddhinA pahelAM sarvajJa ane kharaviSANane pramANasiddha na kahI zakAya. teo to kevaLa pratIti yA vikalpathI ja siddha banIne dharmI banyA che. A vikalpasiddha dharmImAM kevaLa nAstitva yA nAstitva ja sAdhya banI zake che, kema ke jemanAM astitva ane nAstitvamAM vivAda che arthAt atyAra sudhI jemanuM astitva yA nAstitva pramANasiddha thaI zakyuM nathI te ja dharmIo vikmasiddha hoya che. pramANa ane vikalpa ubhayathI prasiddha dharmI ubhayasiddha dharmI kahevAya che, jema ke zabda anitya che. ahIM vartamAna zabda to pratyakSagamya hovAthI pramANasiddha che. 1. prasiddha i . parIkSAmukha, 3.22. 2. juo parIkSAmukha, 3.23. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 251 paraMtu bhUta ane bhaviSyata tathA dezAttaravartI zabda vikalpa yA pratItithI siddha che ane saMpUrNa zabdamAtrane dharmI banAvela che, tethI te ubhayasiddha che. pramANasiddha ane ubhayasiddha dharmImAM IcchAnusAra koI paNa dharma sAdhya banAvI zakAya che.' vikalpasiddha dharmIne pratItisiddha, buddhisiddha ane pratyayasiddha paNa kahevAmAM Ave che. parArthanumAna paropadezathI thanAruM sAdhanathI sAdhyanuM jJAna parArthAnumAna che. udAharaNArtha, A parvata agnivALo che, dhUmavALo hovAthI yA dhUmavALo anyathA nathI hoI zakato. A vAkyane sAMbhaLIne je zrotAe agni ane dhUmanI vyApti grahaNa karelI che tene vyAptinuM smaraNa thatAM je agnijJAna utpanna thAya che te parAthanumAna che. paropadezarUpa vacanone to parAthanumAna upacArathI kahevAmAM Ave che kema ke vacano acetana che, teo jJAnarUpa mukhya pramANa hoI zake nahi. parArthanumAnanA be avayavo A parAthanumAnanA prayojaka vAkyanA be avayavo che - eka pratijJA ane bIjo hetu. dharma ane dharmInA samudAyarUpa pakSanA vacanane pratijJA kahe che, jema ke A parvata agnivALo che. sAdhya sAthe avinAbhAva dharAvatA sAdhananA vacanane hetu kahe che, jema ke "dhUmavALo hovAthI, yA dhUmavALo anyathA na hoI zake. hetunA A be prayogomAM koI attara nathI. paheluM kathana vidhirUpe che ane bIjuM niSedharUpe che. "agni hoya to ja dhUma hoya che eno ja artha che ke "agninA abhAvamAM dhUma hoto nathI. banne prayogomAM avinAbhAvI sAdhananuM kathana che. tethI te be prayogomAMthI koI ekano prayoga karavo joIe.' pakSa ane pratijJA tathA sAdhana ane hetumAM vAcya ane vAcakano bheda che. pakSa ane sAdhana vAcya che tathA pratijJA ane hetu temanA vAcaka zabdo che. vyutpanna zrotAne pratijJA ane heturUpa paropadezathI ja parArthAnumAna utpanna thaI jAya che. 1. parIkSAmukha, 3.25. 2. pArtha tu tarthaparAmavizvanA jJAtim | parIkSAmukha, 3.50. 3. deto tathopaVrca va cata prayoganyathApi vA | dviviDajatoLAI sAdhyasiddhirmaveriti | nyAyAvatAra, zloka 17. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jainadarzana avayavonI anya mAnyatAo parAthanumAnanA pratijJA ane hetu e be ja avayavo che. parAthanumAnanA avayavo aMge paryApta matabheda che. naiyAyika pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana A pAMca avayavo mAne che. nyAyabhASyamAM (1.1.32) jijJAsA, saMzaya, zakyaprApti, prayojana ane saMzayabhudAsa A pAMca vadhArAnA atirikta avayavo maLI kula dasa avayavonuM kathana maLe che. dazavaikAlikaniyukti (gAthA 137)mAM prakaraNavibhakti, havibhakti Adi bIjA ja dasa avayavono ullekha che. pAMca avayavovALA vAkyano prayoga A prakAre thAya che - "parvata agnivALo che, dhUmavALo hovAthI, je je dhUmavALo hoya che te te agnivALo hoya che, jema ke rasoDuM, tevI ja rIte parvata paNa dhUmavALo che, tethI agnivALo che. sAMkhya upanaya ane nigamananA prayogane Avazyaka mAnatA nathI. mImAMsakono paNa A ja mata che. upanaya sudhInA cAra avayavo mAnavAnI mImAMsakonI paraMparAno ullekha paNa jainagranthomAM maLe che. nyAyapravezamAM (pR. 1-2) pakSa, hetu ane daSTAnta A traNano avayavarUpe ullekha maLe che. pakSaprayoganI AvazyakatA dharmakIrtie pakSanA prayogane asAdhanAMgavacana kahIne nigrahasthAnomAM sAmela karyo che. temanuM kahevuM che ke pakSadharmatva, sapakSasattva ane vipakSavyAvRtti A traNa hatanAM rUpo che. anumAnanA prayoganA mATe ApaNe hetunA A airUkhanuM kathana karavuM ja paryApta che ane trirUpa hetu ja sAdhyanI siddhi karavA mATe Avazyaka che. "je sat che te kSaNika che, jema ke ghaDo, kema ke badhA padArtho sat che. A hetuno prayoga bauddhanA mate thAya che. AmAM hetunI sAthe sAdhyanI vyAmi dekhADIne pachI hetunI pakSadharmatA (pakSamAM rahevuM) batAvavAmAM AvI che. bIjo prakAra A paNa che ke "badhA padArtho sata che, je sata che te kSaNika che, jema ke ghaDo' A prayogamAM pahelAM pakSadharmatva dekhADIne pachI vyApti dekhADavAmAM AvI che. tAtparya e ke bauddha potAnA hetunA prayogamAM ja daSTAnta ane upanayane sAmela karI le che. teo hetu, daSTAnta 1. tijJAde tUvAdANopanInAmanAcavavA: / nyAyasUtra, 1.1.32. 2. juo sAMkhyakArikA-mATharavRtti, pR.5. 3. prameyaratnamAlA, 3.37. 4. vAdanyAya, pR. 61. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 253 ane upanaya A traNa avayavone prakArAntare svIkArI le che. jyAM teo kevaLa hetunA prayoganI vAta kare che tyAM hetuprayoganA peTamAM daSTAnta ane upanaya paDelA ja che. pakSaprayoga ane nigamanane teo koI paNa rIte mAnatA nathI kema ke pakSaprayoga nirarthaka che ane nigamana piSTapeSaNa che. jaina tArkikonuM kahevuM che ke ziSyone samajAvavA mATe zAstrapaddhatimAM Apa yogyatAbhede be, traNa, cAra ke pAMca yA to tenAthI paNa adhika avayavo mAnI zako cho, paraMtu vAdakathAmAM jyAM vidvAnono ja adhikAra che tyAM, pratijJA ane hetu e be ja avayavo kAryakArI che. pratijJAno prayoga karyA vinA sAdhyadharmanA AdhAra aMge saMdeha rahI zake che. pratijJA vinA konI siddhi mATe heta ApavAmAM AvI rahyo che e zaMkA thaI zake che. vaLI, pakSadharmatvanA pradarzana dvArA pratijJAne mAnIne paNa bauddha pratijJAno InakAra karavo e to emanI vadhu paDatI buddhimattAnuM pradarzana che. - jyAre bauddha kahe che ke "samarthana vinA hetu nirarthaka che tyAre vadhu sAruM to e ja che ke samarthanane ja anumAnano avayava mAnavAmAM Ave, hetu to samarthanane kahevAthI ApoApa gamya banI jaze. "hetune jaNAvyA vinA konuM samarthana ?' A bauddhonuM kathana pakSaprayogamAM paNa lAgu paDe che, "pakSa vinA konI siddhi mATe hetu?' yA "pakSa vinA hetu raheze kyAM?" tethI prastAva Adi dvArA pakSa bhale gamyamAna hoya paraMtu vAdIe vAdakathAmAM potAnA pakSanuM sthApana karavuM ja joIze, anyathA pakSa-pratipakSano vibhAga kevI rIte karAze? jo hetune kahI Apa bauddho samarthananI sArthakatA mAno cho to tevI ja rIte Apa bauddhoe pakSane kahIne ja hetupayogane nyApya mAnavo joIe. tethI jyAre sAdhanavacanarUpa hatu ane pakSavacanarUpa pratijJA A be avayavothI ja paripUrNa arthano bodha thaI jAya che tyAre anya avayavo daSTAnta, upanaya ane nigamana vAdakathAmAM vyartha che.' udAharaNanI vyarthatA udAharaNa sAdhyapratipattimAM kAraNa to eTalA mATe nathI kema ke avinAbhAvI sAdhanathI ja sAdhyanI siddhi thaI jAya che. vipakSamAM bAdhaka pramANa maLI javAthI vyAptino nizcaya paNa thaI jAya che, tethI vyAtinizcaya mATe tenI upayogitA nathI. 1. vinuSAM vAco tuva dived: I pramANavArtika, 3.26. 2. vAtavyutparya taMtrayoga zAstra pavAsa na vADanupayotu . parIkSAmukha, 3.41. 3. parIkSAmukha, 3.32. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jainadarzana vaLI, daSTAnta to koI khAsa vyaktinuM hoya che jyAre vyApti hoya che sAmAnyarUpa. tethI jo te daSTAntamAM vivAda utpanna thaI jAya to anya daSTAnta ApavuM paDe, ane A rIte anavasthAdUSaNa Ave che. jo kevaLa dRSTAntanuM kathana karI devAmAM Ave to sAdhyadharmImAM sAdhya ane sAdhana bannenA sadbhAva aMge zaMkA utpanna thAya che. anyathA upanaya ane nigamanano prayoga zA mATe karavAmAM Ave? bAptismaraNa mATe paNa udAharaNanI sArthakatA nathI kema ke avinAbhAvI hetunA prayoga mAtrathI ja vyAptinuM smaraNa thaI jAya che. sauthI khAsa vAta to e che ke vibhinna matavAdI tattvanuM svarUpa vibhinna rUpe ravIkAre che. bauddha ghaDAne kSaNika kahe che, jaina kathaMcita kSaNika kahe che ane naiyAyika avayavIne anitya ane paramANuone nitya kahe che. AvI sthitimAM koI sarvasammata daSTAntanuM maLavuM kaThina che. tethI jaina tArkikoe tenA jhaghaDAne ja dUra karI dIdho che. bIjI vAta e ke daSTAntamAM vyAptinuM grahaNa karavuM anivArya paNa nathI kema ke jyAre badhI ja vastuone paNa banAvI levAmAM Ave che tyAre koI paNa daSTAntanuM maLavuM asaMbhava banI jAya che. anne pakSamAM ja sAdhya ane sAdhananI vyApti vipakSamAM bAdhaka pramANane joIne siddha karI levAmAM Ave che. A kAraNe paNa daSTAnta nirarthaka banI jAya che ane vAdakathAmAM avyavahArya paNa.' hA, bALakonI vyutpatti mATe tenI upayogitAno koI InakAra karI zakatuM nathI. upanaya ane nigamana to kevaLa upasaMhAravAkyo che, jemanI potAnI koI upayogitA nathI. dharmImAM hetu ane sAdhyanA kathanamAtrathI ja temanuM astitva siddha che, temanA vize koI zaMkA nathI rahetI. vAdidevasUrie (syAdvAdaratnAkara pR. 548) viziSTa adhikArI mATe bauddhonI jema kevaLa eka hetuno prayoga karavAnI paNa sammati ApI che. paraMtu bauddha to trirUpa hetunA samarthanamAM pakSadharmatvanA bahAne pratijJAnA pratipAdya arthane kahI ja de che paraMtu jaino to airUpya mAnatA nathI, teo to avinAbhAvane ja hetunuM svarUpa mAne che, to pachI kevaLa hetuno prayoga karIne kevI rIte pratijJAne gamya darzAvI zakaze? tethI anumAna prayoganI samagratA mATe avinAbhAvI hetuvAdI jainoe pratijJA potAnA zabdo dvArA kahevI ja joIe, anyathA sAdhyadharmanA AdhAra aMgeno saMdeha kevI rIte dUra thaze? tethI jainonA mate sIdhuM anumAnavAkya A prakAranuM bane che - "parvata agnivALo che, dhUmavALo hovAthI", "sarva anekAntAtmaka che kemake sat che.' 1. parIkSAmukha, 3.33-40. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 255 pakSamAM hetuno upasaMhAra upanaya che ane hetupUrvaka pakSanuM vacana nigamana che. A banne avayavo svataMtrapaNe kazAnI siddhi karatA nathI. tethI lAghava, AvazyakatA ane upayogitAnI dRSTie badhI rIte pratijJA ane hetu A be avayavonI ja parArthAnumAnamAM sArthakatA che. vAdAdhikArI vidvAna e benA ja prayogathI udAharaNa AdithI samajAvAtA arthane ApoApa ja samajI zake che, arthAt temane A bethI atirikta udAharaNa AdinI AvazyaktA nathI. hetunA svarUpanI mImAMsA hetunuM svarUpa paNa vibhinna vAdIoe aneka prakAre mAnyuM che. naiyAyika pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti, abAdhitaviSayatva ane asatpatipakSatva A rIte pacarUpavALo hetu mAne che.' hetunuM pakSamAM rahevuM, badhA sapakSomAM ke koI eka sapakSamAM rahevuM, koI paNa vipakSamAM na rahevuM, pratyakSa AdithI sAdhyanuM bAdhita na hovuM ane tulyabalavALA koI pratipakSI hetunuM na hovuM A pAMca vAto pratyeka saddhatu mATe nitAtta Avazyaka che. AnuM samarthana udyotakaranA nyAyavArtikamAM (1.1.5) dekhAya che. prazastapAdabhASyamAM hetunA nairUkhano ja nirdeza che. trarUpyavAdI bauddha trirUpyano svIkAra karIne abAdhitaviSayatvane pakSanA lakSaNa dvArA ja svIkArI le che kema ke pakSanA lakSaNamAM teo pratyakSAghanirAkRta' pada mUke che. potAnA sAdhyanI sAthe nizcita airUpyavALA hetumAM samabalavALA koI pratipakSI hetunI saMbhAvanA ja karI zakAtI nathI, tethI asapratipakSatva anAvazyaka banI jAya che. A rIte teo traNa rUpone hetunuM atyanta Avazyaka svarUpa mAne che ane A trirUpa hetune sAdhanAMga kahe che ane temanI nyUnatAne asAdhanAMga vacana kahIne nigrahasthAnamAM sAmela kare che. pakSadharmatva asiddhatvadoSano parihAra karavA mATe che, sapakSasattva viruddhatvadoSanuM nirAkaraNa karavA mATe che tathA vipakSavyAvRtti anaikAntikadoSanI vyAvRtti karavA mATe che.' jaina dArzanikoe pahelethI ja anyathAnupapatti yA avinAbhAvane ja hetunA prANa tarIke grahaNa karela che. sapakSasattva eTalA mATe Avazyaka nathI kema ke eka to 1. juo nyAyavArtikatAtparyaTIkA, 1.1.5. 2. prazastapAdakandalI, pR.200. 3. hetotriSvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH / siddhaviparItArthavyamaviivapakSata: | pramANavArtika, 3.14. " Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 256 badhA ja sapakSomAM hetunuM hovuM anivArya nathI ane bIjuM sapakSamAM rahevA yA na rahevAthI hetutAmAM koI pharaka paDato nathI. kevalavyatirekI hetu sapakSamAM raheto nathI tema chatAM paNa te sahetu che. 'hetunuM sAdhyanA abhAvamAM na ja maLavuM' A anyathAnupapatti anya badhAM rUponI vyarthatA siddha karI de che. pakSadharmatva paNa Avazyaka nathI kema ke aneka hetuo evA che je pakSamAM maLatA nathI ane tema chatAM potAnA avinAbhAvI sAdhyanuM jJAna karAve che, jema ke 'rohiNI nakSatra eka muhUrta pachI udaya pAmaze kema ke atyAre kRttikAno udaya che'. ahIM kRttikAno udaya ane eka muhUrta pachI udaya pAmanAra zakaTodaya (rohiNIno udaya) vacce avinAbhAva che, tethI te avazya ja thaze, paraMtu kRttikAno udaya rohiNI nAmanA pakSamAM maLato nathI. tethI pakSadharmatva evuM rUpa nathI je hetunI hetutA mATe anivArya hoya. kAla ane AkAzane pakSa banAvIne kRttikA ane rohiNIno saMbaMdha besADavo e to buddhino atiprasaMga che.` tethI kevaLa niyamavALI vipakSavyAvRtti ja hetuno AtmA che, tenA abhAvamAM hetu hetu ja rahI zakato nathI. sapakSasattva to eTalA mATe mAnavAmAM Ave che kema ke hetunA avinAbhAvane koI daSTAntamAM grahaNa karavo joIe ke darzAvavo joIe. paraMtu hetu bahirmAptinA (duSTAntamAM sAdhyasAdhananI vyAptinA) baLa para gamaka banato nathI. te to antaryAptithI (pakSamAM sAdhyasAdhananI vyAptithI) ja sadvetu bane che. jeno avinAbhAva nizcita che tenA sAdhyamAM pratyakSa Adi pramANothI bAdhA AvI zakatI ja nathI. vaLI, sAdhya to bAdhita hoI zakatuM ja nathI kema ke sAdhyanA lakSaNamAM 'abAdhita' pada raheluM ja che, eTale je bAdhita haze te sAdhya nahi paNa sAdhyAbhAsa hoIne anumAnane AgaLa vadhavA ja nahi de. A rIte je hetuno potAnA sAdhya sAthe samagra avinAbhAva che teno tulyabalazAlI pratipakSI pratihetu saMbhavato ja nathI jenuM vAraNa karavA mATe asatpratipakSatvane hetunuM svarUpa mAnavuM paDe. nizcita avinAbhAva na hovAthI 'garbhamAM rahelo mitrAno putra zyAma haze kema ke te mitrAno putra che, jema ke mitrAnA anya zyAma putro' A anumAnamAM trirUpatA hovA chatAM paNa satyatA nathI. mitrAputratva hetu garbhastha putramAM che eTale pakSadharmatva rUpa to maLI gayuM, sapakSabhUta mitrAnA anya putromA che eTale sapakSasattva paNa siddha che, vipakSabhUta citrAnA 1. juo pramANavArtikasvavRttiTIkA, 3.1 2. pramANasaMgraha, pR. 104 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 257 gorA putromAM nathI eTale sAmAnyataH vipakSavyAvRtti paNa che. mitrAputranA zyAmatamAM koI bAdhA nathI ane samAnabaLavALo koI pratipakSI hetu nathI. Ama A mitrAputratva hetumAM trarUpya ane pAMcarUpya hovA chatAM paNa satyatA nathI kema ke mitrAputratvano zyAmatvanI sAthe koI avinAbhAva nathI. avinAbhAva eTalA mATe nathI kema ke mitrAputratva hetuno zyAma sAdhya sAthe sahabhAvaniyama yA kramabhAvaniyama nathI. zyAmatvanuM kAraNa che tenA utpAdaka nAmakarmano udaya ane mitrAe garbhAvasthAmAM lIlAM zAkabhAjI Adi khAvAM. tethI jyAre mitrAputratvano yAmatva sAthe koI nimittaka avinAbhAva nathI ane vipakSabhUta gauratvanI paNa tyAM saMbhAvanA karI zakAya che tyAre te saddhatu na hoI zake, paraMtu trarUpya ane pAMcarUpya to temAM avazya maLe che. kRttikodaya AdimAM to airUpya ane pAMcarUpya na hovA chatAM paNa avinAbhAva hovAnA kAraNe saddhatutA che. tethI avinAbhAva ja eka mAtra hetunuM svarUpa hoI zake che, airUpya Adi nahi. A Azayano eka prAcIna zloka maLe che jene akalaMkadeve nyAyavinizcayamAM (zloka 323) sAmela karyo che. tattvasaMgrahapaMcikA anusAra A zloka pAtrasvAmIno che. A rahyo e zloka - anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? // arthAt jyAM anyathAnupapatti yA avinAbhAva che tyAM trarUpya mAnavAthI koI lAbha nathI ane jyAM anyathAnupapatti nathI tyAM bairUdhyane mAnavuM paNa vyartha che. AcArya vidyAnanda AnI ja chAyAthI pAMcarUSyanuM khaMDana karato nimnalikhita zloka racyo che - anyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paJcami: ? / nA thAnupannavaM yatra jiM tatra pazcami ? te pramANaparIkSA, pR.72 arthAta jyAM (kRttikodaya Adi hetuomAM) anyathAnupapannatva eTale ke avinAbhAva che tyAM paMcarUpa na paNa hoya to paNa kaMI hAni nathI, temane mAnavAthI zo lAbha ? ane jyAM (mitrAtanayatva Adi hetuomAM) paMcarUpa che paNa anyathAnupapannatva nathI tyAM pacarUpa mAnavAthI zuM? te vyartha che. hetubiTIkAmAM A pAMca rUpo uparAMta chaThThA "jJAtatva' svarUpane mAnanAranA matano ullekha maLe che. A ullekha sAmAnya rIte taiyAyika ane mImAMsakanuM nAma 1. anyavetyAdrinA patracamimataHza tattvasaMgrahapajika, zloka 1364. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jainadarzana laIne karavAmAM Avyo che. pAMca rUpomAM asa-tipakSatvano nirdeza "vivakSitaikasakhyatva' zabdathI karavAmAM Avyo che. asatkRtipakSa eTale jeno koI pratipakSI hetu - vidyamAna na hoya, je apratidvandI hoya ane vivakSitaikasaMkhyatvano paNa A ja artha che eTale ke jenI eka saMkhyA hoya, je ekalo hoya, jeno koI pratipakSI na hoya. paDulakSaNa hetumAM jJAtatvarUpane pRthaka kahevAnI koI AvazyakatA nathI kema ke liMga ajJAta rahIne sAdhyanuM jJAna karAvI zakatuM ja nathI. te na kevaLa jJAta ja hovuM joIe paraMtu teNe to sAthe sAthe potAnA sAdhya sAthe avinAbhAvIrUpe nizcita paNa hovuM joIe. tAtparya e ke eka avinAbhAva hotAM zeSa rUpo kAM to nirarthaka che kAM to avinAbhAvano vistAra mAtra che. bAdhA ane avinAbhAvano virodha che. jo hetu potAnA sAdhya sAthe avinAbhAva dharAvato hoya to bAdhA kevI? ane jo bAdhA hoya to avinAbhAva kevo? A badhAM rUpomAM kevaLa eka vipakSavyAvRtti e rUpa ja evuM che je hetunuM asAdhAraNa lakSaNa banI zake che. enuM ja nAma avinAbhAva che. naiyAyika anvaya-vyatirekI, kevalAnvayI ane kevalavyatirekI ema traNa prakAranA hetu mAne che. "zabda anitya che kema ke te kRtaka che' A anumAnamAM kRtatva hetu sapakSabhUta anitya ghaTamAM maLe che ane AkAza Adi nitya vipakSomAMthI vyAvRta rahe che ane pakSamAM tenuM rahevuM nizcita che, tethI A hetu anvayavyatirekI che. temAM paMcarUpatA vidyamAna che. "adaSTa Adi koIne pratyakSa che, kema ke te anumeya che" ahIM anumeyatva hetu pakSabhUta adaSTa AdimAM maLe che, sapakSa ghaTamAM paNa te rahe che, tethI pakSadharmatva ane sapakSasattva to che. paraMtu vipakSavyAvRtti nathI kema ke jagatanA badhA ja padArtho pakSa ane sapakSa antargata thaI gayA che. jyAre koI vipakSa che ja nahi tyAre vyAvRtti konAthI thAya ? A kevalAnvayI hetumAM vipakSavyAvRtti sivAya anya cAra rUpo maLe che. "jIvita zarIra AtmAthI yukta che kema ke temAM prANAdimattva-zvAsocchavAsa Adi maLe che. ahIM jIvita zarIra pakSa che, sAtmakatva sAdhya che ane prANAdimatta hetu che. A hetu pakSabhUta jIvita zarIramAM maLe che ane vipakSabhUta paththara AdithI vyAvRtta che, tethI temAM pakSadharmatva ane vipakSavyAvRtti to maLe che paraMtu sapakSasattva nathI kema ke 1. SaDlakSaNo heturityapare naiyAyikamImAMsakAdayo manyante .... tathA vivakSitaikasaMkhyatvaM rUpAntaram - ekA saMkhyA yasya hetudravyasya tadekasaMkhyaM...yokasaMkhyAvacchinnAyAM pratirahitAyAM... tathA jJAtatva ra jJAnaviSayatvam hetubinduTIkA, pR. 206. 2. vadhavinAmAvayorvirothAt aa hetubindu, pariccheda 4. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 259 jagatanA badhA cetana padArthono pakSamAM ane acetana padArthono vipakSamAM antarbhAva thaI gayo che, sapakSa koI bacato ja nathI. A kevalavyatireka hetumAM sapakSasattva sivAya anya cAra rUpo maLe che. khuda raiyAyikoe kevalAnvayI ane kevalavyatirekI hetuomAM cAra cAra rUpo svIkArIne caturlakSaNane paNa saddhatu mAnyo che. A rIte paMcarUpatA A hetuomAM ApoApa avyApta siddha thaI jAya che. . kevaLa eka avinAbhAva ja evo che je badhA sahetuomAM anupacaritapaNe prApta thAya che ane koI paNa hetvAbhAsamAM tenI saMbhAvanA karI zakAtI nathI. tethI jaina darzane hetune "anyathAnupapatti yA "avinAbhAva' rUpa eka lakSaNavALo ja mAnyo che.' hetunA prakAra vaizeSikasUtramAM eka sthAne (9.2.1) kArya, kAraNa, saMyogI, samavAyI ane virodhI A pAMca prakAranAM liMgono nirdeza che. anya sthAne (3.11.23) abhUta bhUtano, bhUta abhUtano ane bhUta bhUtano e rIte traNa hetuonuM varNana che. bauddha svabhAva, kArya ane anupalabdhi ema traNa prakAranA hetu mAne che. kAryakSetuno potAnA sAthe sAthe tadutpattisaMbaMdha hoya che, svabhAvahetuno tAdAtmasaMbaMdha hoya che ane anupalabdhiomAM paNa tAdAbhyasaMbaMdha ja vivakSita che. jaina tArkika paraMparAmAM avinAbhAvane kevaLa tAdAtma ane tadutpattimAM ja sImita karI dIdho nathI paraMtu tenuM vyApaka kSetra nizcita karyuM che. avinAbhAva sahabhAva ane kramabhAvamUlaka hoya che. sahabhAva tAdAbhyaprayukta paNa hoI zake che ane tAdAbhya vinA paNa hoI zake che. trAjavAnA eka pallAnuM upara javuM ane bIjA pallAnuM nIce javuM A bannemAM tAdAbhya na hovA chatAM niyata sahabhAva che. kramabhAva kAryakAraNabhAvamUlaka paNa hoya che ane 1. yadyavinAmAva: ugra, vArSavA tisya samaya nyAyavArtiktAtparyaTIkA, pR. 178. kevalAnvayasAdhako hetuH kevalAnvayI / asya ca pakSasattvasapakSasattvAbAdhitAsatpratipakSitatvAni catvAri rUpANi gamakatvaupayikAni / anvayavyatirekiNastu hetorvipakSAsattvena saha paJca / kevalavyatirekiNa: sapakSasattvavyatirekeNa catvAri / vaizeSikasUtraupaskAra, pR. 97. 2. mAthAnupasveitakSa tatra dhanam ! tattvArthazlokavArtika, 1.13.121. 3. nyAyabindu, 2.12. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jainadarzana kAryakAraNabhAva vinA paNa hoya che. kRttikodaya ane tenA eka muhUrta pachI udaya pAmanAra zawodayamAM paraspara kAryakAraNabhAva na hovA chatAM paNa niyata kramabhAva che. avinAbhAvanA A vyApaka svarUpane AdhAra banAvI jaina paraMparAmAM hetunA svabhAva, vyApaka, kArya, kAraNa, pUrvacara, uttaracara ane sahacara A bhedo karavAmAM AvyA che. hetunA sAmAnyapaNe be bheda paNa thAya che - eka upalabdhirUpa ane bIjo anupalabdhirUpa.' upalabdhi vidhi ane pratiSedha bannene siddha kare che, tevI ja rIte anupalabdhi paNa, bauddha kAryakSetu ane svabhAvahetune kevaLa vidhisAdhaka ane anupalabdhihetune kevaLa pratiSedhasAdhaka mAne che, paraMtu AgaLa upara devAmAM AvanArAM udAharaNothI e spaSTa thaI jaze ke anupalabdhi ane upalabdhi banne hetuo vidhi ane pratiSedha bannenA sAdhaka che. vaizeSiko saMyoga ane samavAyane svataMtra saMbaMdho mAne che, tethI tagnimittaka saMyogI ane samavAyI e be hetuo temaNe svatanna mAnyA che, paraMtu A jAtanA hetabhedo sahabhAvamUlaka avinAbhAvamAM saMgRhIta thaI jAya che arthAta teo kAM to sahacarahetumAM kAM to svabhAvatumAM antarbhAva pAme che. kAraNahetunuM samarthana bauddho kAraNahetuno svIkAra karatA nathI. temanuM kahevuM che ke kAraNa avazya ja kAryane utpanna kare evo niyama nathI." jo antima kSaNane pAmeluM kAraNa niyamathI kAryanuM utpAdaka hoya to tenA bIjA ja kSaNe kAryanuM pratyakSa thavAnuM che, eTale tenuM anumAna nirarthaka che. paraMtu aMdhArAmAM koIka phaLano rasa cAkhI tatsamAnakAlIna rUpanuM anumAna kAraNa uparathI kAryanuM anumAna ja to che, kema ke vartamAna rasane pUrvasa upAdAnabhAvathI tathA pUrvarUpa nimittabhAvathI utpanna kare che ane pUrvarUpa potAnA uttararUpane pedA karIne ja rasotpattimAM nimitta bane che. tethI rasane cAkhI tenI eka kAraNasAmagrInuM anumAna thAya che. pachI eka kAraNasAmagrInA 1. parIkSAmukha, 3.54. 2. parIkSAmukha, 3.52. 3. atra do vastu sAdhanau : pratiSathatuH | nyAyabindu, 2.19. 4. na ANani avara kAryanti mavati | nyAyabindu, 2.49. 5. rasAdekasAmayanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiJcit kAraNaM heturyatra sAmarthyA prativALAntaravaice parIkSAmukha, 3.55. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 pramANamImAMsA anumAnathI je uttararUpanuM anumAna karavAmAM Ave che te kAraNa uparathI kAryanuM ja anumAna che. teno antarbhAva svabhAvahetumAM na karI zakAya. kAraNathI kAryanA anumAnamAM be zarato Avazyaka che - eka zarata e ke te kAraNanI zaktino koI pratibandhaka dvArA pratirodha na thavo joIe ane bIjI zarata e ke kAraNasAmagrInI vikalatA na hovI joIe. A be vAtono nizcaya hotAM ja kAraNa kAryanuM avyabhicArI anumAna karAvI zake che. jyAM A be vAtono nizcaya na hoya tyAM bhale kAraNa kAryanuM avyabhicArI anumAna na karAve paraMtu je kAraNanI bAbatamAM A be vAtono nizcaya karavo zakya che te kAraNane hetu tarIke svIkAravAmAM koI Apatti na hovI joIe. pUrvacara, uttaracara, sahacara hetu pUrvacarahetu ane uttaracarahetumAM na to tAdAbhyasaMbaMdha che ke na to tadutpattisaMbaMdha, kema ke pUrvacarahetu ane uttaracarahetumAM kAlanuM vyavadhAna rahetuM hovAthI A banne saMbaMdhonI saMbhAvanA nathI. tethI temano paNa pRthaka hetu tarIke svIkAra karavo joIe. Aja thayelA apazukanane kAlAntaramAM thanAra maraNanuM kArya mAnavuM ke atIta jAgRta avasthAnA jJAnane prabodhakAlIna jJAna prati kAraNa mAnavuM ucita nathI kema ke kAryanI utpatti kAraNanA vyApArane adhIna hoya che. je kAraNo atIta ane anutpanna hovAnA kAraNe svayaM asat che ane tethI ja vyApArazUnya che temanA vaDe kAryotpattinI saMbhAvanA kevI rIte karI zakAya? tevI ja rIte sahacArI padArtho eka sAthe utpanna thAya che. tethI temane paraspara kAryakAraNabhUta kahI zakAya nahi ane eka potAnI sthiti mATe bIjAnI apekSA rAkhato nathI eTale temanAmAM paraspara tAdAbhya paNa mAnI zakAya nahi. tethI sahacarahetune paNa pRthapha mAnavo ja joIe.' hetunA bhedo vidhisAdhaka upalabdhine aviruddhopalabdhi ane pratiSedhasAdhaka upalabdhine viruddhopalabdhi kahe che. temanAM udAharaNo A pramANe che 1. juo lIyasa, zloka 14 tathA parIkSAmukha, 3.56-58. 2. parIkSAmukha, 3.59. 3. parIkSAmukha, 3.60-65. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jainadarzana (1) aviruddhavyApyopalabdhi - zabda pariNAmI che, kema ke te kRtaka che. (2) aviruddha kAryopalabdhi - A prANImAM buddhi che, kema ke vacana Adi jovAmAM Ave che. (3) aviruddhakAraNopalabdhi - ahIM chAyA che, kema ke chatra che. aviruddhapUrvacaropalabdhi - eka muhUrta pachI rAkTano (rohiNIno) udaya thaze, kema ke atyAre kRttikAno udaya thaI rahyo che. aviruddhottaracaropalabdhi - eka muhUrta pahelAM bharaNIno udaya thaI gayo che kema ke atyAre kRttikAno udaya thaI rahyo che. aviruddhasahacaropalabdhi - A bIjorAmAM rUpa che, kema ke temAM rasa maLe che. A cha aviruddhopalabdhimAM aviruddhavyApakolabdhi bheda eTalA mATe nathI gaNAvyo kema ke vyApaka vyAkhanuM jJAna karAvato nathI kAraNa ke vyApaka vyApyanA abhAvamAM paNa maLe che. pratiSedhane siddha karanArI cha viruddhopalabdhio A che(1) viruddhavyApyopalabdhi - ahIM zIta sparza nathI, kema ke ahIM uSNatA maLe che. (2) viruddhakaryopalabdhi - ahIM zIta sparza nathI, kema ke ahIM dhumADo maLe che. (3) viruddhakAraNopalabdhi-A prANImAM sukha nathI, kema ke tenA hRdayamAM zalya che. (4) viruddhapUrvacaropalabdhi - eka muhUrta pachI rohiNIno udaya nahi thAya, kema ke atyAre revatIno udaya thaI rahyo che. (5) viruddhottaracaropalabdhi - eka muhUrta pahelAM bharaNIno udaya thayo na hato, kema ke atyAre puSyano udaya thaI rahyo che. (6) viruddhasahacaropalabdhi - A dIvAlamAM pelI taraphanA bhAgano abhAva nathI, kema ke A taraphano bhAga dekhAya che. A cha upalabdhiomAM pratiSedha sAdhya che ane jeno pratiSedha karavAmAM AvI rahyo che tenAthI viruddhanAM vyApya, kArya, kAraNa AdinI upalabdhi vivakSita che. udAharaNArtha, viruddhakAraNopalabdhimAM sukhano pratiSedha sAdhya che, to sukhanuM virodhI duHkha thayuM, tenuM kAraNa hRdayazalya che jene hetu banAvavAmAM Avyo che. pratiSedhasAdhaka sAta aviruddhAnupalabdhio nIce pramANe che(1) aviruddhasvabhAvAnupalabdhi - A bhUtala para ghaDo nathI, kema ke te 1. parIkSAmukha, 3.66-72. 2. parIkSAmukha, 3.73-80 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) pramANamImAMsA 263 anupalabdha che. jo ke ahIM ghaTAbhAvanuM jJAna pratyakSathI ja thaI jAya che. paraMtu je vyakti abhAvavyavahAra karavA icchatI nathI tene abhAvavyavahAra karAvavAmAM tenI sArthakatA che. aviruddhavyApakAnupalabdhi- ahIM zIzama nathI kema ke ahIM vRkSa upalabdha nathI. (3) aviruddhakAryAnupalabdhi - ahIM apratibaddha zaktivALo agni nathI, kema ke ahIM dhumADo upalabdha nathI. jo ke sAmAnya rIte kAryAbhAvathI kAraNAbhAva thato nathI paraMtu evA kAraNanA abhAvathI kAryano abhAva avazya karI zakAya che je niyamathI kAryanuM utpAdaka hoya. aviruddhakAraNAnupalabdhi-ahIMdhumADo nathI, kema ke ahIMagni upalabdha nathI. aviruddhapUrvacarAnupalabdhi - eka muhUrta pachI rohiNIno udaya nahi thAya, kema ke atyAre kRttikAno udaya nathI. aviruddhottaracarAnupalabdhi - eka muhUrta pahelAM bharaNIno udaya thayo nathI, kema ke atyAre kRttikAno udaya nathI. (7) aviruddhasahacarAnupalabdhi - A samatrAjavAnuM eka palluM nIcuM nathI, kema ke tenuM bIjuM palluM UMcuM nathI. vidhisAdhaka traNa viruddhAnupalabdhio(1) viruddhakaryAnupalabdhi - A prANImAM koI vyAdhi che, kema ke tenI ceSTAo nIrogI vyaktinI nathI. viruddhakAraNAnupalabdhi - A prANImAM duHkha che kema ke ISTasaMyoga dekhAto nathI. (3) viruddhasvabhAvAnupalabdhi - vastu anekAntAtmaka che, kema ke ekAnta svarUpa upalabdha thatuM nathI. A anupalabdhiomAM sAdhyanAM virodhI kArya, kAraNa AdinI anupalabdhi darzAvavAmAM AvI che. hetuonuM AvargIkaraNa parIkSAmukhanA AdhAre karavAmAM Avela che. vAdidevasUrie pramANanayatattvAlakAlaMkAramAM (3.64-) vidhisAdhaka traNa anupalabdhionA sthAne pAMca anupalabdhio darzAvI che tathA niSedhasAdhaka cha anupalabdhionA sthAne sAta anupalabdhio gaNAvI che. AcArya vidyAna vaizeSikonA abhUta-bhUtAdi traNa prakAromAM "abhUta abhUtano A eka prakAra 1. parIkSAmukha, 3.81-84. 2. pramANaparIkSA, pR. 72-74. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jainadarzana vadhArIne badhI vidhi ane niSedha sAdhaka upalabdhi ane anupalabdhione temanAmAM ja samAviSTa karI dIdhI che. akalakadeve pramANasaMgrahamAM (pR. 104-105) sadbhAvasAdhaka che ane pratiSedhasAdhaka traNa ema nava upalabdhio ane pratiSedhasAdhaka cha anupalabdhionuM kaMThokta varNana karIne zeSano temanAmAM ja antarbhAva karI devAnuM sUcana karyuM che. paraMparAthI saMbhAvita hetuo - kAryanAM kArya, kAraNanAM kAraNa, kAraNanA virodhI Adi hetuono emanAmAM ja antarbhAva thaI jAya che. adezyAnupalabdhi paNa abhAvasAdhaka bauddha dazyAnupalabdhithI ja abhAvanI siddhi mAne che. dazyathI emanuM tAtparya evI vastu che ke je vastu sUkSma, antarita yA dUravartI na hoya ane je pratyakSano viSaya banI zakatI hoya. evI vastu upalabdhinA samasta kAraNo hAjara hovA chatAM paNa jo upalabdha na thAya to teno abhAva samajavo joIe. sUkSma Adi viprakRSTa padArthomAM ApaNA jevA lokonA pratyakSa Adi pramANonI nivRtti hovA chatAM paNa te padArthono abhAva nathI hoto. pramANanI pravRttithI prameyano sadbhAva to jaNAya che paraMtu pramANanI nivRttithI prameyano abhAva che ema na kahI zakAya. tethI viprakRSTa viSayonI anupalabdhi saMzayanuM kAraNa hovAthI abhAvasAdhaka nathI banI zakatI. vastunA dazyatvano ATalo ja artha che ke vastuno upalaMbha karanArAM badhA kAraNonI samagratA hovI ane vastumAM eka vizeSa svabhAva hovo. ghaTa ane bhUtala ekajJAnasaMsarga che, jeTalAM kAraNothI bhUtala dekhAya che teTalAM ja kAraNothI ghaDo paNa dekhAya che. tethI jyAre zuddha bhUtala dekhAtuM hoya tyAre e to mAnavuM ja paDe ke tyAM bhUtalanI upalabdhinI te badhI sAmagrI vidyamAna che jenAthI ghaDo jo hota to te paNa avazya dekhAta. tAtparya e ke ekajJAnasaMsargI padArthAntaranI upalabdhi e vAtanuM pAkuM pramANa che ke tyAM upalabdhinI samasta sAmagrI che. ghaDAmAM te sAmagrI dvArA pratyakSa thavAno svabhAva paNa che, kema ke jo tyAM ghaDAne lAvavAmAM Ave to te ja sAmagrI dvArA te avazya dekhAya. pizAca Adi yA paramANu Adi padArthomAM te svabhAvavizeSa nathI, tethI sAmagrInI pUrNatA hovA chatAM paNa temanuM pratyakSa thaI zakatuM nathI. ahIM sAmagrInI pUrNatA hovAnuM pramANa eTalA mATe nathI ApI zakAtuM 1. nyAyabindu, 2.28-30, 46. 2. nyAyabindu, 2.48-49. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA . 265 kema ke te padArthono ekajJAnasaMsargI koI padArtha upalabdha nathI thato. A dazyatAne "upalabdhilakSaNaprApta' zabda vaDe paNa varNavavAmAM yA kahevAmAM Ave che. A rIte bauddho dazyAnupalabdhine gamaka ane adazyAnupalabdhine saMzaya hetu mAne che. paraMtu jaina tArkika akalaMkadeva kahe che ke dezyatvano artha kevaLa pratyakSaviSayatva ja nathI paraMtu teno artha che pramANaviSayatva. je vastu je pramANano viSaya hoya te vastu jo te ja pramANathI upalabdha na thAya to teno abhAva siddha thaI javo joIe. upalabhano artha pramANasAmAnya che. udAharaNArtha, mRta zarIramAM svabhAvathI atIndriya paracaitanyano abhAva paNa ApaNe siddha karIe chIe. ahIM paracaitanyamAM pratyakSaviSayavarUpa dazyatva to che nahi, kema ke paracaitanya kyAreya paNa ApaNA pratyakSano viSaya banatuM nathI. ApaNe to vacana, uSNatA, zvAsocchavAsa yA AkAravizeSa Adi dvArA zarIramAM mAtra tenuM anumAna karIe chIe. tethI te ja vacana AdinA abhAva uparathI caitanyano abhAva siddha thavo joIe. jo adezyAnupalabdhine saMzaya hetu mAnIe to AtmAnI sattA paNa kevI rIte siddha thaI zakaze? AtmA Adi adazya padArtha anumAnanA viSaya hoya che. tethI ApaNe jo temanA sAdhaka cihnonA abhAvamAM temanI anumAnathI paNa upalabdhi na karI zakIe to ja temano abhAva mAnavo joIe. e vAta sAcI ke je padArthone ApaNe koI paNa pramANathI na jANI zakatA hoIe te padArthono abhAva ApaNe anupalabdhithI siddha na karI zakIe. jo parazarIramAM caitanyano abhAva ApaNe anupalabdhithI na jANI zakatA hoIe ane saMzaya ja raheto hoya to mRta zarIrane dAha devo kaThina banI jAya ane dAha denArAone sadehanA kAraNe pAtakI banavuM paDe.' jagatano samasta guruziSyabhAva, jagatanA levaDa-devaDa Adi vyavahAro atIndriya caitanyano AkRtivizeSa Adi dvArA sadbhAva mAnIne ja cAle che ane AkRtivizeSa AdinA abhAvamAM caitanyano abhAva jANIne mRtaka sAthe te vyavahAro nathI karavAmAM AvatA. tAtparya e ke je padArthone ApaNe je je pramANothI jANIe te padArthono te te pramANonI nivRtti thatAM abhAva avazya mAnavo joIe. tethI dazyatvano mAtra pratyakSatva evo saMkucita artha na karatAM "pramANaviSayatva' artha karavo ja ucita paNa che ane vyavahArya paNa che. 1. adRzyAnupalambhAdabhAvAsiddhirityayuktaM paracaitanyanivRttAvArekApatteH, saMskartRNAM pavitvaprasanna, vaghutamapratyakSA sovinivRttiniyAhU | aSTazatI, aSTasahastrI, pR.52. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jainadarzana udAharaNAdi A to pahelAM lakhI cUkyA chIe ke avyutpanna zrotA mATe udAharaNa, upanaya ane nigamana A avayavonI paNa sArthakatA che. svArthanumAnamAM paNa je vyakti vyAdhine bhUlI gayela che tene bAptismaraNa mATe kadAcita udAharaNano upayoga hoI paNa zake, paraMtu vyutpanna vyaktine teno koI upayoga nathI. vyApinI samRtipatti arthAta vAdI ane prativAdI bannenI samAna pratIti je sthaLamAM hoya te sthaLane daSTAnta kahe che ane daSTAntanu samyapha vacana udAharaNa kahevAya che. sAdhya ane sAdhanano avinAbhAva saMbaMdha kyAMka sAdharma arthAt anvayarUpe gRhIta thAya che ane kyAMka vaidharma arthAt vyatirekarUpe. jyAM anvayavyApti gRhIta thAya te anvayadaSTAnta ane jyAM vyatirekavyAkti gRhIta thAya te vyatirekadRSTAnta. A daSTAntanuM samyaka arthAt daSTAnnanI vidhithI kathana karavuM e udAharaNa che, jema ke "je je dhUmavALo che te te agnivALo che jema ke rasoDuM, jyAM agni nathI tyAM dhUma paNa nathI kema ke sarovara.' A rIte vyAtipUrvaka daSTAntanuM kathana udAharaNa kahevAya che. dAnI sadazatA dvArA pakSamAM sAdhananuM astitva darzAvavuM e upanaya che, jema ke "tevI ja rIte A paNa dhUmavALo che." sAdhanano anuvAda karI pakSamAM sAdhyano niyama darzAvavo e nigamana che, jema ke "tethI agnivALo che." saMkSepamAM hetunA upasaMhArane upanaya kahe che ane pratijJAnA upasaMhArane nigamana kahe che. hetunuM kathana kyAMka tathoDapatti (sAdhya hoya to ja sAdhananuM hovuM), anvaya yA sAdharma rUpe thAya che ane kyAMka anyathAnupapatti (sAdhyanA abhAvamAM sAdhananuM na ja hovuM), vyatireka yA vaidharma rUpe thAya che. banneno prayoga karavAthI punaruktidoSa Ave che. hetuno prayoga vyAptigrahaNa anusAra ja thAya che. tethI hetunA prayoga mAtrathI vidvAna vyAptinuM smaraNa yA avadhAraNa karI le che. pakSano prayoga eTalA mATe Avazyaka che kema ke tethI sAdhya ane sAdhanano AdhAra spaSTapaNe sUcita thaI jAya.' vyAptinA prasaMge vyApya ane vyApakanuM lakSaNa paNa jANI levuM Avazyaka che. - 1. parIkSAmukha, 3.42-44. 2. parIkSAmukha, 3.45. 3. parIkSAmukha, 3.46. 4. parIkSAmukha, 3.89-93. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 267 vyApya ane vyApaka vyAtikriyAnuM je karma hoya che arthAt je vyApta thAya che te vyApya che ane je vyAtikriyAno kartA hoya che arthAt je vyApta kare che te vyApaka che. udAharaNathI samajIe. agni dhUmane vyApta kare che arthAta jyAM paNa dhUma haze tyAM agni avazya maLaze, paraMtu dhUma agnine vyApta karato nathI kema ke nidhUma paNa agni maLe che. ApaNe kahI zakatA nathI ke jyAM paNa agni haze tyAM dhUma avazya haze kema ke arinA aMgAramAM dhUma hoto nathI. vyApaka 'tarata' arthAt hetuno sadbhAva ane hetuno abhAva dharAvatAM banne sthaLoe maLe che jyAre vyApya kevaLa taSThi hoya che arthAt sAdhya hoya to ja hoya che, sAdhyanA abhAvamAM kadApi hoto nathI. tethI sAdhya vyApaka che ane sAdhana vyApya. - vyApti vyApya ane vyApaka bannemAM rahe che. tethI jyAre vyApakanA dharmarUpe vyAptinI vivekSA hoya che tyAre tenuM kathana "vyApakanuM vyApya nA hotA hovuM ja, na hovuM kadI nahi' A rUpamAM thAya che ane jyAre vyApyanA dharmarUpe vivakSita hoya che tyAre "vyAkhanuM vyApakanA hotAM ja hovuM, vyApakanA abhAvamAM kadI na hovuM A rUpamAM tenuM kathana thAya che. vyApaka gamya hoya che ane vyApya gamaka, kema ke vyApya hotAM vyApakanuM maLavuM nizcita che, paraMtu vyApaka hotAM vyAkhanuM avazya hovuM ja nizcita nathI, te hoya paNa kharuM ane na paNa hoya. vyApaka adhikadezavartI hoya che jyAre vyApya alpaSetravartI hoya che. A vyavasthA anvayavyApinI che. vyatirekavyAptimAM sAdhyAbhAva vyApya hoya che ane sAdhanAbhAva vyApaka hoya che. jyAM jyAM sAdhyano abhAva hoya tyAM tyAM sAdhanano abhAva avazya hoya ja arthAt sAdhyAbhAvane sAdhanAbhAve vyApta karyo che. paraMtu jyAM sAdhanAbhAva hoya tyAM sAdhyano abhAva hoya ja evo niyama nathI kema ke nidhUma sthaLamAM paNa agni maLe che. tethI vyatirekavyAptimAM sAdhyAbhAva vyApya arthAt gamaka hoya che ane sAdhanAbhAva vyApaka arthAt gamya hoya che. akasmAt dhUmadarzanathI thatuM acijJAna pratyakSa nathI AcArya prajJAkara asmAta dhumADo joIne thatA agnijJAnane anumAna na 1. cArthAipavA tatra mAva iva, vyArA 4 tava mAvada pramANavArtikasvavRtti 3.1. 2. vyApa tavanniSTha vyANaM tatrikameva 4 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jainadarzana mAnatAM pratyakSa ja mAne che. te vicAre che ke jyAre agni ane dhUmanI vyApti pahelAM grahaNa karI nathI tyAre agRhItavyAptika puruSane thanAruM agnijJAna anumAnanI koTimAM na AvavuM joIe. paraMtu prajJAkarano A mata yogya nathI. jyAre indriya ane padArthanA saMbaMdhathI pratyakSanuM utpanna thavuM nizcita che tyAre je agni parokSa che ane jenI sAthe ApaNI indriyono koI saMbaMdha nathI te agninuM jJAna pratyakSanI koTimAM kevI rIte AvI zake? e sAcuM ke vyaktie "jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM agni hoya che, avinA abhAvamAM dhUma kyAreya hoto nathI" A prakAre spaSTapaNe vyAptino nizcaya nathI karyo, paraMtu aneka vAra agni ane dhUmane joyA pachI tenA manamAM agni ane dhUmanA saMbaMdhanA sUkSma saMskAra avazya hatA ane te ja sUkSma saMskAra acAnaka dhumADAne joIne jAge che ane agninuM jJAna karAvI de che. ahIM to dhUmanuM ja pratyakSa che, agni to sAme che ja nahi. tethI A parokSa agnijJAnane sAmAnya rIte zratamAM sthAna ApI zakAya kema ke temAM eka arthathI arthAntaranuM jJAna karavAmAM AvyuM che. tene anumAna kahevAmAM paNa koI vizeSa bAdhA nathI kema ke vyAptinA sUkSma saMskAra tenA mana para aMkita hatA ja. vaLI, A jJAna avizada che, tethI pratyakSa na kahI zakAya. arthapatti anumAnamAM attabhUta che mImAMsaka arthapattine pRthaka pramANa mAne che. koI daSTa ke zruta padArtha uparathI te padArtha jenA vinA hoto nathI te avinAbhAvI adaSTa arthanI kalpanA karavI e arthapatti che. tenAthI atIndriya zakti Adi padArthonuM jJAna thAya che. tenA cha prakAra che - . (1)pratyakSapUrvikA arthapatti - pratyakSathI jJAta dAha dvArA agnimAM dahanazaktinI kalpanA karavI. zakti pratyakSathI jANI zakAtI nathI, kema ke te atIndriya che. (2) anumAnapUrvikA arthapatti - dezAntaraprAptirUpa hetuthI sUryanI gatinuM anumAna karIne pachI gatithI sUryamAM gamanazaktinI kalpanA karavI. 1. atyantAbhyAsatastasya jhaTityeva tadarthadRk / | mammata ghUmato kSipratItivi TehinAm | pramANavArtikAlaMkAra, 2.139. 2. mImAMsAzlokavArtika, arthapatti, zloka 1. 3. ejana, zloka 3. 4. ejana, zloka 3. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 pramANamImAMsA (3) zrutArthapatti - "devadatta divase khAto nathI tema chatAM jADo che' A vAkyane sAMbhaLI tenA rAtribhojananI lpanA karavI. (4) upamAnAthapatti - gavayathI upamita gAyamAM te jJAnano viSaya banavAnI zaktinI kalpanA karavI. (5) arthapattipUrvikAra arthapatti - "zabda vAcakazaktiyukta che, anyathA tenAthI arthapratIti thAya nahi' A arthapattithI siddha vAcakazakti dvArA zabdamAM nityatvanI kalpanA karavI arthAt "zabda nitya che, anyathA vAcakazakti ghaTe nahi AvI pratIti karavI. . (6) abhAvapUrvikA' arthapatti - abhAvapramANa dvArA jIvita caitrano gharamAM abhAva jANIne caitranA bahAra hovAnI kalpanA karavI. A arthapattiomAM avinAbhAva te ja samaye gRhIta thAya che. anumAnamAM liMgano avinAbhAva daSTAntamAM pahelethI ja nizcita karI levAmAM Ave che, jyAre arthapattimAM pakSamAM ja jhaTa avinAbhAvano nizcaya karavAmAM Ave che. anumAnamAM hetunuM pakSadharmatva Avazyaka che jyAre arthapattimAM pakSadharmatvane Avazyaka mAnavAmAM nathI Avela, jema ke "uparanI tarapha varasAda thayo che, nIcenA bhAgamAM nadImAM pUra anyathA Ave nahi". ahIM nIcenA bhAgamAM nadIpUrane joI tarata ja uparanA bhAge thayelA varasAdanI je kalpanA thAya che temAM na to pakSadharma che ke na to pahelethI koI sapakSamAM vyAptine grahaNa karavAmAM AvI che. paraMtu ATalAmAtrathI arthapattine anumAnathI bhinna mAnI na zakAya. avinAbhAvI eka artha uparathI bIjA padArthanuM jJAna karavuM jema anumAnamAM che tema arthapattimAM paNa che. ame pahelAM darzAvI gayA chIe ke pakSadharmatva anumAnanuM koI Avazyaka aMga nathI. kRttikodaya Adi hetu pakSadharmarahita hovA chatAM paNa sahetuM che jyAre mitrAtanayatva Adi hetvAbhAsa pakSadharmatva dharAvatA hovA chatAM paNa gamaka nathI. tevI ja rIte sapakSamAM pahelethI vyAptine grahaNa na karavI e kaMI eTalI moTI vizeSatA nathI ke tenA AdhAra para arthapattine anumAnathI pRthaka pramANa manAya. vaLI, badhAM anumAnomAM sapakSamAM vyAptine grahaNa karavI Avazyaka paNa nathI. 1. ejana, zloka pa1 3. ejana, zloka 5-8. 5. ejana, zloka 30. 2. ejana, zloka 4. 4. ejana, zloka 9. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jainadarzana vyApti pahelethI gRhIta hoya ke tatkAla tenAthI anumAnamAM kaMI pharaka paDato nathI. tethI arthapattino anumAnamAM ja antarbhAva thaI jAya che. saMbhava svatantra pramANa nathI tevI ja rIte saMbhava pramANa jo avinAbhAvamUlaka che to teno antarbhAva anumAnamAM ja thaI jAya che. zeramAM chaTAMkanI saMbhAvanA eka nizcita avinAbhAvI mApanA niyamo sAthe saMbaMdha dharAve che. jo te avinAbhAva vinA ja thatuM hoya to tene pramANa ja na kahI zakAya. abhAva svatantra pramANa nathI 2 mImAMsako abhAvane svatantra pramANa mAne che. temanuM kahevuM che ke bhAvarUpa prameya mATe jema bhAvAtmaka pramANa hoya che tema abhAvarUpa prameya mATe abhAvarUpa pramANanI ja AvazyakatA che.` vastu sat ane asat ubhayarUpa che. te bemAMthI sadaMzanuM grahaNa indriya Adi dvArA thaI javA chatAM paNa asadaMzane jANavA mATe abhAvapramANa apekSita che. je padArthano niSedha karavAno hoya tenuM smaraNa karIne jyAM niSedha karavAno hoya tenuM grahaNa thatAM manathI ja je 'nAsti' jJAna thAya che te abhAva che. je vasturUpamAM sadbhAvanA grAhaka pAMca pramANonI pravRtti nathI hotI temAM abhAvanA bodha mATe abhAvapramANa pravRtti kare che." jo abhAvane na mAnavAmAM Ave to prAgabhAvAdimUlaka samasta vyavahArano lopa thaI jAya. vastunI paraspara pratiniyatarUpamAM sthiti abhAvane adhIna che." dUdhamAM dahIMno abhAva prAgabhAva che. dahIMmAM dUdhano abhAva praUsAbhAva che. ghaTamAM paTano abhAva anyonyAbhAva yA itaretarAbhAva che. ane kharaviSANano abhAva atyantAbhAva che. 1. meyo yadramAvo hi mAnamAvyevamiSyatAm / bhAvAtmake yathA meye nAbhAvasya pramANatA || tathaivAmAvametheDapi na mAvasya pramALA |mImAMsAzlokavArtika, abhAva, zloka 45-46. 2. ejana, zloka 12-14. 3. gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAna nAyate akSAnapekSayA || ejana, zloka 27. 4. ejana, zloka 1. 5. ejana, zloka 7. 6. ejana, zloka 2-4. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 271 mImAMsakono abhAvane svataMtra pramANa mAnavAno mata yogya nathI. vastu sat ane asata ubhayAtmaka che emAM koI vivAda nathI. paraMtu asadaMza arthAta abhAvAMza paNa vastuno dharma hovAthI yathAsaMbhava pratyakSa, pratyabhijJAna ane anumAna Adi pramANothI ja gRhIta thaI jAya che. bhUtala ane ghaTane "saparTa mUtalam' A eka pratyakSe jANyA hatAM. pachI zuddha bhUtalane jANanAruM pratyakSa ja ghaTAbhAvanuM grahaNa karI le che, kema ke ghaTAbhAva zuddha bhUtalarUpa ja to che athavA "A te ja bhUtala che je pahelAM ghaTa sahita hatuM A prakAranuM pratyabhijJAna paNa abhAvane grahaNa karI zake che. anumAnanA prakaraNamAM upalabdhi ane anupalabdhirUpa aneka hetuonAM udAharaNo ApyAM che je abhAvanA grAhaka che. e koI niyama nathI ke bhAvAtmaka prameya mATe bhAvarUpa pramANa ane abhAvAtmaka prameya mATe abhAvarUpa pramANa ja hovuM joIe kema ke UMce UDatAM pAMdaDAnA nIce na paDavArUpa abhAva dvArA AkAzamAM vAyuno sadbhAva jJAta thAya che ane zuddhabhUtalagrAhI pratyakSathI ghaTAbhAvano bodha to prasiddha ja che. prAgabhAva Adino svarUpathI to inakAra thaI zakato nathI paraMtu teo vasturUpa ja che. ghaTano prAgabhAva mRrliMDane choDI anya kazuM ja nathI. abhAva bhAvAttararUpa hoya che e anubhavasiddha siddhAnta che. tethI jyAre pratyakSa, pratyabhijJA ane anumAna Adi pramANo dvArA ja tenuM grahaNa thaI jAya che tyAre svataMtra abhAva pramANa mAnavAnI koI AvazyakatA rahetI nathI. kathAvicAra svarUpa - parAthanumAnanA prasaMgamAM kathAnuM potAnuM vizeSa sthAna che. pakSa ane pratipakSane grahaNa karIne vAdI ane prativAdI vacce je vacanavyavahAra svamatanI sthApanA sudhI cAle che tene kathA kahe che. nyAyaparaMparAmAM kathAnA traNa bheda mAnavAmAM AvyA che - (1) vAda, (2) jalpa ane (3) vitaMDA. tattvanA jijJAsuonI kathAne yA vItarAgakathAne vAda kahevAmAM Ave che. jaya-parAjayanA Icchuka vijigISaonI kathA jalpa ane vitaMDA che. banne kathAomAM pakSa ane pratipakSano parigraha Avazyaka che. vAdamAM pramANa ane tarka dvArA svapakSasAdhana ane parapakSadUSaNa karavAmAM Ave che. temAM siddhAntathI aviruddha pacAvayava vAkyano prayoga anivArya hovAthI nyUna, adhika, apasiddhAnta ane pAMca 1. mAvAstavinirNo mAvonu tanmavet | samAva: sammatata heto vitta samumava?li udhRta, prameyakamalamArtaDa, pR. 160. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 - jainadarzana hetvAbhAsa A ATha nigrahasthAnono prayoga ucita mAnavAmAM Avyo che. anya chala, jAti Adino prayoga A vAdakathAmAM varjita che. vAdakathAno uddezya tattvanirNaya karavAno che. jalpa ane vitaMDAno uddezya tattvasaMrakSaNa karavAno che ane tattvanI surakSA koI paNa upAyathI karavAmAM taiyAyikone Apatti nathI." nyAyasUtramAM (4.2.50) spaSTa lakhyuM che ke je rIte aMkuranI rakSA mATe kAMTAnI vADa karavAmAM Ave che tevI ja rIte tattvanA saMrakSaNa mATe jalpa ane vitaDAmAM kAMTA samAna chala, jAti, Adi asat upAyonuM avalaMbana levuM paNa anucita nathI. janatA mUDha ane gatAnugatika hoya che. te duSTa vAdI dvArA ThagAIne kumArga tarapha vaLI na jAya e khAtara sanmArganA saMrakSaNanA uddezyathI kAruNika munie chala Adi jevA asat upAyono paNa upadeza Apyo che.' vitaMDA nAmanI kathAmAM vAdI potAnA pakSanI sthApanA karavAnI cittA choDI daIne kevaLa prativAdInA pakSamAM dUSaNa ja dUSaNa ApIne tenuM moDhuM baMdha karI de che, jyAre jalpa nAmanI kathAmAM parapakSanA khaMDananI sAthe sAthe ja svapakSanuM sthApana Avazyaka che. A rIte vamatasaMrakSaNanA uddezyathI eka vAra chala, jAti jevA asata upAyonA avalaMbananI chUTa maLI jatAM tattvanirNaya gauNa banI gayo ane zAstrArtha mATe evI navIna bhASAnI sRSTi UbhI karavAmAM AvI ke tenI zabdajALamAM prativAdI evo to gUMcavAI-mUjhAI jAya ke te potAno pakSa ja siddha na karI zake. A bhUmikA para kevala vyApti, hetvAbhAsa Adi anumAnanA avayavo para samagra nabanyAyanI sRSTi thaI che jeno AMtarika uddezya tattvanirNayanI apekSAe tattvasaMrakSaNa ja vizeSa jaNAya che. carakanA vimAnasthAnamAM saMdhAyasaMbhASA ane vigRhyasaMbhASA e be bheda ukta vAda ane jalpa-vitaMDAnA arthamAM ja AvyA che. jo ke naiyAyike chala Adine asata uttaro mAnyA che ane sAmAnya paristhitimAM temano niSedha paNa karyo che, paraMtu koI paNa prayojanathI jyAre eka vAra chala Adi ghUsI gayA tyAre pachI to jaya-parAjayanA kSetramAM temanuM ja rAja thaI gayuM. 1. nyAyasUtra, 1.2.1. 2. nyAyasUtra, 1.2.2-3 * 3. tAtutivo to 3mA tatkArita: | mAhiti chatAlIni prada Lio muni / nyAyamaMjarI, pR.11. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 273 bauddha paraMparAnA prAcIna upAyahRdaya ane tarkazAstra jevA granthomAM chala AdinA prayoganuM samarthana dekhAya che, paraMtu AcArya dharmakIrtie tene satya ane ahiMsAnI daSTie ucita na samajIne potAnA vAdanyAya granthamAM temanA prayogane sarvathA amAnya ane anyAdhya karAvyo che. tenuM kAraNa e che ke bauddha paraMparAmAM dharmarakSAnI sAthe saMgharakSAnuM paNa pramukha sthAna che. bauddhonA trizaraNamAM buddha ane dharmanA zaraNe javAnI sAthe sAthe ja saMghanA zaraNe paNa javAnI pratijJA levAmAM Ave che. paraMtu jaina paraMparAmAM saMghazaraNanuM koI sthAna nathI. jainonA catuH zaraNamAM arpatta, siddha, sAdhu ane dharmanA zaraNane pAmavAnuM kahevAmAM AvyuM che. Ano spaSTa artha e che ke saMgharakSA ane saMghaprabhAvanAnA uddezyathI paNa chala Adi asata upAyonuM avalaMbana levuM je prAcIna bauddha tarkagranthomAM ghUsI gayuM hatuM temAM satya ane ahiMsAnI dharmadaSTi kaMIka gauNa to avazya thaI gaI hatI. dharmakIrti A asaMgatine samajyA ane temaNe koI paNa paristhitimAM chala, jAti Adi asat upAyonA prayogane varjanIya ja kahyo che. sAdhyanI jema sAdhanonI paNa pavitratA jaina tArkiko pahelethI ja satya ane ahiMsA rUpa dharmanI rakSA mATe potAnA prANa nyocchAvara karavA sadA taiyAra rahyA che. temanI saMyama ane tyAganI paraMparA adhyanI jema sAdhananI pavitratA upara paNa pahelethI ja bhAra detI AvI che. A ja kAraNe jainadarzananA prAcIna granthomAM kyAMya paNa koI paNa rUpe chala AdinA prayoganuM ApavAdika samarthana paNa dekhAtuM nathI. AmAM eka apavAda che zvetAmbara paraMparAnA aDhAramI sadInA upAdhyAya yazovijayajI. temaNe vAdadvAtrizikAmAM prAcIna bauddha tArkikonI jema zAsanaprabhAvanAnA mohamAM paDIne amuka dezAdimAM chala AdinA ApavAdika prayogane ucita mAnI lIdho che. yazovijayajI bauddhonI jema lokasaMgraha arthAt lokahita tarapha jhUkI gayA. lokasaMgraha mATe rAjasaMparka, vAda ane mataprabhAvanA Adi karavuM Avazyaka che, tethI vyaktigata cAritranI kaThoratA 1. buddhaM saraNaM gacchAmi, dhammaM saraNaM gacchAmi, saMghaM saraNaM gacchAmi / 2. catAri saraNaM pavvajAmi, arihaMte saraNaM pavvajjAmi, siddhe saraNaM pavvajAmi, sAhU saraLa padhvajJAmi, vasiSatta thanuM saraLa padhvajJAna | cattAri daMDaka. 3. ayameva vidheyastattattvajJena tapasvinA / rezApekSayAco vijJAya pustavam II dvAtrizat dvArnAizikA, 8.6. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jainadarzana 1 OM paNa kaMIka mRdutAmAM pariNata thaI jAya che. yazovijayajInI vAdadvAtriMzikA sivAya jaina paraMparAnA koI paNa tarkagranthe chala AdinA prayoganA ApavAdika aucityane svIkAryuM nathI ane A asad upAyonA sarvathA tyAganuM ja vidhAna karavAmAM AvyuM che. akalaMkadeve A satya ane ahiMsAnI dRSTie ja chala AdirUpa asat uttaronA prayogane sarvathA anyAyya ane parivarjanIya mAnela che. tethI temanI dRSTie vAda ane jalpamAM koI ja bheda raheto nathI. eTale ja te saMkSepamAM samartha vacanane vAda kahIne paNa kyAMka vAdanA sthAne jalpa zabdano paNa prayoga karI de che. temaNe darzAvyuM che ke madhyastho samakSa vAdI ane prativAdInA svapakSasAdhana ane parapakSadUSaNarUpa vacanane vAda kahe che. vitaMDA vAdAbhAsa che jemAM vAdI potAnA pakSanI sthApanA karato nathI paNa kevaLa khaMDana ja khaMDana kare che. tethI vitaMDA sarvathA tyAjya che. nyAyadIpikAmAM (pR. 79) tattvanirNaya yA tattvajJAnanA vizuddha prayojananA kAraNe jaya-parAjayanI bhAvanAthI rahita guru-ziSya yA vItarAgI vidvAnomAM tattvanirNaya sudhI cAlanArA vacanavyavahArane vItarAgakathA kahI che, ane vAdI ane prativAdImAM svamatasthApana mATe jaya-parAjaya paryanta cAlanArA vacanavyavahArane vijigISukathA kahela che. vItarAgakathA sabhApati ane sabhyonA abhAvamAM paNa cAlI zake che, jyAre vijigISukathAmAM vAdI ane prativAdInI sAthe sabhya ane sabhApatinuM hovuM paNa Avazyaka che. sabhApati vinA jaya ane parAjayano nirNaya koNa Ape ? ane ubhayapakSavedI sabhyo vinA svamatonmatta vAdI-prativAdIne sabhApatinA anuzAsanamAM rAkhavAnuM kAma koNa karaze ? tethI vAda caturaMga hoya che. jaya-parAjayavyavasthA naiyAyikoe jyAre jalpa ane vitaMDAmAM chala, jAti ane nigrahasthAnano prayoga svIkArI lIdho tyAre temanA AdhAre jaya-parAjayanI vyavasthA UbhI 1. juo siddhivinizcayagata jalpasiddhi (pAMcamo pariccheda). 2. samarthavananuM vAvaH / pramANasaMgraha, zloka 51. 3. samarthavacanaM jalpaM caturaGgaM vidurbudhAH / pakSanirNayaparyAM hatAM mArgapramAvanA / / siddhivinizcayaTIkA (likhita), pariccheda 5. 4. tavAmAkSo vita...AvimyuvetAvyavasthiteH / nyAyavinizcaya, 2.384. 5. yathoktopapannaH chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH / sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA | nyAyasUtra, 1.2.2-3. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 275 thaI. temaNe pratijJAAni Adi bAvIsa nigrahasthAno mAnyAM che. sAmAnya rIte vipratipatti ane apratipatti A be ja nigrahasthAno arthAt parAjayasthAno che.' vipratipatti eTale viruddha yA asambaddha bolavuM ane apratipatti eTale pakSanI sthApanA na karavI, prativAdI dvArA sthApitano pratiSedha na karavo tathA pratiSiddha svapakSano uddhAra na karavo. vipratipatti ane apratipatti A benA ja vizeSa bhedo pratijJAhAni Adi bAvIsa che. te bAvIsa nigrahasthAnomAM darzAvavAmAM AvyuM che ke jo koI vAdI potAnI pratijJAnI hAni kare, bIjo hetu bolI jAya, asambaddha pada, vAkya ke varNa bole, evI rIte bole ke jethI traNa vAra bolavA chatAM paNa prativAdI ane pariSada samajI na zake, hetu daSTAnta AdinA kramano bhaMga kare, avayavo nyUna yA adhika kahe, punarukti kare, prativAdI vAdI dvArA kahevAmAM AvelA pakSano anuvAda na karI zake, uttara na daI zake, duSaNano aDadho svIkAra karIne khaMDana kare, nigrahayogya hoya tenA mATe nigrahasthAnanuM udbhAvana na karI zake, je nigrahayogya na hoya tene nigrahasthAna batAve, siddhAntaviruddha bole, hetvAbhAsono prayoga kare to te nigrahasthAnamAM AvI paDe arthAt parAjaya pAme. A zAstrArthanA kAnUna che, jemano thoDo paNa bhaMga thatAM satyasAdhanavAdInA mAthe paNa parAjaya AvI zake che ane duSTasAdhanavAdI A anuzAsananA niyamonuM pAlana karI jayalAbha paNa karI zake che. tAtparya e ke ahIM zAstrArthanA niyamonuM bArIkIthI pAlana karavA ane na karavAnA pradarzana upara ja jaya ane parAjayano AdhAra che, svapakSasiddhi yA parapakSadUSaNa jevA maulika kartavya upara nathI. AmA e vAtanuM dhyAna rAkhavAmAM AvyuM che ke pacAvavavALA anumAnaprayogamAM kaMI paNa kamI ane kramabhaMga jo thAya to teNe parAjayanuM kAraNa banavuM ja joIe. AcArya dharmakIrtie A chala, jAti ane nigrahasthAnonA AdhAre thatI jayaparAjayavyavasthAnuM khaMDana karatAM lakhyuM che ke jaya-parAjayanI vyavasthAne A rIte goTALAmAM na rAkhI zakAya. koI paNa sAcA sAdhanavAdIno mAtra eTalA mATe nigraha (parAjaya) thavo kAraNa ke te kaMIka vadhu bolI gayo yA kama bolI gayo yA teNe amuka kAyadAnuM pAlana na karyuM e satya, ahiMsA ane nyAyanI daSTie ucita nathI. tethI vAdI ane prativAdI mATe kramazaH asAdhanAMgavacana ane 1. vipratipatti pratipattiza nipradarzanam | nyAyasUtra, 1.2.19. 2. nyAyasUtra, 5.2.1. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana adoSodbhAvana A be ja nigrahasthAno mAnavA joIe.' vAdInuM kartavya che ke te nirdoSa ane pUrNa sAdhana bole ane prativAdInuM kartavya che ke te yathArtha doSonuM udbhAvana kare. jo vAdI nirdoSa sAcuM sAdhana na bole yA je sAdhananuM aMga nathI evuM vacana kahe arthAt sAdhanAMganuM avacana ane asAdhanAMganuM vacana kahe to teno asAdhanAMgavacananA kAraNe parAjaya thAya. tevI ja rIte prativAdI jo yathArtha doSonuM udbhAvana na karI zake yA je vastutaH doSa nathI tene doSa kahe to doSAnudbhAvana ane adoSodbhAvananA kAraNe teno parAjaya avazyabhAvI che. 276 AvI rIte sAmAnya lakSaNa karavA chatAM paNa dharmakIrti pAchA te ja bhulAvAmAM paDI gayA. temaNe asAdhanAMgavacana ane adoSodbhAvananAM vividha vyAkhyAna karIne kahyuM che ke 'anvaya yA vyatireka koI eka dRSTAntathI ja sAdhyanI siddhi jyAre saMbhavatI hoya tyAre banne dRSTAntono prayoga karavo e asAdhanAMgavacana banaze. trirUpa hetunuM vacana sAdhanAga che ane tenuM kathana na karavuM e asAdhanAMga che. pratijJA, nigamana Adi sAdhananAM aMga nathI, temanuM kathana asAdhanAMgavacana che.' tevI ja rIte temaNe adoSodbhAvananA paNa vividha vyAkhyAna karyAM che arthAt kaMIka kama bolavuM yA adhika bolavuM e temanI dRSTie paNa aparAdha che. A badhuM lakhyA pachI paNa chevaTe to temaNe sUcavyuM che ke svapakSasiddhi ane parapakSanirAkaraNa ja jayaparAjayanI vyavasthAno AdhAra hovo joIe. AcArya akalaMkadeva asAdhanAMgavacana tathA adoSodbhAvananA jhaghaDAne paNa pasaMda karatA nathI. 'trirUpane sAdhanAMga mAnavAmAM Ave, paMcarUpane nahi, kone doSa mAnavo kone nahi' A nirNaya eka zAsrArthano viSaya che. zAstrArtha jyAre bauddho, naiyAyiko ane jaino vacce cAle che jeo kramazaH trirUpavAdI, paMcarUpavAdI ane ekarUpavAdI che tyAre pratyeka bIjAnI apekSAe asAdhanAMgavAdI banI jAya che. AvI paristhitimAM zAsrArthanA niyama khuda ja zAsrArthanA viSaya banI jAya che. tethI temaNe darzAvyuM che ke vAdInuM kAma avinAbhAvI sAdhanathI svapakSanI siddhi karavAnuM ane parapakSanuM nirAkaraNa karavAnuM che, prativAdInuM kAma vAdIe sthApelA 1. asAdhanA vavanamooddhAvana TUyo: nigrahasthAnamanyattu na yuddhamiti vaiSyate || vAdanyAya, pR.1. 2. vAdanyAya, prathama prakaraNa. 3.talum - svapakSasiddhirekSya nigraho'nyasya vAlina: nAsAdhanA vananuM nAoSomAnanuM Dho: / / aSTasahasrI, pR. 87. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAsA 277 pakSamAM yathArtha doSa devAnuM ane potAnA pakSanI siddhi karavAnuM paNa che. A rIte svapakSasiddhi ane pa2pakSanuM nirAkaraNa ja, koI jAtanA dAvapeca vinA, jayaparAjayano AdhAra hovo joIe. AmAM satya, ahiMsA ane nyAyanI surakSA che. svapakSanI siddhi karanAro kaMIka adhika bolI jAya to paNa koI hAni nathI. 'svapakSa prasAdhya nRtyato'pi roSAmAvAt novat' arthAt potAnA pakSane siddha karIne jo koI nAce to paNa koI doSa nathI. prativAdI jo sIdhuM viruddha hetvAbhAsanuM udbhAvana kare to teNe svatantrapaNe pakSanI siddhi karavI Avazyaka nathI, kema ke vAdInA hetune viruddha kahevAthI prativAdIno pakSa svataH siddha thaI jAya che. paraMtu prativAdI jo asiddha Adi hetvAbhAsonuM udbhAvana kare to teNe potAnA pakSanI siddhi karavI paNa anivArya che.' svapakSanI siddhi na karanAro zAsrArthanA niyama mujaba cAle to paNa koI paNa paristhitimAM jayano bhAgI banI zakato nathI. Ano niSkarSa e ke naiyAyikanA mate chala Adino prayoga karIne potAnA pakSanI siddhi karyA vinA ja prativAdI satya sAdhana bolanAra vAdIne paNa jItI zake che. bauddha paraMparAmAM chala Adino prayoga varjya che, to paNa jo vAdI asAdhanAMgavacana bole ane prativAdI adoSodbhAvana kare to temano parAjaya thAya che. vAdIno asAdhanAMgavacanathI parAjaya tyAre thAya jyAre prativAdI batAvI de ke vAdIe asAdhanAMgavacanano prayoga karyo che. A asAdhanAgavacanamAM, je viSayane laIne zAstrArtha cAlato hoya tenI sAthe asambaddha vAtonA kathanano ane nATaka AdinI ghoSaNA vagereno paNa samAveza karavAmAM Avyo che. eka sthaLa evuM paNa AvI zake che jyAM duSTa sAdhana bolIne paNa vAdI parAjita nahi thAya. udAharaNArtha, vAdIe duSTa sAdhanano prayoga karyo. prativAdIe yathArtha doSanuM udbhAvana na karIne anya doSAbhAsonuM udbhAvana karyuM, pachI vAdIe prativAdI dvArA devAmAM AvelA doSAbhAsono parihAra karyo. AvI paristhitimAM prativAdI doSAbhAsonuM uddbhAvana karavAnA kAraNe parAjita thaI jaze. jo ke duSTa sAdhana bolavAthI vAdIne jaya nahi maLe paraMtu te parAjita paNa nahi manAya. AvI ja rIte eka sthaLa evuM che jyAM vAdI nirdoSa sAdhana bole che, prativAdI 1. akalaGko'pyabhyadhAt viruddhaM hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH / AmAlAntaramumAvya kSasiddhimapekSate // tattvArthazlokavArtika, pR.280. ratnAkarAvatArikA, pR. 1141. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jainadarzana kaMI aSTapaSTa dUSaNone kahIne dUSaNAbhAsanuM udbhAvana kare che, vAdI prativAdInI dUSaNAbhAsatA batAvato nathI. AvI paristhitimAM koIno jaya ke parAjaya nahi thAya. prathama sthaLamAM akalaMkadeva svapakSasiddhi ane parapakSanirAkaraNamUlaka jaya ane parAjayanI vyavasthAnA AdhAre kahe che ke jo prativAdIne dUSaNAbhAsa kahevAnA kAraNe parAjaya maLato hoya to vAdIno paNa sAdhanAbhAsa kahevAnA kAraNe parAjaya thavo joIe, kema ke ahIM vAdI svapakSasiddhi kyAM karI zakyo che? akalakadevanA mate ekanI svapakSanI siddhi ja bIjAnA pakSanI asiddhi che. tethI jayano mUla AdhAra svapakSanI siddhi che ane parAjayanuM mULa kAraNa pakSanuM nirAkRta thavuM che. tAtparya e ke jyAre 'ekanA jayamAM bIjAno parAjaya avazyabhAvI che' evo niyama che tyAre svapakSasiddhi ane parapakSanirAkRtine ja jaya-parAjayano AdhAra mAnavo joIe. bauddha vacanAdhikya Adine paNa dUSaNomAM sAmela karIne gUMcavADAmAM paDI jAya che. na sIdhI vAta to e che ke paraspara virodhI pakSone laIne cAlatA vAdamAM je koI potAno pakSa siddha karaze te jaya pAmaze ane arthAt ja bIjo tenA pakSanuM nirAkaraNa thaI javAnA kAraNe parAjaya pAmaze. jo bemAMthI koI paNa potAno pakSa siddha na karI zake ane eka vAdI ke prativAdI adhika vacana bolI jAya to eTalA mAtrathI teno parAjaya na thavo joIe. kAM to banneno parAjaya thAo kAM to banneno jayAbhAva raho. tethI svapakSasiddhi ane parapakSanirAkaraNamUlaka ja jayaparAjayavyavasthA satya ane ahiMsAnA AdhArathI nyAya che. nAnAmoTA vacanAdhikya Adi tuccha doSonA kAraNe nyAyatulAne DagavA devI na joIe. vAdI satya sAdhana bolIne potAnA pakSanI siddhi karyA pachI vacanAdhikya ane nATakAdinI ghoSaNA paNa kare to paNa te jayI ja banaze. tevI ja rIte prativAdI vAdInA pakSamAM yathArtha dUSaNa ApIne jo potAnA pakSanI siddhi karI le to te paNa vacanAdhikya karavAnA kAraNe parAjita na thaI zake. A vyavasthAmAM eka sAthe bannenA jayanI ke bannenA parAjayanI Apatti AvatI nathI. ekanI svapakSasiddhimAM ja bIjAnA pakSanuM nirAkaraNa garbhita che ja, kema ke pratipakSanI asiddhi darzAvyA vinA svapakSanI siddhi paripUrNa thatI nathI. pakSanA jJAna ane ajJAnanA AdhAre jaya-parAjayanI vyavasthA mAnIe to pakSa-pratipakSano parigraha karavo ja vyartha banI jAya, kema ke koI eka ja pakSamAM vAdI ane prativAdInAM jJAna ane ajJAnanI parIkSA karI zakAya che. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 279 patravAkya likhita zAstrArthamAM vAdI ane prativAdI paraspara je lekha-pratilekhonuM AdAnapradAna kare che temane patra kahe che. potAnA pakSanI siddhi karatAM nirdoSa ane gUDha pado jemAM hoya evuM prasiddha avayavavALuM nirdoSa vAkya patra che.' patravAkyamAM pratijJA ane hetu A be avayavo ja paryApta che. eTalA mAtrathI vyutpannane arthapratIti thaI jAya che. avyutpanna zrotAonI apekSAe traNa avayava, cAra avayava ane pAMca avayavovALuM paNa patravAkya hoI zake che. patravAkyamAM prakRti ane pratyayone gupta rAkhIne tene atyanta gUDha banAvavAmAM Ave che jethI prativAdI sahaja ja tenuM bhedana na karI zake, jema ke vizvam anentiAtma prameyatvata' A anumAnavAkaya mATe A gUDha patra prastuta karavAmAM Ave che - svAntabhAsitabhUtyAdyayantAtmatadubhAntavAk / pAntaritomitIta svAtmatvata: | prameyakamalamArtaDa, pR. 685. jyAre koI vAdI patra de che ane prativAdI tenA arthane samajIne khaMDana kare che te samaye jo vAdI kahe ke "A mArA patrano artha nathI" to tene pUchavuM joIe ke je ApanA manamAM che te Ano artha che ke je A vAkyarUpa patrathI pratIta thAya che te che ke pachI je ApanA manamAM paNa che ane vAkyathI pratIta paNa thAya che te che?' prathama vikalpamAM patra devo ja nirarthaka che kema ke je artha ApanA manamAM mojUda che tene jANavo ja kaThina che, A patravAkya to tenuM pratinidhitva karI zakatuM nathI. bIjo vikalpa ja ucita jaNAya che je anusAra prakRti pratyaya AdinA vibhAga dvArA je artha te patravAkyamAMthI pratIta thAya tenuM sAdhana ane dUSaNa zAstrArthamAM thavuM joIe. AmAM prakaraNa Adi dvArA jeTalA paNa artha saMbhava hoya te badhA te patravAkyanA artha manAze. AmAM vAdI dvArA ISTa hovAnI zarata mUkI zakAtI nathI kema ke jyAre zabda pramANa che tyAre tenAthI pratIta thanArA badhA arthono svIkAra karavo ja joIe. trIjA vikalpamAM vivAdano prazna eTalo ja rahe che ke koI artha zabdathI pratIta thayo ane te ja vAdInA manamAM paNa hato, tema chatAM jo vAdI durAgrahavaza ema kahe ke "A mAro artha ja nathI" to te samaye koI niyatraNa nahi rAkhI zakAya. tethI teno eka mAtra sIdho mArga e che ke prasiddhi anusAra te zabdothI je artha pratIta thAya te ja artha mAnavo. 1. prasiddhAvayavaM vAkyaM sveSTasyArthasya sAdhakam / sAdhupUDhapaprAya patramAkunAvatam ! patra parIkSA, pR.1. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 - jainadarzana jo ke vAkya zrotra Indriya dvArA saMbhaLAtAM padonA samudAyarUpa hoya che ane patra hoya che eka kAgaLano likhita TuDo, tema chatAM tene upacaritopacaritA vidhithI vAkya kahI zakAya. arthAta kAnathI saMbhaLAtA padono sAMketika lipinA AkAromAM upacAra thAya che ane lipinA AkAromAM upacarita vAkyano kAgaLa Adi para likhita patramAM upacAra karavAmAM Ave che athavA "padonuM trANa arthAt je vAkya dvArA prativAdIthI rakSaNa thAya tene patravAkya kahe che AvI patravAkyanI vyutpatti anusAra mukhyapaNe kAnathI sAMbhaLavAmAM AvatA vAkyane patravAkya kahI zakIe. (5) Agama zrata svarUpa - matijJAna pachI je bIjA jJAnanuM parokSa jJAnarUpe varNana maLe che te zrutajJAna che. parokSa pramANamAM smRti, pratyabhijJAna, tarka ane anumAna matijJAnanA paryAyo che. te paryAyo matijJAnAvaraNa karmanA kSayopazamathI prakaTa thAya che. zrutajJAnAvaraNa karmanA kSayopazamathI je zrutajJAna prakaTa thAya che tenuM varNana siddhAntagranthomAM yA AgamagranthomAM bhagavAna mahAvIranI pavitra vANInA rUpamAM maLe che. tIrthakara je arthane potAnA divya dhvanithI prakaTa kare che tenuM dvAdazAMgarUpamAM grathana gaNadharo kare che. A zrata aMgapraviSTa kahevAya che ane je zruta anya ArAtIya ziSya-praziSyo dvArA racavAmAM Ave che te aMgabAhya zruta che. aMgapraviSTa zrutanA bAra bhedo che - AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtRdharmakathA, upAsakAdhyayana, aMtakUdaza, anuttaraupapAtikadaza, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra ane daSTivAda. aMgabAhya zruta kAlika, utkAlika Adi bhedothI aneka prakAranuM che. A varNana Agamika dRSTie che. jaina paraMparAmAM zrutapramANanA nAmathI A ja dvAdazAMga ane dvAdazAMgAnusArI anya zAstrone Agama yA zrutanI maryAdAmAM levAmAM Ave che. enA mULa kartA tIrthakara che ane uttarakartA temanA sAkSAta ziSya gaNadhara tathA uttarottara kartA praziSya Adi AcAryaparaMparA che. A vyAkhyAthI AgamapramANa yA zrata vaidika paraMparAnA "zruti zabdanI jema amuka grantho sudhI ja sImita rahI jAya che. paraMtu parokSa AgamapramANano ATalo ja artha ISTa nathI, paraMtu vyavahAramAM paNa avisaMvAdI ane avaMcaka AtanAM vacanone sAMbhaLIne je arthabodha thAya che te paNa AgamanI maryAdAmAM Ave che. tethI akalaMkadeve Atano vyApaka artha karyo che Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 281 ke je je viSayamAM avisaMvAdaka che te te viSayamAM Ama che. AtatAnA mATe tadviSayakajJAna ane te viSayamAM avisavAdakatA yA avaMcakatAnuM hovuM ja mukhya zarata che. tethI vyavahAramAM thanArA zabdajanya arthabodhane paNa eka hada sudhI AgamapramANamAM sthAna maLI jAya che. udAharaNArtha, koI kalakattAne pratyakSa janAro yAtrI AvIne kalakattAnuM varNana kare to te zabdone sAMbhaLIne vaktAne pramANa mAnanAra zrotAne je jJAna utpanna thAya che te paNa AgapramANamAM sAmela che. vaizeSiko ane bauddho AgamajJAnane paNa anumAna pramANamAM antabhUta kare che paNa zabdazravaNa, saketasmaraNa Adi sAmagrIthI, liMgadarzana ane vyAptismaraNa vinA ja, thanAruM A AgamajJAna anumAna pramANamAM samAviSTa thaI zake nahi. zrata yA AgamajJAna kevaLa AtanA zabdothI ja utpanna thatuM nathI paraMtu hAthanA IzArA Adi saketothI ane granthanI lipine vAMcavI AdithI paNa utpanna thAya che. e badhAmAM saMketasmaraNa ja mukhya prayojaka che. zrutanA traNa bheda akalaMkadeve pramANasaMgrahamAM zrutanA traNa bheda karyA che - pratyakSanimittaka, anumAnanimittaka ane Agamanimittaka. paropadezanI sahAyatA laIne pratyakSathI utpanna thanAruM zruta pratyakSapUrvaka zruta che, paropadezasahita liMgathI utpanna thanAruM zruta anumAnapUrvaka zruta che ane kevaLa paropadezathI utpanna thanAruM zruta Agamanimittaka zruta che. jainatarkavArtikakAra pratyakSapUrvaka zrutane na mAnIne paropadeza ane liMganimittaka A be ja zruta mAne che. tAtparya e ke jaina paraMparAe AgamapramANamAM mukhyapaNe tIrthakaranI vANInA AdhAre sAkSAta yA paraMparAthI nibaddha granthavizeSone lIdhA che chatAM paNa tenA vyAvahArika pakSane choDyo nathI. vyavahAramAM prAmANika vaktAnA zabdane sAMbhaLIne yA hastasaketa Adine joIne satasmaraNa dvArA je paNa jJAna utpanna thAya che te AgamapramANamAM samAviSTa che. AgamavAda ane hetuvAdanAM kSetro potapotAnAM nizcita che arthAt AgamanA ghaNAkharA aMzo evA hoI zake che jyAM koI hetu yA yukti cAlatI nathI. AvA viSayomAM yuktisiddha vacanonI ekakartakatAnA AdhAre yuphatyasiddha vacanone paNa pramANa mAnI levAmAM Ave che. 1. yo yatrAvisaMvAdriva: ka tatrama:, tataH paroDanAsa: | tattvapratipavinavisaMvAdriH tarthajJAnAtu | aSTazatI, aSTasahasrI, pR. 236 , 2. zrutamaviplavaM pratyakSAnumAnAmanimittam pramANasaMgraha, pR.1. 3. jainatarkavArtika, pR. 74. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jainadarzana AgamavAda ane hetuvAda jaina paraMparAe vedanAM apauruSeyatva ane svataH prAmANyane mAnyAM nathI. tenuM kAraNa e che ke je koI paNa zabda dharma ane tenA niyama-upaniyamonuM vidhAna karato hoya te vItarAga ane tattvajJa puruSano AdhAra pAmyA vinA arthabodha karAvI zakato nathI. jemanI zabdaracanAmAM eka sunizcita krama, bhAvapravaNatA ane vizeSa udezyanI siddhi karavAnuM prayojana hoya te vedo puruSaprayatna vinA ja cAlyA Ave arthAt apauruSeya hoya e zakya nathI. meghagarjana Adi ghaNA zabdo evA hoya che jemano koI vizeSa artha yA uddezya nathI hoto, te zabdo bhale apauruSeya ho, AvA zabdothI koI vizeSa prayojananI siddhi thaI zakatI nathI. vedane apauruSeya mAnavAnuM mukhya prayojana hatuM - puruSanI zakti ane tattvajJatA para avizvAsa karavo. jo puruSonI buddhine svataMtra vicAra karavAnI chUTa ApavAmAM Ave to koI atIndriya padArthane viSayamAM koI eka nizcita mata sthira thaI zakavo asaMbhava banI jAya. dharma (yajJa Adi) e arthamAM atIndriya che ke tenuM anuSThAna karavAthI je saMskAra yA apUrva pedA thAya che te kyAreya paNa indriyo dvArA grAhya thatuM nathI, ane na to tenuM phaLa svargAdi paNa indriyagrAhya bane che. tethI paraloka che ke nahi' A vAta Aja paNa vivAdagrasta ane sadehagrasta che. mImAMsake mukhyapaNe puruSanI dharmajJatAno ja niSedha karyo che. tenuM kahevuM che ke dharma ane tenA niyama-upaniyamone veda dvArA jANIne jagatanA bAkInA badhA padArthono jo koI sAkSAtkAra karato hoya to amane koI Apatti nathI. sirpha dharmamAM antima pramANa veda ja hoI zake che, puruSano anubhava nahi. koI paNa puruSanuM jJAna eTaluM vizuddha ane vyApaka nathI hoI zakatuM ke te dharma Adi atIndriya padArthonuM paNa parijJAna karI zake, ane na to puruSamAM eTalI vItarAgatA AvI zake che ke jethI te pUrNa niSpakSa rahIne dharmanuM pratipAdana karI zake. puruSo prAyaH amRtavAdI hoya che. temanAM vacano para pUro bharoso rAkhI zakAya nahi. vaidika paraMparAmAM ja naiyAyika Adie nitya Izvarane vedano kartA kahyo che, tene aMge paNa mImAMsakanuM kahevuM che ke koI evA samayanI kalpanA ja karI zakAtI nathI ke jyAre vedanuM astitva na hoya. IzvaranI sarvajJatA paNa tenA vedamaya hovAnA kAraNe ja siddha thAya che. tenI siddhi svataH nathI. tAtparya e ke jyAM vaidika paraMparAmAM dharmanuM antima ane nibaMdha adhikArasUtra vedanA hAthamAM che tyAM jaina paraMparAmAM dharmatIrthanuM pravartana tIrthakara (puruSavizeSa) kare Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 283 che. te potAnI sAdhanAthI vItarAgatA ane tattvajJatA prApta karIne dharma Adi atIndriya padArthonA paNa sAkSAdrA banI jAya che. temanA lokabhASAmAM thatA upadezono saMgraha ane temanuM vibhAjana temanA ziSyo gaNadharo kare che. A kArya dvAdazAMgaracanAnA nAmathI prasiddha che. vaidika paraMparAmAM jyAM dharmanA koI niyama ke upaniyamamAM vivAda Ubho thAya to tenuM samAdhAna vedanA zabdomAM zodhavuM paDe che, jyAre jaina paraMparAmAM AvA vivAdanA samaye koI paNa vItarAga tattvajJanAM vacano nirNAyaka banI zake che. arthAt puruSa eTalo vikAsa karI le che ke te svayaM tIrthaMkara banIne tIrthanuM (dharmanuM) pravartana paNa kare che. tethI tene "tIrtha saratIti tIrtha: tIrthakara kahe che. te kevaLa dharmaza ja nathI hotA. A rIte mULa rUpamAM dharmanA kartA ane mokSamArganA netA ja dharmatIrthanA pravartaka hoya che. AgaLa upara temanAM ja vacano "Agama' kahevAya che. AgamAM sauprathama gaNadharo dvArA "aMgazruta'nA rUpamAM grathita thAya che. temanA ziSya-praziSyo tathA anya AcAryo te ja Agamagranthono AdhAra laIne je navIna granthonI racanA kare che te "aMgabAhya" sAhitya kahevAya che. bannenI pramANatAno mULa AdhAra puruSanuM nirmaLa jJAna ja che. jo ke Aja evA nirmaLa jJAnI sAdhaka hotA nathI, tema chatAM paNa jyAre teo thayA hatA tyAre temaNe sarvajJapraNIta Agamano AdhAra laIne ja dharmagrantho racyA hatA. Aje ApaNI sAme be jJAnakSetro spaSTa khullAM thayAM che. eka to te jJAnakSetra jemAM ApaNAM pratyakSa, yukti tathA tarka cAlI zake che ane bIjuM kSetra te che jemA tarka AdinI guMjAza nathI, arthAt eka hetuvAda pakSa ane bIjo AgamavAda pakSa. A saMbaMdhamAM jaina AcAryoe potAnI nIti bahu vicAra karyA pachI sthira karI che, te e ke hetuvAda pakSamAM hetuthI ane AgamavAda pakSamAM AgamathI vyavasthA karanAro svasamayano prajJApaka hoya che ane anya siddhAntano virodhaka hoya che. A vastu AcArya siddhasenanI nIce ApelI gAthAthI spaSTa thAya che - jo heuvAupakkhammi heuo Agamammi Agamao / so samayaowvo siddhaviroda maLo sanmatitarka, 3.45. AcArya samantabhaDhe A saMbaMdhamAM nimnalikhita vicAro prakaTa karyA che - jyAM vaktA anAma, avizvasanIya, atattvajJa ane kaSAyaluSita hoya tyAM hetuthI ja tattvanI siddhi karavI joIe ane jyAM vakto Akha, sarvajJa ane vItarAga hoya * tyAM tenAM vacano para vizvAsa karIne paNa tattvasiddhi karI zakAya che. pahelo prakAra Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jainadarzana hetusAdhita kahevAya che ane bIjo prakAra AgamatAdhita kahevAya che. mULamAM puruSanA anubhava ane sAkSAtkArano AdhAra hoya to paNa eka vAra koI puruSavizeSamAM AutAno nizcaya thaI jatA tenA vAkya para vizvAsa rAkhIne cAlavAno mArga paNa che. paraMtu A mArga vacalA samayano che. enAthI puruSanI buddhi ane puruSanA tattvasAkSAtkAranI antima pramANatAno adhikAra chInavAI jato nathI. jyAM vaktAnI anAkhatA nizcita che tyAM tenAM vacanone kAM to ApaNe tarka ane hetuthI siddha karIzuM kAM to pachI Ama vaktAnAM vacanone mULa AdhAra mAnI temanI sAthe saMgati bese to ja temanI pramANatA mAnIzuM. A vivecanathI eTaluM to samajAya che ke vaktAnI AtatA ane anAmatAno nizcaya karavAnI javAbadArI chevaTe yukti ane tarka upara ja paDe che. eka vAra nizcaya thaI gayA pachI pratyeka vAkyamAM yukti yA hetu DhaMDho ke na DhaMDho tethI kaMI ja pharaka paDato nathI. cAlu jIvana mATe to A ja mArga prazasta banI zake che. ghaNIkharI evI vAto che jemanAmAM yukti ane tarka cAlatAM nathI, evI vAtone ApaNe AgamapakSamAM nAkhIne vaktAnA AtaMtvanA bharose cAlavuM paDe che ane cAlIe paNa chIe. paraMtu ahIM vaidika paraMparAnI jema antima nirNaya akartaka zabdone adhIna nathI. A ja kAraNe pratyeka jaina AcArya potAnA nUtana granthanA prAraMbhamAM te granthanI paraMparAne sarvajJa sudhI laI jAya che ane e vAtano vizvAsa karAve che ke temAM pratipAdita tattva kapolakalpita nathI paraMtu paraMparAthI sarvazapratipAdita ja che. . tarkanI eka sImA to che ja. paraMtu ApaNe e jovuM che ke antima adhikAra konA hAthamAM che ? zuM manuSya kevaLa anAdi kALathI cAlI AvatI akartaka paraparAonI yantajALano mUka anusaraNa karanAro eka januM ja che ke pachI khuda pote paNa koIka avasthAmAM nirmAtA ane netA banI zake che ? vaidika paraMparAmAM Ano uttara che "nathI banI zakato, jyAre jaina paraMparA kahe che ke "je puruSe vItarAgatA ane tattvajJatA prApta karI lIdhI che tene koI zAstra yA AgamanA AdhAranI yA niyatraNanI AvazyakatA rahetI nathI. te svayaM zAstra banAve che, paraMparAo race che ane satyane yugazarIramAM prakaTa kare che. tethI madhyakAlIna vyavasthA mATe Agamika kSetra Avazyaka ane upayogI hovA chatAM paNa tenI pratiSThA sArvakAlika nathI tema ja badhA puruSo mATe ekasarakhI nathI. 1. varyanAre thatoH sApya tahetusAdhitam | mAre vajIra tadavicati sadhitama masadhitam | AtamImAMsA, zloka 78. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 285 eka kalpakAlamAM covIsa tIrthaMkaro thAya che. te badhA akSarazaH eka ja prakArano upadeza detA hoya evI saMbhAvanA adhika nathI, jo ke te badhAno tattvasAkSAtkAra ane vItarAgatA ekasarakhAM ja hoya che. pratyeka tIrthaMkaranA samayamAM vibhinna vyaktionI paristhitio judA judA prakAranI hoya che, ane te te paristhitiomAM phasAyelA-gUMcavAyelA bhavya jIvone chUTavAno ane nirAkuLa thavAno mArga batAve che. e sAcu ke vyaktinI mukti ane vizvanI zAnti mATe ahiMsA, aparigraha, anekAntadRSTi ane vyaktisvAtantyanA siddhAnto vaikAlika che. A mULa siddhAntonA sAkSAtkAramAM koI paNa tIrthaMkarane matabheda thayo nathI kema ke mUla satya be prakAranA hotA nathI. paraMtu te mUla satyane jIvanavyavahAramAM utAravAnA prakAro vyakti, samAja, dravya, kSetra, kAla ane bhAva AdinI dRSTie ananta prakAranA hoI zake che. A vAta ApaNA badhAnA anubhavanI che. je kArya eka samayamAM amuka paristhitimAM ekane mATe kartavya hoya che te ja kArya te vyaktine paristhiti badalAtAM akartavya thaI paDe che, khaTake che. tethI kartavyAkartavya ane dharmAdharmano mULa AtmA eka hovA chatAM paNa tenAM paristhitizarIro aneka hoya che, paraMtu satyAsatyano nirNaya te mULa AtmA sAthenI saMgati ane asaMgatinA AdhAre thAya che. jaina paraMparAnI A paddhati zraddhA ane tarka bannene ucita sthAna ApIne temano samanvaya kare che. vedApauruSeyatvavicAra ame pahelAM lakhIne jaNAvI gayA chIe ke mImAMsako puruSamAM pUrNa jJAna ane vItarAgatAno vikAsa mAnatA nathI ane dharmapratipAdaka vedavAkyane koI puruSavizeSanI kRti na mAnIne tene apauruSeya yA akartRka mAne che. A apauruSeyatvanI siddhi mATe 'ammaryamALaIjja hetu ApavAmAM Ave che. eno artha e che ke jo vedano koI kartA hota to tenuM smaraNa avazya thAta ja, paraMtu tenuM smaraNa ja nathI, tethI veda anAdi che ane apauruSeya che. paraMtu kartAnuM smaraNa na hovuM e koInI anAditA ane nityatAnuM pramANa na banI zake. nitya vastu akartRka ja hoya che. kartAnuM smaraNa hovA na hovA sAthe apauruSeyatA yA pauruSayetAne koI saMbaMdha nathI. ghaNAkharA makAno, kUvAo, khaMDero Adi evA maLe che jemanA kartAo yA nirmAtAonuM koI smaraNa nathI, tema chatAM paNa teo apauruSeya nathI. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jainadarzana apauruSeya hovuM e pramANatAnuM sAdhaka paNa nathI. ghaNA laukika pleccha Adi vyavahAro - gALo, apazabdo vagere evA cAlyA Ave che ke jemanA kartAnuM koI smaraNa nathI, paraMtu eTalA mAtrathI temane pramANa na mAnI zakAya. "vare vare vaizravaNa: ItyAdi aneka pada-vAkya paraMparAthI kartAnA smaraNanA vinA ja cAlyAM Ave che paraMtu teo pramANanI koTimAM paDatAM nathI. purANomAM vedane brahmAnA mukhamAMthI nIkaLelA kahyA che, ane e paNa lakhyuM che ke pratimanvantaramAM bhinna bhinna vedonuM vidhAna thAya che. "o veza praLioti"* ityAdi vAkya vedanA kartAnA pratipAdaka che ja. jema yAjJavakyaskRti ane purANa RSionAM nAmothI aMkti hevAnA kAraNe pauruSeya che tema kAva, mAdhyandina, taittirIya Adi vedanI zAkhAo paNa RSionA nAmathI aMkti thayelI maLe che. tethI temane anAdi yA apauruSeya kevI rIte kahI zakAya ? vedomAM kevaLa RSionAM ja nAma maLatAM nathI paraMtu aneka aitihAsika rAjAo, nadIo ane dezonAM nAmo paNa maLe che, je e vAtanuM pramANa che ke vedo te te paristhitiomAM racAyA che. bauddho vedone aSTakaRSikartaka kahe che to jaino vedone kAlAsurakartaka batAve che. tethI vedonA kartavizeSamAM to vivAda hoI zake che paraMtu "vedo pauruSeya che ane temano koI ne koI racanAro avazya che' A vivAdanI vAta nathI. "vedonuM adhyayana sadA vedAdhyayanapUrvaka ja hoya che, tethI veda anAdi che A dalIla paNa puSTa nathI, kema ke "kaNva Adi RSioe kAhava Adi zAkhAonI racanA nathI karI paraMtu potAnA guru pAsethI bhaNIne ja temaNe temane prakAzita karela che A siddha karanAra koI paNa pramANa nathI. A rIte to ema paNa kahI zakAya ke mahAbhArata paNa vyAse pote racyuM nathI, paraMtu anya mahAbhAratanA adhyayanathI tene prakAzita karela che. A ja rIte kAlane hetu banAvIne vartamAnakAlanI jema atItakAla ane anAgatakAlane vedanA kartAthI zUnya kahevo e bahu vicitra tarka che. A rIte to 1. pratimanvanAM vaiva kRtinI vidhI matsyapurANa, 145.58. 2. zvetAzvataropaniSad, 6.18. 6 3. sajanmamaraNarSigotracaraNAdinAmazruteH anekapadasaMhatipratiniyamasandarzanAt / phalArthipuruSapravRttivinivRttihetvAtmanAm zrateza manusUtravat puruSanIva kRti / pAtrakesaristotra, zloka 14. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 287 koI paNa anizcitakaka vastune anAdi-ananta siddha karI zakAya. ApaNe kahI zakIe ke mahAbhAratano racanAro atItakAlamAM na hato kema ke atItakAla kAla che vartamAnakAlanI jema. jayAre vaidika zabda laukika zabdanI jema ja saMketagrahaNa anusAra arthano bodha karAve che ane uccAraNa karyA vinA puruSane saMbhaLAto nathI tyAre evI te kaI vizeSatA che jenAthI vaidika zabdone apauruSeya ane laukika zabdone pauruSeya kahevAya ? jo koI eka paNa vyakti atIndriyArthadra na banI zakatI hoya to vedonI atIndriyArthapratipAdakatAmAM vizvAsa kevI rIte karI zakAya? vaidika zabdonI amuka chaMdomAM racanA che. te racanA koI puruSaprayatna vinA ApoApa kevI rIte thaI gaI? jo ke meghagarjana Adi aneka zabdo puruSaprayatna vinA prAkRtika saMyoga-viyogothI thAya che paraMtu teo nizcita arthanA pratipAdaka hotA nathI ane na to temanAmAM susaMgata chadoracanA ane vyavasthitatA jovAmAM Ave che. tethI je vaidika zabdo manuSyanI racanA samAna ja eka viziSTa racanAmAM Abaddha che teo apauruSeya na hoI zake. anAdi paraMparArUpa hetuthI vedanI atIndriyArthapratipAdakatAnI siddhi karavI tevI ja rIte kaThina che jevI rIte gALa apazabda AdinI prAmANikatA siddha karavI kaThina che. chevaTe vedanuM vyAkhyAna karavA mATe paNa atIndriyArthadarzI ja antima pramANa banI zake che. vivAdanI paristhitimAM "mAro A artha che, A artha mAro nathI' ema zabdo pote to bolavAnA nathI. jo zabda potAnA arthanA mAmalAmAM pote ja rokanAra hota to vedanI vyAkhyAomAM matabheda hota ja nahi. zabda mAtrane nitya mAnIne vedanA nityatvanuM samarthana karavuM e paNa pratIti viruddha che kema ke tAla AdinA vyApArathI pudgalaparyAyarUpa zabdanI utpatti ja pramANasiddha che, abhivyakti nahi. saketa mATe zabdane nitya mAnavo paNa ucita nathI kema ke jema anitya ghaTa Adi padArthomAM amuka ghaTano nAza thavA chatAM paNa anya sadaza ghaTo dvArA sArazyamUlaka vyavahAra cAle che tevI ja rIte je zabdamAM satagrahaNa karyuM hoya te zabda bhale nAza pAmI jAya paraMtu tenA sadaza anya zabdomAM vAcakavyavahAranuM hovuM anubhavasiddha che. "A te ja zabda che jemAM meM saMketanuM grahaNa karyuM hatuM A jAtanuM ekatvapratyabhijJAna paNa brAntinA kAraNe ja thAya che kema ke jyAre ApaNe tenA samAna bIjA zabdane sAMbhaLIe chIe tyAre dIpazikhAnI jema bhramavaza temAM ekatvanuM bhAna thaI jAya che. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jainadarzana AjanuM vijJAna zabdataraMgone tevI ja rIte kSaNika mAne che jevI rIte jaina, bauddha Adi darzano mAne che. tethI atIndriya padArthomAM vedanI antima pramANatA mAnavA mATe e Avazyaka che ke teno Adya pratipAdaka pote ja atIndriyadarzI hoya. atIndriyadarzananI asaMbhavatA kahIne anya paraMparA calAvavAthI pramANatAno nirNaya thaI zakato nathI. jJAnasvabhAvavALA AtmAnA sarva AvaraNo dUra thaI jatAM tenuM pUrNa jJAnI banI javuM asaMbhava vAta nathI. zabda e to vaktAnA bhAvone vahana karanAruM eka mAdhyama che jenI pramANatA ane apramANatA zabdanI potAnI na hotA vaktAnA guNo ane doSo para Azrita hoya che. arthAta guNavAna vaktA dvArA kahevAmAM Avelo zabda pramANa hoya che ane doSavALA vaktA dvArA pratipAdita zabda apramANa hoya che. tethI koI zabdane dhanyavAda ke gALa detuM nathI paraMtu tenA bolanAra vaktAne de che. vaktAno abhAva mAnIne "doSo nirAzraya rahetA nathI" A yuktithI vedane nirdoSa kahevA e to enA ja jevuM che ke meghagarjana ane vIjaLInA kaDAkAne nirdoSa darzAvavA. veda A vidhithI nirdoSa banI paNa jAya paraMtu meghagarjana AdinI jema te nirarthaka ja siddha thaze. te vidhi-niSedha Adi prayojanono sAdhaka banI zakaze nahi. vyAkaraNa AdinA abhyAsathI laukika zabdonI jema vaidika padonA arthanI samasyAne ukelavI eTalA mATe asaMgata che kema ke jyAre zabdanA aneka artho hoya che tyAre aniSTa arthano parihAra karIne ISTa arthanuM niyamana karavuM kevI rIte saMbhava banaze ? prakaraNa Adi paNa aneka hoI zake che. tethI dharma Adi atIndriya padArthono sAkSAtkAra karanAra vinA dhArmika niyama-upaniyamomAM vedanI nibaMdhatA siddha thaI zakatI nathI. jyAre eka vAra atIndriyadarzIne svIkArI lIdho tyAre pachI to vedane apauruSeya mAnavo nirarthaka che. koI paNa pada ane vAkya yA zloka Adi chandaracanA puruSanI icchA ane buddhi vinA saMbhave nahi. dhvani ApoApa puruSaprayatna vinA nIkaLI zake che paraMtu bhASA mANasanI potAnI deNa che, temAM teno prayatna,vivakSA ane jJAna badhAM kAraNo hoya che. zabdArthapratipatti svAbhAvika yogyatA ane saketanA kAraNe zabda ane hastasaMjJA Adi vastunI pratipatti karAve che. jema jJAna ane zeyamAM jJApakazakti ane jJApyazakti svAbhAvika che tema zabda ane arthamAM pratipAdakazakti ane pratipAdghazakti svAbhAvika ja che. jevI rIte hastasaMjJA Adino potAnA abhivyaMjanIya arthanI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 289 sAtheno saMbaMdha anitya hovA chatAM paNa iSTa arthanI abhivyakti karAvI de che tevI ja rIte zabda ane arthano saMbaMdha paNa anitya hovA chatAM paNa arthabodha karAvI zake che. zabda ane arthano A saMbaMdha mAtA, pitA, guru tathA samAja AdinI paraMparA dvArA anAdi kALathI pravAhita che ane jaMgatanI samasta vyavahAravyavasthAnuM mULa kAraNa banI rahyo che. upara je AsanAM vacanane zrutapramANa yA AgamapramANa kahela che tenuM vyApaka lakSaNa` to 'avaMcakatva yA avisaMvAditva' ja che, paraMtu AgamanA prakaraNamAM te Ama sarvajJa, vItarAgI ane hitopadezI vivakSita che. manuSya ajJAna ane rAgadveSanA kAraNe mithyA bhASaNamAM pravRta thAya che. je vastunuM jJAna na hoya yA to jJAna hovA chatAM paNa koInA pratye rAga ke dveSa hoya to ja asatya bolavAno prasaMga Ave che. tethI satyavaktA Apta mATe pUrNajJAnI ane vItarAgI hovuM to Avazyaka che ja paraMtu sAthosAtha hitopadezI paNa hovuM joIe. hitopadezanI icchA vinA jagatanA hitamAM pravRtti thaI zake nahi. hitopadezitva vinA siddha pUrNajJAnI ane vItarAgI hovA chatAM paNa AmanA vargamAM AvI zakatA nathI, teo AsathI upara che. hitopadezitvanI bhAvanA hovA chatAM paNa jo pUrNajJAna ane vItarAgatA na hoya to anyathA upadezanI (arthAt ahitakara upadezanI) saMbhAvanA rahe che. A ja nIti laukika vAkyomAM tadviSayaka jJAna ane tadviSayaka avacakatvamAM lAgu paDe che. zabdanI arthavAcakatA 3 bauddha arthane zabdano vAcya mAnatA nathI. temanuM kahevuM che ke zabdo arthanA pratipAdaka banI zakatA nathI kema ke je zabdo arthanI vidyamAnatAmAM temanuM kathana kare che te ja zabdo atIta-anAgatarUpe avidyamAna padArthomAM paNa prayukta thAya che. tethI zabdono arthanI sAthe koI saMbaMdha nathI, anyathA koI paNa zabda nirarthaka na hoI zake. svalakSaNa anirdezya che. arthamAM zabda nathI ane na to artha zabdAtmaka 1. yo yatrAvisaMvA: sa tatrApta:, tata: zeDanAma: / tattvapratipAvanam avisaMvAddaH / aSTazatI, aSTasahasrI, pR. 236. 2. rAgAd vA dveSAd vA mohAd vA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite roSAstasyAmRtALa nAsti | AptasvarUpa. 3. atItAjJAtayopi na = svAvakRtArthatA / vAva: syAzcivityuSA nauddhArthaviSayA matA / / pramANavArtika, 3.207. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 jainadarzana che jethI artha pratibhAsita thatAM zabdano bodha thAya yA zabda pratibhAsita thatAM arthano bodha avazya thAya ja. vAsanA ane saMketanI icchA anusAra zabda anyathA paNa saketita karAya che, tethI zabdono arthanI sAthe koI avinAbhAva nathI. zabdo to kevaLa buddhipratibiMbita anyApohanA vAcaka hoya che. jo zabdono artha sAthe vAstavika saMbaMdha hota to eka ja vastumAM paraspara virodhI vibhinna zabdonI ane te zabdonA AdhAre racAyelAM vibhinna darzanonI suSTi thaI na hota.' "agni ThaMDo che ke garama eno nirNaya jema agni pote ja potAnA svarUpathI karI de che, tema "kyo zabda satya ane kayo asatya" eno nirNaya paNa zabda potAnA svarUpathI ja karI devo joIto hato, paraMtu vivAda Aja sudhI mojUda che. tethI gau Adi zabdone sAMbhaLIne ApaNane eka sAmAnyano bodha thAya che. A sAmAnya vAstavika nathI paraMtu vibhinna gau vyaktiomAM maLatI agovyAvRttirUpa che. A agoapoha dvArA "gau" "gau' e sAmAnya vyavahAranI sRSTi thAya che. ane A sAmAnya te ja vyaktiomAM pratibhAsita thAya che je vyaktioe potAnI buddhimAM A prakAranA abhedanuM bhAna karI lIdhuM che. aneka gAyomAM anusmRta eka nitya ane niraMza gotva asat che, kema ke vibhinna dezavartI vyaktiomAM eka sAthe eka gotvanuM maLavuM anubhavathI viruddha to che ja sAthe sAthe ja vyaktinA antarAlamAM tenI upalabdhi na hovAthI bAdhita paNa che. jema chAtramaMDaLa chAtravyaktione choDI potAnuM pRthaka astitva dharAvatuM nathI, te eka prakAranI kalpanA che je saMbaMdhita vyaktionI buddhi sudhI ja sImita che, tema gotra ane manuSyatva Adi sAmAnyo paNa kAlpanika che, bAhya sat vastu nathI. badhI gAyo gaunAM kAraNothI utpanna thaI che ane utpanna thayA pachI gaunAM kAryone kare che, tethI temanAmAM agokAraNavyAvRtti ane agokAryavyAvRtti arthAta atatkAryakAraNavyAvRtti dvArA sAmAnyavyavahAra thavA lAge che. paramArthasat gau vastu kSaNika che, tethI temAM saketanuM paNa grahaNa thaI zakatuM nathI. je gauvyaktimAM saketanuM grahaNa karavAmAM Avaze te gau vyakti bIjI ja kSaNe nAza pAmI jaze eTale te saketa vyartha banI jAya che kema ke AgalA kSaNamAM je gau vyaktiomAM zabdothI vyavahAra karavo che te vyaktiomAM to saMketa ja grahaNa karavAmAM Avyo nathI. te vyaktio to asaketita ja che. tethI zabda vaktAnI vivalAne sUcita karato 1. paramArthakatAnatve zabdAnAmanibandhanA / na cAt pravRttiparyeSu samayAntaraviku | pramANavArtika, 3.206. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 291 buddhikalpita anyavyAvRtti yA anyApohano ja vAcaka bane che, arthano vAcaka banato nathI.' IndriyagrAhya padArtha judo hoya che ane zabdagocara artha judo hoya che. zabdathI AMdhaLo paNa arthabodha karI zake che paraMtu te arthane pratyakSa jANI zakato nathI. dAha' zabda dvArA je dAha arthano bodha thAya che ane agnine sparzIne je dAhanI pratIti thAya che te banne dAho judA judA che, e samajAvavAnI AvazyakatA nathI. tethI zabda kevaLa kalpita sAmAnyano vAcaka che. jo zabda arthano vAcaka hota to zabdabuddhino pratibhAsa indriyabuddhinI jema vizada hota. arthavyaktio ananta ane kSaNika che, tethI jyAre temanuM grahaNa ja saMbhava nathI tyAre pahelAM to temanAmAM saMketa ja gRhIta thaI zakato nathI, jo saMketa gRhIta thaI paNa jAya to vyavahArakALa sudhI tenI anuvRtti thaI zakatI nathI, tethI zabdathI arthabodha thavo asaMbhava che. koI paNa pratyakSa evuM nathI je zabda ane artha bannene viSaya karatuM hoya, tethI saketanuM hovuM ja kaThina che. smaraNa nirviSaya ane gRhItagrAhI hovAthI pramANa ja nathI. sAmAnyavizeSAtmaka artha vAcya che. paraMtu bauddhonI A mAnyatA ucita nathI. padArthamAM keTalAka dharmo sadaza hoya che ane keTalAka visadaza. sadaza dharmone ja sAmAnya kahe che. te anekAnugata na hotAM pratyeka vyaktiniSTha hoya che. jo sAdazyane vastugata dharma mAnavAmAM na Ave to agonivRtti "amuka gauvyaktiomAM ja maLe che, azva Adi vyaktiomAM maLatI nathI' A niyama kevI rIte banAvI zakAze ? jevI rIte bhAva arthAt 1. vi7prativikhe; tatriegu nivadhyate | tatogacAponiSThatvAkuIScApotkRtiH pramANavArtika, 2.164. 2. anyavedriyagrAhyamanya chavvI zovara: | zabdonuM prati mitro tu pratyakSIko | udhRta, prazastapAdavyomavatI, pR. 584 ane nyAyakumudacandra, pR. 553. 3. tatra traNa tAvatra zatre pratipAdyate - saMtavyavahAvyAviroghata: e tattvasaMgraha, pR. 207. 4. juo nyAyakumudacandra, pR. 557. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jainadarzana astitva vastuno dharma che tevI ja rIte abhAva arthAt paranAstitva paNa vastuno ja dharma che. tene tuccha yA niHsvabhAva kahIne uDAvI daI zakAya nahi. sAzyano bodha ane vyavahAra ApaNe bhale agonivRtti Adi niSedhamukhathI karIe yA sAsnAdimattva Adi samAnadharmarUpa gotva Adine joIne karIe, paraMtu enAthI tenI paramArthasata vastatAmAM koI bAdhA AvatI nathI. jema pratyakSa Adi pramANono viSaya sAmAnya vizeSAtmaka padArtha hoya che tema zabdasakta paNa sAmAnyavizeSAtmaka padArthamAM ja karavAmAM Ave che. kevala sAmAnyamAM jo saMketanuM grahaNa karavAmAM Ave to enAthI vizeSa vyaktiomAM pravRtti nahi thaI zake. ananta vizeSa vyaktio tat tatvarUpe ApaNA jJAnano jyAre viSaya ja nathI banI zakatI tyAre temanAmAM saMketagrahaNanI vAta to atyanta asaMbhava che. sadaza dharmonI apekSAe zabdano arthamAM saketa grahaNa karavAmAM Ave che. je zabdavyakti ane arthavyaktimAM saMketa grahaNa karavAmAM Ave che teo bhale vyavahArakAla sudhI nA pahoce paraMtu tatsadaza bIjA zabdathI tatsadaza bIjA arthanI pratIti thavAmAM zI bAdhA che? eka ghaTazabdano eka ghaTapadArthamAM saketa grahaNa karyo hovA chatAM paNa tatsadaza yAvat ghaTomAM tatsadaza yAvat ghaTazabdonI pravRtti thAya che ja. saMketa grahaNa karyA pachI zabdArthanuM smaraNa karIne vyavahAra karavAmAM Ave che. jevI rIte pratyakSabuddhi atIta arthane jANavA chatAM paNa pramANa che tevI ja rIte smRti paNa pramANa ja che, kevaLa pramANa ja nahi paraMtu saviSayaka paNa che. jyAre avisaMvAdaprayukta pramANatA smRtimAM che tyAre zabda sAMbhaLI tadvAcya arthanuM smaraNa karIne tathA arthane joI taddAcaka zabdanuM smaraNa karIne vyavahAra sArI calAvI zakAya che. eka sAmAnya vizeSAtmaka arthane viSaya karavA chatAM paNa indriyajJAna spaSTa ane zabdajJAna aspaSTa hoya che, jema eka ja vRkSane viSaya karanArA dUravartI ane samIpavartI puruSonA jJAno aspaSTa ane spaSTa hoya che. spaSTatA ane aspaSTatA viSayabhedanA kAraNe nathI AvatI paNa AvaraNanA kSayopazamathI Ave che. vaLI, zabdathI thanAro arthano bodha mAnasa che ane indriyathI thanAruM padArthanuM jJAna aindriyaka che. jevI rIte avinAbhAva saMbaMdhathI arthano bodha karAvanAra anumAna aspaSTa hovA chatAM paNa avisaMvAdI hovAnA kAraNe pramANa che tevI ja rIte vAvAcakasaMbaMdhanA baLe arthabodha karAvanAra zabdajJAna paNa avisaMvAdI hovAnA 1. ejana, pR. 565. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 293 kAraNe pramANa ja hovuM joIe. hA, je zabdajJAnamAM visaMvAda yA saMzaya Adi maLe te anumAnAbhAsa ane pratyakSAbhAsanI jema zabdajJAnAbhAsa hoI zake che, paraMtu eTalA mAtrathI badhAM zabdazAnone apramANakoTimAM nAkhI zakAya nahi. keTalAka zabdone arthavyabhicArI joIne badhA zabdone apramANa TharAvI zakAya nahi.' jo zabda bAhyarthamAM pramANa na hoya to kSaNikatva AdinA pratipAdaka zabda paNa pramANa na hoI zake. ane tyAre bauddha khuda adaSTa nadI, deza ane parvata AdinuM avisaMvAdI jJAna zabdo dvArA kevI rIte karI zakaze ? jo hetuvAdarUpa (parArthanumAnarUpa) zabda dvArA arthano nizcaya na thAya to sAdhana ane sAdhanAbhAsanI vyavasthA kevI rIte thAya? tevI ja rIte AtanA vacana dvArA jo arthano bodha na thAya to Apta ane anAno bheda kevI rIte siddha thAya ? jo puruSonA abhiprAyomAM vicitratA hovAnA kAraNe badhA zabdone arthavyabhicArI TharAvI devAmAM Ave to sugatanA sarvazAstatvamAM kevI rIte vizvAsa karI zakAya ? jo arthavyabhicAra hovAnA kAraNe zabda arthamAM pramANa na hoya to anya arthanI vivakSAmAM anya zabdano prayoga jovAmAM Avato hovAthI vivakSA vyabhicAra paNa thAya che eTale zabdane vivakSAmAM paNa pramANa kevI rIte kahI zakAya ? jevI rIte suvivecita vyApya ane kArya potAnA vyApaka ane kAraNanuM ullaMghana karI zakatAM nathI tevI ja rIte suvivecita zabda paNa arthano vyabhicArI hoI zakato nathI. vaLI, zabdano vivakSAnI sAthe koI avinAbhAva paNa nathI. kema ke zabda, varNa ke pada kyAMka avAMchita arthane paNa kahe che ane kyAMka vAMchita arthane paNa nathI kahetAM." jo zabdo vivakSAmAtranA vAcaka hoya to zabdomAM satyatva ane mithyAtvanI vyavasthA banI zakaze nahi, kema ke banne prakAranA zabdo potapotAnI vivakSAnuM anumAna karAve ja che. zabdomAM satya ane asatyanI vyavasthAno mULa AdhAra arthanI prApti ane aprApti ja banI zake che. je zabdano artha prApta thAya te satya ane jeno artha prApta na thAya te mithyA hoya che. je zabdono bAhya artha prApta nathI 1. ladhIyasraya, zloka ra7. 2. ejana, zloka 26. 3. khAsa tuvAvarga vahiAthavinizcaye .. atyaMta vyavasthA vadha sAdhane taratA 3: laghayaDhaya, zloka 28. 4. ejana, zloka 29. 5. ejana, zloka 64-65. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jainadarzana thato temane ja ApaNe visaMvAdI kahIne mithyA TharAvIe chIe. pratyeka darzanakAra potAnA dvArA pratipAdita zabdono vastusaMbaMdha ja to darzAvavAno prayatna kare che. te tenI kAlpanikatAno parihAra paNa jussAthI kare che. avisaMvAdano AdhAra arthaprApti sivAya bIjo koI banI ja zakato nathI. agonivRttirUpa sAmAnyamAM je gaunI nivRtti Apa karavA iccho cho te gaunuM nirvacana karavuM ja kaThaNa che. svalakSaNabhUta gaunI nivRtti to eTalA mATe nathI karI zakAtI kema ke te zabdane agocara che. jo agonivRttinA peTamAM paDelI gaune paNa agonivRttirUpa ja kahevAmAM AvatI hoya to anavasthAthI chUTakAro thaze nahi. vyavahA2I sIdho gauzabda sAMbhaLIne gauarthanuM jJAna kare che, teo anya agau Adino niSedha karIne gauartha sudhI nathI pahoMcatA. gAyomAM ja 'agonivRtti' maLe che eno artha ja e che ke te badhImAM A eka samAna dharma che. 'zabdano artha sAthe saMbaMdha mAnatAM to arthane jotAveta zabda saMbhaLAvo joIe' A Apatti atyanta ajJAnapUrNa che kema ke vastumAM ananta dharma che, temanAmAMthI koIka ja dharma koIka jJAnano viSaya bane che, badhA badhAMnA viSaya banatA nathI. jenI jyAre jevI indriyAdisAmagrI ane yogyatA hoya che te dharma tyAre te te jJAnano spaSTa yA aspaSTarUpamAM viSaya bane che. jo 'gau' zabda dvArA agonivRtti mukhyapaNe kahevAtI hoya to 'gau'' zabda sAMbhaLatAM ja sauprathama 'agau' evuM jJAna zrotAne thavuM joIe, paraMtu AvuM dekhAtuM nathI. Apa 'gau' zabdathI azva AdinI nivRtti karo cho, to azvAdinivRttirUpa kyo padArtha zabdano vAcya banaze ? asAdhAraNa gau svalakSaNa to banI zakaze nahi kema ke te badhA zabdo ane vikalpone agocara che. zAbaleya Adi vyaktivizeSane paNa zabdano vAcya na kahI zako kema ke jo 'gau' zabda zAbaleya Adino vAcaka hoya to te sAmAnyazabda na rahI zake. tethI samasta sajAtIya zAbaleya Adi vyaktiomAMnI pratyekamAM je sAdRzya rahe che tannimittaka ja gaubuddhi thAya che ane te ja sAdRzya sAmAnyarUpa che. 1 ApanA mate je vibhinna sAmAnyavAcI gau, azva Adi zabdo che te badhA mAtra nivRttinA vAcaka hovAthI paryAyavAcI banI jaze, kema ke vAcyabhUta apoha nIrUpa (tuccha) hovAthI temAM koI bheda bAkI raheto nathI. ekatva, nAnAtva ane saMsRSTatva Adi dharma vastumAM ja pratIta thAya che. jo apohamAM bheda mAnavAmAM Ave to apoha paNa vastu ja banI jAya. 1. juo prameyakamalamArtaMDa, pR. 433. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 25 "apohya (jemano apoha karavAmAM Ave che te) nAmaka saMbaMdhIonA bhedathI apohamAM bheda dAkhala karavo ucita nathI, kema ke evI paristhitimAM prameya, abhidheya, zeya Adi zabdonI pravRtti nahi thaI zake, kema ke jagatamAM aprameya, anabhidheya, azeya AdinuM astitva ja nathI. jo zAbaleya Adi gau vyaktiomAM paraspara sAdezya na hovA chatAM paNa temanAmAM eka agoapohanI kalpanA karavAmAM AvatI hoya to gau ane azvamAM paNa eka apohanI kalpanA thavI joIe, kema ke zAbaleya gauvyakti bAhuleya gauvyaktithI jyAre teTalI ja bhinna che jeTalI te azvavyaktithI bhinna che tyAre paraspara temanAmAM koI vizeSatA rahetI nathI. apohapakSamAM itaretarAzrayadoSa paNa Ave che - agauno vyavaccheda karIne gaunI pratipatti thAya che ane gauno vyavaccheda karIne agaunuM jJAna thAya che. apohapakSamAM vizeSaNavizeSyabhAvanuM banavuM paNa kaThaNa che, kema ke jyAre gItam tam eno phalita thato artha "anIlavyAvRttithI viziSTa anutpalavyAvRtti' e che tyAre eka vyAvRttithI bIjI vyAvRttinA viziSTa hovAnI koI matalaba ja nIkaLatI nathI. jo vizeSaNavizeSyabhAvanA samarthana mATe anIlavyAvRtta nIla vastu ane anutpalavyAvRtta utpalavastu nItamutyutam' A padanI vAcya kahevAtI hoya to aponI vAcyatA svayaM khaMDita thaI jAya che ane je vastune Apa zabdane agocara kahetA hatA te ja vastu zabdanI vAcya siddha thaI jAya che. jo "gau' zabda dvArA agauno apoha karavAmAM Avato hoya to "agau' zabdano vAcya paNa to eka apoha (goapoha) ja hoya. arthAt jeno apoha (vyavaccheda) karavAmAM Avato hoya te pote ja jyAre apaharUpa hoya tyAre te vyavacchedya apohane vasturUpa ja mAnavo paDe, kema ke pratiSedha vastuno thAya che. jo apotAno pratiSedha karavAmAM Avato hoya to apohane potAne vasturUpa ja mAnavo paDe. tethI azva AdimAM gI Adino je apoha thAya che te sAmAnyabhUta vastuno ja che ema kahevuM joIe. A rIte paNa zabdanI vAcya vastu ja siddha thAya che. uparAMta, "apoha' A zabdanuM vAcya zuM banaze? jo kaho ke "anapohavyAvRtti', to "anapohavyAvRttinI vAcya koI anya vyAvRtti banaze, ane A rIte to anavasthA thaze. tethI jo "apoha' zabdano vAcya "apoha" vidhirUpa mAnavAmAM Ave to anya zabdonA paNa vidhirUpa vAcya mAnavAmAM zI Apatti che? pratiniyata zabdothI pratiniyata arthomAM prANIonI pravRtti dekhAya che, eTale zAbdajJAnono 1. ejana, pR. 434. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 296 viSaya paramArtha vastu ja manAvo joIe. rahI saketanI vAta, to sAmAnyavizeSAtmaka padArthamAM sakta karI zakAya che. Avo artha vAstavika che ane satakAla tathA vyavahArakAla sudhI dravyadRSTie rahe paNa che. samasta vyaktio samAnaparyAyarUpa sAmAnyanI apekSAe tarkapramANa dvArA tevI rIte saMtano viSaya paNa banI jaze jevI rIte agni ane dhUmanI vyAptine grahaNa karatI vakhate agnitvena samasta agnio ane dhUmatvana samasta dhUmo vyAptinA viSaya banI jAya che. A AzaMkA ucita nathI ke 'zabda dvArA jo arthano bodha thaI jato hoya to pachI cakSu Adi indriyonI kalpanA vyartha thaI paDe' kema ke zabdathI arthanI aspaSTa pratIti thAya che. tethI arthanI spaSTa pratIti mATe cakSu Adi indriyonI sArthakatA che. A dUSaNa paNa yogya nathI ke 'jema agnine sparzavAthI phollo paDe che ane baLatarA thAya che tevI ja rIte 'dAha' zabda sAMbhaLavAthI paNa thavuM joIe' kema ke phollo paDavo yA baLatarA thavI agnijJAnanuM kArya nathI paraMtu agni ane dehanA saMyoganuM kArya che. suSupta yA mUrchita avasthAmAM jJAna na hovA chatAM paNa agni para hAtha paDI javAthI phollo paDI jAya che ane dUrathI cakSu indriya dvArA agnine jovA chatAM paNa phollo paDato nathI. tethI sAmagrIbhedathI eka ja padArthamAM spaSTa, aspaSTa Adi aneka pratibhAsa thAya che. jo vastu zabdanI vAcya na hoya to zabdomAM satyatva ane asatyatvanI vyavasthA karI zakAya nahi. evI paristhitimAM 'sarva kSaLi sattvAt' ityAdi ApanAM vAkyo paNa tevI ja rIte mithyA banI jaze jevI rIte 'sarva nityam' ityAdi virodhI vAkyo. badhA zabdone vivakSAnA sUcaka mAnavAmAM paNa A ja dUSaNa anivArya che. jo zabdathI mAtra vivakSAnuM ja jJAna thatuM hoya to zabdathI bAhya arthanI pratipatti, pravRtti ane prApti na thavI joIe. tethI vyavahArasiddhi mATe zabdano vAcya vastubhUta sAmAnyavizeSAtmaka padArtha ja manAvo joIe. zabdomAM satyaasatyanI vyavasthA paNa arthanI prApti ane aprAptinA nimittathI ja svIkAravAmAM Ave che. je zabdo arthavyabhicArI che teo khuzIthI zabdAbhAsa siddha thAya, paraMtu eTalA mAtrathI badhA zabdono artha sAthe saMbaMdha toDI zakAya nahi ke na to temane apramANa kahI zakAya. e sAcuM ke zabdanI pravRtti buddhigata saMketa anusAra thAya che. je arthamAM je zabdano je rUpe saMketa karavAmAM Ave che te zabda te arthano te rUpe vAcaka bane che ane te artha vAcya bane che. jo vastu sarvathA avAcya hoya to te vastu 'avAcya' Adi zabdo dvArA paNa nahi kahI zakAya ane A rIte to jagatamAMthI Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA samasta zabdavyavahArano uccheda ja thaI jAya. ame badhA zabdone arthAvinAbhAvI nathI kahetA, paraMtu jemano vaktA Apta che te zabdo kadI paNa arthanA vyabhicArI hoI zakatA nathI eTalo ja amAro abhiprAya che, mata che. 297 prAkRta-apabhraMza zabdonI arthavAcakatA (pUrvapakSa) Ama 'zabdo arthanA vAcaka che' A vastu sAmAnyataH siddha thavA chatAM paNa mImAMsako ane vaiyAkaraNono e Agraha che ke badhA zabdomAM vAcakazakti nathI, paraMtu saMskRta zabdo ja sAdhu che ane temanAmAM ja vAcakazakti che.'prAkRta, apabhraMza Adi zabdo asAdhu che, temanAmAM arthapratipAdananI zakti nathI. jyAM kyAMya paNa prAkRta yA apabhraMza zabdo dvArA arthapratIti thatI dekhAya che tyAM te arthapratIti zaktibhramathI ja thAya che athavA te prAkRtAdi asAdhu zabdone sAMbhaLI sauprathama saMskRta sAdhu zabdonuM smaraNa thAya che ane pachI temanAthI arthabodha thAya che. ra A rIte zabdarAzinA eka moTA bhAgane vAcakazaktithI zUnya kahenArAonA A matamAM eka vicitra sAmpradAyika bhAvanA kAma karI rahI che. A matavAdIo saMskRta zabdone sAdhu kahIne ane temanAmAM ja vAcakazakti mAnIne cUpa rahetA nathI, paraMtu AgaLa varSIne sAdhu zabdanA uccAraNane dharma ane puNya mAne che" ane tene ja kartavya vidhimAM sAmela kare che tathA asAdhu apabhraMza zabdonA uccAraNane zaktizUnya ja nahi paNa pApanuM kAraNa paNa kahe che. AnuM mULa kAraNa che saMskRtamAM racavAmAM AvelA vedone dharma ane pramANa mAnavA tathA prAkRta pAlI Adi bhASAomAM racavAmAM AvelA jaina, bauddha Adi Agamone adharma ane apramANa ghoSita karavA. strI ane zUdrone dharmanA adhikArothI vaMcita rAkhavAnA AzayathI temanA mATe saMskRta zabdonuM uccAraNa niSiddha karI devAmAM AvyuM. nATakomAM srI 1. vAvya dhva sAdhavo namAvyAtya: kRti sAdhutvarUpaniyama: / zAsradIpikA, 1.3.27. 2. na cApabhraMzAnAmavAcakatayA kathamarthAvabodha iti vAcyam, zaktibhramavatAM bAdhakAbhAvAt / vizeSadarzinastu dvividhAH tattadvAcakasaMskRtavizeSajJAnavantaH tadvikalAzca / tatra AdyAnAM sAdhusmaraIdvArA arthanodha: / zabdaustubha, pR.32. 3. itthaM ca saMskRta eva zaktisiddhau zakyasambandharUpavRtterapi tatraiva bhAvAt tattvaM sAdhutvam / vaiyAkaraNabhUSaNa, pR. 249. 4. ziEmya ALamAt siddhA: sAdhavo dharmasAdhanam / vAkyapadIya, 1.26. - Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jainadarzana ane zUdra pAtronA mukhathI prAkRtanuM ja uccAraNa karAvavAmAM AvyuM che. "brAhmaNe sAdhu zabdo ja bolavA joIe, apabhraMza yA pleccha zabdono vyavahAra na karavo joIe,' Adi vidhivAkyonI sRSTino eka ja Azaya che ke dharmamAM veda ane vedopajIvI vargano abAdha adhikAra kAyama rahe. adhikAra jamAvI rAkhavAnI A bhAvanAe vastunA svarUpamAM ja viparyAsa utpanna karI devAnuM cakkara calAvyuM ane eka mAtra satanA baLe arthabodha karAvanAra zabdomAM paNa jAtibheda utpanna karI dIdho. eTaluM ja nahi "asAdhu duSTa zabdonuM uccAraNa to vaja banIne indranI jema jIbhane ja kApI nAkhaze evo bhaya paNa dekhADavAmAM Avyo. tAtparya e ke vargabhedanA vizeSAdhikAronuM kucakra bhASAnA kSetramAM paNa abAdha gatie cAlyuM. vAkyapadayamAM (1-27) ziSTa puruSo dvArA je zabdonuM uccAraNa thayuM che evA Agamasiddha zabdone sAdhu ane dharmanuM sAdhana mAnavAmAM Avela che. jo ke apabhraMza Adi zabdo dvArA arthapratIti thAya che paraMtu temano prayoga ziSTa jano AgamomAM karatA na hovAthI teo asAdhu che. tannavArtika (pR. 278) AdimAM paNa vyAkaraNasiddha zabdone sAdhu ane vAcakazaktiyukta kyA che ane sAdhutvano AdhAra vRttimatvane (saketa dvArA arthabodha karavo ene) na mAnIne vyAkaraNaniSpannatvane ja arthabodha ane sAdhutvano AdhAra mAnavAmAM Avela che. A rIte jyAre arthabodhaka zakti saMskRta zabdomAM ja mAnavAmAM AvI tyAre e prazna svAbhAvika ja UThyo ke "prAkRta ane apabhraMza Adi zabdothI je arthabodha thAya che te kevI rIte thAya che?' enuM samAdhAna drAviDI prANAyAmanI rIte karavAmAM AvyuM. mImAMsakonuM kahevuM che ke "prAkRta Adi zabdone sAMbhaLIne sauprathama saskRta zabdonuM smaraNa thAya che ane pachI temanAthI arthabodha thAya che. je lokone saMskRta zabdo jJAta nathI temane prakaraNa, arthAdhyAhAra Adi dvArA lakSaNAthI arthabodha thAya che. jema bALaka "ammA', "ammA' Adi rUpe aspaSTa uccAraNa kare che paNa sAMbhaLanArAone tadvAcaka mULa "amba" zabdanuM smaraNa thayA pachI ja arthapratIti thAya che tema prAkRta Adi zabdothI paNa saMskRta zabdonuM smaraNa karyA pachI ja arthabodha thAya che. tAtparya e ke kyAMka sAdhu zabdanA smaraNa dvArA, kyAMka vAcakazaktinA bhramathI, kyAMka prakaraNa ane avinAbhAvI 1. tasmAd brAhmaNena na mlecchita vai nApabhASita vai, mleccho ha vA eSa apazabdaH / pAtaMjala mahAbhASya, paspazAlika. 2. so vAvaTo yajamAna dinati vayendra zatru: svaratoDa thAt aa ejana. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 299 arthanuM jJAna Adi nimittathI thatI lakSaNAthI arthabodhano nirvAha thaI jAya che. A rIte eka vicitra sAMpradAyika bhAvanAne vaza thaIne zabdomAM sAdhutva jAti ane asAdhutva jAti kAyama karI devAmAM AvI. uttara pakSa paraMtu jyAre anvaya ane vyatireka dvArA saMskRta zabdonI jema prAkRta ane apabhraMza zabdothI svatapaNe arthapratIti ane lokavyavahAra thatAM dekhAya che tyAre kevaLa saMskRta zabdone ja sAdhu ane vAcakazaktivALA darzAvavA e pakSamohanuM ja pariNAma che. je lokoe saMskRta zabdone svapnamAM paNa sAMbhaLyA nathI teo nibaMdhapaNe prAkRta Adi bhASAnA zabdothI ja sIdho vyavahAra kare che. tethI temanAmAM vAcakazakti svasiddha mAnavI joIe. jemanI vAcakazaktinuM temane bhAna ja nathI te zabdonA smaraNane mAnIne arthabodhanI vAta karavI e vyavahAraviruddha to che ja paraMtu sAthe sAthe kalpanAraMgata paNa nathI. pramAda ane azaktithI prAkRta zabdonuM uccAraNa te lokonI bAbatamAM mAnI zakAya je loko saMskRta zabdone dharma mAne che, paraMtu je asaMkhya vyavahArI lokonI bhASA ja prAkRta ane apabhraMzarUpa lokabhASA che ane yAvanajIvana jeo tenAthI ja potAnI lokayAtrA calAve che temanA mATe pramAda ane azaktithI bhASAvyavahAranI kalpanA karavI e anubhavaviruddha che. eTaluM ja nahi paNa kyAMka kyAMka to jyAre bALakane saMskRta zikhavADavAmAM Ave che tyAre "vRkSa' "agni' Adi saMskRta zabdono arthabodha "rUkha' "AgI Adi apabhraMza zabdothI ja karAvavAmAM Ave che.' anAdiprayoga, viziSTapuruSapraNItatA, bAdhArahitatA, viziSTArthavAcakatA ane pramANAntarasaMvAda Adi dharmo saMskRtanI jema prAkRta Adi zabdomAM paNa maLe che. jo saMskRta zabdonA uccAraNathI ja dharma thato hoya to anya vrata, upavAsa Adi dharmAnuSThAna vyartha banI jAya. prAkRta zabda svayaM potAnI svAbhAvikatA ane sarvavyavahAramUlakatAne kahe che. saMskRtano artha che saMskAra karAyelo ane prAkRtano artha che svAbhAvika. koI 1. juo nyAyakumudacandra, pR. 762thI AgaLa. 2. mlecchAdInAM sAdhuzabdaparijJAnAbhAvAt kathaM tadviSayA smRti: ? tadabhAve na koDarthapratipatti: cAtA tattvopaddhavasiMha, pR.124. - 3. viparyayanAnna.... vAdanyAyaTIkA, pR.105. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jainadarzana vidyamAna vastumAM koI vizeSatA lAvavI e ja saMskAra kahevAya che ane saMskRta A arthamAM kRtrima ja che. prakRti. saMskRtamu, tatra bhavaM tane mAta pravRtam prAkRtanI A vyutpatti vyAkaraNanI dRSTie che. pahelAM saMskRtamAM vyAkaraNo racAyAM che ane pachIthI prAtanAM vyAkaraNo racAyAM che. tethI vyAkaraNanI racanAmAM saMskRta zabdone prakRti mAnIne varNavikAra, varNAgama AdithI prAkRta ane apabhraMzanAM vyAkaraNonI racanA thaI che." paraMtu prayoganI daSTie to prAkRta zabda ja svAbhAvika ane janmasiddha che. jevI rIte meghanuM jaLa vibhAvataH ekarUpa hovA chatAM paNa lImaDo, zeraDI Adi vizeSa AdhAromAM saMskAra pAmIne anekarUpamAM pariNata thaI jAya che tevI ja rIte svAbhAvika sarvajananI bolI prAkRta bhASA pANini AdinA vyAkaraNothI saMskAra pAmIne uttarakALa saMskRta Adi nAmo pAme che. paraMtu eTalA mAtrathI te saMskAra pAmelI prAkRta bhASA potAnA mUlabhUta prAkRta zabdonI arthabodhaka zaktine chInavI zakatI nathI. arthabodha mATe saMketa ja mukhya AdhAra che. "je zabdano je arthamAM je lokoe saMketa grahaNa ryo che te zabdathI te ja arthano bodha te lokone thAya che A eka sAmAnya niyama che. jo evuM na thatuM hota to jagatamAM dezabhedathI seMkaDo prakAranI bhASAo na banI hota. eka ja pustakarUpa arthano grantha, 'kitAba', pothI Adi aneka dezIya zabdothI vyavahAra thAya che ane anAdi kALathI A zabdonA vAcakavyavahAramAM jyAre koI bAdhA ke asaMgati AvI ja nathI tyAre kevaLa saMskRta zabdomAM ja vAcakazakti mAnavAno durAgraha ane saMskRta zabdonA uccAraNathI dharma mAnavAnI kalpanA tathA strI ane zUdrone saMskRta zabdonA uccAraNano niSedha Adi vargasvArthanI bhISaNa pravRttinAM ja duSpariNAmo che. dharma ane adharmanAM sAdhana koI jAti ke varga mATe judAM nathI hotAM. je brAhmaNo yajJa Adi vakhate saMskRta zabdonuM 1. juo hemacandrakRta prAkRta vyAkaraNa, prAkRtasarvasva, prAkRtacandrikA, vAmbhaTTAlaMkAra TIkA, 2.2. nATyazAstra 17.2. trivikramakRta prAkRta vyAkaraNa pR.1. prAkRtasaMgraha. 2. prAkRteti / sakalajagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiranAhitasaMskAra: sahajo vacanavyavahAra: prakRtiH, tatra bhavaM saiva vA prAkRtam / 'ArisavayaNaM siddha devANaM addhamaggahA vANI' ityAdivacanAd vA prAk pUrvaM kRtaM prAkkRtam, bAlamahilAdisakalabhASAnibandhanabhUtaM vaMcanamucyate meghanirmuktajalamivaikasvarUpaM tadeva ca dezavizeSAt saMskArakaraNAcca samAsAditavizeSa sat saMskRtAdhuttaravibhedAnApnoti / ata eva zAstrakRtA prAkRtamAdau nirdiSTaM tadanu saMskRtAdIni / pANinyAdivyAkaraNoditazabdalakSaNena saMskaraNAt saMskRtamukhya rudraTanA kAvyAlaMkAranI namisAdhukRta TIkA, 2. 22. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 301 uccAraNa kare che teo ja vyavahArakALe prAkRta ane apabhraMza zabdothI ja potAno samasta jIvanavyavahAra calAve che. eTaluM ja nahi paNa jo hisAba mAMDavAmAM Ave to spaSTa thaze ke covIsa kalAkamAM saMskRta zabdono vyavahAra pAca pratizatathI adhika hoto nathI. vyAkaraNanAM bandhanomAM bhASAne bAMdhIne tene pariSkRta ane saMskRta banAvavAmAM amane koI Apatti nathI. ane A rIte te keTalAka vAvilAsIonA jJAna ane vinodanI sAmagrI bhale banI jAya, paraMtu enAthI zabdonI sarvasAdhAraNa vAcakazaktirUpa saMpatti upara ekAdhikAra na jamAvI zakAya. "saketa anusAra saMskRta paNa potAnA kSetramAM vAcakazaktinI adhikAriNI ho. ane zeSa bhASAo paNa potapotAnA kSetramAM satAdhIna vAcakazaktinI samAna adhikAriNI banI raho" A ja eka tarkasaMgata ane vyavahAru mArga che. zabdanI sAdhutAnuM niyAmaka che "avitatha arthAt satya arthanA bodhaka hovuM e ane nahi ke tenuM saMskRta hovuM e. jevI rIte saMskRta zabda avitatha arthAt satya arthano bodhaka hovAthI sAdhu hoI zake che to tevI ja rIte prAkRta ane apabhraMza bhASAo paNa satyArthanuM pratipAdana karavAthI sAdhu banI zake che. jaina paraMparA janmagata jAtibheda ane tamUlaka vizeSa adhikArone svIkAratI nathI. tethI te vastuvicAranA vakhate A varcasvArtha ane pakSamohanAM cazmAM AMkho para caDavA detI nathI ane tethI anya kSetronI jema bhASAnA kSetramAM paNa potAnI nirmaLa dRSTithI anubhavamUlaka satya paddhatine ja teNe apanAvI che. zabdoccAraNa mATe jidvA, tAlu, kaMTha AdinI zakti ane pUrNatAnI apekSA hoya che ane zabdane sAMbhaLavA mATe grAnTendriyanI paripUrNatAnI apekSA hoya che. A banne Indriyo je paNa vyaktine haze te koI paNa jAtanA jAtibheda vinA badhA zabdonuM uccAraNa karI zakaze ane temane sAMbhaLI zakaze ane jemaNe je je zabdano saMketa grahaNa karyo haze temane te te zabdane sAMbhaLIne arthabodha paNa barAbara thaze. "strI ane zudra saMskRta na bhaNe yA bole ane dvija ja bhaNe yA bole A prakAranA vidhiniSedho kevaLa vargasvArthanA pAyA upara AdhArita che. vastusvarUpanA vicAramAM te vidhiniSedhono koI upayoga nathI, balle teo vastasvarUpane vikRta karI nAkhe che. parokSa pramANanA nirUpaNano upasaMhAra A rIte parokSa pramANanA smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna ane Agama A pAMca bheda che. A pAMce bhedomAM "avizada jJAna" A sAmAnya lakSaNa Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jainadarzana samAnapaNe maLe che. tethI eka lakSaNathI lakSita hovAnA kAraNe A badhA jJAno parokSa pramANamAM antabhUrta che, bhale temanI avAntara kAraNasAmagrI judI judI hoya. rahI jAya che. amuka granthane pramANa mAnavA ke na mAnavAnI vAta, to eno AdhAra avisaMvAda ja hoI zake che. je vacanomAM ke jemanAM vacanomAM avisaMvAda . prApta thAya che teo pramANa hoya che ane visaMvAdI vacano apramANa hoya che. A viveka samagra granthanA bhinna bhinna azonA saMbaMdhamAM paNa karI zakAya che. temAM sAvadhAnI eTalI ja rAkhavAnI ke avisaMvAditvanI parIkSA yA tapAsamAM ApaNane bhrama na thAya. teno antima niSkarSa kevaLa vartamAnakAlIna sAdhanothI ja na kADhavo joIe, paraMtu saikAlika kAryakAraNabhAvanI sunizcita paddhatithI ja tenI parIkSA yA tapAsa thavI joIe. A kharI kasoTI para je vAkya potAnI yathArthatA ane satyArthatAne sAbita karI zake te pramANa siddha thAya ane bAkInAM apramANa, A ja vAta AtanA saMbaMdhamAM paNa che. "vo yatrAva: tatra mApa:' arthAta je je aMzamAM avaMcaka eTale ke avisaMvAdI che te te aMzamAM Apta che. A sAmAnya sUtra anusAra lokavyavahAra ane Agamika paraMparA bannemAM Asano nirNaya karI zakAya che ane AgamapramANanI sImA loka ane zAstra banne sudhI vistArI zakAya che. A ja jaina paraMparAe karyuM che. jJAnanAM kAraNo artha ane Aloka jJAnanAM kAraNa nathI jJAnanAM kAraNono vicAra karatI vakhate jaina dArzanikonI daSTi e rahI che ke jJAnanI kAraNasAmagrImAM jJAnanI zaktine upayogamAM lAvavA mATe yA tene labdhiavasthAmAMthI vyApAra karavA bhaNI pravRtta karavAmAM je anivArya sAdhakatama hoya temane ja dAkhala karavA joIe. tethI jJAnanA vyApAranuM aMtaraMga kAraNa tenI zakti arthAt kSayopazamavizeSarUpa yogyatA ja manAyuM che. tenA vinA jJAnanuM prAkaTya thaI zatuM nathI,te upayogarUpa banI zakatuM nathI. bAhya kAraNo indriya ane mana che, jemanA hotAM jJAnanI yogyatA padArthone jANavAno vyApAra kare che. bhinna bhinna indriyonA vyApArathI jJAnanI zakti te te IndriyonA viSayone jANe che. IndriyavyApAranA vakhate manano vyApAra hovo nitAtta Avazyaka che. tethI indriyapratyakSamAM indriyonI mukhyatA hovA chatAM paNa manane balAdhAyaka arthAta bala denAra tarIke svIkAravAmAM Avela che. mAnasa pratyakSa yA mAnasajJAnamAM kevaLa Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 303 manovyApAra ja kArya kare che. indriya ane manano vyApAra hotAM je koI paNa padArtha sAme haze tenuM jJAna thaI ja jaze. indriya ane manano vyApAra niyamathI jJAnanI zaktine upayogamAM lAvI ja de che, jyAre artha ane Aloka Adi kAraNomAM A sAmarthya nathI ke teo jJAnanI zaktine upayogamAM lAvI ja de. padArtha ane prakAza AdinA hovA chatAM paNa suSupta ane mUchita Adi avasthAomAM jJAnanI zaktino bAhya vyApAra thato nathI. jo indriya ane mananI jema artha ane Aloka Adine paNa jJAnanAM kAraNa tarIke svIkAravAmAM Ave to suSupta avasthA ane dhyAnanuM hovuM asaMbhava banI jAya kema ke padArtha ane prakAzanuM sAnnidhya jagatamAM raheluM ja che. vigrahagatimAM (eka zarIrane choDIne bIjA zarIrane dhAraNa karavA mATe jatA jIvanI maraNottara gatimAM) indriya ane mananI pUrNatA na hovAthI padArtha ane prakAza AdinuM sannidhAna hovA chatAM paNa jJAnanI upayoga avasthA thatI nathI. tethI jJAnanA anvaya ane vyatireka jo maLe che to te indriya ane mananI sAthe ja maLe che, artha ane AlokanI sAthe maLatA nathI. jevI rIte tela, vATa, agni Adi potAnAM kAraNothI utpanna thato prakAza mATI, kuMbhAra Adi potAnAM kAraNothI utpanna thayelA ghaDAne prakAzita kare che, tevI ja rIte karmakSayopazama ane indriyAdi kAraNothI upayoga avasthAmAM AveluM jJAna potapotAnAM kAraNothI utpanna thatA jagatanA padArthone jANe che. jema dIpaka na to ghaTathI utpanna thayo che ke na to ghaTanA AkAravALo che tema chatAM te ghaTanA prakAzaka che tema jJAna ghaTa Adi padArthothI utpanna na thayuM hovA chatAM ane temanA AkAravALuM na hovA chatAM paNa te padArthone jANe che. bauddhonA cAra pratyaya ane tadutpatti Adi bauddho citta ane cattonI utpattinA cAra pratyayo (kAraNo) mAne che - (1) samanattara pratyaya, (2) adhipati pratyaya, (3) Alambana pratyaya ane (4) sahakArI pratyaya.' pratyeka jJAnanI utpattimAM anantara pUrvajJAna samanattara pratyaya hoya che, arthAt pUrva jJAnakSaNa uttara jJAnakSaNane utpanna kare che. cakSu Adi indriyo adhipati pratyaya che kema ke aneka kAraNothI utpanna thanArA jJAnanI mAlikI indriyo ja dharAve che arthAt cAkSuSa jJAna, zrAvaNa jJAna Adi vyavahAra indriyonA svAmitvanA kAraNe ja indriyothI thAya che. je padArthanuM jJAna thAya che te padArtha Alambana pratyaya che. ane prakAza Adi kAraNa sahakArI pratyaya kahevAya che. 1. vatva: pratyayA detuzAta-qnamanantA | tarthavadhipatteyaM 2 pratyayo mati pama: || mAdhyamikakArika, 1.2. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana sautrAntika bauddhono siddhAnta che ke je jJAnanuM kAraNa na hoya te jJAnano viSaya na hoI zake.1 304 naiyAyika Adi indriya ane padArthanA sannikarSathI jJAnanI utpatti svIkAre che. tethI temanA mate paNa sannikarSanA ghaTakanA rUpamAM padArtha jJAnanuM kAraNa banI jAya che. bauddhonA matamAM badhA padArtho kSaNika che. jyAre temane pUchavAmAM AvyuM ke 'jJAna padArtha ane indriyothI utpanna thavA chatAM te kevaLa padArthane ja kema jANe che, indriyone kema jANatuM nathI ?' tyAre temaNe arthajanyatAnI sAthe sAthe ja jJAnamAM arthAkAratAne paNa sthAna ApyuM arthAt je jJAna jenAthI utpanna thAya che ane jenA AkAravALuM bane che te jJAna tene jANe che. vaLI temane pUchavAmAM AvyuM ke 'dvitIya kSaNavartI jJAna pUrva kSaNavartI jJAnathI utpanna paNa thAya che ane tenA AkAravALuM paNa hoya che arthAt je AkAra pUrvajJAnamAM hoya che te ja AkAra dvitIyajJAnamAM paNa hoya che, to pachI dvitIya jJAna pUrvajJAnane kema jANatuM nathI ?' A praznanA samAdhAna mATe temane tadadhyavasAya paNa mAnavo paDyo arthAt je jJAna jenAthI utpanna thAya, jenA AkAravALuM bane ane jeno adhyavasAya kare (anukULa vikalpa utpanna kare), te jJAna te padArthane jANe che. nIlajJAna 'nImim (A nIla che)' evA vikalpane utpanna kare che, 'pUrvajJAnamim (A pUrvajJAna che)' evA vikalpane utpanna karatuM nathI, tethI nIlajJAna nIlane jANe che, pUrvajJAnane jANatuM nathI. A rIte bauddhoe tadutpatti, tAdrUpya ane tadadhyavasAyane jJAnanA viSayanA niyAmaka tarIke svIkAryAM che. 'prathamakSaNavartI' padArtha jyAre jJAnane utpanna karIne nAza pAmI jAya che tyAre te jJAnano grAhya kevI rIte banI zake ?' A praznanuM samAdhAna tadAkAratAthI karavAmAM AvyuM che arthAt padArtha AgalA kSaNamAM bhale naSTa thaI jAya paraMtu te potAno AkAra jJAnamAM mUkI jAya che, tethI jJAna te arthane jANe che. artha kAraNa nathI jaina dArzanikomAM sauprathama akalaMkadeve ukta bauddha vicAronI AlocanA karatAM jJAna prati mana ane indriyanI kAraNatAno siddhAnta sthira karyo, je paraMparAgata 1. nAArAM viSaya: / bodhicaryAvatArapaMjikA, pR. 398 upa2 uSkRta. 2. mitranAnuM yaM prAjJamiti revuM grAhyatAM vivuH / hetutvameva yuttijJA jJAnArpanakSamam / pramANavArtika, 2.247. 3. tata: sumASitam - jJandriyamanasI vhAraLa vijJAnasya artho viSaya: / laghIyasayasvavRtti, zloka 54. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 305 jaina mAnyatAnuM digdarzana mAtra che. teo artha ane AlokanI kAraNatAno potAnI aMtaraMga sUkSma daSTithI nirAsa A pramANe kare che - jJAna arthanuM kArya hoI zake nahi kema ke jJAna to mAtra eTaluM ja jANe che ke "A amuka artha che te e nathI jANatuM ke huM A arthathI utpanna thayuM chuM. jo jJAna khuda A jANatuM hota to vivAdanI koI guMjAza ja na rahetI. IndriyAdithI utpanna thayeluM jJAna arthanA paricchedamAM vyApAra kare che ane potAnA utpAdaka indriyAdi kAraNone sUcave paNa che. jJAnano artha sAthe jyAre nizcita anvaya ane vyatireka nathI tyAre jJAnano artha sAthe kAryakAraNabhAva sthira na karI zakAya. saMzaya ane viparyayajJAna potAnA viSayabhUta padArthonA abhAvamAM paNa indriyadoSa AdithI utpanna thAya che. padArtho upasthita hovA chatAM paNa indriya ane manano vyApAra na hotAM suSupta, mUrzita Adi avasthAomAM jJAna utpanna thatuM nathI. jo mithyAjJAnamAM indriyonI duSTatA hetu che to samyajJAnamAM IndriyonI nirdoSatA ja kAraNa manAvI joIe. anya kAraNothI utpanna buddhi dvArA sakirSano nizcaya thAya che. sannikarSamAM praviSTa arthanI sAthe jJAnano kAryakAraNabhAva tyAre nizcita thaI zake jyAre sagnikarSa, AtmA, mana ane indriya Adi koI eka jJAnanA viSaya hoya. paraMtu AtmA, mana ane indriyo to atIndriya che. tethI padArtha sAthe thanAro temano sakirya paNa svabhAvataH atIndriya ja hovAno ane A rIte jyAre te vidyamAna hovA chatAM paNa apratyakSa ja raheto hoya tyAre jJAnanI utpattimAM tenI kAraNatA kevI rIte manAya. - jJAna arthane jANe che paNa arthamAM rahenArI jJAnakAraNatAne jANatuM nathI. jyAre jJAna atIta ane anAgata padArthone, jeo jJAnakALe avidyamAna che temane, jANe che tyAre arthanI jJAna prati kAraNatA ApoApa nissAra siddha thaI jAya che. kamaLo thayo hoya tene sapheda zakhamAM avidyamAna pILApaNAnuM jJAna thAya che ane maraNonmukha vyaktine padArtha upasthita hovA chatAM paNa tenuM jJAna thatuM nathI yA viparIta jJAna thAya che. kSaNika padArtha to jJAnanuM kAraNa banI zake ja nahi, kema ke jyAre te kSaNika hovAthI kAryakAla sudhI pahoMcato ja nathI tyAre tene kAraNa kevI rIte kahevAya. 1. takriyAnikinimittanuM tattvArthasUtra, 1.14. 2. laghIyatraya, zloka 53. 3. laghIyasrayasvavRtti, zloka 55. * Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jainadarzana arthanA hovA chatAM paNa tenA astitvakALamAM jJAna utpanna thatuM nathI ane arthanA abhAvamAM ja jJAna utpanna thAya che, to pachI jJAnane arthanuM kArya kevI rIte mAnI zakAya? kArya ane kAraNa samAnakALamAM to rahI zakatAM nathI. jJAna amUrta che, tethI te mUrta arthanA pratibiMbane paNa dhAraNa karI zake nahi. mUrta darpaNa AdimAM ja mUrta mukha AdinuM pratibiMba paDe che, amUrtamAM mUrtinuM pratibiMba paDatuM nathI." jo padArthathI utpanna thavAnA kAraNe jJAnamAM viSaya pratiniyama ghaTato hoya to ghaTajJAne ghaTanI jema kAraNabhUta indriya Adine paNa viSaya karavA joIe. tadAkAratAthI viSayapratiniyama mAnatAM eka ghaTanuM jJAna utpanna thatAM te AkAravALA jeTalA paNa ghaTo hoya te badhAnuM parijJAna thaI javuM joIe. jo tadutpatti ane tadAkAratA banne maLIne niyAmaka banatAM hoya to prathama ghaTajJAne dvitIya ghaTajJAnanA niyAmaka banavuM joIe kema ke prathama ghaTajJAna dvitIya ghaTajJAnane utpanna kare che ane jevo prathama ghaTajJAnano AkAra che tevo ja AkAra dvitIya jJAnamAM hoya che. tadadhyavasAyathI paNa viSayapratiniyama nathI ghaTato kema ke zukla zaMkhamAM thatA pItAkAra jJAnathI utpanna dvitIya jJAnamAM anukULa adhyavasAya to dekhAya che paraMtu niyAmakatA nathI. tethI potapotAnAM kAraNothI utpanna jJAna ane arthamAM, dIpaka ane ghaTanA prakAzyaprakAzakabhAvanI jema, zeya-jJAyakabhAva mAnavo ucita che. jema devadatta ane kAi potapotAnAM kAraNothI utpanna thayA hovA chatAM paNa chedanakriyAnA kartA ane karma banI jAya che tema potapotAnAM kAraNothI utpanna zeya ane jJAnamAM paNa jJApyajJApakabhAva banI jAya che. jevI rIte khANamAMthI nIkaLelo malina maNi aneka zANa Adi kAraNothI nyUnAvikapaNe nirmala ane svaccha banI jAya che tevI ja rIte karmayukta malina AtmAnuM jJAna paNa potAnI vizuddhi anusAra taratamabhAve prakAzamAna thAya che ane potAnI kSayopazamarUpa yogyatA anusAra padArthone jANe che. tethI arthane jJAnamAM sAdhakatama kAraNa mAnI zakAya nahi. padArtho to jagatamAM vidyamAna che ja, je sAme Avaze tene mAtra indriya ane mananA vyApArathI utpanna thanAruM jJAna jANaze ja.. 1. ejana, 58. 2. vaturnAnitoDa vyartha che: svato yathA tathA jJAnaM vahetutyuM ghara cheHAtma svata: | ejana, zloka 59. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 307 Adhunika vijJAna magajamAM pratyeka vicAranI pratinidhibhUta je sIdhI-ADI rekhAonuM astitva svIkAre che te rekhAo padArthokAratAnuM pratinidhitva karatI nathI paraMtu teo to paripakva anubhavanA saMskAronI pratinidhi che. A kAraNe ja yathAkALa te saMskArono uddhodha thatAM smRti Adi utpanna thAya che. tethI aMtaraMga ane sAdhakAmanI daSTie indriya ane mana ja jJAnanAM kAraNomAM gaNAvavA yogya che, artha Adi nathI. Aloka paNa jJAnanuM kAraNa nathI A ja rIte Aloka jJAnano viSaya to bane che, kAraNa banato nathI. je je jJAnano viSaya bane che te te ja jJAnanuM kAraNa banato nathI, jemake andhakAra. Alokano jJAna sAthe anvaya ane vyatireka paNa nathI. AlokanA abhAvamAM andhakAranuM jJAna thAya che. nizAcara ghuvaDa Adine AlokanA abhAvamAM ja jJAna thAya che, sadbhAvamAM thatuM nathI. rAtrimAM andhakAra to dekhAya che paraMtu andhakArathI AvRta anya padArtho dekhAtA nathI. andhakArane jJAnanuM AvaraNa paNa na mAnI zakAya kema ke te jJAnano viSaya hoya che. jJAnanuM AvaraNa to jJAnAvaraNakarma ja hoI zake che. tenA kSayopazamanI taratamatAthI jJAnanA vikAsamAM tAratamya thAya che. A eka sAdhAraNa niyama che ke je je jJAnano viSaya bane che te te jJAnanuM kAraNa hoto nathI, jema ke andhakAra. tethI AlokanI sAthe jJAnano anvaya ane vyatireka na hovAthI Aloka paNa jJAnanuM kAraNa hoI zake nahi.' viSayanI dRSTie jJAnonuM vibhAjana ane nAmakaraNa paNa karavAmAM AvatuM nathI. jJAnanuM vibhAjana ane nAmakaraNa to indriya ane manarUpa kAraNothI utpanna thavAnA kAraNe cAkSuSa, rAsana, spArzana, thrANaja, zrotraja ane manojanya (mAnasa)rUpe mAnavuM ja ucita ane yuktisaMgata che. padArthonI dRSTie jJAnanuM vibhAjana ane nAmakaraNa na to saMbhava che ke na to zakya che. tethI paNa artha Adine jJAnotpattinuM kAraNa mAnavuM ucita lAgatuM nathI. pramANanuM phaLa jaina darzanamAM jyAre pramAnA sAdhakatama kAraNa tarIke jJAnane ja pramANa mAnyuM che tyAre e svAbhAvikapaNe phalita thAya che ke te jJAnathI thanAruM pariNamana ja phaLanuM sthAna pAme. jJAna be kArya kare che - ajJAnanI nivRtti ane sva-parano vyavasAya. 1. juo lavIyasraya, zloka 56. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jainadarzana jJAnanuM AdhyAtmika phaLa mokSanI prApti che, je tArkika kSetramAM vivakSita nathI. te to adhyAtmajJAnanuM ja paraMparAthI phaLa che. pramANathI sAkSAt ajJAnanI nivRtti thAya che. jema prakAza andhakArane dUra karI padArthone prakAzita kare che tema jJAna ajJAnane dUra karI padArthono bodha karAve che. ajJAnanI nivRtti ane padArthonuM jJAna e be pRthak cIjo nathI ane na to temanAmAM kAlabheda che, e be to eka ja sikkAnI be bAjuo che. padArthabodha pachI thanArA hAna arthAt heyano tyAga, upAdAna ane upekSAbuddhi pramANanAM paraMparAthI phaLa che. mati Adi jJAnomAM hAna, upAdAna ane upekSA traNeya buddhio phaLa hoya che, paraMtu kevaLajJAnanuM phaLa kevaLa upekSAbuddhi ja che.' rAga ane dveSamAM cittanuM praNidhAna na hovuM e ja upekSA kahevAya che. kevalajJAnI vItarAgI che, tethI temane rAgadveSamUlaka hAnabuddhi ane upAdAnabuddhi hoI zake nahi. jaina paraMparAmAM jJAna AtmAno abhinna guNa che, A ja jJAnanI pUrva avasthA pramANa kahevAya che ane uttara avasthA phaLa kahevAya che. je jJAnadhArA aneka jJAnakSaNomAM vyApta rahe che, te jJAnadhArAno pUrvakSaNa sAdhakatama hovAthI pramANa che ane uttarakSaNa sAdhya hovAthI phala che. avagraha, IhA, avAya, dhAraNA ane hAnAdibuddhi - A dhArAmAM avagraha kevaLa pramANa ja che ane hAnAdibuddhi kevaLa phaLa ja che, paraMtu IhAthI dhAraNA paryaMta jJAna pUrvanI apekSAe phaLa hovA chatAM paNa uttara kAryanI apekSAe pramANa paNa bane che.' eka ja AtmAno jJAnavyApAra jyAre zeyonmukha thAya che tyAre te pramANa kahevAya che ane jyAre tenA dvArA ajJAnanivRtti yA arthaprakAza thAya che tyAre te phaLa kahevAya che. naiyAyika, vaizeSika, mImAMsaka ane sAMkhya Adi indriyane pramANa mAnI indriyavyApAra, satrikarSa, AlocanAjJAna, vizeSaNajJAna, vizeSyajJAna, viziSTajJAna, hAnopAdAnAdi buddhi sudhInI dhArAmAM indriyane pramANa ja mAne che ane hAnopAdAnAdi buddhine phala ja mAne che ane madhyavartI indriyavyApAra, sannikarSa Adine pUrva pUrvanI apekSAe phala ane uttara uttaranI apekSAe pramANa tarIke svIkAre che. prazna eTalo ja che ke jyAre pramANanuM kArya ajJAnanI nivRtti karavI 3 1.3pekSA tamAghasya zeSasyAdvAnadAnathI: / pUrvA vADajJAnanAza: sarvasvAsthya svore | AThamImAMsA, zloka 102. 2. pUrvapUrvapramALatve tuM yAvuttarottam / laghIyasraya, zloka 7. 3. juo nyAyabhASya, 1.1.3. prazastapAdabhASyakandalI, pR. 198-199. mImAMsAzlokavArtika, pratyakSa, zloka 59-73.. sAMkhyatattvakaumudI, kArikA 4. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA e che tyAre te kArya mATe indriya, indriyavyApAra ane satrikarSa, je acetana che teo, kevI rIte upayukta hoI zake? cetana pramAnuM sAdhakatama kAraNa to jJAna ja hoI zake, ajJAna na hoI zake. tethI nirvikalpaka jJAnathI ja pramANavyavahAra zarU thavo joIe ane nahi ke indriyathI. andhakAranivRtti mATe andhakAravirodhI prakAzane ja zodhI lAvavAmAM Ave che ane nahi ke andhakArAvirodhI ghaTa, paTa Adi padArthone. A naiyAyikAdi paraMparAonA upaniSadomAM jo ke tattvajJAnanuM carama phaLa nizreyasa batAvavAmAM AvyuM che, paraMtu tarkayugamAM tenuM prAdhAnya rahyuM nahi. bauddha paraMparAnI sautrAntika zAkhAmAM bAhya arthanA astitvano svIkAra karavAmAM Avyo che. tethI sautrAntika bauddho jJAnagata arthakAratA yA sArUpyane pramANa mAne che ane viSayanA adhigamane pramANanuM phaLa mAne che. A sArUpya ane adhigama banne jJAnanA ja dharmo che. eka ja jJAna je kSaNe vyavasthApanahetu hovAthI pramANa kahevAya te ja jJAna te ja kSaNe vyavasthApya hovAthI phaLa nAma paNa pAme che. jo ke jJAna niraMza che eTale temAM be aMzo pRthaka nathI hotA tema chatAM paNa anya vyAvRttinI apekSAe asArUpyavyAvRttithI sArUpya ane anadhigamavyAvRttithI adhigama) be vyavahAra thAya che. vijJAnavAdI bauddhonA matamAM bAhya arthanuM astitva na hovAthI jJAnagata yogyatA ja pramANa manAI che ane svasavedana phaLa manAyuM che. eka ja jJAnanI savyApAra pratIti thatI hovAthI temAM pramANa ane phala e be pRthapha vyavahAra vyavasthApya-vyavasthApakano bheda mAnIne karavAmAM Ave che. vastutaH jJAna to niraMza che, temAM ukta bheda che ja nahi.' pramANa ane phaLano bhedabheda jaina paraMparAmAM eka ja AtmA pramANa ane phaLa banne rUpe pariName che, tethI pramANa ane phaLa abhinna manAyAM che, tathA kArya ane kAraNa rUpe kSaNabheda ane paryAyabheda hovAnA kAraNe teo bhinna paNa che. bauddha paraMparAmAM AtmAnuM astitva na hovAthI eka ja jJAnakSaNamAM vyAvRttibhedathI bhedavyavahAra hovA chatAM paNa vastutaH pramANa ane phaLamAM abheda ja mAnI zakAya che. naiyAyika Adi indriya ane sakirNane pramANa mAnatA hovAthI phaLabhUta jJAnane pramANathI bhinna ja mAne che. A bhedabhedaviSayaka carcAmAM jaina paraMparAe anekAnta daSTino ja upayoga karyo che ane 1. viSayAdhigatizcAtra pramANaphalamiSyate / . vitti pramALa tu sArUpya yogyatA iva | tattvasaMgraha, kArikA 1344. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jainadarzana dravya ane paryAya bannene sAme rAkhIne pramANaphalabhAva ghaTAvyo che. AcArya samantabhadra ane siddhasene ajJAnanivRtti ane hAnopAdAnopekSAbuddhine ja pramANanuM phaLa darzAvyuM che ane akalaMkadeve pUrva pUrva jJAnone pramANa ane uttara uttara jJAnone phaLa kahIne eka ja jJAnamAM apekSAbhedathI pramANarUpatA ane phalarUpatAnuM paNa samarthana karyuM che. bauddhonA matamAM pramANaphalavyavahAra vyavasthApya-vyavasthApakabhAvanI dRSTie che jyAre naiyAyika AdinA matamAM A vyavahAra kAryakAraNabhAvanimittaka che ane jaina paraMparAmAM A vyavahArano AdhAra pariNAmapariNAmIbhAva che. pUrva jJAna svayaM uttara jJAnarUpe pariNamIne phaLa banI jAya che. eka AtmadravyanA ja jJAnaparyAyomAM A pramANaphalabhAvanI vyavasthA apekSAbhedathI saMbhava bane che. jo pramANa ane phaLano sarvathA abheda mAnavAmAM Ave to temanAmAM eka vyavasthApya ane bIjuM vyavasthApaka, eka pramANa ane bIjuM phaLa Avo bhedavyavahAra na thaI zake. ane jo pramANa ane phaLano sarvathA bheda mAnavAmAM Ave to AtmAntaranA pramANa sAthe AtmAntaranA phaLamAM jema pramANaphaLavyavahAra thato nathI tema eka ja AtmAnA pramANa ane phaLamAM paNa pramANa-phaLavyavahAra nahi thaI zake. acetana indriyAdi sAthe cetana jJAnamAM pramANa-phalavyavahAra to pratItiviruddha che. jene pramANa utpanna thAya che tenuM ja ajJAna dUra thAya che, te ja ahitane choDe che, hitane grahaNa kare che ane upekSA kare che.` A rIte eka anusUta AtmAnI dRSTie ja pramANa ane phalamAM kAMcit abheda kahI zakAya che. AtmA pramAtA che, arthaparicchittimAM sAdhakatama rUpe vyApriyamANa tenuM ja svarUpa pramANa che, vyApAra pramiti che. A rIte paryAyanI dRSTie temanAmAM bheda che. tathA pramANAbhAsa upara je pramANonI carcA karI che temanAM lakSaNo jemanAmAM na hoya paraMtu temanI jema je pratibhAsita thAya te badhA pramANAbhAsa che, jo ke ukta vivecanathI khyAla AvI jAya che ke koNa koNa pramANAbhAsa che, tema chatAM paNa A prakaraNamAM temanuM spaSTa ane sayuktika vivecana karavuM apekSita che. asvasavedI jJAna, nirvikalpaka darzana, saMzaya, viparyaya ane anadhyavasAya Adi pramANAbhAsa che` kema ke temanA dvArA pravRttinA viSayanuM yathArtha upadarzana thatuM nathI. 1. ya: mimIte sa Tva nivRttAjJAno nahAtyAvatta upekSate ceti pratIteH / parIkSAmukha, 5.3. 2. asvasaMvivitagRhItArthavarzanasaMzayAlaya: pramAmAsA: | parIkSAmukha, 6.2. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 311 je asvasavedI jJAna potAnA svarUpane ja jANatuM nathI te puruSAntaranA jJAnanI jema ApaNane arthabodha kevI rIte karAvI zake ? nirvikalpaka darzana saMvyavahArAnupayogI hovAnA kAraNe pramANanI kakSAmAM dAkhala karAtuM nathI. vastutaH jyAre jJAnane pramANa mAnyuM che tyAre pramANa ane pramANAbhAsanI cintA paNa jJAnanA kSetramAM ja karAvI joIe. bauddha matamAM zabdayojanA pahelA thanArA jJAnane yA zabdasaMsarganI yogyatA na dharAvatA jJAnane nirvikalpaka darzana' zabdathI kahela che; te saMvyavahArAnupayogI darzanane ja pramANAbhAsa kahevuM ahIM iSTa che, kemake saMvyavahAra mATe ja arthakriyArthI vyakti pramANanI cintA kare che. dhavalAdi siddhAnta granthomAM je nirAkAradarzanarUpa AtmadarzananuM vivecana che te jJAnathI bhinna evo AtmAno eka pRthak guNa che. tethI tene pramANAbhAsa na kahetAM pramANa ane apramANanA vicAranI bahAra ja rAkhavuM ucita che. avisaMvAdI ane sabhyajJAnane pramANa kahela che. jo ke AcArya mANikyanandIe pramANanA lakSaNamAM 'apUrvArthagrAhI' vizeSaNa mUkyuM che ane gRhItagrAhI jJAnane pramANAbhAsa paNa ghoSita karyuM che paraMtu temanA A vicAra sAthe vidyAnanda Adi AcArya sahamata nathI. akalakadeve paNa kyAMka pramANanA varNanamAM anadhigatArthagrAhI pada mUkyuM che, paraMtu temaNe tene pramANatAnuM prayojaka mAnyuM nathI. pramANatAnA prayojakanA rUpamAM to temaNe avisaMvAdanuM ja varNana karyuM che. tethI gRhItagrAhitvane eTalo moTo doSa na gaNI zakAya ke jenA kAraNe tevA jJAnane pramANAbhAsanI koTimAM dAkhala karavuM paDe. jyAre vastunA sAmAnya dharmanuM darzana thAya che ane vizeSa dharma dekhAto nathI eTale tyAre be paraspara virodhI vizeSonuM smaraNa thaI Ave che, pariNAme jJAna te be vizeSa koTiomAM dolAyamAna thavA lAge che. A saMzayajJAna anirNayAtmaka hovAthI pramANAbhAsa che. viparyayajJAnamAM viparIta eka koTino nizcaya hoya che ane anadhyavasAyajJAnamAM koI paNa koTino nizcaya thato nathI, tethI A jJAno visaMvAdI hovAnA kAraNe pramANAbhAsa che. sanniSkarSAdi pramANAbhAsa cakSu ane rasano saMyuktasamavAyasambandha hovA chatAM paNa cakSuthI rasajJAna thatuM nathI ane rUpanI sAthe cakSuno sannikarSa na hovA chatAM paNa rUpajJAna thAya che. tethI satrikarSane pramAnuM sAdhakatama kAraNa na kahI zakAya.' vaLI, sannikarSa to acetana che 1. parIkSAmukha, 6.5. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jainadarzana eTale paNa cetana pramAnuM te sAdhakatama kAraNa banI zake nahi. tethI sannikarSa, kArakasAkalpa Adi pramANAbhAsa che. kArakasAkalyamAM cetana ane acetana badhA prakAranI sAmagrIno samAveza karavAmAM Ave che. te badhA pramitikriyA prati jJAnathI vyavahita banIne - arthAt jJAna dvArA ja - koIka rIte potAnI kAraNatA dharAvI zake che, sAkSAt nahi ; tethI te badhA pramANAbhAsa che. sannikarSa Adi ajJAnarUpa che, tethI teo mukhyapaNe pramANa banI zakatA nathI. rahI upacArathI pramANa kahevAnI vAta, to kahevuM joIe ke sAdhakatamatvanA vicAramAM tenuM koI mUlya nathI. jJAna hovA chatAM paNa je savyavahAropayogI nathI yA akiMcitkara che te badhAM pramANAbhAsa koTimAM samAviSTa che. pratyakSAbhAsa 1 avizada jJAnane pratyakSa kahevu e pratyakSAbhAsa che, jema ke prajJAkaragupta akasmAt dhumADo joIne thanArA vahrivijJAnane pratyakSa kahe che. bhale ahIM pahelethI vyApti gRhIta na hoya ane tAtkAlika pratibhA AdithI vahnino pratibhAsa thaI gayo hoya paraMtu te pratibhAsa dhUmadarzana jevo vizada to nathI. tethI te avizada jJAnane pratyakSa koTimAM dAkhala karI zakAya nahi. te pratyakSAbhAsa ja che. parokSAbhAsa vizada jJAnane paNa parokSa kahevuM e parokSAbhAsa che, jema ke mImAMsaka karaNajJAnane potAnA svarUpamAM vizada hovA chatAM paNa parokSa mAne che. e to ame kahI cUkyA chIe ke svasavedanarUpa pratyakSathI agRhIta jJAna dvArA, puruSAntaranA jJAnanI jema, arthopalabdhi nathI karI zakAtI. tethI jJAna mAtrane, samyagnAna hoya ke mithyAjJAna, svasavedI mAnavuM ja joIe. je koI paNa jJAna utpanna thAya che te svane prakAzita karatuM ja utpanna thAya che. evuM nathI ke ghaTa AdinI jema jJAna ajJAta rahIne utpanna thaI jAya. tethI mImAsake tene parokSa kahevuM e parokSAbhAsa che. sAMvyavahArika pratyakSAbhAsa vAdaLomAM gaMdharvanagaranuM jJAna, duHkhamAM sukhanuM jJAna sAvyavahArika pratyakSA bhAsa che. 1. ejana, 6.6 2. ejana, 6.7. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 313 AvI ja rIte avadhijJAnamAM mithyAtvanA saMparkathI vibhagAvadhipaNuM Ave che. te mukhyapratyakSAbhAsa kahevAze. mana:paryAya ane kevalajJAna samyagdaSTine ja hoya che, tethI temanAmAM viparyAsanI koI rIte saMbhAvanA nathI. smaraNAbhAsa atatmAM tanuM, yA tatmA atanuM smaraNa karavuM e smaraNAbhAsa che, jema ke jinadattamAM 'te devadatta' evuM smaraNa e smaraNAbhAsa che. pratyabhijJAnAbhAsa 2 sadaMza padArthamAM 'A te ja che' evuM jJAna tathA te ja padArthamAM 'A tenA jevo che' e jAtanuM jJAna pratyabhijJAnAbhAsa che. sahajAta devadatta ane jinadattamAM bhramavaza thanAruM viparIta pratyabhijJAna, yA dravyadRSTithI eka ja padArthamAM bauddhane thanAruM sAdRzyapratyabhijJAna ane paryAyadRSTithI sadeza padArthamAM naiyAyikAdine thanAruM ekatvajJAna A badhA pratyabhijJAnAbhAso che. tarkAbhAsa 3 jemanAmAM avinAbhAvasaMbaMdha na hoya temanAmAM vyAptijJAna karavuM e tarkAbhAsa che, jema ke jeTalA mitrAnA putro thaze te badhA zyAma thaze, ityAdi. ahIM mitrAtanayatva ane zyAmatvamAM na to sahabhAvaniyama che ke na to kramabhAvaniyama che, kema ke zyAmatAnuM kAraNa to te prakAranA nAmakarmano udaya ane garbhAvasthAmAM mAtA dvArA zAka AdinuM pracura pramANamAM bhojanamAM grahaNa che. pakSAbhAsa pakSAbhAsa AdithI utpanna thanArA anumAno anumAnAbhAso che." aniSTa, siddha ane bAdhita pakSa pakSAbhAsa che. mImAMsakanuM 'zabda anitya che' e kathana aniSTa pakSAbhAsa che. kyAreka kyAreka bhramavaza ke gabharATamAM aniSTane paNa pakSa karI levAmAM Ave che. 'zabda zravaNendriyano viSaya che" A siddha pakSAbhAsa che. zabda kAnathI saMbhaLAya che e bAbata koIne vivAda nathI, tethI tene pakSa banAvavo nirarthaka che. pratyakSa, anumAna, Agama, loka ane svavacanathI bAdhita sAdhyavALo pakSa bAdhita pakSAbhAsa che. 'agni ThaMDo che kema ke te dravya che, jalanI jema'. ahIM 1. ejana 6.8 2. ejana, 6.9 3. ejana, 6.10. 4. ejana, 6.11-20, Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jainadarzana agninuM ThaMDuM hovuM pratyakSathI bAdhita che. "zabda apariNAmI che kema ke te kRtaka che, ghaTanI jema". ahIM "zabda apariNAmI che" A pakSa "zabda pariNAmI che kema ke te arthakriyAkArI che ane kRtaka che, ghaTanI jema A anumAnathI bAdhita che. "paralokamAM dharma duHkhadAyaka che kema ke te puruSAzrita che, jema ke adharma.' ahIM dharmane duHkhadAyaka darzAvavo e AgamathI bAdhita che. "manuSyanI khoparI pavitra che kema ke te prANInuM aMga che, jema ke zakha ane zukti ahIM manuSyanI khoparInI pavitratA lokabAdhita che. lokamAM gAyanA zarIrathI utpanna hovA chatAM paNa dUdha pavitra manAya che paraMtu gomAMsa apavitra manAya che. A rIte aneka prakAranA pavitra-apavitranA laukika vyavahAro cAle che. "mArI mAtA vaMdhyA che kema ke tene puruSasaMyoga thavA chatAM paNa garbha raheto nathI, jema ke prasiddha vaMdhyA strI." ahIM mArI mAtAnuM vadhyApaNuM svavacanabAdhita che. jo te vaMdhyA che to pachI te tArI mAtA kevI rIte banI? A badhA pakSAbhAso che. hetvAbhAsa je hetunAM lakSaNathI rahita hovA chatAM hetunA jevo dekhAya che te hetvAbhAsa che. vastutaH tene sAdhananA doSo hovAthI sAdhanAbhAsa kahevo joIe, kema ke nirdoSa sAdhanamAM A doSonI saMbhAvanA nathI hotI. sAdhana ane hetumAM vAcyavAcakano bheda che. sAdhananA vacanane heta kahe che, tethI upacArathI sAdhananA doSone hetunA doSo mAnIne hetvAbhAsa saMjJA devAmAM AvI che. naiyAyiko hetunA pAMca rUpa mAne che, tethI teo eka eka rUpanA abhAvamAM asiddha, viruddha, anaikAntika, kAlAtyayApadiSTa ane prakaraNasama A pAMca hatvAbhAsa svIkAre che.' bauddhoe hetune trirUpa mAnyo che, tethI temanA matamAM pakSadharmatvanA abhAvamAM asiddha, sapakSasattvanA abhAvamAM viruddha ane vipakSAsattvanA abhAvamAM anaikAntika ema traNa hetvAbhAsa thAya che. kaNAdasUtramAM (3.1.15) asiddha, viruddha ane sandigdha A traNa hevAbhAsono nirdeza hovA chatAM paNa bhASyamAM anadhyavasita nAmanA cothA hetvAbhAsanuM kathana che. jaina dArzanikomAM AcArya siddhasena (nyAyAvatAra zloka 23) asiddha, viruddha ane anaikAntika A traNa hetvAbhAso gaNAvyA che. akalaMkadeve anyathAnupapatnatvane ja jyAre hetunuM eka mAtra niyAmaka mAnyuM che tyAre svAbhAvika rIte temanA mate 1. nyAyasAra, pR.7. 2. nyAyabindu, 5.57. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 315 anyathAnupapannatvanA abhAvamAM eka ja hetvAbhAsa hoI zake che. te pote ja lakhe che ke vastutaH eka ja asiddha hetvAbhAsa che. anyathAnupapattino abhAva aneka rIte thAya che, tethI viruddha, asiddha, saMdigdha ane akiMcikara bhedathI cAra hetAbhAso paNa banI zake che. eka sthAne to temaNe viruddha, asiddha ane sadigdhane akiMcitkarano vistAra mAtra kahyo che. temanA matamAM hetvAbhAsonI saMkhyAno koI Agraha nathI, tema chatAM paNa temaNe je cAra hetvAbhAsono nirdeza karyo che temanAM lakSaNa nIce pramANe che. (1) asiddha - "sarvathAtyathA" (pramANasaMgraha zloka 48) sarvathA pakSamAM na maLato hoya athavA jeno sAdhyanI sAthe sarvathA avinAbhAva na hoya te, jema ke zabda anitya che, cAkSuSa hovAthI. asiddhanA be prakAra che - eka avidyamAnasattAka arthAt svarUpAsiddha ane bIjo avidyamAnanizcaya arthAt sadigdhAsiddha. avidyamAnasattAka - jema ke "zabda pariNAmI che, kema ke te cAkSuSa che." A anumAnamAM cAkSuSatva hetu zabdamAM svarUpathI ja asiddha che. avidyamAnanizcaya - mUrkha vyakti dhumADA ane varALano viveka na karIne jyAre kITalImAMthI nIkaLatI varALane dhumADo mAnI temAM agninuM anumAna kare che, tyAre sadigdhAsiddha hetvAbhAsa bane che. athavA sAMkhya jo zabdane pariNAmI siddha karavA mATe kRtakatva hetuno prayoga kare to te paNa sadigdhAsiddha che, kema ke sAMkhyamatamAM AvirbhAva ane tirobhAva zabdo ja prasiddha che, kRtakatva nathI. nyAyasAra (pR.8) AdimAM vizeSyAsiddha, vizeSaNAsiddha, AzrayAsiddha, AzraryakadezAsiddha, vyarthavizeSyAsiddha, vyarthavizeSaNAsiddha, vyadhikaraNAsiddha ane bhAgAsiddha A asiddhanA ATha bhedonuM varNana che. te AThamAMthI barthavizeSaNa sudhInA cha bhedo te te rUpe sattAnI avidyamAnatAnA kAraNe hovAthI svarUpAsiddhamAM ja antarbhAva pAme che. bhAgAsiddha A che - "zabda anitya che kema ke te prayatnano avinAbhAvI che. AmAM avinAbhAva maLe che, tethI A sad hetu che. hA, A avazya sAcuM che ke jeTalA zabdomAM te maLaze teTalAmAM ja te anityatva siddha karaze. je zabdo prayatnAnattarIyaka haze te to anitya hovAnA ja. vyadhikaraNasiddha paNa asiddha hetvAbhAsamAM na gaNAvo joIe, kema ke "eka muhUrta pachI zakaTano udaya 1. anyathAsaMbhavAbhAvabhedAt sa bahudhA smRtaH / viruddhasiddhaparivicivato nyAyavinizcaya, 2.195. 2. zciRvanuM san tanu vayaM zirAma nyAyavinizcaya, 2.370. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jainadarzana thaze, atyAre kRttikAno udaya thayo hovAthI', 'uparavAsa varasAda thayo che, kema ke nIcenA bhUbhAgamAM nadImAM pUra dekhAya che' ityAdi hetuo bhinnAdhikaraNa hovA chatAM paNa avinAbhAvanA kAraNe sadbhutuo che. gamyagamakabhAvano AdhAra avinAbhAva che ane nahi ke bhinnAdhikaraNatA yA abhinnAdhikaraNatA. 'avidyamAnasattAka'no artha 'pakSamAM sattA prApta na thavI' evo nathI, paraMtu sAdhya, dRSTAnta yA bannenI sAthe jenI avinAbhAvinI sattA na prApta thAya tene avidyamAnasattAka kahe che. A ja rIte santivizeSyAsiddha Adino sandriAsiddhamAM ja antarbhAva karI levo joIe. A asiddho keTalAka anyatarAsiddha ane keTalAka ubhayAsiddha hoya che. vAdI jyAM sudhI pramANa dvArA potAnA hetune prativAdI mATe siddha nathI karato tyAM sudhI te anyatarAsiddha kahI zakAya. (2) viruddha - 'anyathA mAvAt' (pramANasaMgraha zloka 48) sAdhyAbhAvamAM maLato, jema ke 'sarva kSaNika che, sat hovAthI' ahIM sattva hetu sarvathA kSaNikatvanA vipakSI kacit kSaNikatvamAM maLe che. nyAyasAramAM (pR. 8) vidyamAnasapakSavALA cAra viruddha tathA avidyamAnasapakSavALA cAra viruddha ema je ATha viruddhonuM varNana maLe che te badhA vipakSamAM avinAbhAva maLavAnA kAraNe ja viruddha che. hetunuM sapakSamAM hovuM Avazyaka nathI. tethI sapakSasattvanA abhAvane viruddhatAno niyAmaka na mAnI zakIe. paraMtu vipakSanI sAthe tenA avinAbhAvanuM nizcitapaNe hovuM e ja viruddhatAno AdhAra che. dinAga AcArye virudvAvyabhicArI nAmano paNa eka hetvAbhAsa mAnyo che. paraspara virodhI be hetuono eka dharmamAM prayoga karAtAM prathama hetu virudvAvyabhicArI banI jAya che. A saMzayahetu hovAthI hetvAbhAsa che. dharmakIrtie Ane hetvAbhAsa nathI mAnyo. te lakhe che ke je hetunuM airUpya pramANathI prasiddha hoya temAM virodhI hetune koI avakAza ja nathI.' tethI A AgamAzrita hetunI bAbatamAM ja saMbhava hoI zake che. zAstra atIndriya padArthonuM pratipAdana kare che, tethI temAM eka ja vastu parasparavirodhI rUpamAM varNavAya e zakya che. akalaMkadeve A hetvAbhAsano viruddhamAM antarbhAva karyo che. je hetu viruddhano 1. nanu ca AcAryeNa viruddhAvyabhicAryapi saMzayaheturuktaH / sa iha nokta:, anumAnaviSaye'saMmavAt / nyAyabindu, 3.112-113. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 317 avyabhicArI che arthAta vipakSamAM paNa rahenAro che te viruddha hetvAbhAsanI ja sImAmAM Ave che. (3) anaikAntika - 'mivAra vipakSeDa'i (pramANasaMgraha zloka 49) vipakSamAM paNa maLato. tenA be prakAra che. eka nizcitAnekAntika, jema ke "zabda anitya che kema ke te prameya che, ghaTanI jema'. ahIM prameyatva hetunuM vipakSabhUta AkAzamAM prApta thavuM nizcita che. bIjo sadigdhArnakAntika, jema ke "sarvajJa nathI kema ke te vaktA che, racyApuruSanI jema'. ahIM vipakSabhUta sarvajJanI sAthe vaSnatvano koI virodha na hovAthI vaknatva hetu sanTigdhAnaikAntika che. nyAyasAra (pR.10) AdimAM AnA je pakSatrayavyApaka, sapakSavipakSakadezavRtti Adi ATha bhedonuM varNana che te badhA AmAM antabhUta thaI jAya che. alaMkadeve A hetvAbhAsa mATe sadigdha zabdano prayoga karyo che. ' (4) akiMcitkara - siddha sAdhyamAM ane pratyakSAdibAdhita sAdhyamAM prayukta thato heta akiMcitkara che. siddha ane pratyakSAdibAdhita sAdhyanAM udAharaNa pakSAbhAsanA prakaraNamAM agAu ApI dIdhAM che. anyathAnupapattithI rahita jeTalAM paNa trilakSaNa hetu che te badhA akiMcikara che. ' akiMcikara hetvAbhAsano nirdeza jaina dArzanikomAM sauprathama akalaMkadeve karyo che, paraMtu temano abhiprAya tene svataMtra hetvAbhAsa mAnavAnI bAbatamAM sudaDha jaNAto nathI. te eka sthAne lakhe che ke sAmAnyapaNe eka asiddha hetvAbhAsa che. te ja viruddha, asiddha ane sadigdhanA bhedathI aneka prakArano bane che. A viruddhAdi akiMcitkarano ja vistAra che. pachI lakhe che ke anyathAnuupattithI rahita jeTalA trilakSaNa hetuo che te badhAne akiMcitkara kahevA joIe. A uparathI jaNAya che ke te sAmAnyapaNe hetvAbhAsonI akiMcitkara yA asiddha saMjJA rAkhatA hatA. akiMcitkarane svataMtra hetvAbhAsa mAnavAno temano prabaLa Agraha na hato. A kAraNe ja AcArya mANikyanandIe akiMcikara hetvAbhAsanuM lakSaNa ane tenA bhedo karyA hovA chatAM temaNe lakhyuM che ke "A akiMcikara hetvAbhAsano vicAra lakSaNakALamAM ja karavo joIe. zAstrArthanA samaye to akiMcikara hetvAbhAsano doSa darzAvIne nahi paNa pakSadoSa darzAvIne ja doSa ApI zakAya che. AcArya 1. siDakrizci7oDalita: I pramANasaMgraha, zloka 49. siddha pratyakSAvidhije 4 sAthe deturaviziR: parIkSAmukha, 6.35. 2. takSA vANI vareSa:, vyutpannagvorA pakSozaiva kurutvAhU parIkSAmukha, 6.39. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jainadarzana vidyAnanda paNa sAmAnyapaNe eka hetvAbhAsa mAnIne asiddha, viruddha ane anaikAntikane tenA rUpAntaro mAnyAM che. temaNe paNa akiMcitkara hetvAbhAsa upara bhAra Apyo nathI. vAdidevasUri Adi AcAryo paNa hetvAbhAsanA asiddha Adi traNa bhedo ja mAne che. dAntAbhAsa vyAptinI sapratipattinuM sthAna daSTAnta kahevAya che. daSTAntamAM sAdhya ane sAdhanano nirNaya hovo Avazyaka che. je daSTAnta daSTAntanA A lakSaNathI rahita hoya paraMtu daSTAntanA sthAnamAM upasthita karavAmAM AvyuM hoya te daSTAntAbhAsa che. dinAganA nyAyapravezamAM (pR. 5-6) daSTAntAbhAsanA sAdhanadharmAsiddha, sAdhyadharmAsiddha, ubhayadharmAsiddha, ananvaya ane viparItAnvaya A pAMca sAdharmadaSTAntAbhAsa tathA sALAvyAvRtta, sAdhanAvyAvRtta, ubhayAvyAvRtta, avyatireka ane viparIta vyatireka A pAMca vaidharmedaSTAntAbhAsa ema dasa daSTAntAbhAso darzAvyA che. A dasamAMthI ubhayAsiddha nAmanA dAntAbhAsanA avAntara be bheda vadhu paNa darzAvyA che. tethI dinAganA mate bAra daSTAnnAbhAso phalita thAya che. vaizeSikone paNa bAra nidarzanAbhAso ja ISTa che. AcArya dharmakIrtie dinAganA mULa dasa bhedomAM sadigdhasAdhyAnvaya, saniSpasAdhanAnvaya, saMdigdhobhayAnvaya ane apradarzitAnvaya A cAra sAdharmedAntAbhAsa tathA saniSpasAdhyatireka, sadigdhasAdhanavyatireka, sadigdhobhayavyatireka ane apradarzitavyatireka A cAra vaidharmadaSTAntAbhAsone umerIne kula aDhAra daSTAnnAbhAso darzAvyA che.' nyAyAvatAramAM (zloka 24-25) AcArya siddhasene "sAdhyAdivikala' tathA "saMzaya' zabda dvArA lagabhaga dharmakIrtisammata vistAra tarapha saMketa karyo che. AcArya mANikyanandI (parIkSAkha 6.40-45) asiddhasAdhya, asiddhasAdhana, asiddhobhaya tathA viparItAnvaya A cAra sAdharmaSTAntAbhAsa tema ja cAra ja vaidharmedAntAbhAsa ema kula ATha daSTAntAbhAso mAne che. temaNe asiddha zabdathI abhAva ane saMzaya bannene laI lIdhA che. temaNe ananvaya ane apradarzitAnvayane paNa daSTAntadoSomAM sAmela karyA nathI. vAdidevasUri (pramANanayatattAlokAlaMkAra 6.60-79) dharmakIrtinI jema aDhAra ja daSTantAbhAso mAne che. AcArya hemacandra 1. prazastapAdabhASya, pR. 247. 2. nyAyabindu, 3.125-136 . Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAsA 319 (pramANamImAMsA 2.1.22-27) ananvaya ane avyatirekane svatantra doSa na mAnIne daSTAnnAbhAsonI saMkhyA soLa nirdhArita kare che. parIkSAmukha anusAra ATha dRSTAnnAbhAso A pramANe che : 'zabda apauruSeya che amUrtika hovAthI' A anumAnamAM indriyasukha, paramANu ane ghaTa A dRSTAnto kramazaH asiddhasAdhya, asiddhasAdhana ane asiddhobhaya che kema ke indriyasukha pauruSeya che, paramANu mUrtika che tathA ghaDo pauruSeya paNa che ane mUrtika paNa che. je amUrtika che te apauruSeya che' evo anvaya darzAvavo joIto hato, parantu 'je apauruSeya che te amUrtika che' evo viparItAnvaya darzAvavo e viparItAnvaya dRSTAnnAbhAsa che kema ke vIjaLI Adi apauruSaya hovA chatAM paNa amUrtika nathI. ukta anumAnamAM paramANu, indriyasukha ane AkAzanAM dRSTAnta kramazaH asiddhasAdhyavyatireka, asiddhasAdhanavyatireka ane asiddhobhayavyatireka che, kema ke paramANu apauruSeya che, indriyasukha amUrtika che ane AkAza apauruSeya ane amUrtika banneya che. tethI temanAmAM te te dharmono vyatireka asiddha che. je apauruSeya nathI te amUrtika nathI' evo sAdhyAbhAvamAM sAdhanAbhAvarUpa vyatireka darzAvavo joIto hato, paraMtu 'je amUrtika nathI te apauruSeya nathI' A jAtano UlaTo vyatireka darzAvavo e viparItavyatireka daSTAnnAbhAsa che, kema ke vIjaLI AdimAM atiprasaMgadoSa Ave che. AcArya hemacandra anusAra anya ATha dRSTAnnAbhAsa nIce mujaba che : (1) sandigdhasAdhyAnvaya - jema ke 'A puruSa rAgI che, kema ke te vacano bole che, rathyApuruSanI jema.' (2) sandigdhasAdhanAnvaya - jema ke 'A puruSa maraNadharmA che, kema ke te rAgI che, rathyApuruSanI jema.' (3) sandigdhaubhayadharmAnvaya - jema ke 'A puruSa alpajJa che, kema ke te rAgI che, rathyApuruSanI jema.' A anumAnomAM paranI cittavRttine jANavI atyanta kaThina che, tethI rAga ane alpajJatvanI sattA sandigdha che. (4-6) tevI ja rIte A anumAnomAM sAdhya-sAdhanabhUta rAga ane alpajJatAno vyatireka sagdhi hovAthI sandigdhasAdhyavyatireka, sandigdhasAdhanavyatireka ane sandhiobhayavyatireka nAmanA vyatirekadRSTAnnAbhAso thAya che. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jainadarzana (7-8) apradarzitAnvaya ane apradarzitavyatireka paNa daSTAntAbhAso thAya che, jo vyAptino grAhaka tarka upasthita na karavAmAM Ave to. "yathA vat tathA Adi zabdono prayoga na thayo hovAnA kAraNe koIne daSTAntAbhAsa na kahI zakAya, kema ke vyAptinA sAdhaka pramANanI upasthitimAM A zabdonA aprayoganuM koI mahattva nathI ane A zabdono prayoga thayo hovA chatAM paNa jo vyAtisAdhaka pramANa na hoya to teo nizcitapaNe daSTAntAbhAsa.banI jaze. vAdidevasUrie ananvaya ane avyatireka A be daSTAntAbhAsono paNa nirdeza karyo che. paraMtu AcArya hemacandra spaSTa lakhe che ke A svatatra daSTAntAbhAso nathI kema ke pUrvokta ATha ATha daSTAntAbhAso ananvaya ane avyatirekano ja vistAra che. udAharaNAbhAsa daSTAnnAbhAsanA vacanane udAharaNAbhAsa kahe che. udAharaNAbhAsomAM vastugata doSa ane vacanagata doSa banneno samAveza thaI zake che. tethI temane udAharaNAbhAsa kahevAmAM Ave to ja apradirzitAnvaya, viparItAnvaya, apradarzitavyatireka, viparIta vyatireka jevA vacanadoSono saMgraha thaI zake. daSTAntAbhAsamAM to kevaLa vastugata doSono ja saMgraha thavo nyAya che. bAlaprayogAbhAsa ame agAu batAvI gayA chIe ke udAharaNa, upanaya ane nigamana bAlabuddhi ziSyone samajAvavA mATe anumAnanA avayavo tarIke svIkAravAmAM AvyA che. je adhikArI jeTalA avayavothI samajato hoya tenA mATe teTalA avayavothI ochAno prayoga karavo e bAlaprayogAbhAsa banaze, kema ke jemane jeTalAM vAkyothI samajavAnI Adata paDelI che temane teTalAMthI ochAM vAkyo kahevA e temane aTapaTuM lAgaze ane temane eTalA mAtrathI spaSTa arthabodha paNa nahi thAya. AgamAbhAsa rAga, dveSa ane mohathI yukta aprAmANika puruSanAM vacanothI thatuM jJAna AgamAbhAsa che, jema ke koI puruSa bALakonI dhamAcakaDIthI parezAna thaI temanAthI 1. parIkSAmukha, 6.46-50. 2. ejana, 6.51-54. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 pramANamImAMsA chUTakAro meLavavAnI icchAthI temane kahe ke "bALako, nadInA kinAre lADavA vaheMcAya che, doDo'. AvA rAga-dveSa-mohayukta vAkyo AgamAbhAsa kahevAya che. sagAbhAsa mukhyapaNe pramANanA be bheda karavAmAM AvyA che - eka bheda pratyakSa ane bIjo parokSa. tenuM ullaMghana karavuM arthAt eka yA traNa Adi pramANo mAnavA e saMkhyAbhAsa che, kema ke eka pramANa (pratyakSa mAtra) mAnavAne kAraNe cArvAko kevaLa pratyakSa pramANathI ja na to paraloka Adino niSedha karI zake che, ke na to parabuddhi AdinuM jJAna karI zake che, are tyAM sudhI ke na to svayaM pratyakSanI pramANatAnuM samarthana karI zake che. A badhA kAryo mATe cAvaka anumAna pramANane mAnavuM ja paDe. A ja rIte bauddha, sAga, naiyAyika, prabhAkara ane jaiminIya temanA dvArA svIkRta * be, traNa, cAra, pAMca ane cha pramANo dvArA vyAptinuM jJAna karI zakatA nathI. temaNe vyAtigrAhI tarkane svatantra pramANa mAnavuM ja joIe. A rIte tarkane atirikta pramANa mAnatAM temanI nizcita pramANasakhyA bagaDI jAya che. naiyAyikanA upamAnano sAdaDyupratyabhijJAnamAM, prabhAkaranI arthapattino anumAnamAM ane jaiminIyanA abhAvapramANano yathAsaMbhava pratyakSAdi pramANomAM ja samAveza thaI jAya che. tethI jeTalAM paNa vizada jJAno che te badhAne, jemanAmAM ekadeza vizada indriyapratyakSa ane mAnasapratyakSa paNa sAmela che, pratyakSapramANamAM tathA samasta avizada jJAnono, jemanAmAM smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAna ane Agama che, parokSapramANamAM samAveza karIne pratyakSa ane parokSa A be ja bhedono svIkAra karavo joIe. temanA avAjora bheda paNa pratibhAsabheda ane AvazyakatAnA AdhAre ja karavA joIe. viSayAMbhAsa pramANano viSaya to eka ja sAmAnyavizeSAtmaka padArtha hoI zake che e ame agAu batAvI dIdhuM che. jo kevaLa sAmAnyane, ke kevaLa vizeSane ke sAmAnya ane vizeSa bannene svataMtra svatantrapaNe pramANano viSaya mAnavAmAM Ave to e badhA viSayAbhAso che, kema ke padArthanI sthiti sAmAnyavizeSAtmaka ane utpAdavyayadhrauvyAtmaka rUpamAM ja upalabdha thAya che. pUrvaparyAyano tyAga arthAt nAza, 1. ejana, 6.55-60. 2. viSayamAna: sAmAnya vizeSo drayaM vA vatantram ejana, 6.61-65. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jainadarzana uttaraparyAyanI utpatti ane dravyarUpe sthiti A trayAtmakatA vinA padArtha koI paNa arthakriyA karI zakato nathI. 'lokavyavasthA' Adi prakaraNomAM ame AnuM vistArathI nirUpaNa karI dIdhuM che. jo sarvathA nitya sAmAnya AdirUpa padArtha arthakriyAkArI hoya, to samarthanA mATe kAraNAntaranI apekSA na hovAthI samasta kAryonI utpatti eka sAthe thaI javI joIe. ane jo te asamartha hoya to kAryotpatti bilakula ja na thavI joIe. 'sahakArI kAraNo maLatAM kAryotpatti thAya che' Ama kahevAno sIdho artha e ja che ke sahakArIo te kAraNanA asAmarthyane dUra karI tenAmAM sAmarthya utpanna kare che ane A rIte te utpAda ane vyayano AdhAra banI jAya che. sarvathA kSaNika padArthamAM kAlakRta krama na hovAnA kAraNe kAryakAraNabhAva ane kramika kAryotpattino nirvAha thaI zakato nathI. pUrvano uttara sAthe koI vAstavika sthira saMbaMdha na hovAthI jagatano kAryakAraNabhAvamUlaka badho ja vyavahAra uccheda pAmI jaze. baddhano ja mokSa to tyAre ja thaI zake jyAre eka ja anusyUta citta pahelAM baMdhAya ane pachI te ja chUTe. hiMsakane ja pApanuM phaLa bhogavavAno avasara to ja AvI zake jo hiMsArUpa kriyAthI laIne phaLa bhogavavA sudhI tenuM vAstavika astitva ane paraspara saMbaMdha hoya. A viSayAbhAsomAM brahmavAda ane zabdAdvaitavAda sarvathA nitya padArthanuM pratinidhitva karanArI upaniSaddhArAmAMthI nIkaLyA che. sAMkhyano ekapradhAnavAda yA prakRtivAda paNa kevalasAmAnyavAdamAM Ave che. pratikSaNa padArthono vinAza mAnavo ane paraspara vizakalita kSaNika paramANuono puMja mAnavo e kevalavizeSavAdamAM samAviSTa che. tathA sAmAnyane svatantra padArtha ane dravya, guNa, karma Adi vizeSone pRthak svatantra padArtha mAnavA e paraspara nirapekSa ubhayavAdamAM samAveza pAme che. brahmavAdavicAra (1) vedAntIno pUrvapakSa - vedAntI jagatamAM kevaLa eka brahmane ja sat mAne che.` te kUTasthanitya ane aparivartanazIla che. te sat rUpa che. 'che' A astitva ja te mahAsattAnuM sauthI prabaLa sAdhaka pramANa che. cetana ane acetana jeTalA paNa bhedo che te badhA A brahmanA pratibhAsamAtra che. temanI sattA prAtibhAsika yA vyAvahArika che, pAramArthika nathI. jema eka samudra vAyuvegathI aneka prakAranI vIcI, taraMgo, phINa, burbudo Adi rUpe pratibhAsita thAya che tema eka sat brahma avidyA yA mAyAnA kAraNe aneka jaDa-cetana, jIvAtmA-paramAtmA ane ghaTa-paTa AdirUpe pratibhAsita thAya che. A to dRSTisRSTi che. avidyAnA kAraNe potAnI 1. sarve tviyaM brahma / chAndogya upaniSad, 3.14.1 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 323 pRthaka sattA anubhavatuM prANI avidyAmAM ja besIne potAnA saMskAra ane vAsanAo anusAra jagatane aneka prakAranA bheda ane prAMcanA rUpamAM dekhe che. eka ja padArtha aneka prANIone potapotAnI vAsanAdUSita daSTi anusAra vibhinna rUpe dekhAya che. avidyA dUra thatA sata, cita ane AnandarUpa brahmamA sadhaLo prapaca laya pAmatA samasta prapaMcothI rahita nirvikalpa brahmasthiti prApta thAya che. jevI rIte vizuddha AkAzane timirarogI aneka prakAranI citravicitra rekhAothI khacita ane citrita dekhe che tevI ja rIte avidyA yA mAyAnA kAraNe eka ja brahma aneka prakAranA deza, kAla ane AkAranA bhedothI bhinna hoya evuM citravicitra pratibhAsita thAya che. je kaMI paNa jagatamAM hatuM, che ane haze te badhuM brahma ja che.' A ja brahma samasta vizvanI utpatti, sthiti ane pralayamAM tevI ja rIte kAraNa bane che jevI rIte karoLiyo potAnA jALA mATe, candrakAnta maNi jaLa mATe ane vaTavRkSa potAnI kaMpaLo mATe kAraNa bane che. jeTalo paNa bheda che te atAttvika ane jUTho che. jo ke AtmazravaNa, manana ane dhyAna Adi paNa bhedarUpa hovAthI avidyAtmaka che tema chatAM paNa temanAthI vidyAnI prAptisaMbhava che. jema dhULathI malina pANImAM katakapUrNa yA phaTakaDIno bhUko, je pote dhULarUpa ja che, nAkhavAthI eka dhULa bIjI dhULane zAnta karI de che ane pote paNa zAnta thaI pANIne svaccha karI de che, athavA jema eka viSa bIjA viSano nAza karIne nIrogIpaNAnI avasthAne prApta karAvI de che, tevI ja rIte AtmazravaNa, manana Adi rUpa avidyA paNa rAga-dveSa-mohAdirUpa mUla avidyAne naSTa karI svagatabhedone zAnta karI detAM nirvikalpa svarUpAvasthA prApta thaI jAya che. atAtvika anAdikAlIna avidyAnA ucchedanA mATe ja 1. yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saMkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // tathedamamalaM brahma nirvikAramavidyayA / nuSatvamavApanna merUi ppazyati | bRhadAraNyakabhASyavArtika, 3.5. 43-44. 2. yathonamaH kRnate pRSate muMDakopaniSad, 1.1.7. 3. yathA payo payo'ntaraM jarayati svayaM ca jIryati, yathA viSaM viSAntaraM zamayati svayaM ca zAmyati, yathA vA katakarajo rajo'ntarAvile pAthasi prakSiptaM rajo'ntarANi bhindat svayamapi bhidyamAnamanAvilaM pAthaH karoti, evaM karma avidyAtmakamapi avidyAntarANi kapAmavat svayamAcchatIti brahmasUtrazAMkarabhASyabhAmatI, pR.32. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jainadarzana mumukSuono prayatna hoya che. A avidyA tattvajJAnano prAgabhAva che. tethI anAdi hovA chatAM paNa tenI nivRtti tevI rIte thaI jAya che jevI rIte ghaTAdi kAryonI utpatti hotAM temanA prAgabhAvonI nivRtti thaI jAya che. A brahmanuM grAhaka sanmAtragrAhI nirvikalpaka pratyakSa che. te mUka bALakonA jJAnanI jema zuddha, vastujanya ane zabdasamparkazUnya nirvikalpa hoya che. avidyA brahmathI bhinna che ke abhinna ityAdi vicAra paNa aprastuta che, kema ke A vicAro vastusparzI hoya che ane avidyA to avastu che. koI paNa vicArane sahana na karavo e ja avidyAnuM avidyAtva che. (2) jainano uttarapakSa - paraMtu pratyakSasiddha nakkara ane tAttvika jaDa ane cetana padArthono mAtra avidyAnA havAI prahArathI niSedha na karI zakAya. vijJAnanI prayogazALAoe ananta jaDa paramANuonuM pRthak astitva siddha karyuM ja che. tamAruM kalpita brahma ja te tathya ane satyasAdhaka prayogazALAomAM siddha thaI zakyuM nathI. e sAcuM ke ApaNe ApaNI potAnI zabdasaketanI vAsanA anusAra koIka paramANusamudAyane ghaTa, ghaDo, kaLaza Adi aneka zabdasaMketothI vyakta karIe chIe ane A vyaktIkaraNanI potAnI sImita maryAdA paNa hoya che paraMtu eTalA mAtrathI te paramANuonI sattAno ane paramANuothI banelA viziSTa AkArovALA nakkara padArthonI sattAno inakAra na karI zakAya. svatantra, vajanavALA ane potAnA guNadharmonA akhaMDa AdhArabhUta te paramANuonA vyaktitvano abhedagAminI dRSTi dvArA vilaya na karI zakAya. te badhAmAM abhinna eka sattAnuM darzana ja kAlpanika che. jema potAnI pRthak pRthak sattA dharAvanArA chAtronA samudAyamAM sAmAjika bhAvanAthI kalpavAmAM AveluM eka 'chAtramaMDaLa' mAtra vyavahArasatya che, tene samaja ane samAdhAna anusAra saMgaThita ane vighaTita paNa karI zakAya che, teno vistAra ane saMkoca paNa thAya che ane chevaTe bhAvanA sivAya tenuM koI nakkara astitva nathI tema eka 'sat' 'sat'nA AdhAre kalpavAmAM Avela abheda potAnI sImAomAM saMghaTita ane vighaTita thato rahe che. A eka sapnuM ja astitva vyAvahArika ane prAtibhAsika che, nahi ke ananta cetana dravyo ane ananta acetana paramANuonuM. asaMkhya prayatno karavA chatAM paNa jagatanA raMgamaMca uparathI eka paNa paramANunuM astitva miTAvI zakAtuM nathI. 1. avidyAyA avidyAtve meva ca takSAm | mAnASAtAsahiSNuttvamasAdhAra,miSyate / sambandhavArtika, kArikA 181. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 325 dRSTisRSTi to pelA zAhamRga jevI vAta che je potAnI AMkho baMdha karIne garadana nIcI karI samaje che ke jagatamAM kaMI ja nathI. potAnI AMkho kholavA yA baMdha karavA sAthe jagatanA astitva yA nAstitvane koI saMbaMdha nathI. AMkho baMdha karavA ane kholavA sAthe apratibhAsa ane pratibhAsa yA vicitra pratibhAsane saMbaMdha che, nahi ke vijJAnasiddha kAryakAraNaparaMparAthI pratibaddha padArthonA astitvane. koI svayaMsiddha padArthamAM vibhinna rAgI dveSI ane mohI puruSo dvArA karavAmAM AvatI iSTa-aniSTa, acchI-bUrI, hita-ahita Adi kalpanAo bhale daSTisRSTinI sImAmAM Ave ane temanuM astitva te vyaktinA pratibhAsa sudhI ja sImita hoya ane vyAvahArika hoya, paraMtu te padArthanuM ane tenA rUpa, rasa, gadhe, sparza Adi vAstavika guNadharmonuM astitva temanuM potAnuM ja che, koInI dRSTie tenI sRSTi nathI karI ke na to koInI vAsanA yA rAgathI temanI utpatti thaI che. vastuomAM bheda svAbhAvika che. te kevaLa manuSyone ja nahi paraMtu jagatanA pratyeka prANIne potapotAnA pratyakSajJAnomAM svataH pratibhAsita thAya che. ananta prakAranA viruddhadharmAdhyAsothI siddha dezakuta, kAlakRta ane AkArakRta bhedo padArthonuM potAnuM svarUpa che. UlaTuM,carama abheda ja kalpanAno viSaya che. teno khyAla tyAM sudhI nathI Avato jyAM sudhI koI vyakti tenI sImA ane paribhASAne na samajAvI de. abhedamUlaka saMgaThano bane che ane bagaDe che arthAt vIkharAI jAya che, naSTa thaI jAya che jyAre bheda potAnI sthira bhUmi para jevo che tevo ja rahe che, na to bane che ke na to bagaDe che. AjanA vijJAne potAnI prayogazALAomAM e sAbita karI dIdhuM che ke jagatano pratyeka aNu-paramANu potAnuM pRthak astitva dharAve che ane sAmagrI anusAra paramANuomAM anekavidha parivartano thatAM rahe che. lAkha prayatno karo to paNa koI paramANunuM astitva miTAvI zakAtuM nathI ane na to koI navuM dravya utpanna karI zakAya che. A badhI jagatanI lIlA te paramANuonA jUnAdhika sayoga-viyogajanya vicitra pariNamanonA kAraNe thaI rahI che. jo eka brahmanuM ja jagatamAM mULabhUta astitva hoya ane ananta jIvAtmAo kalpita bhedanA kAraNe ja pratibhAsita thatA hoya to parasparaviruddha sadAcAra, durAcAra Adi kriyAothI thatA puNya-pApanA bandha ane temanAM phaLa sukha, duHkha Adi nahi ghaTI zake. jevI rIte eka zarIramAM mAthAthI paga sudhI sukha ane duHkhanI anubhUti akhaMDa thAya che, bhale phollo pagamAM ja paDyo hoya, tevI ja rIte samasta Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jainadarzana prANIomAM jo mULabhUta eka brahmano ja sadbhAva hoya to akhaMDabhAve badhAM ja prANIone ekasarakhI ja sukhaduHkhanI anubhUti thavI joIe. eka anirvacanIya avidyA yA mAyAno sahAro laIne A ukaLatA praznono ukela lAvI zakAya nahi. brahmane jagatanuM upAdAna kahevuM eTalA mATe asaMgata che kema ke eka ja upAdAnathI vibhinna sahakArIo maLavAnA kAraNe paNa jaDa ane cetana, mUrta ane amUrta jevA atyanta virodhI kAryo utpanna thaI zake nahi. eka upAdAnathI janya kAryomAM ekarUpatAno anvaya avazya jovAmAM Ave che. 'brahma krIDA mATe jagatane utpanna kare che' ema kahevuM e to eka prakAranI cAlAkI che. krIDA to AnandaprApti mATe hoya, saMpUrNAnanda AnandaprApti mATe krIDA kare che ema kahevuM e to vadatovyAghAta che. vaLI, brahma karuNAthI prerAIne jagatane utpanna kare che ema kahevuM paNa ghaTatuM nathI kema ke jyAre brahmathI bhinna koI dayA karavA yogya prANI che ja nahi tyAre konA upara dayA karavA jagatane utpanna karavAnI vAta te vicAre che ? vaLI, jyAre brahmathI bhinna avighA vAstavika che ja nahi tyAre AtmazravaNa, manana ane nididhyAsana Adi dvArA konI nivRtti karavAmAM Ave che. avidyAne tattvajJAnano prAgabhAva na mAnI zakAya kema ke jo te sarvathA abhAvarUpa hoya to bhedajJAnarUpa kAryane te utpanna na karI zake. eka viSa svayaM sat hoIne, pUrvaviSane, je pote sat hovAthI ja mUrchA Adi kArya karI rahyuM hatuM tene, zAnta karI zake che ane tene zAnta karIne pote paNa zAnta thaI zake che. emAM be sat padArthono ja bAdhyabAdhakabhAva siddha thAya che. jJAnamAM vidyAtva ane avidyAtvanI vyavasthA bheda yA abhedane grahaNa karavAnA kAraNe nathI. A vyavasthA to saMvAda ane visaMvAdanA AdhAre thAya che ane saMvAda to abhedanI jema bhedamAM paNa nirvivAdapaNe dekhAya che. avidyAne bhinnAbhinna Adi vicArothI dUra rAkhavI paNa ucita nathI, kema ke itaretarAbhAva Adi avastu hovA chatAM paNa bhinnAbhinna Adi vicAronA viSaya bane che, ane goLa ane khAMDanA paraspara gaLapaNanuM tAratamya vastu hovA chatAM paNa vicArano viSaya banI zakatuM nathI. tethI pratyakSasiddha bhedano lopa karI kAlpanika abhedanA AdhAre paramArtha brahmanI kalpanA karavI e vyavahAraviruddha to che ja, paNa pramANaviruddha paNa che. hA, pratyeka dravya pote potAnAmAM advaita che. te potAnA guNo ane paryAyomAM aneka prakAre bhAsamAna thAya che, paraMtu e jANI levuM Avazyaka che ke te guNo ane Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 pramANamImAMsA paryAyorUpa bhedo dravyamAM vAstavika che, kevaLa pratibhAsika ane kAlpanika nathI. dravya pote potAnA utpAda-vyaya-dhrauvya svabhAvanA kAraNe te te paryAyonA rUpe pariNata thAya che. tethI eka dravyamAM advaita hovA chatAM paNa bhedanI sthiti eTalI ja satya che jeTalI abhedanI che. paryAyo paNa dravyanI jema vastuta che kema ke te tenA paryAyo che. e sAcuM ke sAdhanA karatI vakhate yogIne dhyAnakALamAM evI nirvikalpa avasthA prApta thaI zake che jemAM jagatanA ananta bhedo yA svaparyAyagata bhedo paNa pratibhAsita na hotAM kevaLa advaita AtmAno ja sAkSAtkAra thAya, paraMtu eTalA mAtrathI jagatanI sattAno lopa na karI zakAya. "jagata kSaNabhaMgura che, saMsAra sapanuM che, mithyA che, gaMdharvanagaranI jema pratibhAsa mAtra che? ItyAdi bhAvanAo che. te bhAvanAo dvArA cittane bhAvita karIne tenI pravRttine jagatanA viSayomAMthI pAchI vALI AtmalIna karavAmAM Ave che. bhAvanAothI tattvanI vyavasthA nathI thatI. tenA mATe to sunizcita kAryakAraNabhAvanI paddhati ane tanlaka prayoga ja apekSita che. jainAcAryo paNa anityabhAvanAmAM jagatane mithyA ane svapnavata asatya kahe che. paraMtu tenuM prayojana kevaLa vairAgya ane upekSAvRttine jAgRta karavAnuM che. tethI bhAvanAonA baLe tattvajJAna mATe yogya evI cittanI bhUmikA taiyAra thatI hovA chatAM tattvavyavasthAmAM teno upayoga karavAno mithyA krama choDI devo ja joIe. "eka brahmanA ja badhA aMzo che, parasparano bheda jUTho che, tethI badhAe haLImaLIne premapUrvaka rahevuM joIe A jAtanA udAra uddezyathI brahmavAdanuM samarthana karavAno Dhaga kevaLa audAryanA pracAranuM kalpita sAdhana banI zake che. AjanA bhAratIya dArzaniko e kahetAM dharAtA nathI ke "darzananI carama kalpanAno vikAsa advaitavAdamAM ja thaI zake che. to zuM darzana kevaLa kalpanAnI doDa che? jo darzana kevaLa kalpanAnI sImAmAM ja pravRtta rahevA icchatuM hoya to teNe samajI levuM joIe ke vijJAnanA A susambaddha kAryakAraNabhAvanA yugamAM tenuM koI viziSTa sthAna rahI zakaze nahi. nakkara vastuno AdhAra choDI kevaLa dimAgI kasaratamAM paDyA rahevAnA kAraNe ja Aja bhAratIya darzana aneka virodhAbhAsonuM ajAyabaghara banI gayuM che. darzananuM to kevaLa e ja kAma hatuM ke te svayaMsiddha padArthonuM samucita vargIkaraNa karIne temanI vyAkhyA kare paraMtu teNe to prayojana ane upayoganI daSTie padArthonuM kAlpanika nirmANa ja zarU karI dIdhuM. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jainadarzana vibhinna pratyayonA arthAt pratItionA AdhAre padArthonI pRthaka pRthapha sattA mAnavAno krama ja galata che. eka ja padArthamAM avasthAbhede vibhinna pratyayo thaI zake che. "eka jAtinuM hovuM ane "eka hovuM e be sAva judI vAta che. "sarvatra "sata "saMta" evo pratyaya thato hovAnA kAraNe sanmAtra eka tattva che.' A vyavasthA karavI e kevaLa narI kalpanA ja nathI paraMtu pratyakSAdithI bAdhita paNa che. be padArtho vibhinnasattAka hovA chatAM paNa sAdRzyanA kAraNe samAna pratyayanA viSaya banI zake che. padArthonuM vargIkaraNa sAdRzyanA kAraNe "ekajAtikanA rUpamAM jo thAya che to eno artha e kadApi na hoI zake ke te badhA padArtho "eka ja che. ananta jaDa paramANuone sAmAnyalakSaNathI eka pudgaladravya yA ajIvadravya je kahevAmAM Ave che te jAtinI apekSAe che, vyaktio to potapotAnI pRthaka pRthaka sattA dharAvatI judI judI ja che. A ja rIte ananta jaDa ane ananta cetana padArthone eka dravyatvanI daSTie eka kahevA chatAM paNa temanuM potAnuM pRthaka vyaktitva samApta thaI jatuM nathI. vaLI, A ja rIte dravya, guNa, paryAya Adine eka sanI dRSTie sanmAtra kahevA chatAM paNa temanA dravya ane dravyAMza rUpanA astitvamAM koI bAdhA na AvavI joIe. A badhI kalpanAo sAdazyamUlaka che ane nahi ke ekatvamUlaka. ekatvamUlaka abheda to pratyeka dravyano potAnA guNo ane paryAyo sAthe ja hoI zake che. dravya potAnA kAlakrame thanArA ananta paryAyonI eka avicchinna dhArA che je sajAtIya ane vijAtIya dravyAntarothI asaMkarita rahIne anAdi-ananta pravAhita che. A rIte pratyeka dravyanuM advaita tAttvika ane pAramArthika che, paraMtu ananta akhaMDa dravyonuM "sata'nI sAmAnyadaSTie karavAmAM AvatuM sAdRzyamUlaka saMgaThana kAlpanika ane vyAvahArika ja che, pAramArthika nathI. amuka bhUbhAganuM nAma amuka deza rAkhavA chatAM paNa te deza koI dravya banI jatuM nathI ane na to enuM manuSyanA bhAvothI atirikta bahAra koI pAramArthika sthAna che. "senA' 'vana' ityAdi saMgrahamUlaka vyavahAra zabdaprayoganI sahajatA mATe che ane nahi ke temanuM pAramArthika astitva sAbita karavA mATe. tethI advaitane kalpanAno carama vikAsa kahI khuza thavuM e to svayaM tenI vyAvahArika ane pratibhAsika sattAne ghoSita karavA barAbara che. ApaNe vaijJAnika prayogo karavA chatAM paNa ananta kALamAM kyAreya paNa be paramANuone avibhAgI eka akhaMDa dravya banAvI zakatA nathI, arthAt ekanI sattAno lopa vijJAnanI koI bhaTTI paNa karI zakatI nathI. tAtparya e ke dimAgI kalpanAone padArthavyavasthAno AdhAra banAvI zakAya nahi. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 329 e sAcuM ke ApaNe pratibhAsa vinA bIjAne padArthanuM astitva samajAvI zakatA nathI ane na to ApaNe khuda samajI zakIe chIe, paraMtu eTalA mAtrathI te padArthane 'pratibhAsasvarUpa' ja na kahI zakAya. aMdhArAmAM jo prakAza vinA ApaNe ghaTa, paTa, Adi padArthone joI zakatA nathI ane bIjAone dekhADI zakatA nathI to eno artha e kadApi na thaI zake ke ghaTa, paTa Adi padArtho 'prakAzarUpa' ja che. padArthonI potapotAnAM kAraNothI potapotAnI svatantra sattAo che ane prakAzanI tenAM potAnAM kAraNothI tema chatAM jema banne vacce prakAzya-prakAzakabhAva che tema pratibhAsa ane padArtho vacce pratibhAsya-pratibhAsakabhAva che. bannenI eka sattA kadApi hoI zakatI nathI. tethI parama kAlpanika saMgrahanayanI dRSTie samasta jagatanA padArthone eka 'sat' bhale kahI devAmAM Ave paraMtu A kahevuM tevI ja rIte eka kAlpanika zabdasaMketamAtra che jevI rIte duniyAnI ananta kerIone eka kerI zabdathI kahevI. jagatano pratyeka padArtha potAnA vyaktitva mATe saMgharSa karato dekhAya che ane prakRtino niyama thoDA vakhata mATe tenA astitvane bIjA sAthe joDIne paNa chevaTe to tene svatantra ja rahevAnuM vidhAna kare che. jaDa paramANuomAM A saMbaMdhano silasilo paraspara saMyoganA kAraNe banato ane bagaDato rahe che, paraMtu cetana tattvomAM to tenI paNa saMbhAvanA nathI. badhAM cetana tattvonI potapotAnI anubhUtio, vAsanAo ane prakRtio judI judI che. temanAmAM samAnatA hoI zake che, ekatA nahi. A rIte ananta bhedonA bhaMDArabhUta A vizvamAM eka advaitanI vAta sundara kalpanAthI adhika mahattva dharAvatI nathI. jaina darzanamAM A prakAranI kalpanAone saMgrahanayamAM sthAna ApIne paNa eka zarata lagAvI dIdhI che ke koI paNa naya potAnA pratipakSI nayathI nirapekSa banIne satya hoI zakato nathI. arthAt bhedathI nirapekSa abheda paramArthasatnI padavIe pahoMcI zakato nathI. teNe e kahevuM ja paDaze ke 'A svayaMsiddha bhedomAM A dRSTie abheda kahI zakAya.' je naya pratipakSI nayanA viSayano niSedha karIne ekAnta tarapha DhaLe che te durnaya che, nayAbhAsa che. tethI sanmAtra advaita saMgrahanayano viSaya nathI paraMtu saMgrahanayAbhAsano viSaya che. zabdAdvaitavAda samIkSA (1) zabdAdvaitavAdano pUrvapakSa - bhartRhari Adi vaiyAkaraNo jagatamAM mAtra zabdane ja paramArthasat kahIne samasta vAcya-vAcaka tattvone te zabdabrahmanA vivo Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jainadarzana mAne che. upaniSamAM zabdabrahma ane parabrahmanuM varNana Ave che ane temAM e darzAvyuM che ke zabdabrahmamAM niSNAta vyakti parabrahmane prApta kare che. vaiyAkaraNonuM kahevuM che ke jagatamAM samasta jJAna zabdAnuviddha ja anubhavamAM Ave che. jo pratyayomAM zabdasaMsparza na hoya to temanI prakAzarUpatA ja samApta thaI jAya. jJAnamAM vAgarUpatA zAzvatI che ane te ja teno prANa che. jagatano koI paNa vyavahAra zabda vinA thato nathI. avidyAnA kAraNe jagatamAM aneka prakArano bhedaupaMca dekhAya che. vastutaH te badhA te zabdabrahmanA ja paryAyo che. jema eka ja jala vIcI, taraMga, bubuda ane phINa AdinA AkAro dhAraNa kare che tema eka ja zabdabrahma vAcya-vAcakarUpathI kAlpanika bhedomAM vibhAjita jevuM dekhAya che. bhedo UbhA karanArI avidyAno nAza thatAM badhA prapaMcothI rahita nirvikalpa zabdabrahmanI pratIti thaI jAya che. (2) uttarapakSa - paraMtu A zabdabrahmavAdanI prakriyA tevI ja rIte dUSita che jevI rIte pUrvokta brahmavAdanI. e sAcuM ke jJAnane prakaTa karavAnuM eka samartha mAdhyama zabda che, ane bIjA sudhI potAnA bhAvo ane vicArone zabda vinA pahoMcADI zakAtA nathI. paraMtu eno artha e to na hoI zake ke jagatamAM eka zabdatattva ja che. jo koI vRddha lAkaDI vinA cAlI nathI zakato to e kAraNe zuM vRddha, gati ane jamIna badhA lAkaDInA paryAyo banI zake ? aneka pratibhAso evA hoya che jemane zabdanI jarA jeTalI zakti paNa sparzI zakatI nathI ane asaMkhya padArtho evA paDyA che jemanA sudhI manuSyano saMketa ane tenA dvArA prayukta thatA zabdo pahocI zakyA nathI. ghaTa Adi padArthone koI jANe ke na jANe, temanA vAcaka zabdono prayoga koI kare ke na kare temanuM potAnuM astitva zabda ane jJAnanA abhAvamAM paNa che ja. zabdarahita padArtha AMkhathI dekhAya che ane artharahita zabda kAnathI saMbhaLAya che. jo zabda ane arthanuM tAdAtma hoya to agni, paththara, charo Adi zabdone sAMbhaLavAthI kAnane dAha ane abhighAta thavo joIe ane tenuM chedana thavuM joIe. zabda ane artha bhinna deza, bhinna kAla ane bhinna AkAravALA hoIne ekabIjAthI nirapekSa vibhinna indriyothI gRhIta thAya che. tethI zabda ane arthanuM tAdAbhya mAnavuM e to yukti ane anubhava bannethI viruddha che. jagatano vyavahAra kevaLa 1. anAdinidhanaM zabdabrahmatattvaM yadakSaram / / vivartateDarthamAvene prakriyA nAto thata: || vAkyapadIya, 1.1 2. zabdala niti: paraM drayagati | brahmabindrapaniSadu, 22. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 331 zabdAtmaka ja nathI. anya saMketa (ceSTAo rUpa sakta Adi), sthApanA Adi dvArA paNa seMkaDo vyavahAro cAle che. tethI zAbdika vyavahAra zabda vinA na paNa hoya, paraMtu anya vyavahAronA cAlavAmAM zuM bAdhA che ? jo zabda ane artha abhinna hoya to AMdhaLAne zabda sAMbhaLatAM rUpa dekhAvuM joIe ane baherAne rUpa jotAM zabda saMbhaLAvo joIe. zabdathI arthanI utpatti kahevI athavA zabdanuM artharUpe pariNamana mAnavuM e vijJAnasiddha kAryakAraNabhAvane sarvathA pratikULa che. zabda tAla AdinA abhighAtathI utpanna thAya che ane ghaTAdi padArtho potapotAnA kAraNothI. svayaMsiddha bannemAM saMketa anusAra vAcya-vAcakabhAva banI jAya che. je upaniSadvAkya zabdabrahmanI siddhi mATe ApavAmAM Ave che teno sIdho artha to e che ke be vidyAo jagatamAM upAdeya che - eka zabdavidyA ane bIjI brahmavidyA.' zabdavidyAmAM niSNAta vyaktine brahmavidyAnI prApti sahajamAM thaI zake che. AmAM zabdajJAna ane AtmajJAnano utpattikrama darzAvavAmAM Avyo che ane nahi ke jagatamAM "mAtra eka zabdatattva che' evA pratItiviruddha avyAvahArika siddhAntanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. sIdhI vAta che ke sAdhake pahelAM zabdavyavahAramAM kuzaLatA prApta karI levI joIe, to ane tyAre ja te zabdanI ulajhanathI upara UThIne yathArtha tattva sudhI pahoMcI zake che. avidyA ane mAyAnA nAme sunizcita kAryakAraNabhAvamUlaka jagatanA vyavahArone ane ghaTa, paTa Adi bhedone kAlpanika ane asatya eTalA mATe nathI TharAvI zakAtA kema ke svayaM avidyA jyAre bhedapratibhAsarUpa yA bhedapratibhAsarUpI kAryane utpanna karanArI hovAthI vastusa siddha thaI jAya che tyAre te svayaM pRthaka sat hoIne pelA advaitanI vighAtaka bane che. niSkarSa e ke avidyAnI jema anya ghaTa, paTa Adi bhedone vastusat hovAmAM zI bAdhA che? sarvathA nitya zabdabrahmathI na to kAryonI kramika utpatti thaI zake che ane na to tenuM kramika pariNamana thaI zake che, kema ke nitya padArtha sadA ekarUpa, avikArI ane samartha hovAnA kAraNe kramika kAryo yA pariNamanono AdhAra banI zakato nathI. sarvathA nityamAM pariNamana kevuM? zabdabrahma jyAre artharUpe pariNamana kare che tyAre jo te zabdarUpatAne choDI detuM 1. de vize vitatre zabdabrahma padaM ra ya / brahmabindrapaniSad, 22. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jainadarzana hoya to te nitya kyAM rahyuM? jo te zabdarUpatAne na choDatuM hoya to zabda ane artha bannenuM eka indriya vaDe grahaNa thavuM joIe. eka zabdAkArathI anusUta hovAnA kAraNe jagatanA badhA pratyayone ekajAtivALA yA samAnajAtivALA to kahI zakIe paNa eka na kahI zakIe, jema ke eka mATInA AkArathI anusUta hovAnA kAraNe ghaTa, surAhI, zakoruM Adine mATInI jAtinAM ane mATIthI banelAM to kahI zakAya che paraMtu te badhAMnI eka sattA sthApita karI zakAtI nathI. jagatano pratyeka padArtha samAna ane asamAna banne dharmono AdhAra hoya che. samAna dharmonI dRSTie padArthomAM "ekAjAtika' vyavahAra thavA chatAM paNa potapotAnA vyaktigata asAdhAraNa svabhAvanA kAraNe temanuM svataMtra astitva rahe che ja. prANone annamaya kahevAno artha e nathI ke prANo ane anna eka vastu che. vizuddha AkAzamAM timirarogIne je aneka prakAranI rekhAonuM mithyA bhAna thAya che temAM mithyA pratibhAsanuM kAraNa timiraroga vAstavika che, eTale ja te timiraroga vastusatuM AkAzamAM vastusata rogIne mithyA pratIti karAve che. tevI ja rIte bhedapratibhAsanI kAraNabhUta avidyAne vastusat mAnatAM to zabdAdvaitavAda ApoApa samApta thaI jAya. tethI zuSka kalpanAnA kSetramAMthI bahAra nIkaLIne darzanazAstramAM ApaNe svasiddha padArthonI vijJAnAviruddha vyAkhyA karavI joIe ane nahi ke kalpanAnA AdhAre navA navA padArthonI sRSTi. badhA jJAno zabdAnvita ja hoya che. Avo ekAntika niyama nathI kema ke bhASA ane saketathI anabhijJa vyaktine padArthono pratibhAsa thavA chatAM paNa te tadvAcaka zabdonI yojanA karI zakatI nathI. tethI zabdAdvaitavAda paNa pratyakSAdithI bAdhita che. sAMkhya pradhAna sAmAnyavAdanI mImAMsA (1) pUrvapakSa - sAkhya mULamAM be tattvo mAne che - eka prakRti ane bIjuM puruSa. puruSatattva vyApaka, niSkriya, kUTanitya ane jJAnAdipariNAmathI zUnya kevaLa cetana che. puruSatattva ananta che, badhAnI potAnI svataMtra sattA che. prakRti, jene pradhAna paNa kahevAmAM Ave che te, pariNAminitya che. temAM eka avasthA tirohita thAya che ane bIjI Avirbhata thAya che. te eka che, triguNAtmaka che, viSaya che, sAmAnya che ane "maha' Adi vikArone utpanna kare che. kAraNarUpa 1. triguNamaviveki viSaya: sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / # tathA pradhAna tadviparItatathA 2 pumAna ! sAMkhyakArikA 11. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 333 pradhAna "avyakta' kahevAya che ane kAryarUpa "vyakta'. A pradhAnamAMthI, je pote vyApaka, niSkriya ane eka che temAMthI, sauprathama viSayano nizciya karanArI buddhi utpanna thAya che, tene "mahat' kahe che. mahatmAthI "huM sundara chuM, huM darzanIya chuM' ityAdi ahaMkAra pedA thAya che. ahaMkAramAMthI zabda Adi pAMca tanmAtrAo, cakSu Adi pAMca jJAnendriyo, vacana, hAtha, paga, malasthAna ane mUtrasthAna e pAMca karmendriyo ane mana e rIte soLano gaNa pedA thAya che. pachI zabdatanmAtrAmAMthI AkAza, sparzatanmAtrAmAMthI vAyu, rasatanmAtrAmAMthI jala, rUpatanmAtrAmAMthI agni ane gandhatanmAtrAmAMthI pRthvI A rIte pAMca mahAbhUto utpanna thAya che.' prakRtimAMthI utpanna thanAra mahatu Adi tevIsa vikAro prakRtinAM ja pariNAmo che, ane utpatti pahelAM prakRtirUpa kAraNamAM temano sabhAva che. tethI sAMkhyo satkAryavAdI manAya che. A satyakAryavAdane siddha karavA mATe nIce jaNAvelA pAMca hetuo ApavAmAM Ave che... . (1) koI paNa asat kArya utpanna thatuM nathI. jo kAraNamAM kArya asat hoya to te kharaviSANanI jema utpanna ja na thaI zake. (2) jo kAraNamAM kArya asatuM hoya to loko pratiniyata upAdAnakAraNonuM grahaNa zA mATe kare? javanA aMkura mATe javanAM bI vAvavAM ane caNAnAM bI na vAvavAM e vAtanuM pramANa che ke kAraNamAM kArya sat che. * (3) jo kAraNamAM kArya asat hoya to badhAM ja kAraNothI badhAM kAryo utpanna thavAM joIe. paraMtu badhA kAraNomAMthI badhAM kAryo utpanna thatAM nathI. tethI jJAta thAya che ke jenAmAMthI je utpanna thAya che tenAmAM te kAryano sabhaMva che. (4) pratiniyata kAraNomAM pratiniyata kAryone utpanna karavAnI ja zakti hoya che. samartha kAraNa paNa zakyakriya kAryane ja utpanna kare che, azakyane nahi. je azakya hoya te zakyakriya hoI zake ja nahi. (5) jagatamAM kAryakAraNabhAva ja satkAryavAdanuM sauthI moTuM pramANa che. bIjane kAraNa kahevuM e ja puravAra kare che ke temAM kAryano sadbhAva che, anyathA tene kAraNa na kahI zakAya. 1. prakRtermahAn tato'haGkAraH tasmAd gaNazca SoDazakaH / ta iSoDaza ( pIga: Vza mUtAni I ejana, 3ra. 2. sAMkhyakArikA, 9. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana samasta jagatanuM kAraNa eka pradhAna che. eka pradhAnamAMthI arthAt prakRtimAMthI A AkhuM jagata utpanna thAya che. 334 pradhAnamAMthI utpanna thatAM kAryo parimita dekhAya che. temanI saMkhyA che. badhAmA sattva, rajas ane tamas A traNa guNono anvaya dekhAya che. pratyeka kArya koIka vyaktimAM prasAda, lAghava, harSa, prIti (sattvaguNanAM kArya), koIkamAM tApa, zoSa, udvega (rajoguNanAM kAryo) ane koIkamAM dainya, bIbhatsa, gaurava (tamoguNanA kArya) Adi bhAvo utpanna kare che. jo kAryomAM sattva, rajas ane tamam A traNa guNo na hoya to te kAryo ukta bhAvomAM kAraNa banI zake nahi. pradhAnamAM evI zakti che ke jethI te mahat Adi vyaktane utpanna kare che. jevI rIte ghaTa vagere kAryone joIne temanAM mATI Adi kAraNonuM anumAna thAya che tevI rIte mahat Adi kAryo uparathI temanA utpAdaka pradhAnanuM anumAna thAya che. pralayakALamAM samasta kAryono laya A eka pradhAnamAM (prakRtimAM) thaI jAya che. pAMca mahAbhUta pAMca tanmAtrAomAM, tanmAtrA Adi soLano gaNa ahaMkAramAM, ahaMkAra buddhimAM ane buddhi prakRtimAM laya pAme che. te vakhate vyakta ane avyaktano viveka raheto nathI. utpattinA kramathI layano krama UlaTo che. 1 A prakRti Adi covIsamAM prakRti kAraNa ja che ane agiyAra indriyo tathA pAMca bhUto A soLa kAryo ja che ane mahat, ahaMkAra ane pAMca tanmAtrAo A sAta pUrvanI apekSAe kArya che ane uttaranI apekSAe kAraNa che. A rIte eka sAmAnya pradhAnatattvamAMthI A samasta jagatano vipariNAma thAya che ane pralayakALamAM temAM samasta jagatano laya thaI jAya che. puruSa jalamAM kamalapatravat nirlipta che, te sAkSI che, cetana che ane nirguNa che. te koInuM kAraNa (prakRti) paNa nathI ke koInuM kArya (vikRti) paNa nathI. prakRti sAthe puruSanA saMsarganA kAraNe buddhirUpI mAdhyama dvArA puruSamAM bhoganI kalpanA karavAmAM Ave che. AgaLa-pAchaLa banne bAju caLakatI sapATIvALA darpaNa samAna buddhi che. A mAdhyamabhUta buddhidarpaNamAM eka taraphathI indriyo dvArA viSayonuM pratibiMba paDe che ane bIjI taraphathI puruSanI chAyA paDe che. A chAyApattinA kAraNe puruSamAM bhogavavAnuM bhAna 1. mevAnAM rimALAt samanvayAt zati: pravRttatha / ALAryavimAnAvimar vaizvarUpyasya | ejana, 15. 2. mUttaprakRti vikRti: mahalAghA: prakRtividyutaya: sanna | joDAtu vijAro na prakRtine vikRti: puruSa: rU|| sAMkhyakArikA. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 335 thAya che, arthAt pariNamana to buddhimAM ja thAya che ane bhoganuM bhAna puruSane thAya che. te buddhi ja puruSa ane padArtha bannenI chAyAne grahaNa kare che. A rIte buddhidarpaNamAM bannenuM pratibiMba paDavuM enuM ja nAma bhoga che. Ama to puruSa phUTasthanitya ane adhikArI che, temAM kaMI pariNamana thatuM nathI. baMdhAya che paNa prakRti ja ane chUTe che paNa prakRti ja. prakRti eka vezyA jevI che. jyAre te jANI jAya che ke A puruSane huM prakRtino nathI ane prakRti mArI nathI' evuM tattvajJAna thaI gayuM che ane te mArAthI virakta thaI gayo che tyAre te pote ja hatAza thaIne puruSano saMsarga choDI de che. tAtparya e ke badho khela A prakRtino che. (2) uttarapala - paraMtu sAganI A tattvaprakriyAmAM sauthI moTo doSa e che ke jyAre eka ja pradhAnanuM astitva jagatamAM hoya to e eka tattvamAMthI mahatuM, ahaMkArarUpa cetana ane rUpa, rasa, gandha, sparza Adi acetana A rIte paraspara virodhI be kAryo kevI rIte utpanna thaI zake ? te ja eka kAraNamAMthI amUrtika AkAza ane mUrtika pRthivI AdinI utpatti mAnavI paNa koI paNa rIte saMgata nathI. eka kAraNa paraspara atyanta virodhI be kAryone utpanna karI zakatuM nathI. viSayono nizcaya karanArI buddhi ane ahaMkAra cetananA dharmo che. temanuM upAdAnakAraNa jaDa prakRti hoI zake nahi. satva, rajas ane tamasa A traNa guNonAM kAryo je prasAda, tApa, zoSa Adi darzAvavAmAM AvyAM che te paNa cetananA ja vikAro che. temanI bAbatamAM prakRtine temanuM upAdAna kahevuM koI paNa rIte saMgata nathI. eka akhaMDa tattva eka ja samayamAM paraspara virodhI cetana-acetana, mUrtaamUrta, sattvapradhAna, raja:pradhAna ane tamApradhAna Adi aneka virodhI kAryorUpe kevI rIte vAstavika pariNamana karI zake? koI AtmAmAM eka ja pustaka rAga utpanna kare 1. buddhidarpaNe puruSapratibimbasaGkrAntireva buddhipratisaMveditvaM puMsaH / tathA ca dRzichAyApannayA yuddhayA saMskRSTa : zAya bhakti drazya tyartha. yogasUtratattvavaizAradI, 2.20. 2. jo ke maulika sAMkhyono eka prAcIna pakSa e hato ke pratyeka puruSanI sAthe saMsarga rAkhanAruM "pradhAna juduM juduM che arthAta aneka pradhAno che. A vAta SaDradarzanasamuccayanI guNaratnaTIkAnA (pR.99) A avataraNa uparathI jANavA maLe che - "motiya di mAtmAnamAtmAnuM prati pRthavuM pradhAna vakti che ke tu rahayA sarvAtmA parva nityaM pradhAniita pratiSa: " paraMtu sAkhakArikA Adi upalabdha sAkhya granthomAM A pakSano nirdeza sudhdhAM maLato nathI. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 336 che ane te ja pustaka bIjA AtmAmAM dveSa utpanna kare che, eTale eno artha e na thAya ke pustakamAM rAga ane dveSa che. cetana bhAvonuM cetana ja upAdAnakAraNa hoI zake, jaDa nahi. svayaM rAga ane dveSathI zUnya jaDa padArtha paNa AtmAonA rAga ane dveSanuM nimitta banI zake che. jo bandha ane mokSa prakRtinA ja thatA hoya to puruSanI kalpanA nirarthaka che. buddhimAM viSayanI chAyA paDavA chatAM paNa jo puruSamAM bhotRtvarUpa pariNamana na thatuM hoya to tene bhoktA kevI rIte mAnI zakAya ? jo puruSa sarvathA niSkriya hoya to te bhogakriyAno kartA paNa na hoI zake ane tethI bhoktatvanI sAthe akartA puruSanI koI saMgati ja nathI besatI. mUla prakRti jo nirvikAra hoya ane utpAda tathA vyaya kevaLa dharmonA ja thatA hoya to prakRtine pariNAmI kevI rIte kahI zakAya ? kAraNamAM kAryotpAdananI zakti to mAnI zakAya che, paraMtu kAryakAlanI jema kAryano prakaTa sadbhAva to svIkArI na zakAya. 'mATImAM ghaDo potAnA AkAramAM vidyamAna che ane te kevaLa kuMbhAranA vyApArathI prakaTa thAya che' ema kahevAnA badale Ama kahevuM vadhAre yogya che ke 'mATImAM sAmAnyapaNe ghaTa Adi kAryone utpanna karavAnI zakti che, kuMbhArano vyApAra Adi nimitta maLatA te zaktivALI mATI potAno piMDarUpa pUrvaparyAya choDI ghaTaparyAyane dhAraNa kare che' arthAt mATI pote ja ghaDo banI jAya che. kArya dravyano paryAya che ane te paryAya koI paNa dravyamAM zaktirUpamAM ja vyavahata thaI zake che. vastutaH prakRtipuruSanA saMyogathI utpanna thavA chatAM paNa buddhi, ahaMkAra Adi dharmono AdhAra puruSa ja hoI zake che, bhale te dharmo prakRtisaMsargajanya hovAthI anitya hoya. abhinna svabhAvavALI eka ja prakRti akhaMDa tattva hoIne kevI rIte ananta puruSo sAthe vibhinna prakAranA saMsargo eka sAthe karI zake ? abhinna svabhAva hovAnA kAraNe badhA puruSo sAthe eka prakArano saMsarga ja hovo joIe. vaLI, mukta AtmAo sAthe asaMsarga ane saMsArI AtmAo sAthe saMsarga A bheda paNa vyApaka ane abhinna prakRtimAM kevI rIte ghaTI zake ? prakRtine AMdhaLI ane puruSane paga mAnIne bannenA saMsargathI sRSTinI kalpanAno vicAra sAMbhaLavAmAM sundara to lAge che, paraMtu jevI rIte aMdha strI ane pagu puruSa bannemA sasarganI icchA ane e jAtanuM pariNamana thAya to ja sRSTi saMbhava bane che tevI rIte jyAM sudhI puruSa ane prakRti bannemAM svatantra pariNamananI yogyatA Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 337 mAnavAmAM na Ave tyAM sudhI kevaLa ekanA pariNAmI hovAthI na to saMsarganI saMbhAvanA che ke na to sRSTinI. banne ekabIjAnAM pariNamanamAM nimittakAraNa banI zake che, upAdAnakAraNa nahi. eka ja caitanya harSa, viSAda, jJAna, vijJAna, Adi aneka paryAyone dhAraNa karanAro saMvirUpe anubhavamAM Ave che. te caitanyane mahatu, ahaMkAra Adi saMjJAo ApI zakAya che, paraMtu A vibhinna bhAvone cetanathI bhinna evI jaDa prakRtinA dharmo na mAnI zakAya. jalakamalavata puruSa jo sarvathA nirlipta hoya to prakRtigata pariNamanonuM tenAmAM aupacArika bhostRtva ghaTAvI devA chatAM paNa vastutaH na to te bhoktA siddha thAya che ke na to cetayitA. tethI puruSane vAstavika utpAda, vyaya ane dhrauvyano AdhAra mAnIne pariNAmInitya ja svIkAravo joIe. anyathA kRtanAza ane akRtAbhyAgama nAmanA dUSaNo Ave che. je prakRtie kArya karyuM te to tenuM phaLa bhogavatI nathI ane je puruSa bhoktA che te to kartA nathI. A asaMgati puruSane avikArI mAnavAmAM Ave che ja. jo vyaktarUpa mahat Adi vikAra ane avyaktarUpa prakRtimAM abheda hoya to mahat AdinI utpatti ane vinAzathI prakRti alipta kevI rIte rahI zake? tethI paraspara virodhI ananta kAryonI utpattinA nirvAha mATe ananta prakRtitattvo judA judA mAnavA joIe jemanA vilakSaNa pariNAmothI A sRSTinuM vaicitrya susaMgata thaI zake che. A badhAM tattvo eka prakRti jAtinA hoI zake che, paraMtu sarvathA eka nahi, temanuM prathaku astitva rahevuM ja joIe. zabdamAMthI AkAza, rUpamAMthI agni ItyAdi guNomAMthI guNInI utpattinI vAta asaMgata che. guNa guNIne pedA karatA nathI paNa UlaTuM guNImAM ja aneka guNo avasthAbhedathI utpanna thAya che ane nAza pAme che. ghaDo, zako, surAhI Adi kAryomAM mATIno anvaya joIne eTaluM to siddha karI zakAya ke temanA utpAdaka paramANu eka mATI jAtinA che. satkAryavAdanI siddhi mATe je "aRI' Adi pAMca hetuo ApyA che te badhA kathaMcit asatakAryavAdamAM ja saMbhavI zake che. arthAta pratyeka kArya potAnA AdhArabhUta dravyamAM zaktinI dRSTie ja sat kahI zakAya che, paryAyanI dRSTie nahi. jo paryAyanI daSTie paNa sat hoya to kAraNano vyApAra nirarthaka thaI jAya che. upAdAna-upAdeyabhAva, zakya hetue zakyakriya kAryane ja pedA karavuM, ane kAraNakAryavibhAga Adi kathaMcit satkAryavAdamAM ja saMbhave che. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 jainadarzana triguNano anvaya joIne kAryone eka jAtinA ja mAnI zakAya, nahi ke eka kAraNathI utpanna. badhA ja puruSomAM paraspara cetanatva ane bhostRtva Adi dharmono anvaya dekhAya che, paraMtu teo koI eka kAraNathI utpanna thayA nathI. pradhAna ane puruSamAM nityatva, sattva Adi dharmono anvaya hovA chatAM paNa bannenI eka kAraNathI utpatti mAnavAmAM AvI nathI. jo prakRti nityasvabhAva hoIne paNa tattvasRSTi yA bhUtasRSTimAM pravRtta thatI hoya to acetana prakRtine e jJAna to na hoI zake ke ATalI ja tattvasRSTi hovI joIe ane A ja eno upakAraka che. AvI paristhitimAM niyata pravRtti thaI zake nahi. ane jo thAya to pravRttino anna ja na AvI zake. puruSanA bhoganA mATe huM sRSTi karuM A jJAna paNa acetana prakRtine kevI rIte hoI zake ? vezyAnA daSTAntathI bandha-molanI vyavasthA ghaTAvavI paNa yogya nathI kema ke vezyAno saMsarga to te puruSa sAthe thAya che je svayaM tenI kAmanA kare che, tenA upara teno jAdu cAle che. arthAt anurAga hotAM Asakti ane virAga hotAM viraktinuM cakra to tyAre ja cAle jyAre puruSa pote anurAga ane virAga avasthAone dhAraNa kare. koI vezyA svayaM anurakta thaI koI paththarane vaLagatI nathI. tethI jyAM sudhI puruSanAM mithyAjJAna ane samyajJAnane kramathI anurAga ane virAga Adi pariNamanono vAstavika AdhAra mAnavAmAM na Ave tyAM sudhI banya ane mokSanI prakriyA ghaTI zakatI ja nathI. jyAre tenA svarUpabhUta caitanyanuM ja prakRtisaMsargathI vikArI pariNamana thAya tyAre ja te mithyAjJAnI banIne viparyayamUlaka bandhadazAne pAmI zake che ane kaivalyanI bhAvanAthI saMprajJAta ane asaMprajJAtarUpa samAdhimAM pahoMcIne jIvanmukta ane paramamukta dazAne pAmI zake che. tethI puruSane pariNAminitya mAnyA vinA na to pratItisiddha lokavyavahArano nirvAha thaI zake che ke na to pAramArthika loka-paralokanI yA bandha-mokSanI vyavasthAnuM susaMgata rUpa ghaTI zake che. e sAcuM ke prakRtinA saMsargathI thanArA purUSanAM pariNamano sthAyI yA nijasvabhAva na kahI zakAya paraMtu eno artha e paNa nathI ke te kevaLa prakRtinA ja dharmo che kema ke IndriyAdinA saMyogathI je buddhi yA ahaMkAra utpanna thAya che te chevaTe to cetanadharma ja che. cetana ja potAnA pariNAma svabhAvanA kAraNe sAmagrI anusAra te te paryAyane dhAraNa kare che. tethI A saMyogajanya dharmomAM upAdAnabhUta puruSa temanI vaikArika javAbadArImAMthI kevI rIte bacI zake ? e sAcuM ke jyAre prakRtino saMsarga Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 339 chUTI jAya che ane puruSa mukta thaI jAya che tyAre A dharmonI utpatti thatI nathI, jyAM sudhI saMsarga rahe che tyAM sudhI temanI utpatti thAya che, A rIte prakRtisaMsarga ja temano hetu Thare che, paraMtu jo puruSamAM vikArarUpa pariNamananI yogyatA ane pravRtti na hoya to prakRtisaMsarga baLajabarIthI to temAM vikAra utpanna karI zake nahi. anyathA mukta avasthAmAM paNa vikAra utpanna thavA joIe kema ke vyApaka hovAthI mukta AtmAnI prakRtisaMsarga chUTyo to nathI, saMyoga to teno kAyama che ja. prakRtine caritArtha to eTalA mATe kahevAmAM Ave che kema ke je puruSa pahelAM tenA saMsargathI saMsAramAM pravRtta thato hato te have saMsaraNa karato nathI. tethI caritArtha ane pravRttArtha vyavahAra paNa puruSanI daSTie ja che, prakRtinI daSTie nathI. jyAre puruSa pote rAga, virAga, viparyaya, viveka ane jJAna-vijJAnarUpa pariNamanonuM vAstavika upAdAnakAraNa che tyAre tene ApaNe laMgaDo na kahI zakIe. eka dRSTie to prakRti kevaLa AMdhaLI ja nathI paraMtu puruSanA pariNamano mATe laMgaDI paNa che. je kare te bhogave A siddhAnta nirapavAda che. tethI puruSamAM jyAre vAstavika bhoknatva mAnyA vinA koI cAro nathI tyAre vAstavika kartatva paNa temAM ja mAnavuM ucita che. jyAre kartutva ane bhostRtva avasthAo puruSagata ja banI jAya che tyAre tenuM kUTasthanityatva ApoApa ja samApta thaI jAya che. utpAda-vyayaprauvyarUpa pariNAma pratyeka satanuM aparihArya lakSaNa che, pachI bhale te cetana hoya ke acetana, mUrta hoya ke amUrta. pratyeka sata potAnA svAbhAvika pariNAmI svabhAva anusAra eka paryAyane choDI bIjA paryAyane dhAraNa karatuM cAlyA kare che. A pariNamano sadaza paNa hoya che ane visadaza paNa. pariNamananI dhArAne to potAnI gatithI sadA pratikSaNa vahetA rahevuM che. bAhyAbhyantara sAmagrI anusAra temAM vividhatA barAbara AvatI rahe che. sAMkhyanA prastuta vivecita matane kevalasAmAnyavAdamAM sAmela eTalA mATe karyo che kema ke teNe prakRtine eka nitya vyApaka ane akhaMDa tattva mAnIne tene ja mUrta-amUrta Adi virodhI pariNamanono sAmAnya AdhAra mAnyo che. vizeSapadArthavAda (1) bauddhano pUrvapakSa - bauddha sAmAnyapaNe vizeSa padArthane ja vAstavika tattva mAne che. svalakSaNa, cetana ho ke acetana, kSaNika ane paramANurUpa che. je jyAM ane je samaye utpanna thAya che te tyAM ja ane te ja samaye nAza pAmI jAya che. koI Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jainadarzana paNa padArtha dezAntara ane kAlAntaramAM vyApta thaI zakato nathI, te be dezone sparza karato nathI tema ja be kSaNomAM rahetA nathI. pratyeka padArthano pratikSaNa nAza pAmavAno svabhAva che. tene nAza mATe koI anya kAraNanI AvazyakatA nathI. uttara kSaNanI utpattinAM jeTalAM kAraNo che temanAthI bhinna koI anya kAraNanI apekSA te pUrva kSaNanA vinAzane nathI hotI, te vinAza teTalAM ja kAraNothI thaI jAya che, tethI nAzane nirdetuka kahe che. nirdetakano artha "kAraNonA abhAvamAM thaI javuMevo nathI, paraMtu 'utpAdanA je kAraNo hoya te kAraNothI bhinna koI anya kAraNanI apekSA na rAkhavI' evo che. pratyeka pUrva kSaNa (pUrva kSaNika vastu) svayaM nAza pAmato uttara kSaNane utpanna karato jAya che ane A rIte eka vartamAna kSaNa ja astitvamAM rahIne dhArAnI kramabaddhatAnuM pratIka bane che. pUrvottara kSaNonI A sattatiparaMparAmAM kAryakAraNabhAva ane bandha-mola AdinI vyavasthA ghaTe che. sthira ane sthaLa banne mananI kalpanA che. sthiratAno pratibhAsa saMdeza utpattimAM ekatvanuM mithyA bhAna thavAnA kAraNe thAya che ane sthULatAno pratibhAsa pujamAM sambaddhabuddhi thavAnA kAraNe thAya che. vicArIne joIe to e sAva spaSTa thaI jAya che ke jene ApaNe sthULa padArtha kahIe chIe te mAtra paramANuono paMja ja to che. atyAsanna ane asaMtRSTa paramANuomAM sthULatAno bhrama thAya che. eka paramANuno bIjA paramANu sAthe jo sarvAtmanA saMsarga mAnIe to be paramANuo maLIne eka banI jAya ane A krame paramANuono piMDa aNumAtra banIne rahI jAya. jo eka dezathI saMsarga mAnavAmAM Ave to cha dizAomAM rahelA che paramANuo sAthe saMsarga dharAvatA madhyavartI paramANunA cha dezanI kalpanA karavI paDe. tethI kevaLa paramANuonA saMcaya ja indriyapratItino viSaya bane che. 1. je va sa tava yo yava daiva sa: | na retiyovyarivAnAmada vidate II udbhUta prameyaratnamAlA, 4.1 2. kharekhara to Ama kahevuM joIe - vastuno svabhAva ja kSaNabhaMgura che. eTale je kAraNo vastune utpanna kare che te ja tenA kSaNabhaMgura svabhAvane paNa utpanna kare che, tenA kSaNabhaMgura svabhAvane utpanna karanArAM bIjAM kAraNo hoI zake nahi, vastu kSaNabhaMgura svabhAvavALI ja tenAM kAraNothI utpanna thAya che. vastuno svabhAva ja kSaNabhaMgura hovAthI te utpatti pachI tarata ja svabhAvataH nAza pAme che, nAza pAmavA mATe tene koI kAraNonI apekSA nathI. tethI vinAzane nirdetuka kahyo che. (anuvAdaka) Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 341 arthakriyA ja paramArthasanuM vAstavika lakSaNa che. koI paNa arthakriyA kAM to kramathI thAya che kAM to yugapat. nitya ane ekasvabhAvavALA padArthamAM na to kramathI arthakriyA saMbhave che ke na to yugapata. tethI krama ane yaugapadyanA abhAvamAM tenAthI vyApta arthakriyA nivRtta thaI jAya che ane arthakriyAnA abhAvamAM tenAthI vyApta sattva nivRtta thaIne nitya padArthane asat siddha karI de che.' sahakArIonI apekSAthI nitya padArthamAM krama ghaTI zakato nathI kema ke nitya padArtha jyAre samartha che tyAre tene sahakArIonI apekSA ja na hovI joIe. jo sahakArI kAraNo nitya padArthamAM koI atizaya yA vizeSatA utpanna karatAM hoya to te sarvathA nitya na rahI zake. jo koI vizeSatA utpanna na karatAM hoya to temanuM maLavuM na maLavA barAbara ja che. nitya ekasvabhAva padArtha jyAre prathamakSaNabhAvI kArya kare che tyAre anya kAryone utpanna karavAnuM sAmarthya tenAmAM che ke nahi? jo hoya to badhAM kAryo eka sAthe utpanna thavA joIe. jo na hoya ane sahakArIo maLatAM te sAmarthya AvatuM hoya to te nitya ane ekarUpa na rahI zake. tethI pratikSaNa parivartanazIla paramANurUpa padArtho ja potapotAnI sAmagrI anusAra vibhinna kAryonA utpAdaka bane che. cittakSaNa paNa A rIte ja kSaNapravAharUpa che, aparivartanazIla ane nitya nathI. A ja kSaNapravAhamAM prApta vAsanA anusAra pUrvekSaNa uttarakSaNane utpanna karato potAnA astitvane niHzeSa karI nAkhe che. ekatva ane zAzvatikatA bhrama che. uttarakSaNano pUrvanI sAthe eTalo ja saMbaMdha che ke te tenAthI utpanna thayo che ane tenuM ja te sarvasva che. jagata kevaLa pratItyasamutpAda ja che. "AnAthI A utpanna thAya che A anavarata kAraNakAryaparaMparA nAma ane rUpa badhAmAM cAlyA ja kare che. nirvANa avasthAmAM paNa A ja krama cAlu rahe che. antara eTaluM ja che ke je cirasannati sAmrava hatI te nirvANamAM nirAsava banI jAya che. vinAzano potAno paNa eka krama che. mudgarano abhighAta thatAM je ghaTakSaNa AgaLa bIjA samartha ghaTana utpanna karato hato te asamartha, asamarthatara ane asamarthatama kSaNone utpanna karato pAlanI utpattimAM kAraNa bane che. tAtparya e ke utpAda sahetuka che, nahi ke vinAza. vinAzane koI hetunI apekSA nathI, te to svabhAvataH pratikSaNa thato ja rahe che. [ghaTane lAkaDIno phaTako mAravAthI ghaTano nAza thato nathI, te to svabhAvataH thavAno ja hato, lAkaDInA phaTakAe to kevaLa 1. meLa yupavAre yamAvayiti: || na mavati sthira mAvA ni:sarvate to mata: tattvasaMgraha, zloka 394. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jainadarzana ghaTasantatinI jagAe ThIkarIonI sattati utpanna karI. Ama jene ApaNe nAzanuM kAraNa mAnIe chIe te kharekhara nAzanuM kAraNa ja nathI paNa visadazasannatinA utpAdanuM ja kAraNa che. (anuvAdaka)] (2) uttarapakSa - paraMtu kSaNika paramANurUpa padArtha mAnavAthI skandha avasthA 1. digrAga Adi AcAryo dvArA pratipAdita kSaNikavAda A ja rUpamAM buddhane abhipreta na hato e viSayanI carcA prophesara dalasukhabhAIjIe jainatarkavArtikaTippaNamAM (pR. 281) A rIte karI che - "A viSayamAM pahelI vAta dhyAna devA jevI e che ke bhagavAna buddha utpAda, sthiti ane vyaya e traNanA bhinna kSaNo mAnyA hatA evuM aMguttaranikAya ane abhidharma grantho jovAthI jaNAya che. (3paritimavana uttaya parivahai nAmanuM ta ivana sattA virahuni padhammAna mAyA abhidhammatva. 4.8). aMguttaranikAmAM saMskRtanAM traNa lakSaNo darzAvyAM che - saMskRta vastuno utpAda thAya che, vyaya thAya che ane sthitinuM anyathA- thAya che. AmAMthI phalita thAya che ke prathama utpatti, pachI jarA ane pachI vinAza A krame vastumAM anityatA arthAta kSaNikatA siddha che. cittakSaNa kSaNika che eno artha e che ke te traNa kSaNa sudhI che. prAcIna bauddha zAstramAM mAtra citta arthAtu nAmane ja yogAcAranI jema vastusatu mAnyuM nathI. ane tenuM Ayu yogAcAranI jema eka kSaNanuM nathI paNa traNa kSaNanuM che, rUpanuM Ayu svasaMmata cittanI jema traNa kSaNanuM nahi paNa 17 kSaNanuM mAnyuM che. A 17 kSaNa paNa samayanA arthamAM nahi paraMtu 17 cittakSaNanA arthamAM lIdhA che arthAta vastutaH eka cittakSaNa barAbara traNa kSaNa hovAthI 51 kSaNanuM Ayu rUpanuM manAyuM che. jo abhidhammatyasaMgahakAre je kahyuM che tevuM ja bhagavAna buddhane abhipreta hoya to kahevuM paDe ke buddhasammata kSaNikatA ane yogAcArasammata kSaNikatAmAM mahattvapUrNa antara che... sarvAstivAdIonA mate "satunI vaikAlika astitva sAthe vyAmi che. je satu che arthAt vastu che te traNe kALamAM asti che. vastune sarva arthAt traNe kALamAM asti mAnavAnA kAraNe ja te vAdanuM nAma sarvAstivAda paDyuM che. (juo sisTama oNpha buddhisTa thoTa, pR., 103). sarvAstivAdIoe rUpaparamANune nitya mAnIne temAM pRthvI, apu, teja ane vAyurUpa thavAnI zakti mAnI che. (ejana, pR. 134,137). ..sarvAstivAdIoe taiyAyikonI jema paramANusamudAyajanya avayavIne atirikta nahi paraMtu paramANasamudAyane ja avayavI mAnyo che. bannee paramANune nitya mAnavA chatAM paNa samudAya ane avayavIne anitya mAnyA che. sarvAstivAdIoe eka ja paramANunI, anya paramANu sAthe saMsarga thavAthI, aneka avasthAo mAnI che ane A ja aneka avasthAone yA samudAyone anitya mAnela che, paramANune nahi (ejana, pR. 121, 137)." jainatarkavArtikaTippaNa, pR. 282. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAsA 343 bhrAnta Thare che. jo puMja hovA chatAM paNa paramANu potAnI paramANurUpatA choDato na hoya ane skandha avasthA dhAraNa karato na hoya tathA atIndriya sUkSma paramANuono puja paNa atIndriya ja banI raheto hoya to ghaTa, paTa Adi rUpe indriyagrAhya nahi thaI zake. paramANuomAM paraspara viziSTa rAsAyanika saMbaMdha thavAthI ja temanAmAM sthULatA Ave che ane tyAre ja teo indriyagrAhya bane che. paramANuono paraspara je sabaMdha thAya che te snigdhatA ane rUkSatAnA kAraNe guNAtmaka parivartananA rUpamAM thAya che. te kacit tAdAtmyarUpa che, temAM ekadezAdi vikalpo UThI zakatA nathI. te ja paramANuo potAnI sUkSmatA choDI sthULarUpatAne dhAraNa karI le che. pudgalono A ja svabhAva che. jo paramANuo paraspara sarvathA asaMsRSTa rahe to jema vIkharAyelA paramANuo jaladhAraNa nathI karI zakatA tema pujIbhUta paramANuo paNa jaladhAraNa Adi kriyAo nahi karI zake. padArtha paryAyanI dRSTie pratikSaNa vinAzI hovA chatAM paNa potAnI avicchinna sannatinI dRSTie kacit dhruva paNa che. paMkti ane senAnI jema santati buddhikalpita ja nathI, paraMtu vAstavika kAryakA2Napa2parAnI dhruva nAbhi che. tethI nirvANa avasthAmAM cittasannatino sarvathA uccheda mAnI zakAto nI. eTale ja dIpanirvANanuM dRSTAnta paNa ucita nathI. je * paramANuo dIpakAvasthAmAM bhAsurAkAra ane dIpta hatA te bujhAI jatAM zyAmarUpa ane adIpta banI jAya che. ahIM kevaLa paryAyaparivartana ja thayuM che. koI paNa maulika tattvano sarvathA uccheda mAnavo e avaijJAnika che. vastutaH buddhe viSayavairAgya ane brahmacaryanI sAdhanA mATe jagatanA kSaNikatva ane anityatvanI bhAvanA upara eTalA mATe bhAra Apyo kema ke mohI ane parigrahI prANI padArthone sthira ane sthULa mAnIne temanAmAM rAga kare che, tRSNAthI temanA parigrahanI ceSTA kare che, strIne eka sthira ane sthULa padArtha mAnIne tenA stana Adi avayavo upara rAgI najara nAkhe che. jo prANI temane kevaLa hADakAnuM piMjara ane mAsano piMDa ane chevaTe paramANupuMjanA rUpamAM dekhe to teno rAgabhAva avazya ocho thAya 'strI' saMjJA paNa sthULatAnA AdhAre kalpita che. tethI vItarAgatAnI sAdhanA mATe jagata ane zarIranI anityatAno vicAra karavo ane tenI vAraMvAra bhAvanA karavI atyanta Avazyaka che ane apekSita che. jaina sAdhuone paNa cittamAM vairAgyanI dRDhatA mATe anityatva, azaraNatva Adi bhAvanAono upadeza ApavAmAM Avyo che. paraMtu bhAvanA judI vastu che ane vastutattvanuM nirUpaNa judI vastu che. bhAvanAnA baLa upara vaijJAniko vastusvarUpanI Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u44 jainadarzana mImAMsA karatA nathI, paraMtu sunizcita kAryakAraNabhAvanA prayoga dvArA vastusvarUpanI mImAMsA kare che. - strInuM sarpiNI, narakanuM dvAra, pApanI khANa, nAgaNa ane viSavela Adi rUpe je bhAvanAtmaka varNana maLe che te kevaLa vairAgya jagADavA mATe che, tethI strI sarpiNI yA nAgaNa banI jatI nathI. padArthane nitya mAnavAthI tenAmAM sahaja rAga pedA thAya che. AtmAne zAzvata mAnavAthI manuSya tenA cira sukha mATe nyAya ane anyAyathI jeTalo bane teTalo parigrahano saMgraha karavA lAge che. tethI buddha A tRSNAmUlaka parigrahathI virakti lAvavA mATe zAzvata AtmAno ja niSedha karIne nairAbhyano upadeza Apyo. temane moTo bhaya hato ke jevI rIte nitya AtmAnA mohamAM paDelA anyatIrthika tRSNAmAM AkaMTha DUbelA che tevI rIte bauddha bhikSuo rakhene banI jAya ane eTale ja temaNe tIvra kaThoratAthI AtmAnI zAzvatitAno ja nahi, khuda AtmAno ja niSedha karI nAkhyo. jagatane kSaNika, zUnya, nirAtmaka, azuci ane duHkharUpa kahevuM e paNa mAtra bhAvanAo ja che. paraMtu ethI AgaLa vadhIne A ja bhAvanAoe darzananuM rUpa laI lIdhuM ane eka eka zabdane laIne eka eka vAda - kSaNikavAda, zUnyavAda, nairAmyavAda Adi - khaDo thaI gayo. eka vAra emane dArzanikarUpa maLI gayuM eTale pachI to temanuM moTA ugra rUpamAM samarthana thavA lAgyuM. buddha yogijJAnanI utpatti cAra Arya satyonI bhAvanAnA prakarSa sudhI pahoMcavAthI thatI mAnI che. temAM daSTAnta paNa ApyuM che to te che kAmukanuM. jema koI kAmuka potAnI priya kAminInI tIvratama bhAvanA dvArA teno sAme upasthita hoya evo sAkSAtkAra karI le che tema bhAvanAthI satyano sAkSAtkAra paNa thaI jAya che. tethI jyAM sudhI vairAgyane saMbaMdha che tyAM sudhI to jagatane kSaNika ane paramANupajarUpa mAnIne cAlavAmAM koI hAni nathI kema ke asatyopAdhithI paNa satya sudhI pahoMcI zakAya che, paraMtu dArzanika kSetra to vastusvarUpanI yathArtha mImAMsA karavA icche che. tethI dArzanika kSetramAM bhAvanAonuM kAma nathI. pratItisiddha sthira ane sthUla padArthone bhAvanAvaza thaIne ApaNe asatyatAno phatavo ApI zakIe nahi. je krama ane yaugapadya sAthe arthakriyAnI vyApti che te krama ane yaugapadya to sarvathA kSaNika padArthamAM paNa ghaTatA nathI. jo pUrvano uttaranI sAthe koI saMbaMdha na hoya to temanI vacce kAryakAraNabhAva banI zake ja nahi. avyabhicArI 1. mUtArthamAvanA parvanuM yogijJAnamu nyAyabindu, 1.11 2. zomayonmAvauvanAghupatRtAH | namUtAnA pati puratoDavasthitanava pramANavArtika, 2.282 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 345 kAryakAraNabhAva yA upAdAnopAdeyabhAva mATe pUrva ane uttara kSaNomAM vAstavika saMbadha yA anvaya mAnavo ja joIe, anyathA santAnAntaravartI uttara kSaNanI sAthe paNa upAdAnopAdeyabhAva banavo joIe. eka vastu jyAre kramazaH be kSaNone yA be dezone pahoce che yA prApta kare che tyAre temAM kAlakRta yA dezakRta krama mAnI zakAya che, paraMtu je jyAM ane jyAre utpanna thAya te tyAM ane tyAre ja nAza pAmI jAya to tenAmAM krama kevo? ane kramanA abhAvamAM yaugapadyanI carcA karavI ja vyartha che. jagatanA padArthonA vinAzane nirdetuka mAnIne tene svabhAvasiddha kahevo ucita nathI, kema ke jema uttarano utpAda potAnAM kAraNothI thAya che tema pUrvano nAza paNa te ja kAraNothI thAya che. temanAmAM kAraNabheda nathI, tethI vastutaH svarUpabheda paNa nathI. pUrvano vinAza ane uttarano utpAda banne eka ja vastu che. kAryano utpAda ja kAraNano vinAza che. je svabhAvabhUta utpAda ane vinAza che te svarasata thatA ja rahe che. bAkI rahI jAya che sthULa vinAzanI vAta, to sthULa vinAza to spaSTapaNe ja kAraNonI apekSA rAkhe che. jyAre vastumAM utpAda ane vinAza banneya samAna koTinA ja dharmo che tyAre te bemAMthI ekane sahetuka ane bIjAne nirdetuka kahevo koI paNa rIte ucita nathI. jagatanA badhA ja jaDa ane cetana padArthomAM dravya, kSetra, kAla ane bhAva cAre prakAranA saMbaMdho barAbara anubhavAya che. te saMbaMdhomAMthI kSetra, kAla ane bhAva prayAsattio vyavahAranA nirvAha mATe paNa hoya paraMtu upAdAnopAdeyabhAva sthApavA mATe to dravyaprayAsattine paramArtha ja mAnavI joIe ane dravyaprayAsatti ekadravyatAdAbhyane choDIne bIjuM kaMI hoI zakatI nathI. kAlpanika sattAna yA sattati tenuM sthAna laI zakatI nathI. A ekadravyatAdAbhya vinA to badha-mokSa, levaDa-devaDa, guru-ziSya Adi samasta vyavahArano lopa thaI jAya. "pratItyasamutpAda' pote ja, jene pratItya je samutpAdane prApta kare che temanAmAM paraspara saMbaMdhanI siddhi karI de che. ahIM vaLa kriyA mAtra ja nathI paNa kriyAno AdhAra kartA paNa che. je pratIya arthata apekSA kare che te ja utpanna thAya che. tethI A ekadravyatAdAbhyadravyaprayAsatti)no svIkAra hara hAlatamAM karavo ja joIze. avyabhicArI kAryakAraNabhAvanA AdhAre pUrva ane uttara kSaNonI eka sannati tyAre ja banI zake jyAre kArya ane kAraNamAM avyabhicAritAnuM niyAmaka koI anucUta paramArtha tattva svIkAravAmAM Ave. vijJAnavAdanI samIkSA A ja rIte vijJAnavAdamAM bAhyarthanA astitvano sarvathA lopa karIne tene Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jainadarzana kevaLa vAsanAkalpita ja kahevo ucita nathI, e sAcuM ke padArthomAM aneka jAtanI saMjJAo ane aneka jAtanA zabdaprayogo ApaNI lpanAo dvArA kalpita hoya che paraMtu je nakkara ane satya padArtha che tenA astitvano inakAra na karI zakAya. nIlapadArthanuM astitva nIlavijJAnathI siddha bhale thatuM hoya paraMtu nIlavijJAna nIlapadArthanA astitvane utpanna karatuM nathI. te to svayaMsiddha che, ane nIlavijJAna na hoya tyAre paNa tenuM svasiddha astitva che ja. AMkha padArthane dekhe che, padArthane utpanna karatI nathI. prameya ane pramANa A saMjJAo sApekSa bhale hoya paraMtu banne padArtho to potapotAnI sAmagrIthI svataHsiddha utpattivALA che. vAsanA ane kalpanAthI padArthane ISTa-aniSTa rUpamAM citrita karavAmAM Ave che, paraMtu padArthane vAsanA ane kalpanAthI utpanna karI zakAto nathI. tethI vijJAnavAda AjanA prayogasiddha vijJAnathI kevaLa bAdhita ja nathI paraMtu vyavahAronupayogI paNa che. zUnyavAdanI AlocanA zUnyavAdanAM be rUpo ApaNI samakSa che eka to svapnapratyayanI jema badhA pratyayone nirAlambana gaNavA arthAta pratyayanuM astitva svIkAravuM paraMtu tene nirviSaya mAnavo ane bIjuM rUpa e ke bAhyarthanI jema jJAnano paNa lopa karI sarvazUnya mAnavuM. prathama kalpanA eka rIte nirviSaya jJAna mAnavAnI che, je pratItiviruddha che kema ke prata anumAnane jo nirviSaya mAnavAmAM Ave to tenAthI nirAlambana jJAnavAda ja siddha thaI zake nahi. jo te anumAnane saviSaya mAnazo to A anumAnathI hetu vyabhicArI banI jaze. tethI je pratyayono bAlArka upalabdha thato hoya temane saviSaya ane jemano bAhyartha upalabdha na thato hoya temane nirviSaya mAnavA ucita che. jJAnomAM satya ane asatya yA avisaMvAdI ane visaMvAdInI vyavasthA bAhyarthanI prApti ane aprAptinA AdhAre ja thAya che. agninA jJAnathI pANIne garama karI zakAtuM nathI. jagatano samasta bAhyavyavahAra bAhyapadArthonA vAstavika astitvathI ja saMbhava bane che. saMta anusAra zabdaprayoganI svataMtratA hovA chatAM paNa padArthanuM nijasiddha svarUpa yA astitva koInA saMktathI utpanna thaI zakatuM nathI. bAlArthanI jema jJAnano paNa abhAva mAnanAra sarvazUnya pakSane to siddha karavo ja kaThina che. je pramANathI sarvazUnyatA siddha karavAmAM Ave che te pramANane paNa jo zUnya arthAt asat mAnavAmAM Ave to pachI zUnyatA zenAthI siddha karazo? ane jo te pramANa azUnya arthAt sata hoya to "sarva zUnya (badhuM ja zUnya che)' kyAM rahyuM? ochAmAM ochuM pramANane to azunya mAnavuM ja paDe. pramANa ane prameya Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 347 vyavahAra paraspara sApekSa hoI zake che. paraMtu temanuM svarUpa paraspara sApekSa nathI, te to svataH siddha che. tethI kSaNikatAnI ane zUnyatAnI bhAvanAothI vastunI siddhi karI zakAtI nathI. A rIte vizeSapadArthavAda paNa viSayAbhAsa che, kema ke jevuM tenuM varNana che tevuM tenuM astitva siddha thaI zakatuM nathI. ubhayasvatanavAdamImAMsA (1) pUrvapakSa - vaizeSika sAmAnya arthAta jAti ane dravya, guNa, karmarUpa vizeSa arthAta vyaktione svataMtra padArtho mAne che, sAmAnya ane vizeSa vacce samavAya saMbaMdha hoya che. vaizeSikano mULa magna che - pratyayanA AdhAre padArthonI vyavasthA karavI. 'dravya 'davya' evo pratyaya thAya che, tethI dravya eka padArtha che. :' "puna:' ane 'varSa '' e prakAre svataMtra pratyayo thAya che, tethI guNa ane karma svataMtra padArtho che. A rIte anugatAkAra pratyayanA kAraNe sAmAnya padArtha, nitya padArthomAM paraspara bheda sthApita karavA mATe vizeSa padArtha ane (ahIM arthAt AmAM A che)' pratyayathI samavAya padArtho mAnyA che. jeTalA prakAranAM jJAno ane zabdavyavahAro thAya che temanuM vargIkaraNa karIne asAMkaryabhAve eTalA padArtho mAnavAno prayatna vaizeSikoe karyo che. tethI vaizeSikone "saMpratyayopAdhyAya' kahevAmAM Ave che. (2) uttarapala - paraMtu pratyaya arthAt jJAna ane zabdavyavahAra eTalAM to aparipUrNa ane lacIlAM che ke temanA upara pUro bharoso na rAkhI zakAya. teo to vastusvarUpa tarapha mAtra izAro ja karI zake. eTaluM ja nahi paNa teo to akhaMDa ane anirvacanIya vastune samajavA ane samajAvavA mATe tenA khaMDa khaMDa karI nAkhe che ane eTaluM to vizleSaNa karI nAkhe che ke te vastunA aMzo svatanta padArtho jaNAvA lAge che. guNa-guNAMza ane deza-dezAMzanI kalpanA paNa chevaTe buddhi ane zabdavyavahAranI ja karAmata che. eka akhaMDa dravyathI pRthaphabhUta yA pRthakasiddha guNa ane kriyA rahI zakatAM nathI ane batAvI zakAtA paNa nathI, tema chatAM buddhi temane pRthaka padArtho tarIke batAvavA taiyAra che. padArtha to potAnuM nakkara ane akhaMDa astitva dharAve che, te potAnAM pariNamano anusAra aneka pratyayono viSaya banI zake che. guNa, kriyA ane saMbaMdha Adi svatanta padArtho nathI, teo to dravyanI avasthAonA vibhinna vyavahAro che. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana Ama sAmAnya koI svatantra padArtha nathI je nitya ane eka hoI aneka svatantrasattAka vyaktiomAM motIomAM parovAyelA dorAnI jema raheluM hoya. padArthonA keTalAMka pariNamano sadaMza paNa hoya che ane keTalAka visardeza paNa hoya che. be svatantrasattAka vibhinna vyaktiomAM bhUyaH arthAt ghaNuM sAmya joIne anugatavyavahAra karavAmAM Ave che. aneka AtmAo saMsAra avasthAmAM potAnAM vibhinna zarIromAM rahelA che, jemanI avayavaracanA amuka prakAranI sadeza hoya che temanAmAM 'manuSya', 'manuSya' evo vyavahAra saMketa anusAra thAya che ane jemanI zarIraracanA amuka prakAranI sadaMza hoya che temanAmAM saMketa anusAra 'azva' 'azva' evo vyavahAra thAya che. je AtmAomAM avayavasAdazyanA AdhAre manuSyavyavahAra thAya che temanAmAM 'manuSyatva' nAmano evo koI sAmAnyapadArtha nathI ke je potAnI svatantra, nitya, eka ane anekAnugata sattA rAkhato hoya ane samavAyasaMbaMdhathI temanAmAM raheto hoya. ATalI ane AvI bhedalpanA padArthasthitine pratikULa che. 'sat' 'sat' ke 'dravya' 'dravya' ke 'guNa' 'guNa' ke 'manuSya' 'manuSya' ityAdi badhA vyavahAro sAdazyamUlaka che. sAdRzya paNa pratyekaniSTha dharma che, te koI anekaniSTha svatantra padArtha nathI. te to aneka avayavonI samAnatArUpa che ane te te avayavo te te vyaktiomAM ja rahe che. temanAmAM samAnatA joIne drA aneka prakArano nAnAmoTA vistAravALo anugatavyavahAra karavA lAge che. 348 sAmAnya nitya, eka ane niraza hovA uparAMta paNa jo sarvagata hoya to teNe vibhinna dezavALI svavyaktiomAM khaMDazaH rahevuM paDaze, kema ke eka vastu eka sAthe bhinna dezomAM pUrNarUpe rahI zakatI nathI. nitya ane niraza sAmAnya je samaye je vyaktimAM prakaTa thAya te ja samaye teNe sarvatra arthAt badhI vyaktionA antarAlamAM paNa prakaTa thavuM joIe. anyathA kvacit vyakta ane kvacit avyakta rUpathI to svarUpabheda thatAM anityatva ane sAzatvanI Apatti Ave. jevI rIte sattAsAmAnya padArtha anya koI 'sattAtva' nAmanA sAmAnya vinA ja svataH sat che tevI ja rIte dravya Adi paNa svataH sat ja che ema kema na manAya ? sattA sAthe saMbaMdhamAM AvatA pahelA padArtha sat che ke asat? jo sat hoya to sattAno saMbaMdha mAnavo nirarthaka che. ane jo asat hoya to jema asat khaviSANa sAthe sattAno saMbaMdha hoI zakato nathI tema asat padArtha sAthe paNa sattAno saMbaMdha hoI zake nahi. AvI ja rIte anya sAmAnyonI bAbatamAM paNa samajI levu joIe. jevI rIte sAmAnya, vizeSa ane samavAya svataH sat che, temanAmAM koI Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsA 349 anya sattAnA saMbaMdhanI kalpanA karavAmAM nathI AvatI tevI ja rIte dravya Adi paNa svataHsiddha sat che, temanAmAM paNa sattAnA saMbaMdhanI kalpanA nirarthaka che. vaizeSiko tulya AkRtivALA ane tulya guNavALA paramANuomAM, mukta AtmAomAM ane mukta AtmAoe tyajI dIdhelAM manomAM bhedapratyaya karAvavA mATe pratyekamAM eka vizeSa nAmano padArtha mAne che. A vizeSo ananta che ane nityadravyavRtti che. anya avayavI vagere padArthomAM jAti, AkRti ane avayavasaMyoga AdinA kAraNe bheda karI zakAya che paraMtu samAna AkRtivALA samAna guNavALA nitya dravyomAM bheda karavA mATe koI anya nimitta joIe ane te nimitta che vizeSa padArtha. paraMtu pratyayanA AdhAre padArthavyavasthA mAnavAno siddhAnta ja khoTo che. jeTalA prakAranA pratyayo thAya che teTalA svataMtra padArtho jo mAnavAmAM Ave to padArthonI koI sImA na rahe. jema eka vizeSa bIjA vizeSathI svataH vyAvRtta che, temAM koI vyAvartaka yA bhUdakanI AvazyakatA nathI tema paramANu Adi saghaLA padArtho potAnA asAdhAraNa nija svarUpathI ja svataH vyAvRtta rahI zake che, tenA mATe paNa svataMtra vizeSa padArthanI koI AvazyakatA nathI. vyaktio svayaM ja vizeSa che. pramANanuM kArya che svatasiddha padArthonI asaMkara vyAkhyA karavAnuM ane nahi ke navA navA padArthonI kalpanA karavAnuM. phalAbhAsa pramANathI phaLane sarvathA abhinna yA bhinna kahevuM e phalAbhAsa che. jo pramANa ane phaLane sarvathA bhinna mAnavAmAM Ave to bhinna bhinna AtmAonAM pramANa ane phaLomAM jema pramANa-phaLabhAva ghaTato nathI tema eka AtmAnAM pramANa ane phaLamAM paNa pramANa-phaLabhAva yA pramANa-haLavyavahAra na ghaTavo joIe. samavAya saMbadha paNa sarvathA bhedanI sthitimAM niyAmaka banI zakato nathI. jo pramANa ane phaLane sarvathA abhinna mAnavAmAM Ave to "A pramANa che ane A phaLa che evo bheda vyavahAra ane kAryakAraNabhAva paNa na ghaTI zake. je AtmAnI pramANarUpe pariNati thaI che te AtmAnA ajJAnanI nivRtti thAya che, tethI eka AtmAnI dRSTie pramANa ane phaLamAM abheda che ane sAdhakatama kAraNarUpa tathA pramitikriyArUpa paryAyonI daSTie temanAmAM bheda che. tethI pramANa ane phaLamAM kathaMcita bhedabheda mAnavo ja ucita che. 1. parIkSAmukha, 6.66-72. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamuM prakaraNa nayavicAra nayanuM lakSaNa adhigamanA upAyomAM pramANanI sAthe nayano paNa nirdeza karavAmAM Avyo che. pramANa vastunA pUrNarUpane grahaNa kare che ane naya pramANa dvArA gRhIta vastunA eka aMzane jANe che. jJAtAno te abhiprAyavizeSa naya che je pramANa dvArA jANelI vastunA ekadezane sparze che. vastu ananta dharmovALI che. pramANajJAna tene samagrabhAve grahaNa kare che, tenuM aMzomAM vibhAjana karavA tarapha tenuM lakSya hotuM nathI. udAharaNArtha, "A ghaDo che," e jJAnamAM pramANa ghaDAne akhaMDabhAve, tenA rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi ananta guNadharmono vibhAga karyA vinA, pUrNarUpe jANe che, jyAre naya tenuM vibhAjana karIne "rUpavAna ghaDo" rasavAna ghaDo Adi rUpe tene potapotAnA abhiprAya anusAra jANe che. eka vAta dhyAnamAM rAkhavAnI e ke pramANa ane naya jJAnanI ja vRttio che, banne jJAnAtmaka paryAyo che. jyAre jJAtAnI sakalane grahaNa karavAnI dRSTi hoya che tyAre tenuM jJAna pramANa hoya che ane jyAre te ja pramANathI gRhIta vastune khaMDazaH grahaNa karavAno jJAtAno abhiprAya hoya che tyAre te aMzagrAhI abhiprAya naya kahevAya che. pramANajJAna nayanI utpatti mATe bhUmi taiyAra kare che. jo ke chabasthonAM badhAM jJAno vastunA pUrNarUpane jANI zakatA nathI tema chatAM paNa jeTalAne teo jANe che temanAmAM paNa jo samagrabhAve grahaNa karavAnI temanI daSTi hoya to te sakalagrAhI jJAno pramANa che ane aNagrAhI vikalajJAna naya che. rUpavAna ghaTa' A jJAna paNa jo rUpamukhe samasta ghaTanuM jJAna akhaMDabhAve karatuM hoya 1. no jJAtumiprAya: I laghIyasaya, zloka 55. jJAtRgAmaminvaya. vahu nayA: I siddhivinizcayaTIkA, pR. 517. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 nayavicAra to pramANanI ja sImAmAM pahoMcI jAya che, ane ghaTanA rUpa rasa AdinuM vibhAjana karI jo ghaDAnA rUpane ja mukhyapaNe jANatuM hoya to te naya kahevAya che. pramANano jANavAno krama ekadeza dvArA paNa samagranI tarapha ja hoya che, jyAre naya samagra vastune vibhAjita karIne tenA aMzavizeSanI tarapha jhUke che. pramANa cakSu dvArA rUpane jotuM hovA chatAM te dvArathI pUrA ghaDAne AtmasAt kare che, ane naya te ghaDAnuM vizleSaNa karI tenA rUpa Adi aMzone jANavA tarapha pravRtta thAya che. tethI pramANane sakalAdezI ane nayane vikalAdezI kahela che. pramANa dvArA jANelI vastune zabdanA taraMgothI abhivyakta karavA mATe je jJAnanI jarUra paDe che te naya che. naya pramANano ekadeza che naya pramANa che ke apramANa?' A praznanuM samAdhAna "hA" ane "nAmAM karI zakAtuM nathI, jema ke ghaDAmAM bharelA samudranA jalane na to samadra kahI zakIe chIe ke na to asamudra.' naya pramANathI utpanna thAya che, tethI pramANAtmaka hovA chatAM paNa aMzagrAhI hovAnA kAraNe pUrNa pramANa na kahI zakAya, ane apramANa to te hoI ja zakato nathI. tethI ghaDAmAM bhareluM samudrajala samudrakadeza che, asamudra nathI, tevI ja rIte naya paNa pramANekadeza che, apramANa nathI. naya dvArA grahaNa karAtI vastu paNa na to pUrNa vastu kahI zakAya ane na to avastu kahI zakAya, paraMtu te vasvekadeza" ja hoI zake. tAtparya e ke pramANasAgarano te aMza naya che jene jJAtAe potAnA abhiprAyanA pAtramAM bharI lIdho che. tenuM utpattisthAna samudra ja che. paraMtu tenAmAM te vizALatA ane samagratA nathI jethI temAM badhuM samAI zake. nAnAmoTAM pAtro potAnI maryAdA anusAra ja to jalane grahaNa kare che. pramANanI raMgazALAmAM naya aneka rUpo ane vezomAM potAnuM nATaka race che. sunaya ane durnayA . jo ke anekAntAtmaka vastunA eka eka antane arthAt dharmane viSaya karanArA abhiprAyavizeSo pramANamAM sattAno che paraMtu temanAmAM sumeLa, paraspara prIti ane apekSA hoya to ja teo sunaya che, anyathA durnaya che. sunaya anekAntAtmaka vastunA amuka aMzane mukhyabhAve grahaNa karavA chatAM paNa anya aMzono niSedha 1. nAyaM vastu na cAvastu vastvaMza: kathyate yt:| nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathocyate // tattvArthaslokavArtika, zloka 1.6. nayavivaraNa, zloka 6. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jainadarzana karato nathI, temanI tarapha taTasthabhAva rAkhe che. jema bApanI jAyadAdamAM badhA santAnono samAna haka hoya che ane sapUta te ja kahevAya che je potAnA anya bhAIonA hakko ImAnadArIthI svIkAre che, temane haDapa karI javAnI ceSTA kyAreya paNa karato nathI paraMtu sadbhAva ja utpanna kare che ane rAkhe che, tema ananta dharmovALI vastumAM badhA nayono samAna adhikAra che ane sunaya te ja kahevAze je potAnA aMzane mukhyapaNe grahaNa karavA chatAM paNa anya aMzone gauNa to kare paNa temano niSedha na kare, temanI apekSA rAkhe arthAt temanA astitvano svIkAra kare. je bIjAno niSedha kare che ane potAno ja adhikAra jamAve che te kalaha karanAra kapUtanA jevo durnaya kahevAya che. pramANamAM pUrNa vastu samAya che. naya eka aMzane mukhyapaNe grahaNa karIne anya azone gauNa kare che paraMtu temanI apekSA rAkhe che, tiraskAra to kyAreya karato nathI. paraMtu durnaya anyanirapekSa banIne anyanuM nirAkaraNa kare che. pramANa 'tat' ane 'atat' badhAne jANe che, nayamAM kevaLa 'tat'tnI pratipatti thAya che paraMtu durnaya anyanuM nirAkaraNa kare che.` pramANa 'sat'ne grahaNa kare che, ane naya 'syAt sat' e rIte sApekSapaNe jANe che, jyAre durnaya 'sadeva' e rIte avadhAraNa karIne anyano tiraskAra kare che. niSkarSa e ke sApekSatA ja nayano prANa che. AcArya siddhasene potAnA sanmatitarkaprakaraNamAM (1,21-25) kahyuM che ke 'tamhA savve vi yA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / akhoLiislama 3La vanti sammattasanmAvA || sanmatitarka 1.22. te badhA nayo mithyArdaSTi che je potAnA ja pakSano Agraha rAkhe che - parano niSedha kare che, paraMtu jyAre te ja paraspara sApekSa ane anyonyAzrita banI jAya che tyAre samyaktvanA sadbhAvavALA bane che arthAt samyagdaSTi bane che. jema aneka prakAranA guNavALA vaisUrya Adi maNio mahAmUlyavALA hovA chatAM paNa jo eka 1. dharmAntarAvAnopekSAdAnitakSaLAt . pramALa-naya-TurnayAnAM prAntarAmamavAn| pramALAt tatatvamAvapratipatte: tapratipatte: tanyanitezrva| aSTazatI, aSTasahasrI, pR. 290. 2. reva sat sthAt sadgiti triSArtho mIyeta TurnItinayapramALa / anyayogavyavacchedadvAtriMzikA, zloka 28. 3. nirapekSA navA mithyA sApekSA vastu te'rthat / AptamImAMsA, zloka 108. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 353 dorAmAM parovavAmAM na AvyA hoya, paraspara ghaTaka na hoya to "ratnAvalI' saMjJA pAmatA nathI tema potAnA niyata vAdano Agraha rAkhanArA paraspara nirapekSa nayo samapaNAne pAmI zakatA nathI, pachI bhale ne te potapotAnA pakSa mATe game teTalA mahattvanA kema na hoya. je rIte te ja maNio eka dorAmAM parovAIne "ratnAvalI yA "ratnAhAra' banI jAya che tevI ja rIte badhA nayo parasparasApekSa banIne samyapaNAne prApta kare che, sunaya banI jAya che. aMtamAM AcArya siddhasena kahe che - je vayaNijjaviyappA saMjujaMtesu hoti eesu / sA samayapavLavA tisthayarAsIyA maUTI | sanmatitarka, 1.53. je vacanavikalparUpa nayo paraspara sambaddha banIne svaviSayanuM pratipAdana kare che te temanI svasamayanI prajJApanA che tathA anya nirapekSavRtti tIrthaMkaranI AsAdanA che, avahelanA che. AcArya kundrakunda A tattvane ati mArmika rIte samajAve che - doNha vi NayANa bhaNiyaM jANai NavaraM tu samayapaDibaddho / supara nita ziva vipariNILo // samayasAra, gAthA 143. svasamathI vyakti banne nayonA vaktavyane jANe to che paraMtu koI eka nayano tiraskAra karIne bIjA nayanA pakSane grahaNa karatI nathI. te eka nayane dvitIyasApekSarUpe ja grahaNa kare che. jyAre vastu anantadharmAtmaka che tyAre svabhAvataH eka eka dharmane grahaNa karanArA abhiprAyo paNa ananta ja hoya, bhale pachI temanA vAcaka pRthaka pRthapha zabdo na maLe, paraMtu jeTalA zabdo che temanA vAcya dharmone jANanArA teTalA abhiprAyo to avazya hoya che ja. arthAta abhiprAyonI saMkhyAnI apekSAe ApaNe nayonI sImA bhale na bAMdhI zakIe paraMtu e to sunizcitapaNe kahI ja zakIe ke jeTalA zabdo che teTalA to nayo avazya hoI zake che, kema ke koI paNa vacanamArga abhiprAya vinA hoI ja zakato nathI. evA aneka abhiprAyo to saMbhave che ke jemanA vAcaka zabdo na maLe paraMtu evo eka paNa sArthaka zabda na hoI zake ke je vinA abhiprAya prayojAto hoya. tethI sAmAnyapaNe jeTalA zabdo che teTalA nayo che. A vidhAna e mAnIne karavAmAM Ave che ke pratyeka zabda vastunA koI ne koI 1. nAvA vayApA tAvA hAMti thavAya | sanmatitarka, 3.47. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jainadarzana dharmano vAcaka hoya che. tethI tattvArthabhASyamAM (1.34) "zuM A nayA eka vastunA vize paraspara virodhI tatronA matavAdo che ke jainAcAryonA ja paraspara matabhedo che?" A praznanuM samAdhAna karatAM spaSTa lakhyuM che ke "na to no tantrAntarIya matavAdo che ke na to jainAcAryonA paraspara matabhedo che paraMtu zeya arthane jANanArA aneka adhyavasAyo che." arthAt eka ja vastune apekSAbhedathI yA aneka dRSTikoNothI grahaNa karanArA vikalpo che. nayo havAI kalpanAo nathI ke na to teo zekhacallInA vicAro che, paraMtu arthane (vastune) aneka prakAre jANanArA abhiprAyavizeSo che. teo nirviSaya na hotAM jJAna, zabda yA artha koIne ne koIne viSaya avazya kare che. teno viveka karavAnuM kAma jJAtAnuM che. jema eka ja loka satanI apekSAe eka che, jIva ane ajIvanA bhedathI be che, dravya, guNa ane paryAyanA bhedathI traNa, cAra prakAranA dravya, kSetra, kAla ane bhAvarUpa hovAthI cAra, pAMca astikAyonI apekSAe pAMca ane cha dravyonI apekSAe cha prakArano kahI zakAya che. A apekSAbhedathI thanArA vikalpo che, mAtra matabhedo yA vivAdo nathI. tevI ja rIte nayavAda paNa apekSAbhedathI thanArA vastunA vibhinna adhyavasAyo che. be naya - dravyArthika ane paryAyArthika Ama sAmAnyapaNe abhiprAyonI anantatA hovA chatAM paNa temane be moTA vibhAgomAM vaheMcI zakAya che - eka abhedane grahaNa karanArA abhiprAyono yA nayono vibhAga ane bIjo bhadane grahaNa karanArA abhiprAyono yA nayono vibhAga. vastumAM svarUpataH abheda che, vastu akhaMDa che ane eka maulika che. tene aneka guNa, paryAya ane dharmo dvArA anekarUpamAM grahaNa karavAmAM Ave che. abhedagrAhiNI daSTi dravyadaSTi kahevAya che ane bhedagrahiNI dRSTi paryAyadaSTi kahevAya che. dravyane mukhyapaNe grahaNa karanAro naya dravyArthika yA alUcchitti naya kahevAya che ane paryAyane grahaNa karanAro naya paryAyArthika yA bucchitti naya kahevAya che. abheda eTale sAmAnya ane bheda eTale vizeSa vastuomAM abheda ane bhedanI kalpanAnA be be prakAra che. eka abhedakalpanA to eka akhaMDa maulika dravyamAM potAnI dravyazaktinA kAraNe vivalita abheda, je dravya yA UrdhvatAsAmAnya kahevAya che. te potAnA kAlakramathI thanArA kramika paryAyomAM uparathI nIce sudhI vyApta rahevAnA kAraNe UrdhvatA sAmAnya kahevAya che. te jevI rIte potAnA kramika paryAyone vyApta kare che tevI ja rIte potAnA sahabhAvI guNo ane dharmone paNa vAta kare che. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 355 bIjI abhedakalpanA vibhinnasattAka aneka dravyomAM saMgrahanI daSTie karavAmAM Ave che. A kalpanA zabdavyavahAranA nirvAha mATe sAdRzyanI apekSAthI karavAmAM Ave che. aneka svatannasattAka manuSyomAM sArazyamUlaka manuSyatva jAtinI apekSAe manuSyatva sAmAnyanI kalpanA tiryaku sAmAnya kahevAya che. A aneka dravyomAM tIrachI cAle che. eka dravyanA paryAyomAM thanArI bhedakalpanA paryAya vizeSa kahevAya che tathA vibhinna dravyomAM pratIta thato bheda vyatireka vizeSa kahevAya che. Ama banne prakAranA abhedone viSaya karanArI daSTi dravyadaSTi che ane bhedone viSaya karanArI daSTi paryAyadaSTi che. paramArtha ane vyavahAra paramArthataH pratyeka dravyagata abhedane grahaNa karanArI daSTi ja dravyArthika hoya che, ane pratyeka dravyagata paryAyabhedane jANanArI dRSTi ja paryAyArthika hoya che. aneka dravyagata abheda aupacArika ane vyAvahArika che, tethI temanAmAM sArazyamUlaka abheda paNa vyAvahArika ja che, pAramArthika nathI. aneka dravyono bheda pAramArthika ja che. "manuSyatva' mAtra sAdazyamUlaka kalpanA che. koI eka evo "manuSyatva nAmano padArtha nathI je aneka manuSyadravyomAM, motIomAM dorAnI jema, parovavAmAM Avyo hoya. sAdazya paNa anekaniSTha dharma nathI paraMtu pratyeka vyaktimAM rahenAro dharma che. teno vyavahAra avazya parasApekSa che paraMtu svarUpa to pratyekaniSTha ja che. tethI koI paNa sajAtIya yA vijAtIya aneka dravyono sAdazyamUlaka abheda dvArA saMgraha kevaLa vyAvahArika che, pAramArthika nathI. ananta pudgalaparamANudravyone pulatvathI eka kahevA e to vyavahAra mATe che, be pRthaka paramANuonI sattA kyAreya eka na hoI zake, te azakya che. eka dravyagata UrdhvatAsAmAnyane choDIne jeTalI paNa abhedakalpanAo avAntarasAmAnya yA mahAsAmAnyanA nAme karavAmAM Ave che te badhI vyAvahArika che. temano vastusthiti sAthe eTalo ja saMbaMdha che ke teo zabdo dvArA te pRthapha vastuono saMgraha karI rahI che. jevI rIte aneka dravyagata abheda vyAvahArika che tevI ja rIte eka dravyamAM kAlika paryAyabheda vAstavika hovA chatAM paNa temanAmAM guNabheda ane dharmabheda te akhaMDa anirvacanIya vastune samajavA-samajAvavA ane kahevA mATe karavAmAM Ave che. jevI rIte pRthaka siddha dravyone ApaNe vizleSaNa karI alaga svatantabhAve gaNAvI zakIe chIe tevI rIte koI eka dravyanA guNa ane dharmone darzAvI zakatA nathI. tethI paramArtha dravyArthika naya eka dravyagata abhedane viSaya kare che, ane vyavahAra paryAyArthika naya Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jainadarzana eka dravyanA kramika paryAyonA kalpita bhedane viSaya kare che. vyavahAra dravyArthika naya aneka dravyagata kalpita abhedane jANe che ane paramArtha paryAyArthika naya be dravyonA vAstavika paraspara bhedane jANe che, vastutaH vyavahAra paryAyArthika nayanI sImA eka dravyagata guNabheda ane dharmabheda sudhI ja che. dravyAstika ane dravyArthika tatvArthavArtikamAM (1.33) dravyArthikanA sthAne AvanAro dravAstika zabda ane paryAyArthikanA sthAne AvanAro paryAyAstika zabda A sUkSma bhedane sUcave che. dravAstikanuM tAtparya e che ke je eka dravyanA paramArtha astitvane viSaya kare ane tamUlaka ja abhedanuM prakhyApana kare. paryAyAstika eka dravyanA vAstavika kramika paryAyonA astitvane mAnIne temanA AdhAre bhedavyavahAra kare che. A dRSTie aneka dravyagata paramArtha bhedane paryAyArthika naya viSaya karIne paNa temanA bhedane koI dravyanA paryAya nathI mAnato. ahIM paryAya' zabdano prayoga vyavahArArtha che. tAtparya e ke eka dravyagata abhedane dravAstika ane paramArtha dravyArthika, eka dravyagata paryAyabhedane paryAyAstika ane vyavahAra paryAyArthika, aneka dravyonA sAdazyamUlaka abhedane vyavahAra dravyArthika tathA aneka dravyagata bhedane paramArtha paryAyArthika samajavAmAM Ave che. aneka dravyagata bhedane ApaNe paryAya zabdathI vyavahAra mATe jaNAvIe chIe. A rIte bhedAbhadAtmaka yA anantadharmAtmaka zeyamAM jJAtAnA abhiprAya anusAra bheda yA abhedane mukhya ane itarane gauNa karIne dravyArthika ane paryAyArthika nayonI pravRtti thAya che. kyAM kayo bheda yA abheda vivakSita che e samajavuM vaktA ane zrotAnI kuzaLatA upara nirbhara kare che. ahIM e spaSTa samajI levuM joIe ke paramArtha abheda eka dravyamAM ja hoya che ane paramArtha bheda be svataMtra dravyomAM. tevI ja rIte vyAvahArika abheda be pRthapha dravyomAM sAdazyamUlaka hoya che ane vyAvahArika bheda eka dravyanA be guNo, dharmo yA paryAyomAM paraspara hoya che. dravyano potAnA guNa, dharma ane paryAyathI vyAvahArika bheda ja hoya che, paramArthataH to temanI sattA abhinna ja che. traNa prakAranA padArtha ane nikSepa tIrthakaroe upadezelA samasta arthano saMgraha A ja be nayomAM thaI jAya che. temanuM kathana kAM to abhedapradhAna hoya che kAM to bhedapradhAna. jagatamAM nakkara ane maulika astitva jo ke dravyanuM che ane paramArtha arthasaMjJA paNa A guNa-paryAyavALA Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 357 dravyane ja ApavAmAM Ave che paraMtu vyavahAra kevaLa paramArtha arthathI ja cAlato nathI. tethI vyavahAra mATe padArthano nikSepa zabda, jJAna ane artha ema traNa prakAre karavAmAM Ave che. jAti, dravya, guNa, kriyA Adi nimittonI apekSA rAkhyA vinA ja icchA anusAra saMjJA rAkhavI 'nAma' kahevAya che, jema ke koI bALakanuM 'gajarAja' nAma zabdAtmaka arthano AdhAra bane che. jenuM nAmakaraNa thaI cUkyuM che te padArthanI tenA AkAravALI vastumAM yA atadAkAra vastumAM sthApanA karavI e sthApanAnikSepa che, jema ke hAthInI mUrtimAM hAthInI sthApanA karavI yA zetaraMjanA mahorAMne hAthI kahevAM. A jJAnAtmaka arthano Azraya bane che. atIta ane anAgata paryAyanI yogyatAnI dRSTie padArthamAM te vyavahAra karavo dravyanikSepa che, jema ke yuvarAjane rAjA kahevo yA jeNe rAjApada choDI dIdhuM che tene paNa vartamAnamAM rAjA kahevo. vartamAna paryAyanI dRSTie thanAro vyavahAra bhAvanikSepa che, jema ke rAjya karanArane rAjA kahevo. AmAM paramArtha artha to dravya ane bhAva che. jJAnAtmaka artha sthApanAnikSepamAM ane zabdAtmaka artha nAmanikSepamAM garbhita che. jo bALaka vAghanA mATe raDatuM hoya to tene vAghanuM tadAkAra ramakaDuM ApIne ja zAMta karI zakAya ane Ama vyavahAra nibhAvI zakAya, jagatano samasta zAbdika vyavahAra zabdathI ja cAle che. padArthanA vaikAlika paryAyomAM thatA vyavahArono AdhAra dravya ane bhAva bane che. 'gajarAjane bolAvI lAvo' A kahevAmAM AvatAM A nAmanI vyaktine ja bolAvI lAvavAmAM Ave che ane nahi ke vanarAja hAthIne. rAjyAbhiSeka vakhate yuvarAjane ja 'rAjAsAheba' kahevAmAM Ave che ane rAjasabhAmAM vartamAna rAjAne ja 'rAjA' kahevAmAM Ave che. Ama samasta vyavahAro kyAMka zabdathI, kyAMka arthathI ane kyAMka sthApanAthI arthAt jJAnathI cAlatA dekhAya che. aprastutanuM nirAkaraNa karIne prastutano bodha karAvavo, saMzayane dUra karavo ane tattvArthanuM avadhAraNa karavuM e nikSepaprakriyAnuM prayojana che.` prAcIna zailImAM pratyeka zabdano prayoga karatI vakhate nikSepa karIne samajAvavAnI prakriyA jovAmAM Ave che, jema ke 'ghaDo lAvo' A vAkyamAM samajAvavAmAM Ave che ke 'ghaTa' zabdathI nAmaghaTa, sthApanAghaTa ane dravyaghaTa vivakSita nathI paNa bhAvaghaTa vivakSita che. vAghanA mATe raDatA bALakane chAnuM rAkhavA nAmavAva, dravyavAgha ke bhAvavAgha na joIe paNa 1. uktaM hi - avagayaNivAraNaDuM payadassa parUvaNANimittaM ca / saMsanikhAtAnuM tattvatvavadhArAyuM 2 || dhavalATIkA, sattrarUpaNA. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 jainadarzana sthApanAvAgha joIe. 'gajarAjane bolAvo' ahIM sthApanAgajarAja, dravyagajarAja yA bhAvagajarAjane nathI bolAvavAmAM Avato paNa nAmagajarAjane ja bolAvavAmAM Ave che, tethI aprastutanuM nirAkaraNa karIne prastutanuM jJAna karAvavuM e nikSepanuM prayojana che. traNa ane sAta naya A rIte jyAre ApaNe pratyeka padArthane artha, zabda ane jJAnanA AkAromAM vaheMcI daIe chIe tyAre temanuM grAhaka jJAna paNa svAbhAvikapaNe traNa zreNIomAM vaheMcAI jAya che - jJAnanaya, arthanaya ane zabdanaya. keTalAka vyavahAro kevaLa jJAnAzrayI hoya che, temanAmAM arthanA tathAbhUta hovAnI cintA nathI hotI, teo kevaLa saMkalpathI cAle che, jema ke Aje mahAvIrajyaMtI che.' arthanA AdhAre cAlatA vyavahAromAM eka tarapha nitya, eka ane vyApIrUpamAM carama abhedanI kalpanA karI zakAya che to bIjI tarapha kSaNikatva, paramANutva ane niraMzatvanI dRSTie aMtima bhedanI kalpanA paNa karI zakAya che. trIjI kalpanA A be carama koTionA madhyanI che. pahelI koTimAM sarvathA abheda arthAt ekatvano svIkAra karanArA aupaniSada advaitavAdIo che to bIjI tarapha bIjI koTimAM vastunI sUkSmatama vartamAnakSaNavartI arthaparyAyanI upara dRSTi rAkhanArA kSaNika nirdeza paramANuomAM mAnanAra paramANuvAdI bauddha che. trIjI koTimAM padArthane anekarUpe vyavahAramAM lAvanAra naiyAyika, vaizeSika Adi che. cothA prakAranI vyaktio che bhASAzAstrI. teo eka ja arthamAM vibhinna zabdonA prayogane mAne che. paraMtu zabdanaya to zabdabhede arthabhedane anivArya samaje che. A badhI jAtanA vyavahAronA samanvaya mATe jaina paraMparAe nayapaddhatino svIkAra karyo che. nayano artha che abhiprAya, dRSTi, vivakSA yA apekSA. jJAnanaya, arjunaya ane zabdanaya temanAmAM jJAnAzrita vyavahArono samAveza saMkalpamAtragrAhI naigamanayamAM thAya che. arthAzrita abheda vyavahArono, je 'Atmaveva sarvam (A saghaLuM AtmA ja che)', 'smin vA vijJAte sarva vijJAtam (ekane jANatAM ja badhuM ja jJAta thaI jAya che)' Adi upaniSadvAkyothI prakaTa thAya che temano, saMgrahanayamAM antarbhAva karavAmAM Avyo che. tenAthI nIce tathA eka paramANunI vartamAnakAlIna eka Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 359 arthaparyAyathI pahelAM thatA yAvat madhyavartI bhedone, jemanI aMdara nyAya-vaizeSika Adi darzano Ave che temane, vyavahAranayamAM sAmela karavAmAM AvyA che. arthanI chevaTanI dezakoTi paramANurUpatA tathA chevaTanI kAlakoTi kSaNikatAne grahaNa karanArI bauddha dRSTi RjusUtranayamAM sthAna pAme che. ahIM sudhI to arthane sAme rAkhIne bheda ane abheda kalpita thayA che. have zabdazAstrIono krama Ave che. kAla, kAraka, saMkhyA tathA dhAtune lAgatA bhinna bhinna upasarga AdithI prayukta thatA zabdono vAcya artha bhinna bhinna che, A kAla, kAraka vagere vAcaka zabdabhede arthabheda grahaNa karanArI daSTino samAveza zabdanayamAM thAya che. eka ja sAdhanamAM niSpanna tathA ekakAlavAcaka paNa aneka paryAyavAcI zabdo hoya che. tethI A paryAyavAcI zabdono paNa arthabheda mAnanArI daSTi samabhirUTamAM sthAna pAme che. evabhUtanaya kahe che ke je vakhate je artha je kriyAmAM pariNata hoya te samaye te arthamAM takriyAthI niSpanna zabdano prayoga thavo joIe. A daSTi anusAra badhA ja zabdo kriyAthI niSpanna che. guNavAcaka "zukla zabda zucibhavanarUpa kriyAthI, jAtivAcaka "azva' zabda AzugamanarUpa kriyAthI, kriyAvAcaka "calati' zabda cAlavArUpa kriyAthI ane nAmavAcaka yadacchAzabda "devadatta paNa "deve tene dIdho" kriyAthI niSpanna che. Ama badhA zabdo dhAtuniSpanna che. A rIte jJAnAzrayI, arthAzrayI ane zabdAzrayI samasta vyavahArono samanvaya A nayomAM karavAmAM Avyo che. mUla no sAta nayonA mULa bhedo sAta che - naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evabhUta. AcArya siddhasena (sanmatitarka 1.4-5) abhedagrAhI nigamano saMgrahamAM tathA bhedagrAhI naigamano vyavahAranayamAM antarbhAva karIne nayonA cha ja bhedo mAne che. tattvArthabhASyamAM nayonA mULa pAMca bhedo mAnIne pachI zabdanayanA traNa bhedo karIne nayonA sAta bhedo gaNAvyA che. naigamanayanA dezaparikSepI ane sarvaparikSepI bhedo paNa tattvArthabhASyamAM (1.34-35) maLe che. pakhaMDAgamamAM nayonA naigamAdi zabdAnta pAMca bhedo gaNAvyA che, paraMtu kasAyapAhuDamAM mULa pAMca bheda gaNAvI zabdanayanA traNa bhedo karyA che ane nigamanayanA saMgrahika ane asaMgrahika be bhedo paNa karyA che. Ama sAta no mAnavA prAyaH sarvasammata che. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jainadarzana nigamanAya saMkalpamAtrane grahaNa karanAra naigamanAya che. udAharaNArtha, koI puruSa daravAjo banAvavA mATe lAkaDuM kApavA jaMgalamAM jaI rahyo che, tene pUchavAmAM AvatAM te kahe che, 'daravAjo levA jAuM chuM. ahIM daravAjo banAvavAno saMkalpamAM ja daravAjAno vyavahAra karavAmAM Avyo che. saMkalpa satano paNa thAya che ane asatano paNa thAya che. A naigamananI maryAdAmAM aneka aupacArika vyavahAro paNa Ave che. "Aja mahAvIrajayaMtI che' ityAdi vyavahAro A nayanI daSTie karavAmAM Ave che. nigama gAmane kahe che, tethI gAmomAM je prakAranA grAmINa vyavahAro cAle che te badhA A nayanI daSTie thAya che. akalaMkadeve dharma ane dharmI bannene gauNa-mukhyabhAve grahaNa karavAnuM kAma naigamanayanuM darzAvyuM che. udAharaNArtha, "jIva' kahevAthI jJAna Adi guNa gauNa banI jAya che ane jIvadravya mukhyapaNe vivakSita bane che, paraMtu "jJAnavAnuM jIva' kahetAM jJAnaguNa mukhya banI jAya che ane jIvadravya gauNa bane che. A naya na to kevaLa dharmane ja grahaNa kare che ke na to kevaLa dharmIne ja grahaNa kare che. vivakSA anusAra banne tenA viSayo hoya che. bheda ane abheda banne tenA kAryakSetramAM Ave che. be dharmomAM, ke be dharmIomAM ke dharma ane dharmAmAM ekane pradhAna ane anyane gauNa karI grahaNa karavAnuM kAma naigamanayanuM ja che, jyAre saMgrahanaya kevaLa abhedane ja viSaya kare che ane vyavahAranaya kevaLa bhedane ja viSaya kare che. naigamanaya koI ekamAM ja niyata nathI raheto, tethI tene naigama arthAt "nAma:' kahevAmAM Avela che.* kArya-kAraNa ane AdhAra-AdheyanI daSTie thatA badhI jAtanA upacArone paNa naigamanaya ja viSaya kare che. naigamAbhAsa avayava ane avayavImAM, guNa ane guNImAM, kriyA ane kriyAvAnamAM, sAmAnya ane sAmAnyavAnamAM vageremAM sarvathA bheda mAnavo e naigamAbhAsa che 1. manamanivRtArthataMtpatriprAdI taigama: | sarvArthasiddhi, 1.33. 2. laghIyalsayasvavRtti, zloka 39. 3. tattvArthazlokavArtika, zloka 269. 4. dhavalATIkA, satrarUpaNA. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 361 kema ke guNa guNIthI pRthak potAnI sattA dharAvato nathI ane guNonI upekSA karIne guNI paNa potAnuM astitva dharAvI zakato nathI. tethI temanAmAM kacit tAdAtmyasaMbaMdha mAnavo ja ucita che. tevI ja rIte avayava ane avayavImAM, kriyA ane kriyAvAnamAM tathA sAmAnya ane vizeSamAM paNa kathaMcat tAdAtmyasaMbaMdhane choDIne bIjo saMbaMdha nathI. jo guNa vagere guNI vagerethI sarvathA bhinna svatantra padArtha hoya to temanAmAM niyata saMbaMdha na hovAnA kAraNe guNaguNIbhAva Adi ghaTaze nahi. kacit tAdAtmyano artha e che ke guNa Adi guNI Adi rUpa ja che, temanAthI bhinna nathI. je svayaM jJAnarUpa na hoya te jJAnanA samavAyathI 'jJa' kevI rIte banI zake ? tethI vaizaSike guNa Adino guNI AdithI sarvathA nirapekSa bheda mAnavo e naigamAbhAsa che. 1 sAMkhye jJAna ane sukha Adine AtmAthI bhinna mAnavAM e naigamAbhAsa che. sAMkhyanuM kahevuM che ke sukha-jJAna Adi triguNAtmaka prakRtinA dharmo che, te dharmo prakRtimAM AvirbhUta ane tirohita thatA rahe che. A prakRtinA saMsargathI puruSamAM jJAnAdinI pratIti thAya che. prakRti A jJAnasukhAdirUpa vyakta kAryanI dRSTie dRzya che tathA potAnuM kAraNarUpa je avyakta svarUpa che tenI dRSTie adazya che. cetana puruSa phUTastha apariNAmI nitya che. caitanya buddhithI bhinna che, tethI cetana puruSano dharma buddhi nathI. A rIte sAbve jJAna ane AtmAno sarvathA bheda mAnavo e naigamAbhAsa che, kema ke caitanya ane jJAnamAM koI bheda nathI. buddhi, upalabdhi, caitanya ane jJAna Adi A badhA paryAyavAcI che. sukha ane jJAnAdine sarvathA anitya mAnavAM ane puruSane sarvathA nitya mAnavo paNa ucita nathI, kema ke phUTasthanitya puruSamAM prakRtinA saMsargathI paNa bandha, mokSa ane bhoga Adi ghaTI zakatA nathI. tethI puruSane pariNAmInitya ja mAnavo joIe, to ja puruSamAM bandhamokSAdi vyavahAra ghaTI zake. tAtparya e ke abheda nirapekSa sarvathA bheda mAnavo e naigamAbhAsa che. saMgraha ane saMgrahAbhAsa aneka paryAyone eka dravyarUpe yA aneka dravyone sArdazyamUlaka ekatvarUpe abhedanuM grahaNa karanAro saMgrahanaya che. tenI dRSTimAM vidhi ja mukhya che. dravyane choDIne paryAyo che ja nahi. saMgrahanayanA be prakAra che - eka parasaMgraha ane bIjo 1. laghIyasrayasvavRtti, zloka 39. 2. zuddhaM dravyamamiprati saMgrahastametAH / laghIyasraya, zloka 32. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 jainadarzana aparasaMgraha. parasaMgrahamAM sarUpe samasta padArthono saMgraha karavAmAM Ave che, tathA aparasaMgrahamAM ekadravyarUpe samasta paryAyono tathA dravyarUpe badhAM dravyono, guNarUpe badhA guNono, gotvarUpe badhI gAyono, manuSyatvarUpe samasta manuSyono, ItyAdi saMgraha karavAmAM Ave che. A aparaMsagraha tyAM sudhI cAle che. jayAM sudhI bhedamUlaka vyavahAra tenI carama koTi sudhI pahoMcato nathI, arthAta jyAre vyavahAranaya bheda karato karato RjusUtranayanA viSayabhUta eka vartamAnakAlIna kSaNavartI arthaparyAya sudhI pahoMcI jAya che eTale ke saMgraha karavA mATe have be bacatA ja nathI tyAre apasaMgrahanI maryAdA samApta thaI jAya che. parasaMgraha pachI ane RjusUtranaya pahelAM apara saMgraha ane vyavahAranayanuM samAna kSetra che, paraMtu draSTimAM bheda che. aparasaMgrahamAM sAdazyamUlaka ke dravyamUlaka abhedadaSTi mukhya che ane eTale ja te ekatva lAvIne saMgraha kare che, jyAre vyavahAranayamAM bhedanI ja pradhAnatA che, te paryAya-paryAyamAM paNa bheda kare che. parasaMgrahanayanI draSTimAM sarUpe badhA padArtho eka che, temanAmAM koI jAtano bheda nathI. jIva, ajIva, vagere badhA sarUpe abhinna che. jevI rIte eka citrajJAna potAnA aneka nIlAdi AkAromAM vyApta che tevI ja rIte sanmAtra tattva badhA ja padArthomAM vyApta che. jIva, ajIva Adi badhA ja tenA bhedo che. koI paNa jJAna sanmAtratatvane jANyA vinA bhedone jANI zakatuM nathI. koI paNa bheda sanmAtranI bahAra nathI arthAta asatu nathI, pratyakSa cetana sukhAdimAM pravRtta thAya ke bAhya acetana nIla Adi padArthone jANe paraMtu te sarUpe abhedAzane to hara hAlatamAM viSaya kare ja che. eTalI vAta dhyAnamAM rAkhavAnI che ke ekadravyamUlaka paryAyonA saMgraha sivAya anya sarva prakAranA saMgraho sAdazyamUlaka ekvano Aropa karIne ja thAya che ane te saMgraho kevaLa saMkSipta zabdavyavahAranI suvidhA mATe che. be vatatra dravyomAM, teo sajAtIya hoya ke vijAtIya, vAstavika ekatva AvI zakatuM ja nathI. saMgrahanayanI A abhedadaSTi sAthe sIdhI Takkara lenArI bauddhonI bhedadaSTi che, jemAM abhedane kalpanAtmaka kahIne vastumAM tenuM koI sthAna ja rahevA dIdhuM nathI. A Atmattika bhedanA kAraNe ja bauddha avayavI, sthUla, nitya Adi abhedadaSTinA viSayabhUta padArthonI sattA ja mAnatA nathI. nityAMza kAlika abhedanA AdhAra upara sthira che, kema ke jyAre eka ja dravya trikAlAnuyAyI hoya che tyAre ja tene nitya kahI zakAya che. avayavI ane sthULatA daizika abhedanA AdhAre manAya che. jyAre eka vastu aneka avayavomAM kathaMcita tAdAbhyarUpe vyAti dharAve che tyAre te Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 nayavicAra avayavI vyapadeza (nAma) pAmI zake che. sthULatAmAM paNa aneka pradezavyApisvarUpa daizika abhedadaSTi ja apekSaNIya hoya che. A nayanI daSTie kahI zakAya ke "vizva sanmAtrarUpa che, eka che, advaita che kema ke sarUpe cetana ane acetanamAM koI bheda nathI. ayabrahmavAda saMgrahAbhAsa che kema ke temAM 'ne nAnIti jhizana" (kaThopaniSad 4.11) kahIne bhedanuM sarvathA nirAkaraNa karI nAkhyuM che. saMgrahanayamAM abheda mukhya hovA chatAM paNa bhedanuM nirAkaraNa karavAmAM AvatuM nathI, te gauNa avazya banI jAya che paraMtu tenA astitvano niSedha karI zakAto nathI. ayabrahmavAdamAM kAraka ane kriyAonA pratyakSasiddha bhedanuM nirAkaraNa thaI jAya che. karmakreta, phaladvaita, lokadvaita, vidyA-avidyAta Adi badhA dvatono lopa A matamAM prApta thAya che. tethI sAgrahika vyavahAra mATe bhale parasaMgrahanaya jagatanA saghaLA padArthone "sat' kahe paraMtu tenAthI pratyeka dravyanA maulika astitvano lopa thaI zakato nathI. vijJAnanI prayogazALA pratyeka aNunuM potAnuM svataMtra astitva svIkAre che. tethI saMgrahAyanI upayogitA abhedavyavahAra mATe ja che, vastusthitino lopa karavA mATe nathI. A ja rIte zabdAdvaita paNa saMgrahAbhAsa che. te eTalA mATe ke temAM bhedanuM ane dravyonA te maulika astitvanuM nirAkaraNa karI devAmAM Ave che jemanuM astitva pramANathI to prasiddha che ja , vijJAne paNa jene pratyakSa karI dekhADyuM che. vyavahAra ane vyavahArAbhAsa saMgrahanaye grahaNa karelA arthamAM vidhipUrvaka, avisaMvAdI ane vastusthitimUlaka bheda karanAro vyavahAranaya che. A vyavahAranaya lokaprasiddha vyavahArano avirodhI hoya che. lokavyavahAravirodhI, visaMvAdI ane vastusthitinI upekSA karanArI bhedakalpanA vyavahArAbhAsa che. lokavyavahAra artha, zabda ane jJAna traNathI cAle che. jIvavyavahAra jIva artha, jIvaviSayaka jJAna ane "jIva" zabda traNethI sadhAya che. vastu utpAda-vyaya-dhrauvyayukta che", "dravya guNa-paryAyavALu che" "jIva caitanyarUpa che" ItyAdi bhedaka vAkyo pramANAvirodhI che tathA lokavyavahAramAM avisaMvAdI hovAthI pramANa che. teo vastugata abhedano niSedha na karavAnA kAraNe tathA pUrvApara 1. sarvamevuM savizeSatA tattvArthabhASya, 1.35. 2. saMpradakSiNA nAmanAM vidhipUrvamavadanaM cavada: sarvArthasiddhi, 1.33. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jainadarzana avirodhI hovAnA kAraNe savyavahAranA viSaya che. sautrAntikoe jaDa yA cetana saghaLA padArthone sarvathA kSaNika, niraza ane paramANurUpa mAnavA, yogAcAre kSaNika avibhAgI vijJAnaatane mAnavuM, mAdhyamika nirAlaMbana jJAnano yA sarvazUnyatAno svIkAra karavo e pramANavirodhI tathA lokavyavahAramAM visaMvAdI hovAthI vyavahArAbhAsa che.' je bheda vastunA potAnA nijI maulika ekatvanI apekSA rAkhe che te vyavahAra che ane je bheda vastugata abhedanuM sarvathA nirAkaraNa karanAro che te vyavahArAbhAsa che. be svataMtra dravyomAM vAstavika bheda che, temanAmAM sAdazyanA kAraNe abheda Aropita thAya che, jyAre eka dravyanA guNo ane paryAyomAM vAstavika abheda che, temanAmAM bheda te akhaMDa vastunuM vizleSaNa karI samajavA mATe kalpavAmAM Ave che arthAt kalpita hoya che. A mULa vastusthitinuM ullaMghana karIne bhedakalpanA yA abhedakalpanA tadAbhAsa hoya che, pArAmArthika hotI nathI. vizvanA ananta dravyonuM potAnuM vyaktitva maulika bheda para ja TakeluM che. eka dravyanA guNAdikanA bhedane vastutaH mithyA kahI zakAya ane tene avidyAkalpita kahI pratyeka dravyanA aMta sudhI pahoMcI zakAya, paraMtu ananta advaitomAM to zuM, be advaitomAM paNa abhedanI kalpanA tevI ja aupacArika che, jevI senA, vana, prAnta ane deza AdinI kalpanA. vaizeSikonI pratItiviruddha evI dravyAdibhedakalpanA paNa vyavahArAbhAsamAM paDe che. . RjusUtra ane RjusUtrAbhAsa vyavahAranaya sudhI bheda ane abhedanI kalpanA mukhyapaNe aneka dravyone sAme rAkhIne thAya che. "eka dravyamAM paNa kAlakramathI paryAyabheda thAya che ane vartamAna kSaNano atIta ane anAgata sAthe koI saMbaMdha nathIA vicArane RjusUtranaya rajU kare che. A naya vartamAnakSaNavartI zuddha arthaparyAyane ja viSaya kare che. atIta vinaSTa che ane anAgata anutpanna che, tethI temAM paryAyavyavahAra ja thaI zakato . nathI. A nayanI dRSTie nitya evI koI vastu nathI ane sthUla evI koI cIja nathI. saraLa sUtranI jema A naya kevaLa vartamAna paryAyane sparza kare che. 1. kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgabhAk / pramALavAdhatoDacastu tamAsoDavasIyatAm II tattvArthazlokavArtika, pR. 201. 2. vaLyupannAhI jhulu vidI muLavyo anuyogadvArasUtra, dvAra 4. akalaMka granthatrayaTippaNa pR. 146. 3 sUtrapAtavat traTanusUtra rAjavArtika, 1.33. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 365 A naya pathyamAna vastune paNa aMzataH pakva kahe che, kriyamANane paNa aMzataH kRta kahe che, bhUjyamAnane paNa bhakta kahe che ane badhyamAnane paNa baddha kahe che. A pramANe kahevuM A nayanI sUkSmadaSTimAM sAmela che. A nayanI daSTie "kuMbhakAra' vyavahAra zakya nathI kema ke jyAM sudhI kuMbhAra zibika, chatraka Adi paryAyone karato hoya che tyAM sudhI to te kuMbhAra kahevAya nahi, ane jyAre kuMbha paryAyano vakhata Ave che tyAre te svayaM potAnA upAdAnathI niSpanna thaI jAya che. have kone karavAnA kAraNe te "kuMbhakAra kahevAya ? je vakhate AvIne beTho che te vakhate te e kahI zake nahi ke hamaNA ja AvI rahyo chuM. A nayanI daSTie "grAmanivAsa" "gRhanivAsa' Adi vyavahAro zakya nathI kema ke pratyeka vyakti svAtmasthita hoya che, te na to grAmamAM rahe che ke na to gharamAM. - "kAgaDo kALo che" e kahI zakAya nahi, e banI zake nahi kema ke kAgaDo kAgaDo che ane kALo kALo che. jo kALo kAgaDo hoya to badhA bhamarA Adi kALA padArtho kAgaDA banI jAya. jo kAgaDo kALo hoya to sapheda kAgaDo hoI zakaze nahi. vaLI, kAgaDAnAM lohI, mAMsa, pitta, hADakAM, cAmaDI vagere maLIne to pacaraMgI vastu bane che, tethI tene kevaLa kALo ja kevI rIte kahI zakAya? A nayanI dRSTie parALano dAha (baLatuM yA tApaNuM) thaI zake nahi. kema ke Aga cAMpavI, phUMkavuM (dhamavuM) prajvalita karavuM Adi asaMkhya samayanI kriyAo ekamAtra vartamAna kSaNamAM thaI zake nahi. je samaye dAha che te samaye parALa nathI ane je samaye parALa che te samaye dAha nathI, to pachI parALadAha kevo? je parALa che te baLe che... A paNa kahI zakAya nahi kema ke ghaNuM parALa baLyA vinAnuM paDyuM che. A nayanI sUkSma vizleSaka draSTimAM pAna, bhojana Adi aneka samayasAdhya koI paNa kriyA thaI zake nahi kema ke eka kSaNamAM to kriyA thatI nathI ane vartamAna kSaNano atIta ane anAgata sAthe koI saMbaMdha A nayane svIkArya nathI. je dravyarUpI mAdhyamathI pUrva ane uttara paryAyomAM saMbaMdha thAya che te mAdhyamanuM astitva ja tene svIkArya nathI. A nayane lokavyavahAranA virodhanI koI cintA nathI. lokavyavahAra to yathAyogya vyavahAra, naigama Adi anya nayothI cAlaze ja. kSaNaparyAyanI dRSTie 1. nanu saMvyavahAralopaprasaGga iti cet, na, asya nayasya viSayamAtrapradarzanaM kriyate / sarvanayasamUdANo di nosaMvara: | sarvArthasiddhi, 1.33. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jainadarzana ATaluM badhuM vizleSaNa karavA chatAM paNa A naya dravyano niSedha yA lopa karatuM nathI. te paryAyanI mukhyatA bhale kare paraMtu dravyanI paramArthasattA tene kSaNanI jema ja svIkArya che. tenI draSTimAM dravyanuM astitva gauNarUpamAM vidyamAna rahe che ja. bauddhono sarvathA kSaNikavAda RjusUtranayAbhAsa che kema ke temAM dravyano sarvathA niSedha yA vilopa che ane jyAre nirvANamAM cittasaMtati dIpakanI jema bujhAI jAya che arthAta astitvazUnya thaI jAya che tyAre temanA matamAM dravyano sarvathA lopa spaSTa thaI jAya che. kSaNika pakSano samanvaya jusUtranaya tyAre ja karI zake che jyAre temAM dravyanuM pAramArthika astitva vidyamAna rahe, bhale pachI te gauNa hoya. vyavahAra ane svarUpabhUta arthakriyA mATe tenI nitAnta AvazyakatA che. zabdanaya ane zabdanayAbhAsa kAla, kAraka, liMga tathA saMkhyAnA bhede zabdabheda thatAM temanA bhinna bhinna arthone grahaNa karanAro zabdanAya che.' zabdanayanA abhiprAyamAM atIta, anAgata ane vartamAnakAlIna kriyAonI sAthe prayukta thato eka ja devadatta bhinna banI jAya che. "ati' 'yite" Adi bhinna sAdhano sAthe prayukata devadatta paNa bhinna che. reva:" "revA' A liMgabhedamAM prayukta thato devadatta paNa eka nathI. ekavacana, dvivacana ane bahuvacanamAM prayukta thato devadatta paNa bhinna bhinna che. A nayanI dRSTimAM bhinnakAlIna, bhinnakArakaniSpanna, bhinnaliMga ane bhinnasaMkhyAka zabdo eka arthanA vAcaka na hoI zake. zabdabhede arthabheda thavo ja joIe. zabdanA te vaiyAkaraNonA tarIkAne anyAya samaje che jeo zabdabheda mAnavA chatAM paNa arthabheda mAnavA IcchatA nathI, arthAta jeo ekAntanitya AdirUpa padArtha mAne che ane paryAyabheda svIkAratA nathI. temanA matamAM kAlakArakAdibheda hovA chatAM paNa artha ekarUpa ja banyo rahe che. tyAre A naya kahe che ke tamArI mAnyatA ucita nathI. eka ja devadatta kevI rIte vibhinnaliMgaka, bhinnasaMkhyAka ane bhinnakAlIna zabdono vAcya banI zake ? temAM bhinna zabdonA vAcyabhUta paryAyo bhinna bhinna svIkAravA ja joIe, anyathA liMgavyabhicAra, sAdhanavyabhicAra ane kAlavyabhicAra Adi banyA raheze. ahIM vyabhicArano artha che zabdabheda hovA chatA 1. mAnavajAtinAvimevA choDamA laghIyasraya, bloka 44. akalakagranthatraya TippaNa, pR. 146. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 367 arthabheda na mAnavo arthAt eka ja arthano vibhinna zabdo sAthe anucita saMbaMdha, anucita eTalA mATe ke pratyeka zabdanI vAcakazakti judI judI hoya che, jo padArthamAM tadanukUla vAcyazakti na mAnavAmAM Ave to anaucitya spaSTa ja che, temano meLa kevI rIte besI zake ? kAla pote pariNamana karanArA vartanAzIla padArthonA pariNamanamAM sAdhAraNa nimittakAraNa bane che. tenA bhUta, bhaviSyat ane vartamAna e traNa bheda che. kevaLa dravya, kevaLa zakti tathA anapekSa dravya ane anapekSa zaktine kAraka nathI kahetA paraMtu zaktiviziSTa dravyane kAraka kahe che. liMga cihnane kahe che. je garbha dhAraNa kare te srI, je putrAdine pedA karavAnuM sAmarthya dharAve te puruSa ane jenAmA A banne sAmartho na hoya te napuMsaka kahevAya che. kAla AdinAM A lakSaNo anekAnta arthamAM ja ghaTI zake che. eka ja vastu vibhinna sAmagrI prApta thatAM SaTkArakIrUpe pariNata thaI zake che. kAla AdinA bhedathI eka ja dravyanA aneka paryAya thaI zake che. sarvathA nitya yA sarvethA anitya vastumAM AvAM pariNamananI saMbhAvanA nathI kema ke sarvathA nityamAM utpAda ane vyaya nathI tathA sarvathA kSaNikamAM svairya (dhrauvya) nathI. A rIte kArakavyavasthA na thavAthI vibhinna kArakomAM niSpanna SaTkArakI, srIliMgAdi liMga ane vacanabheda AdinI vyavasthA ekAnta pakSamAM saMbhavatI nathI. A zabdanaya vaiyAkaraNonA zabdazAstranI siddhino dArzanika AdhAra rajU kare che ane darzAve che ke siddhi anekAntathI ja thaI zake che. jyAM sudhI vastune anekAntAtmaka nahi mAno tyAM sudhI eka ja vartamAna paryAyamAM vibhinnaliMgaka, vibhinnasaMkhyAka zabdono prayoga nahi karI zako, anyathA vyabhicAradoSa Avaze. tethI te eka paryAyamAM paNa zabdabhede arthabheda mAnavo ja paDaze. je vaiyAkaraNo evuM nathI mAnatA temaNe zabdabheda hovA chatAM paNa arthabheda na mAnavo e zabdanayAbhAsa che. temanA matamAM upasargabheda, anyapuruSanA sthAne madhyamapuruSa Adi puruSabheda, bhAvI ane vartamAna kriyAono eka kAraka sAthe saMbaMdha Adi vyAkaraNanI samasta prakriyAo nirAdhAra ane nirviSayaka banI jaze. tethI jainendravyAkaraNanA racayitA AcAryavarya pUjyapAde potAnA jainendravyAkaraNano prAraMbha 'siddhineAntAt' sUtrathI karyo che ane AcArya hemacandre siddhahemazabdAnuzAsanano prAraMbha "siddhi: svAdAt' sUtrathI karyo che. tethI anya vaiyAkaraNono pracalita krama zabdanayAbhAsa che. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jainadarzana samabhirUDhanaya ane samabhirUDhanayAbhAsa ekakAlavAcaka, ekaliMgaka tathA ekasakhyaka paNa aneka paryAyavAcI zabdo hoya che. samabhirUDhanaya te badhA paryAyavAcI zabdono arthabheda mAne che. A nayanA abhiprAyathI ekaliMgavALA indra, zakra ane purajara A traNa zabdomAM pravRttinimittanI bhinnatA hovAthI bhinnArthavAcakatA che. zakra zabda zAsanakriyAnI apekSAthI, Indra zabda indana arthAt aizvaryakriyAnI apekSAthI ane purandara zabda pUrdhAraNakriyAnI apekSAthI pravRtta thayA che. tethI traNe zabdo vibhinna avasthAonA vAcaka che. zabdanayamAM ekaliMgavALA paryAyavAcI zabdomAM arthabheda na hato. paraMtu samabhirUDhanaya pravRttinimittonI bhinnatA hovAnA kAraNe paryAyavAcI zabdomAM paNa arthabheda mAne che. A naya te kozakAro AgaLa dArzanika AdhAra rajU kare che jemaNe eka ja rAjA yA pRthvInA aneka nAmo eTale ke paryAyavAcI zabdo to prastuta karI dIdhA che paraMtu te padArthamAM te paryAya zabdonI vAcyazakti judI judI nathI svIkArI. jema eka artha aneka zabdono vAcya banI zakato nathI tema eka zabda aneka arthono vAcaka paNa banI zakato nathI. eka go zabdanA agiyAra artho na hoI zake, te zabdamAM agiyAra prakAranI vAcakazakti mAnavI ja paDe. anyathA jo te je zaktithI pRthvIno vAcaka che te ja zaktithI gAyano vAcaka paNa hoya to ekazaktika zabdathI vAcya hovAnA kAraNe pRthvI ane gAya banne eka banI jaze. tethI zabdamAM vAcyabhedanA hisAbe aneka vAcakazaktionI jema padArthamAM paNa vAcakabhedanI apekSAe aneka vAgyazaktio mAnavI ja joIe. pratyeka zabdanI vyutpattinimitta ane pravRttinimitta judAM judAM hoya che, temanA anusAra vAcyabhUta arthamAM paryAyabheda yA zaktibheda mAnavo ja joIe. jo ekarUpa ja padArtha hoya to temAM vibhinna kriyAothI niSpanna aneka zabdono prayoga ja na thaI zake. A rIte samabhirUDhanA paryAyavAcI zabdonI apekSAe paNa arthabheda svIkAre che. paryAyavAcI zabdabheda mAnIne paNa arthabheda na mAnavo e samabhirUDhanayAbhAsa che. je mata padArthane ekAntarUpa mAnIne paNa aneka zabdono tenAmAM prayoga kare che tenI A mAnyatA samabhirUDhanayAbhAsa che. evabhUtanaya ane evabhUtanayAbhAsa evabhUtanaya padArtha je samaye je kriyAmAM pariNata hoya te samaye te ja kriyAthI 1. samiDhatu pI laghIyasraya, bloka 44. akalaMkagranthatrayaTippaNa, pR. 147. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 nayavicAra niSpanna zabdanI pravRtti svIkAre che.` je samaye zAsana karato hoya te ja samaye zakra kahIzuM, indanakriyAnA samaye nahi. je samaye ghaTanakriyA thatI hoya te ja samaye tene ghaTa kahevo joIe, anya samaye nahi. samabhirUDhanaya te samaye kriyA hoya ke na hoya paraMtu zaktinI apekSAe anya zabdono prayoga paNa svIkArI le che paraMtu evabhUtanaya evuM karato nathI. kriyAkSaNamAM ja kAraka kahevAya, anya kSaNamAM nahi. pUjA karato hoya te samaye ja pUjArI kahevAya, anya samaye nahi, ane pUjA karato hoya te samaye tene anya zabdathI na bolAvAya. Ama samabhirUDhanaya dvArA vartamAna paryAyamAM zaktibheda mAnIne aneka paryAyazabdonA prayogano je svIkAra che te evabhUtanayanI dRSTie saMbhava nathI. evabhUtanaya to kriyAno dhanI che. te to vartamAnamAM zaktinI abhivyaktine ja dekhe che. takriyAkALe anya zabdano prayoga karavo yA te zabdano prayoga na karavo e evabhUtanayAbhAsa che. A nayane vyavahAranI koI cintA nathI. hA, kyAreka kyAreka to A nayathI paNa vyavahAranI aneka samasyAo ukalI jAya che. nyAyAdhIza jyAre nyAyAsana para bese che tyAre ja nyAyAdhIza che. anya vakhate paNa jo tenA mAthA para nyAyadhIzatva savAra hoya to tenA mATe gRhasthI calAvavI muzkela thaI jAya. tethI vyavahA2ne je sarvanayasAdhya kahevAmAM Avyo che te ThIka ja kahela che. nayo uttarottara sUkSma ane alpaviSayaka che. A nayomAM uttarottara sUkSmatA ane alpaviSayatA che. naigamanaya saMkalpagrAhI hovAthI sat ane asat bannene viSaya kare che jyAre saMgrahanaya sat sudhI ja sImita che. naigamanaya bheda ane abheda bannene gauNa-mukhyabhAve viSaya kare che jyAre saMgrahanayanI dRSTi kevaLa abheda para che, tethI naigamanaya mahAviSayaka ane sthULa che paraMtu saMgrahanaya alpaviSayaka ane sUkSma che. sanmAtragrAhI saMgrahanayathI saddhizeSagrAhI vyavahAra alpaviSayaka che. saMgrahanaya dvArA saMgRhIta arthamAM vyavahAranaya bheda kare che, tethI te alpaviSayaka banI ja jAya che. vyavahAranaya dravyagrAhI che ane trikAlavartI sadvizeSane viSaya kare che, tethI vartamAnakAlIna paryAyane grahaNa karanAro RjusUtranaya tenAthI sUkSma banI ja jAya che. zabdabhedanI cintA na karanArA RjusUtranayathI vartamAnakAlIna eka paryAyamAM paNa zabdabhede 1. yenAtmanA bhUtaptenevAyyavasAyati vyevammUta / sarvArthasiddhi, 1.33. akalaMkagranthatrayaTippaNa, pR. 147. 2. mete nayA: pUrvapUrvaviddhamAviSayA uttarottarAnubhUtAtpaviSayAH / rAjavArtika, 1.33. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jainadarzana arthabhedanI cintA karanAro zabdanaya sUkSma che. paryAyavAcI zabdomAM bheda hovA chatAM paNa arthabheda na mAnanArA zabdanayathI paryAyavAcI zabdo dvArA padArthamAM zaktibhedanI kalpanA karanAro samabhirUDhanaya sUkSma che. zabdaprayogamAM kriyAnI cittA na karanAra samabhirUDhanayathI kriyAkALamAM ja te zabdano prayoga thavo joIe ema mAnanAra evabhUtanaya sUkSmatama ane alpaviSayaka che. arthanaya ane zabdanaya A sAta nayomAM RjusUtra paryanta cAra naya arthagrAhI hovAthI arthana che.' jo ke naigamana saMkalpagrAhI hovAthI arthanI sImAnI bahAra paDI jato hato paraMtu nigamanayano viSaya bheda ane abheda baMnene mAnIne tene arthagrAhI kahyo che. zabda Adi traNa navo padavidyA arthAta vyAkaraNazAstranI (zabdazAstranI) sImA ane bhUmikAnuM varNana kare che, tethI te traNa navo zabdaya che. dravyArthika-paryAyArthika vibhAga nigama, saMgraha ane vyavahAra A traNa dravyArthikanaya che ane RjusUtra Adi cAra paryAyArthikanaya che. prathama traNa nayonI dRSTi dravya para rahe che, jyAre bAkInA cAra nayono vicAra vartamAnakAlIna paryAya para ja cAlato rahe che. jo ke vyavahAranayamAM bheda pradhAna che ane bhedane paNa kyAMka kyAMka paryAya kahela che, paraMtu vyavahAranaya ekadravyagata UrdhvatA sAmAnyamAM kAlika paryAyono attima bheda karato nathI, tenuM kSetra to aneka dravyomAM bheda karavAnuM mukhyapaNe che. te eka dravyanA paryAyomAM bheda karIne paNa antima ekakSaNavartI paryAya sudhI pahoMcI zakato nathI, tethI tene zuddha paryAyArthikamAM sAmela karavAmAM Avyo nathI. jema naigamanaya kyAreka paryAyane ane kyAreka dravyane viSaya karato hovAnA kAraNe ubhayAvalaMbI che, eTale te dravyArthikamAM ja antabhUta che tema vyavahAranaya paNa bhedapradhAna hovA chatAM paNa dravyane viSaya kare che eTale te paNa dravyArthikanI sImAmAM che. RjusUtra Adi cAra naya to spaSTapaNe ekakSaNavartI paryAyane sAme rAkhIne vicAra kare che eTale te cAre paryAyArthika che. AcArya jinabhadragiNi kSamAzramaNa RjusUtrane paNa dravyArthika mAne che. 1. vatvoDarvAzrayI zeSAdvayaM zabUta | siddhiviniya. ladhIyastraya, zloka 72. 2. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 75, 77, 226 2. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 371 nizcaya ane vyavahAra adhyAtmazAstramAM nayonA nizcaya ane vyavahAra A be bheda prasiddha che. nizcayanayane bhUtArtha ane vyavahAranayane abhUtArtha paNa tyAM ja darzAvela che. jevI rIte advaitavAdamAM pAramArthika ane vyAvahArika be rUpamAM, zUnyavAda yA vijJAnavAdamAM paramArtha ane sAvRta be rUpamAM, upaniSadomAM sUkSma ane sthaLa be rUpamAM tattvanuM varNana karavAnI paddhati dekhAya che tevI ja rIte adhyAtmamAM paNa nizcaya ane vyavahAra A be prakAro apanAvavAmAM AvyA che; attara eTaluM che ke jaina adhyAtmano nizcayanaya vAstavika sthitine upAdAnanA AdhAre pakaDe che, te anya padArthonA astitvano niSedha karato nathI, jyAre vedAnta yA vijJAnAdvaitano paramArtha anya padArthonA astitvane khatama karI de che. buddhanI dharmadezanAne paramArthasatya ane lokasaMvRtisatya e be rUpe ghaTAvavAno paNa prayatna thayo che.' nizcayanaya paranirapekSa svabhAvanuM varNana kare che. je paryAyomAM paranimittanI apekSA hoya che temane nizcayanaya zuddha svakIya paryAyo nathI kaheto. parajanya paryAyone te para mAne che, jema ke jIvanA rAga Adi bhAvomAM jo ke AtmA pote ja upAdAna hoya che, AtmA pote ja rAga rUpe pariNata thAya che. paraMtu A bhAvo karmanimittaka che eTale temane te potAnA AtmAnuM nija rUpa nathI mAnato. anya AtmAone ane jagatanA samasta sajIvone to te potAnA mAnI ja zake nahi paraMtu AtmavikAsanA je sthAnomAM paranuM thoDuM paNa nimittatva hoya temane paNa te "para"nA khAtAmAM ja khatavI de che. tethI samayasAramAM jyAre AtmAmAM varNa, rasa, sparza Adi prasiddha para rUpono niSedha karyo che tyAre te ja jhokathI yA valaNathI guNasthAna Adi paranimittaka svadharmono paNa niSedha karI devAmAM Avyo che. bIjA zabdomAM nizcayanaya potAnA mULa lakSya yA AdarzanuM khAlisa arthAta taddana zuddha varNana karavA icche che jethI sAdhakane bhrama na thAya ane mArga bhUlI te rakhaDI na paDe. tethI AtmAnuM naiRRyika varNana karatI vakhate zuddha jJAyaka rUpane ja AtmAnA svarUpa tarIke prakAzita karavAmAM AvyuM che. bandha ane rAgAdine paNa e ja para koTimAM 1. samayasAra, gAthA 11. 2. de satye samupatya vRddhAnAM gharmAnA to saMvRtisatyaM satyaM rAmarthata: | mAdhyamikakArikA, Aryasatya parIkSA, zloka 8. 3. Neva ya jIvaTThANA Na guNaTThANA ya asthi jIvassa / ne he sarve pulavya pajhAyA III samayasAra. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37ra jainadarzana dAkhala karI dIdhA che jemAM pudgala Adi prakaTa parapadArtha paDelA che. vyavahAranaya parasApekSa paryAyone grahaNa karanArI che. para dravyo to svataMtra che, tethI temane to sva arthAta potAnAM kahevAno prazna ja UThato nathI. adhyAtmazAsano uddezya che ke te sAdhakane e spaSTa batAvI de ke tenuM gantavya sthAna kayuM che? tenuM parama dhyeya ane carama lakSya zuM hoI zake ? vacamAM AvatA paDAvo tenuM sAdhya nathI. teNe to temanAthI bahu UMce UThIne parama svAvalaMbI banavAnuM che. lakSyanuM zuddha hUbahU varNana karavAmAM na Ave to mohI jIva avazya bhaTakI jAya che, bhramamAM paDI jAya che. sAdhake to svopAdAnaka paraMtu paranimittaka vibhUti yA vikArothI tevI rIte alipta rahevAnuM che, temanAthI upara UThavAnuM che jevI rIte koI strI, putra Adi para cetana tathA dhana, dhAnya Adi para acetana padArthothI sarva saMbaMdho toDI alipta thaI svAvalaMbI mArga pakaDe che. jo ke A to sAdhakanI bhAvanA mAtra che paraMtu tene AcArya kundakunda dArzanika AdhAra pUro pADyo che. AcArya kundakunda te lokavyavahArane heya mAne che jemAM lezamAtra paNa parAvalaMbana hoya. paraMtu ahIM dhyAnamAM rAkhavAnI vAta to e che ke te satyasthitino apalApa karavA nathI icchatA. te lakhe che ke "jIvanA pariNAmonuM nimitta maLatAM pagaladravya karmaparyAyamAM pariNata thAya che ane te karmonA nimittathI jIvamAM rAgAdi pariNAmo thAya che, jo ke baMne potapotAnA pariNAmonA upAdAna bane che paraMtu A pariNamano parasparahetuka anyonyanimittaka che. temaNe 'mowiffmatte' padathI A bhAvanuM samarthana karyuM che, arthAt kArya upAdAna ane nimitta baMnenI sAmagrIthI thAya che. A tathyano apalApa karyA vinA tenuM te vivecana kare che ane jagatanA te ahaMkAramUlaka naimittika kartutvanuM kharuM vizleSaNa karIne kahe che ke "batAvo kuMbhAre ghaDo banAvyo emAM kuMbhAre Akhare karyuM zuM? e sAcuM ke kuMbhArane ghaDo banAvavAnI icchA thaI, teNe upayoga lagAvyo ane yoga arthAt hAthapaga halAvavAnI kriyA karI! paraMtu "ghaTa' paryAya to mATImAM ja utpanna 1. jIvapariNAmahehU~ kammattaM puggalA pariNamaMti / puggalakammaNimittaM taheva jIvovi pariNamai / / 80 // Na vi kuvvai kammaguNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / awowifmatte Tu gAma nA hodde idazA samayasAra. 2. jIvo Na karedi ghaDaM Neva paDaM Neva sesage davve / nAguvo 35 ya teAiM hari I I60nA ejana. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 373 thayo. jo kuMbhAranI icchA, tenuM jJAna ane tene prayatna ja ghaTanAM antima utpAdako hota to temanAthI reta yA paththaramAM paNa ghaDo utpanna thaI javo joIe. Akhare te to mATInI upAdAnayogyatA para ja nirbhara kare che, te yogyatA ghaTAkAra banI jAya che. e sAcuM ke kuMbhAranAM jJAna, icchA ane prayatna nimitta na bane to mATInI yogyatA vikasita thaI zakatI nathI, paraMtu ATalA nimitta mAtrathI ApaNe upAdAnanI nijayogyatAnI vibhUtinI upekSA na karI zakIe. A nimittano ahaMkAra to juo ! jemAM lezamAtra paNa teno aMza saMkrAnta thato nathI, arthAta na to kuMbhAranuM jJAna mATImAM dhasIne dAkhala thAya che ke na to tenI icchA ke na to teno prayatna, tema chatAM paNa te "kuMbhakAra kahevAya che ! kuMbhanAM rUpa, rasa, gabdha ane sparza Adi to mATImAMthI ja utpanna thAya che, kuMbhano eka paNa guNa kuMbhAre pedA karyo nathI, ane kuMbhArano eka paNa guNa mATImAM yA kuMbhamAM pahoMcyo nathI, tema chatAM te sarvAdhikArI banIne "kuMbhakAra hovAnuM durabhimAna kare che. - rAga, dveSa vagerenI sthiti jo ke vibhinna prakAranI che kema ke AtmA pote rAga ane dveSa Adi paryAyorUpe pariNata thAya che tema chatAM ahIM AcArya kundakuda vizleSaNa karatAM kahe che ke "batAvo to kharA ke zuM zuddha AtmA A rAga, dveSa Adi paryAyomAM upAdAna bane che? jo siddha ane zuddha AtmA rAgAdimAM upAdAna banavA lAge to muktinuM svarUpa zuM raheze? tethI rAgAdi paryAyonuM upAdAna zuddha AtmA nahi paNa rAgAdi paryAyothI viziSTa AtmA bane che, bIjA zabdomAM rAgAdithI ja rAgAdi utpanna thAya che." AcArya kundakunda jIva ane karmanA anAdi bandhanano inakAra karatA nathI, paraMtu te bandhananuM vizleSaNa kare che ke "jyAre be svataMtra dravyo che tyAre temano to kevaLa saMyoga ja hoI zake che, temanuM tAdAbhya nahi. kevaLa sayoga to aneka dravyo sAthe A AtmAno sadA ja rahevAno che, kevala saMyoga hAnikAraka banato nathI. dharma, adharma, AkAza ane kAla tathA anya aneka AtmAo sAthe teno yoga barAbara vidyamAna che paraMtu tenAthI tenA svarUpamAM koI vikAra thato nathI. siddhazilA para vidyamAna siddhAtmAo sAthe tyAMnA pudgalaparamANuono saMyoga che ja, paraMtu eTalA mAtrathI temanAmAM baMdhana che ema kahI zakAtuM nathI ane na to te saMyogathI siddhomAM rAgAdi utpanna thAya che. tethI e spaSTa che ke zuddha AtmA parasayogarUpa nimittanA hovA chatAM paNa rAgAdimAM upAdAna banato nathI ane paranimitte temAM baLajabarIthI rAgAdine utpanna karI zakatuM nathI. ApaNe vicAravAnuM uparanI taraphathI che ke je ApaNe vAstavika svarUpa banI zake che, je ApaNe banI zakIe chIe, te svarUpa zuM rAgAdimAM upAdAna bane Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 jainadarzana che? ApaNe nIcenI taraphathI vicAravAnuM nathI kema ke anAdikALathI to azuddha AtmA rAgAdimAM upAdAna banato Avyo che ane tenAmAM rAgAdinI paraMparA barAbara cAlu che. tethI nizcayanaye "zuddha chuM, abaddha chuM, aspRSTa ema kahevAnA badale huM zuddha, abaddha ane aspaSTa banI zakuM chuM ema kahevuM joIe kema ke Aja sudhI to jIve AtmAnI A zuddha Adarza dazAno anubhava karyo ja nathI, balka anAdikALathI rAgAdipakamAM ja te lipta rahyo che. A nizcita to e AdhAra upara che ke "jyAre be svatanta dravyo che, tyAre temano saMyoga bhale anAdi rahyo paraMtu te tUTI zake che ane te tUTaze tyAre ja ke jyAre potAnA paramArthasvarUpanI prApti tarapha lakSya karavAmAM Avaze." A zaktino nizciya paNa dravyanuM svatanna astitva mAnIne ja to karI zakAya che. anAdikALanA azuddha AtmAmAM zuddha banavAnI zakti che. te zuddha thaI zake che. A zakyatA e bhaviSyano ja to vicAra che. ApaNo bhUta ane vartamAna azuddha che, tema chatAM paNa nizcayanaya ApaNA ujjavaLa bhaviSya tarapha ApaNuM dhyAna, kalpanAnA AdhAre nahi paNa vastusthitinA AdhAre, dore che. A tattvane AcArya kundakunda ati suMdara rIte kahe che - "kAma, bhoga ane bandhanI kathA saune zrata, paricita ane anubhUta che paraMtu vibhakta arthAta zuddha AtmAnA ekatvanI upalabdhi sulabha nathI. tenuM kAraNa e che ke zuddha AtmAnuM svarUpa saMsArI jIvonA sAMbhaLavAmAM kadAca AvyuM hoya (zrutapUrva hoya). paraMtu na to temaNe teno kadI paricaya karyo che ke na to temaNe teno kadI anubhava karyo che. AcArya kundakunda (samayasAra gAthA pa) potAnA AtmavizvAsathI ApaNane bharoso karAve che ke huM mArAM potAnAM sAmarthya ane buddhino vibhava lagAvIne tene dekhuM chuM. tema chatAM te thoDIka kacAza anubhavIne e paNa kahI de che ke "jo huM cUka karuM to chala na samajazo." dravyanuM zuddha lakSaNa AcArya kundakundano eka ja dRSTikoNa che ke dravyanuM svarUpa to te ja hoI zake je dravyanA pratyeka paryAyamAM vyApta hoya. jo ke dravya koI ne koI paryAyane pAme che ane pAmaze, paraMtu eka paryAya bIjA paryAyamAM to prApta thaI zakato nathI ane eTale ja dravyano koI paNa paryAya dravyathI abhinna hovA chatAM paNa dravyanuM zuddha rUpa 1. sudaparicidANubhUdA savvassavi kAmabhogabaMdhakahA / thasuvatamo bava ja sutaro vimAsa ||4|ii samayasAra, Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 375 na kahI zakAya. have Apa AtmAnA svarUpa para kramazaH vicAra karo. varNa, rasa Adi to spaSTapaNe pudgalanA guNo che, te pudgalanA ja paryAyo che ane temanuM upAdAna pudgala ja hoya che, tethI te AtmAnuM svarUpa na hoI zake, A vAta nirvivAda che. potAnA pariNAmI svabhAvanA kAraNe AtmA ja samasta rAgAdi vikAronuM upAdAna bane che, tenI virAgatA ja bagaDIne rAga bane che, tenuM samyakatva bagaDIne mithyAtvarUpa banI jAya che, paraMtu A virAgatA ane samyakatva paNa AtmAnuM trikAlAnuyAyI zuddha rUpa na hoI zake kema ke virAgatA ane samyakatva nigoda Adi avasthAmAM tathA siddha avasthAmAM nathI hotAM. samyagudarzana Adi guNasthAno paNa te te paryAyonAM nAma che je trikAlAnuyAyI nathI, temanI sattA mithyAtva Adi avasthAomAM tathA siddha avasthAmAM nathI hotI. temanI utpattimAM parapadArtha nimittakAraNa hoya che. koI ne koI paradravyarUpa karmano upazama, kSaya yA kSayopazama temAM nimitta hoya che ja. kevalI avasthAmAM je ananta jJAna Adi guNo prakaTa thAya che te ghAtI karmono kSayathI utpanna thAya che ane aghAtI karmono udaya temanA jIvana paryanta hoya che. yogajanya caMcaLatA temanA AtmapradezomAM hoya che ja. tethI paranimittaka hovAthI A badhA paNa zuddha dravyanuM svarUpa na kahevAya. caudamA guNasthAnane pAra karIne je siddha avasthA che te zuddha dravyanuM evuM svarUpa to che je prathama kSaNabhAvI siddha avasthAthI laIne AgaLanA anantakALa sudhInA samasta bhaviSyamAM anuyAyI che, temAM koI paranimittaka vikAra AvI zakato nathI, paraMtu saMsArI dazAmAM te hotuM nathI. eka trikAlAnuyAyI svarUpa ja lakSaNa banI zake che ane te che zuddha jJAyakarUpa, caitanyarUpa. te bemAMthI jJAyakarUpa paNa parapadArthane jANavArUpa upAdhinI apekSA rAkhe che. trikAlavyApI cit ja lakSaNa banI zake che tethI kevaLa citUpa ja evuM bace che je bhaviSyamAM to prakaTapaNe vyApta hoya che ja paraMtu sAthe sAthe ja atItanA pratyeka paryAyamAM, pachI bhale te nigoda jevI atyalpajJAnavALI avasthA hoya ke kevalajJAna jevI samagrapaNe vikasita avasthA hoya, badhAmAM nirvivAdapaNe maLe che. cidUrUpano abhAva kyAreya paNa AtmadravyamAM rahyo nathI, che ja nahi ane thaze nahi. te ja aMza dravaNazIla hovAthI dravya kahI zakAya che ane alakSyanuM vyAvartaka hovAnA kAraNe lakSyavyApI lakSaNa banI zake che. e zaMkA karI zakAtI nathI ke siddha avasthA paNa potAnI pUrvanI saMsArI nigoda Adi avasthAomAM nathI maLatI tethI te zuddha dravyanuM lakSaNa banI zakatI nathI kema Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 376 na ke ahIM siddhaparyAyane lakSaNa nathI banAvAtuM, lakSaNa to te dravya che je siddhaparyAyamAM pahelI vAra vikasita thayuM che ane kema ke te avasthAthI laIne AgaLanI anantakAlabhAvI avasthAomAM kyAreya paNa parimittaka koI paNa anya pariNamananI saMbhAvanA nathI eTale te cidaMza ja dravyano yathArtha paricAyaka bane che. zuddha ane azuddha vizeSaNa paNa tene lAgatA nathI kema ke te vizeSaNo to akhaMDa citno vibhAga karI nAkhe che. eTale ja kahyuM che ke` 'huM arthAt cit na to pramatta chuM ke na to apramatta, na to azuddha chuM ke zuddha, huM to kevaLa jJAyaka chuM.' hA, te zuddha ane vyApaka cihno prathama vikAsa mukta avasthAmAM ja thAya che. tethI AtmAnA vikArI rAgAdi bhAvonI jema karmanA udaya, upazama, kSayopazama ane kSayathI thanArA bhAvone paNa anAdi-ananta saMpUrNapaNe dravyavyApI na hovAnA kAraNe AtmAnuM svarUpa yA lakSaNa nathI mAnavAmAM AvyA ane temane paNa varNAdinI jema parabhAva kahI devAmAM AvyA che. te avyApaka paranimittaka rAga Adi vikArI bhAvone kevaLa parabhAva ja nathI kahevAmAM AvyA paraMtu pudgalanimattaka hovAthI 'pudgalanA paryAyo' sudhdhAM kahevAmAM AvyA che. re tAtparya eTaluM ja ke A badhA vacce AvatA paDAvo che. AtmA potAnA ajJAnanA kAraNe te paryAyone dhAraNa avazya kare che, paraMtu te badhA paryAyo zuddha ane mULabhUta dravya nathI. AtmAnA trikAlavyApI svarUpane AcArye eTalA mATe ja abaddha, aspRSTa, ananya, niyata, avizeSa ane asaMyukta vizeSaNo dvArA vyakta karyuM che. arthAt eka cit ja evI che je anAdikALathI anantakALa sudhI potAnI pravahamAna maulika sattA dharAve che. te akhaMDa citte ApaNe na nigodarUpamAM, na narakAdi paryAyomAM, na pramatta-apramatta Adi guNasthAnomAM, na kevalajJAnAdi kSAyika bhAvomAM ke na ayogakevalI avasthAmAM sImita karI zakIe chIe. tenuM jo ApaNe darzana karI zakIe chIe to te nirupAdhi, zuddha siddha avasthAmAM. te mUlabhUta cit anAdikALathI potAnA pariNAmI svabhAvanA kAraNe vikArI pariNamanamAM paDelI che. jo vikAranA kAraNa parabhAvasaMsargane dUra ka2vAmAM Ave to te ja cit nikharIne nirmala, nirlepa ane khAlisa arthAt zuddha banI zake che. 1. Na vi hodi appamatto Na pamatto jANago da jo bhAvo / E maLati suddha LAo no soDa mo eva // 6 // samayasAra. 2. jo passadi appANaM abaddhaputraM aNaNNayaM NiyadaM / aviSesamalaMgutta teM suddhAya viyALIrdi / / '4' samayasAra. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 377 tAtparya e ke ApaNe zuddha nizcayanayathI te cittuM jo rAgAdi azuddha avasthAmAM yA guNasthAnonI zuddhAzuddha avasthAomAM darzana karavA icchatA hoIe to A badhAthI STi vALI laIne ApaNe te mahAvyApaka mUla dravya para dRSTi laI javI joIe ane te samaye kahevuM joIe ke 'A rAgAdi bhAvo AtmAnA eTale ke zuddha AtmAnA nathI, teo to vinAzI che, pelu avinAzI anAghananta tattva to juduM ja che.' samayasArano zuddhanaya A mULa tattva upara dRSTi rAkhe che. te vastunA pariNamanano niSedha karato nathI ke nathI to te cit rAgAdi paryAyomAM ALoTIne lipta thAya che e vAtano pratiSedhaka che. paraMtu te kahevA icche che ke 'anAdikAlIna azuddha kITa kAlimA AdithI vikRta banelA A sonAmAM paNa te so TacanA sonAnI zaktirUpa AbhA para eka vAra dRSTi to nAkho, tamane A kITa kAlimA AdimAM je pUrNa suvarNatvanI buddhi thaI rahI che te ApoApa dUra thaI jaze. A zuddha svarUpa para lakSya dIdhA vinA kyAreya tenI prAptinI dizAmAM prayatna karI zakazo nahi. te abaddha ane aspRSTa yA asaMyukta vizeSaNothI e ja darzAvavA icche che ke AtmAnI baddha ane spaSTa yA saMyukta avasthAo vacalI che, te tenuM (AtmAnuM) trikAlavyApI mUla svarUpa nathI. te eka cittuM jJAna, darzana ane cAritrarUpe vibhAjana karavuM yA tenuM vizeSarUpe kathana karavuM e paNa eka prakArano vyavahAra che, te kevaLa samajavA samajAvavA mATe che.` Apa jJAnane, yA darzanane, yA cAritrane paNa zuddha AtmAnuM asAdhAraNa lakSaNa na kahI zako, kema ke te badhA to te cittA aMzo che ane te akhaMDa tattvane khaMDa khaMDa karanArA vizeSo che. e cit to A vizeSothI para avizeSa che, ananya che ane niyata che. AcArya AtmavizvAsathI kahe che ke 'jeNe Ane jANI lIdhI teNe samasta jinazAsanane jANI lIdhuM.' nizcayanuM varNana asAdhAraNa lakSaNanuM kathana che darzanazAstramAM AtmabhUta lakSaNa te asAdhAraNa dharmane kahevAmAM Ave che je samasta lakSyomAM vyApta hoya tathA alakSyamAM bilakula na prApta thato hoya. je lakSaNa lakSyamAM maLatuM na hoya te asaMbhava lakSaNAbhAsa kahevAya che, je lakSya 1. vavahAreNuvadissai NANissa caritaM daMsaNaM NANaM / na vinAnuM na caritta na vaMsaLa nALano muddo / / samayasAra Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 jainadarzana ane alakSya baMnemAM maLatuM hoya te ativyApta lakSaNAbhAsa che ane je lakSaNa lakSyanA eka dezamAM rahetuM hoya te avyApta lakSaNAbhAsa kahevAya che. AtmadravyanuM AtmabhUta lakSaNa karatI vakhate ApaNe jyAre A traNa doSono parihAra karI nirdoSa lakSaNanI khoja karIe chIe tyAre kevaLa cita sivAya bIjuM koI lakSaNa pakaDAtuM nathI. varNAdi to spaSTapaNe pudgalanA dharmo che, tethI varNAdi to jIvamAM asaMbhava che. rAgAdi vibhAvaparyAyo tathA kevalajJAnAdi svabhAvaparyAyo, jemanuM upAdAna svayaM AtmA bane che te, samasta AtmAomAM vyApaka na hovAthI avyApta che. tethI kevaLa cit ja evuM svarUpa che je pudgalAdi alakSyomAM maLatuM nathI ane lakSyabhUta badhA AtmAomAM anAdyananta vyApta rahe che. eTale cita ja AtmadravyanuM svarUpabhUta lakSaNa banI zake che. jo ke A ja cita pramatta, apramatta, nara, nAraka Adi badhI avasthAone pAme che, tema chatAM nizcayathI te paryAyo AtmAnuM vyApaka lakSaNa banI zakatA nathI. A bApyavyApakabhAvane lakSyamAM rAkhIne aneka azuddha avasthAomAM paNa zuddha Atmadravyano paricaya karAvavA mATe AcArya zuddha nayanuM avalaMbana lIdhuM che. eTale ja zuddha citno samyagdarzana, samyajJAna, samyakyAritra Adi rUpe vibhAga paNa temane ISTa nathI. teo eka anirvacanIya akhaMDa citane ja AtmadravyanA sthAnamAM rAkhe che. AcArye A lakSaNabhUta cita sivAya jeTalA paNa varNAdi ane rAgAdi lakSaNAbhAsa che temano parabhAva kahIne niSedha karI dIdho che. A daSTie nizcayanayane paramArtha ane vyavahAranayane abhUtArtha paNa kahela che. abhUtArthano e artha nathI ke AtmAmAM rAgAdi che ja nahi, paraMtu eno artha eTalo ja che ke je trikAlavyApI dravyarUpa citane ApaNe lakSaNa banAvI rahyA chIe temAM temane sAmela karI zakAtA nathI. varNAdi ane rAgAdine vyavahAranayano viSaya kahIne eka ja jhATake niSedha karI devAthI e bhrama sahajapaNe ja thaI zake che ke jevI rIte rUpa, rasa, gadha Adi pudgalanA dharma che tevI rIte rAgAdi paNa pudgalanA ja dharma haze, ane pudgalanimittaka hovAthI temane pudgalanA paryAyo kahyA paNa che. A bhramanA nivAraNa mATe nizcayanayanA be bhedo paNa zAstromAM jovAmAM Ave che. eka zuddha nizcayanaya ane bIjo azuddha nizcayanaya. zuddha nizcayanayanI dRSTimAM zuddha cita ja jIvanuM svarUpa che. azuddha nizcayanaya AtmAnA azuddha rAgAdi bhAvone paNa jIvanA 1. juo dravyasaMgraha gAthA 4. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavicAra 379 ja kahe che, pudgalanA niha. vyavahAranaya sadbhUta ane asadbhUta baMnemAM uparita ane anupacarita aneka prakAre pravRtta thAya che. samayasAranA TIkAkAroe potAnI TIkAmAM varNAdi ane rAgAdine vyavahAra ane azuddha nizcayanayanI dRSTie ja vicAravAno saMketa karyo che. paMcAdhyAyIno nayavibhAga paMcAdhyAyIkAra abhedagrAhIne dravyArthika ane nizcayanaya kahe che tathA koI paNa prakAranA bhedane grahaNa karanAra nayane paryAyArthika ane vyavahAranaya kahe che. temanA mate nizcayanayanA zuddha ane azuddha bhedo karavA e ja khoTuM che. te vastunA sadbhUta bhedane vyavahAranayano ja viSaya mAne che. akhaMDa vastumAM koI paNa prakAranA, dravya, kSetra, kAla ane bhAva AdinI dRSTie thanArA bhedo paryAyArthika yA vyavahAranayano viSaya bane che. temanI dRSTimAM samayasAragata paranimittaka bheda ja vyavahAra nathI paraMtu svagata bheda paNa vyavahAranayanI sImAmAM ja thAya che. vyavahAranayanA be bheda che - eka sadbhUta vyavahAranaya ane bIjo asadbhUta vyavahAranaya. vastumAM tenA potAnA guNonI dRSTie bheda karavo e sadbhUta vyavahAra che. anya dravyanA guNonI baLapUrvaka anyatra yojanA karavI e asadbhUta vyavahAra che, jema ke varNAdivALA mUrta pudgala karmadravyanA saMyogathI thatA krodhAdi mUrta bhAvone jIvanA kahevA. ahIM krodhAdimAM je pudgaladravyanA mUrtatvano Aropa karavAmAM Avyo che te asadbhuta che ane guNa-guNIno je bheda vivakSita che te vyavahAra che. sadbhUta ane asadbhUta vyavahAra banneya uparita ane anupacaritanA bhedathI be be prakAranA bane che. 'jJAna jIvanuM che' A anupacarita sadbhUta vyavahAranaya che tathA 'arthavikalpAtmaka jJAna pramANa che ane te ja AtmAno guNa che' A upacirata sadbhUta vyavahAranaya che. AmAM jJAnamAM arthavikalpAtmakatA upacarita che ane guNa-guNIno bheda vyavahAra che. anagAradharmAmRta (adhyAya 1 zloka 104...) AdimAM je 'kevalajJAna jIvanuM che' A anupacarata sadbhUta vyavahAranuM tathA 'matijJAna jIvanuM che' A 1. azuddhanizcayastu vastuto yadyapi dravyakarmApekSayA AbhyantararAgAdayazcetanA iti matvA nizcayasaMjJAM labhate tathApi zuddhanizcayanayApekSayA vyavahAra eva iti vyAkhyAnaM nizcayanyavahAranayavivArAne sarvatra jJAtavyam / samayasAratAtparyavRtti, gAthA 73. 2. paMcAdhyAyI, 1. 659-661. 3. ejana. 1. 525thI AgaLa. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 jainadarzana upacarita sadbhuta vyavahAranuM udAharaNa ApavAmAM AvyuM che, temAM A dRSTi che ke zuddha guNanuM kathana anupacarita tathA azuddha guNanuM kathana upacarita che. anupacarita asadbhuta vyavahAranaya abuddhipUrvaka bhaviSyamAM thanArA krodhAdi bhAvone jIvanA kahe che ane upacarita sadUbhUta vyavahAranaya udayamAM AvelA arthAtu prakaTa anubhavamAM AvanAra krodhAdi bhAvone jIvanA kahe che. pahelAmAM bhAvikI zaktino AtmAthI abheda mAnyo che. anagAradharmAmRtamAM "zarIra mAruM che. A anupacarita asaddabhUta vyavahAranuM tathA "deza mAro che A upacarita asabhUta vyavahAranayanuM udAharaNa manAyuM che. paMcAdhyAyIkAra koI bIjA dravyanA guNano bIjA dravyamAM Aropa karavo ene nayAbhAsa mAne che, jema ke varNadine jIvanA kahevA, zarIrane jIvanuM kahevuM, mUrta kadravyano kartA ane bhoktA jIvane mAnavo, dhana, dhAnya, strI Adino bhoktA ane kartA jIvane mAnavo, jJAna ane zeyamAM bodhyabodhaka saMbaMdha hovAnA kAraNe jJAnane yagata mAnavuM Adi. A badhA nayAbhAso che. samayasAramAM to eka zuddha dravyane nizcayanayano viSaya mAnIne bAkI paranimittaka svabhAva ke parabhAva badhAne vyavahAranA khADAmAM dhakelI daIne temane heya ane abhUtArtha kahyA che. eka vAta dhyAnamAM rAkhavAnI che ke naigama Adi nayonuM vivecana vastasvarUpanI mImAMsA karavAnI dRSTie che jyAre samayasAragata nayonuM varNana adhyAtmabhAvanAne paripuSTa karIne heya ane upAdeyanA vicAra dvArA mokSamArgamAM vALavAnA lakSyathI che. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamuM prakaraNa syAdvAda ane saptabhaMgI (1) syAdvAda syAdvAdano uddabhava jaina darzane je kaMI sat che te badhAne samAnapaNe pariNAmInitya mAnela che. pratyeka sata anantadharmAtmaka che. tenuM pUrNarUpa vacanone agocara che. koI paNa zabda evo nathI je vastunA pUrA rUpane sparza karI zake. khuda "sat' zabda paNa vastunA eka astitvadharmane ja kahe che, bAkInA nAstitva Adi dharmone kaheto nathI. vastusthiti AvI hovA chatAM paNa tene samajavA-samajAvavAno prayatna pratyeka manuSya karyo ja che ane AgaLa upara paNa teNe karavo ja joIze. tyAre te virATane jANavAmAM ane bIjAne samajAvavAmAM teNe khUba sAvadhAnI rAkhavI Avazyaka che. ApaNo jANavAno tarIko evo hoya ke jethI te anantadharmA akhaMDa vastunI vadhu ne vadhu najIka ApaNe pahoMcI zakIe, teno vipasa to haragija na karIe. bIjAne samajAvavAnI arthAta zabdaprayoganI praNAlI paNa evI ja hoya ke te tattvanuM sAcesAcuM kharuM pratinidhitva karI zake, tenA svarUpa tarapha sakta karI zake, bhrama to utpanna kare ja nahi. A baMne AvazyakatAoe anekAntadaSTi ane syAdvAdane janma Apyo che. - anekAntadaSTi yA nayadaSTi virATa vastune jANavAnI te rIta che jemAM vivakSita dharmane jANIne paNa anya dharmono niSedha nathI karavAmAM Avato, temane kevaLa gauNa yA avivakSita ja karI devAmAM Ave che ane A rIte hara hAlatamAM pUrI vastuno gauNa-mukhya bhAvathI sparza thaI jAya che. teno koI paNa aMza kyAreya chUTI jato nathI. je samaye je dharma vivakSita hoya che te samaye te dharma mukhya yA arpita banI jAya che ane zeSa dharmo gauNa yA anarpita rahI jAya che. A rIte jyAre manuSyanI daSTi anekAntatattvano sparza karanArI banI jAya che tyAre tenI samajAvavAnI rIta Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 jainadarzana paNa nirALI ja banI jAya che. te vicAre che ke ApaNe te zailIthI vacanaprayoga ka2vo joIe ke jethI vastutattvanuM yathArtha pratipAdana thAya. A zailInA yA bhASAnA nirdoSa prakAranI AvazyakatAe syAdvAdano AviSkAra karyo che. syAdvAda bhASAnI te nirdoSa praNAlI che je vastutattvanuM samyak pratipAdana kare che. 'syAdvAda' zabdamAM lAgelo 'syAt' zabda pratyeka vAkyanA sApekSa hovAnuM sUcana kare che. 'syAt asti' vAkyamAM 'asti' pada vastunA astitva dharmanuM mukhyapaNe pratipAdana kare che to 'syAt' zabda vastumAM rahenArA nAstitva Adi zeSa ananta dharmono sadbhAva darzAve che arthAt jaNAve che ke vastu asti mAtra ja nathI, tenAmAM gauNarUpe nAstitva Adi dharmo paNa vidyamAna che. manuSya ahaMkAranuM pUtaLuM che. ahaMkAranI sahasra ja nahi paNa asaMkhya jihvAo che. A viSadhara jarA jeTalI asAvadhAnI thatAM Dase che. tethI jevI rIte dRSTimAM ahaMkAranA viSane dAkhala thatuM rokavA mATe anekAntadRSTirUpa saMjIvanInuM rahevuM Avazyaka che tevI ja rIte bhASAmAM avadhAraNanA yA ahaMkAranA viSane nirmULa karavA mATe syAdvAdarUpa amRta apekSaNIya che. anekAntavAda syAdvAdano e arthamAM paryAyavAcI che ke evo vAda arthAt kathana anekAntavAda kahevAya che jemAM vastunA anantadharmAtmaka svarUpanuM pratipAdana gauNa-mukhya bhAvathI thAya che. jo ke A baMne paryAyavAcI che tema chatAM paNa syAdvAda ja nirdoSa bhASAzailInuM pratIka banI gayo che. anekAntadRSTi to jJAnarUpa che, tethI vacanarUpa syAdvAdathI teno bheda spaSTa che. A anekAntavAda vinA lokavyavahAra cAlI zakato nathI. tenA vinA Dagale ne pagale visavAdanI saMbhAvanA che. tethI A tribhuvananA eka mAtra guru anekAntavAdane namaskAra karatAM AcArya siddhasene yogya ja kahyuM che ke - jeNa viNA logassa vavahAro savvathA Na Nivvaie / tasya muvaLaguruLo gamoDaze AMtavAyassa II sanmatitarka, 3.68. syAdvAdanI vyutpatti 'syAdvAda' zabda 'syAt' ane 'vAda' be padono banelo che. 'vAda' zabdano artha che kathana yA pratipAdana, 'syAt' zabda vidhiliMgamAM banelo tikapratirUpaka nipAta che. teNe potAnI aMdara eka mahAna uddezyane ane vAcaka zaktine chupAvI rAkhyA che. 'syAt' zabdanA vidhiliMgamAM vidhi, vicAra Adi aneka artho thAya che. te badhA arthomAMthI 'anekAnta' artha ahIM vivakSita che. hindImAM 'syAt' Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 syAdvAda ane saptabhaMgI zabda "zAyada arthamAM pracalita thaI gayo che, paraMtu ApaNe tenI te nirdoSa paraMparAne anusaravI joIe jenA kAraNe "cAt' zabda satyalAMchana arthAt satyanuM cihana yA pratIka banyo che. "cAt' zabda kathaMcitanA arthamAM vizeSapaNe upayukta bane che. kathaMcit eTale "amuka nizcita apekSAe vastu amuka dharmavALI che. syA' zabda na to "zAyada"no pratipAdaka che ke na to "saMbhAvanAno ke na to kadAcitno , paraMtu te to "sunizcita daSTikoNa'no vAcaka che. zabdano svabhAva che ke te avadhAraNAtmaka hoya che, tethI anyano pratiSedha karavAmAM te niraMkuza hoya che. A anyanA pratiSedha upara aMkuza mUkavAnuM kAma "smAta' zabda kare che. te kahe che ke "rUpavAnuM ghaTe: (ghaDo rUpavALo che)' vAkya ghaDAnA rUpanuM pratipAdana bhale kare, paraMtu "ghaDo rUpavAna ja che A pramANe avadhAraNa karIne ghaDAmAM rahenAra rasa, gabdha Adino pratiSedha to na karI zake. te potAnA svArthane mukhyapaNe kahe tyAM sudhI koI ja hAni nathI, paraMtu jo te tenAthI AgaLa vadhIne "potAnA svArthane ja sarva kaMI mAnIne bAkInA badhAno niSedha kare to tenuM Ama karavuM anyApya che ane vastusthitino viparyAsa karavo che. "sAta" zabda A anyAyane roke che ane nyApya vacanapaddhatine sUcave che. "cAt' pratyeka vAkyanI sAthe antargarbha rahe che ane gupta rahIne paNa pratyeka vAkyane gauNamukhyabhAva dvArA anekAnta arthanuM pratipAdaka banAve che. syA' nipAta che. nipAto ghAtaka paNa hoya che ane vAcaka paNa. jo ke "syAta" zabda anekAnta sAmAnyano vAcaka hoya che tema chatAM "asti' Adi vizeSa dharmonuM pratipAdana karavA mATe ati Adi te te dharmanA vAcaka zabdono prayoga karavo ja paDe che. tAtparya e ke 'cAta gati' vAkyamAM "asti' pada astitva dharmanuM vAcaka che ane "syAt' pada anekAntanuM. "smAta pada te samaye astithI bhinna anya zeSa dharmonuM pratinidhitva kare che. jyAre "cAt' anekAntanuM ghotana kare che tyAre "asti' Adi padonA prayogathI je astitva Adi dharmonuM pratipAdana karAya che te "anekAntarUpa che e ghotana "smA' zabda kare che. jo te "smAta' pada na hoya to "sarvathA astitva' rUpa ekAntanI zaMkA thAya che. jo ke "sA' ane kathaMcitano anekAntAtmaka artha A zabdono prayoga na karyo hoya to paNa kuzala vaktA samajI jAya che, paraMtu vaktAne jo anekAnta vastunuM darzana na hoya to te ekAntamAM bhaTake che. tethI tene vastutattva para AvavA mATe AlokastaMbhanI (dIvAdAMDInI) jema A "syAt' jyotinI nitAnta AvazyakatA che. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 jainadarzana syAdvAda viziSTa bhASApaddhati syAdvAda sunayanuM nirUpaNa karanArI viziSTa bhASApaddhati che. "sAta' zabda sunizcitapaNe darzAve che ke vastu kevaLa A dharmavALI ja nathI, tenAmAM tenAthI atirikta bIjA aneka dharmo paNa vidyamAna che. temAM avivaNita guNadharmonA astitvanI rakSA "cA" zabda kare che. "pavAnuM dhaTa: mAM "svAta' zabda "rUpavAnuM zabdanI sAthe joDAto nathI kema ke rUpanA astitvanuM sUcana to "rUpavA" zabda pote ja karI rahyo che, paraMtu anya avivalita zeSa dharmo sAthe teno anvaya che. te rUpavAnane pUrA ghaDA para adhikAra jamAvatAM roke che ane sApha kahI de che ke "ghaDo bahu moTo che, temAM ananta dharmo che, rUpa to temanAmAMno eka che." jo ke rUpanI vivekSA hovAthI atyAre rUpa ApaNI dRSTimAM mukhya che ane te ja zabda vaDe vAcya banI rahyo che paraMtu jyAre rasanI vivakSA haze tyAre rUpa gauNarAzimAM sAmela thaI jaze ane rasa mukhya banI jaze. Ama badhA zabdo gauNamukhyabhAvathI anekAnta arthanA pratipAdaka che. A satyanuM udghATana "syAt' zabda sadA karato rahe che. ame pahelAM batAvI dIdhuM che ke "sAta' zabda eka sajAga praharI che, je uccarita dharmane Ama tema javA deto nathI. te avivakSita dharmonA adhikArano saMrakSaka che. tethI je loko "syAno "rUpavAnuM" sAthe anvaya karIne ane teno zAyada (hiMdI), saMbhAvanA ane kadAca" artha karIne ghaDAmAM rUpanI sthitine paNa saMdigdha banAvavA icche che teo vastutaH pragADha bhramamAM che. tevI ja rIte 'cAtuM gati ghaTaH vAkyamAM 'ti jaNAve che ke A astitva aMza ghaTamAM sunizcitapaNe vidyamAna che. "yAta' zabda te astitvanI sthitine nabaLI nathI banAvato, paraMtu tenI vAstavika AMzika sthitine sUcavIne anya nAsti Adi dharmonA gauNa sadbhAvanuM pratinidhitva kare che. tene Dara che ke rakhene asti nAmano dharma, jene zabda dvArA uccarita hovAnA kAraNe pradhAnatA maLI che te, pUrI vastune ja haDapa karI jAya ane potAnA anya nAsti Adi sahayogIonA sthAnane samApta karI de. tethI te pratyeka vAkyamAM cetavaNI de che ke "he bhAI asti, tuM vastuno eka aMza che, tuM tArA potAnA anya nAsti Adi bhAIonA hakane haDapa karI javAnI kuceSTA na karato." A bhayanuM kAraNa e che ke prAcIna kALathI "nitya ja che' "anitya ja che' Adi haDapa karI javAnI prakRtivALA aMzavAkyo vastu para pUrNa adhikAra jamAvIne anadhikAra ceSTA karatA AvyA che ane jagatamAM aneka jAtanA vitaMDA ane saMgharSa utpana karatA rahyA che. tenA pariNAme padArthanI sAthe to Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 385 anyAya thayo ja che paraMtu A vAda-prativAde to aneka kumatavAdonI sRSTi karIne ahaMkAra, hiMsA, saMgharSa, anudAratA, asahiSNutA AdithI vizvane azAnta ane saMgharSapUrNa hiMsAvAlAmAM homI dIdhuM che. 'syAt' zabda vAkyanA e jherane kADhI nAkhe che ke jethI ahaMkAra pedA thAya che. 'syAt' zabda eka tarapha eka nizcita apekSAe astitva dharmanI sthiti sudRDha ane sahetuka banAve che to bIjI tarapha te tenI pelI sarvaharA pravRttine naSTa paNa karI nAkhe che ke jenAthI te pUrI vastuno mAlika banavA icche che. 'syAt' zabda nyAyAdhIzanI jema tarata ja kahI de che ke 'haiM asti, tu tArA adhikAranI sImAne samaja. svadravya-kSetra-kAla-bhAvanI dRSTie jema tu ghaTamAM rahe che tema padravyAdinI apekSAe nAsti nAmano tAro sago bhAI paNa te ja ghaTamAM rahe che. ghaTano parivAra bahu moTo che. atyAre tAruM nAma laI tane pokAravAmAM Avela che, eno artha eTalo ja che ke atyAre tAruM kAma che, tAruM prayojana che, tArI mukhyatA che ane tArI vivakSA che, paraMtu eno artha e kadApi nathI ke tuM tArA potAnA samAnAdhikArI bhAIonA sadbhAvane ja ukhADI pheMkI devAno duSprayAsa kare.' vAstavika vAta to e che ke jo paranI apekSAe nAsti dharma na hoya to je ghaDAmAM tuM rahe che te ghaDo ghaDo ja nahi rahe paNa kApaDa Adi parapadArtharUpa banI jaze. tethI tAre tArI potAnI sthiti mATe paNa e Avazyaka che ke tuM anya dharmonI vAstavika sthitine samaje. tuM temanI hiMsA na karI zake eTalA mATe ahiMsAnA pratIka evA 'syAt' zabdane tArAthI paNa pahelAM ja vAkyamAM mUkavAmAM Ave che. bhAI asti, A tAro doSa nathI. tuM to barAbara tArA potAnA nAsti Adi bhAIonI sAthe haLImaLIne anantadharma vastumAM rahe che ja. badhA dharmabhAIo potapotAnA svarUpane sApekSabhAve vastumAM rAkhe che, paraMtu pelA phUTa pADanArA vastudRSTAonuM to zuM kahevuM? teo to potAnI ekAMgI dRSTithI tamArAmAM phUTa pADavA icche che ane pratyeka dharmane pralobhana ApIne tene ja pUrI vastuno adhikAra devA icche che ane vaLI icche che ke tArAmAM paNa ahaMkArapUrNa sthiti utpanna thAya ane pariNAme aMdaroaMdara bhedabhAva ane hiMsAnI sRSTi thAya. 'syAt' zabda eka evI aMjanazalAkA che je temanI dRSTine vikRta thavA detI nathI, te tene nirmaLa ane pUrNadarzI banAve che. A avivakSitasaMrakSaka, dRSTiviSApahArI, sacetaka praharI, ahiMsA ane satyanA pratIka, jIvanta nyAyarUpa, zabdane sudhAmaya karanAra tathA sunizcita apekSAdyotaka 'syAt' zabdanA svarUpanI sAthe ApaNA dArzanikoe nyAya Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 jainadarzana to karyo nathI paNa UlaTuM tenA svarUpane "zAyada (hiMdI), saMbhava, kadAcita' jevA bhraSTa paryAyo vaDe vikRta karavAno azobhana prayatna avazya karyo che ane Aja sudhI karavAmAM AvI rahyo che. virodhano parihAra bodo, ThAlo tarka to e ApavAmAM Ave che ke "jo ghaDo ati hoya to nAsti kevI rIte hoI zake? jo ghaDo eka hoya to aneka kevI rIte hoI zake? A to pratyakSaviruddha che. paraMtu vicAra to karo ke ghaDo Akhare to ghaDo che, kApaDa to nathI, khurazI paNa nathI, ke Tebala paNa nathI. tAtparya e ke te ghaTathI bhinna ananta padArthorUpa nathI. to pachI e kahevAmAM Apane zA mATe saMkoca thAya che ke "ghaDo potAnA svarUpathI asti che ane svabhinna pararUpothI nAsti che." A ghaDAmAM ananta pararUponI apekSAe nAstitva che, anyathA duniyAmAM koI zakti evI nathI je ghaDAne kApaDa Adi banatAM rokI zake. A nAstitva dharma ja ghaDAne ghaDAnA rUpamAM kAyama rAkhe che. A nAsti dharmanuM sUcana "asti'nA prayogakALe "syAta' zabda kare che. A rIte ghaDo samagra bhAve eka hovA chatAM paNa potAnA rUpa, rasa, gandha, sparza, nAnApaNuM, moTApaNuM, halakApaNuM, bhArepaNuM Adi ananta guNo ane dharmonI daSTie aneka rUpomAM te dekhAya che ke nahi? Apa pote ja kaho. jo aneka rUpomAM dekhAto hoya to Apane e mAnavAmAM ane kahevAmAM kema kaSTa thAya che ke ghaDo dravyarUpe eka hovA chatAM paNa potAnA guNo, dharmo ane zaktio AdinI daSTie aneka che. jyAre pratyakSathI vastumAM aneka virodhI dharmono spaSTa pratibhAsa thaI rahyo che, vastu pote ja ananta virodhI dharmonuM avirodhI krIDAsthaLa che, tyAre ApaNe zA mATe saMzaya ane virodha utpanna karavo joIe? ApaNe tenA svarUpane vikRta rUpamAM jovAnI durdaSTi to na karavI joIe. ApaNe te mahAna "smAta zabdane, je vastunA pUrNa rUpanI jhAkhI sApekSabhAvathI karAve che tene, virodha, saMzaya jevI gALothI navAjIe chIe ! vizcaryamataH param | ahIM dharmakIrtino A zlokArdha yAda Ave che - vIrya svayamaryego pote tatra ke vayam pramANavArtika, 2.210. arthAta jo A citrarUpatA - anekadharmatA - vastune potAne rucatI hoya, tenA vinA tenuM astitva ja saMbhava na hoya to ApaNe vacamAM kAjI bananArA koNa? jagatano eka eka kaNa A anantadharmatAno Akara che. ApaNe to sirpha ApaNI dRSTine ja nirmaLa ane vizALa banAvavAnI AvazyakatA che. vastumAM virodha nathI. virodha to ApaNI daSTiomAM che. ane A dRSTivirodhajuvaranI Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 387 amRtAvela "smAta' zabda che je rogIne tatkAla to kaDavI avazya lAge che paraMtu tenA vinA "A daSTiviSamajvara UtarI zakato paNa nathI. vastunI anantadharmAtmakatA "vastu anekAntarUpa che' A vAta thoDo gaMbhIra vicAra karatAM ja samajAI jAya che ane e paNa pratibhAsita thavA lAge che ke ApaNA kSudra jJAne UchaLakUda karI keTaluM tophAna macAvI dIdhuM che tathA vastunA virATa svarUpa sAthe kevAM kevAM aDapalAM kare rAkhyAM che. vastu bhAvarUpa paNa che ane abhAvarUpa paNa che. jo vastune sarvathA bhAvarUpa ja mAnavAmAM Ave arthAt dravyanI jema paryAyane paNa bhAvarUpa svIkAravAmAM Ave to prAgabhAva, pradhvasAbhAva, anyonyAbhAva ane atyantAbhAva A cAra abhAvono lopa thaI jAya ane pariNAme paryAyo paNa anAdi ananta ane sarvasaMkararUpa banI jAya ane eka dravya bIjA dravyarUpa banI jatAM pratiniyata dravyavyavasthA ja bhAMgI paDe. prAgabhAva koI paNa kArya potAnI utpatti pahelAM asat hoya che. te kAraNothI utpanna thAya che. kAryanuM utpatti pahelAM na hovuM e ja prAgabhAva kahevAya che. A abhAva bhAvAttararUpa hoya che. e to dhruva satya che ke koI paNa dravyanI utpatti nathI thatI. dravyo to vizvamAM anAdi-ananta gaNAvelAM niyata che. temanI saMkhyA na to vadhe che ke na to ghaTe che. utpAda thAya che paryAyano. dravya potAnA dravyarUpathI kAraNa bane che ane paryAyarUpathI kArya bane che. je paryAya utpanna thavA jaI rahyo che te utpattinI pahelAM paryAyarUpamAM to che nahi, tethI teno je abhAva che te ja prAgabhAva che. A prAgabhAva pUrvaparyAyarUpa hoya che, arthAta "ghaDo" paryAya jyAM sudhI utpanna nathI thayo tyAM sudhI te asat che ane je mATI dravyathI te utpanna thavAno che te mATI dravyano ghaDAnI pahelAMno paryAya ghaTano prAgabhAva kahevAya che. arthAt te ja pUrvaparyAya nAza pAmIne ghaTa paryAya bane che, tethI te paryAya ghaTaprAgabhAva che. A rIte atyanta sUkSma kALanI dRSTie pUrvaparyAya ja uttaraparyAyano prAgabhAva che, ane sattatinI daSTie A prAgabhAvane anAdi paNa kahevAmAM Ave che. pUrvaparyAyano prAgabhAva tapUrva paryAya che, tathA tapUrvaparyAyano prAgabhAva tenAthI paNa pUrvano paryAya banaze, A rIte santatinI daSTie te anAdi bane che. jo kAryaparyAyano prAgabhAva na mAnavAmAM Ave to kAryaparyAya anAdi Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 388 banI jAya ane dravyamAM trikAlavartI badhA paryAyono eka ja kALamAM prakaTa sadbhAva mAnavo paDe, je sarvathA pratItiviruddha che. praUsAbhAva dravyano vinAza thato nathI, vinAza to thAya che paryAyano. tethI kAraNaparyAyano nAza kAryaparyAyarUpa hoya che, kAraNa nAza pAmIne kArya banI jAya che. koI paNa vinAza sarvathA abhAvarUpa yA tuccha nathI hoto paNa uttaraparyAyarUpa ja hoya che. ghaTaparyAya nAza pAmIne kapAlaparyAya bane che, tethI ghavinAza kapAlarUpa ja phalita thAya che. tAtparya e ke pUrvano nAza uttararUpa hoya che. jo A praUsAbhAvane na mAnavAmAM Ave to badhA paryAyo ananta banI jAya, arthAt vartamAna kSaNamAM anAdikALathI atyAra sudhI thayelA badhA paryAyono sadbhAva anubhavAvo joIe je asaMbhava che. vartamAna kSaNe to eka ja paryAya anubhavamAM Ave che. 'ghaTavinAza jo kapAlarUpa hoya to kapAlano vinAza thatAM arthAt ghaTavinAzano nAza thatAM pAcho ghaDo punarujjIvita thavo joIe kema ke vinAzano vinAza to sadbhAvarUpa hoya che.' - AvI zaMkA karavI sAva ayogya che kema ke kAraNanuM upamardana karIne kArya utpanna thAya che paraMtu ethI UlaTuM kAryanuM upamardana karIne kAraNa utpanna thatuM nathI. upAdAnanuM upamardana karIne upAdeyanuM utpanna thavuM e ja sarvajanaprasiddha che. prAgabhAva (pUrvaparyAya) ane prasAbhAva (uttaraparyAya) vacce upAdAna-upAdeyabhAva che. prAgabhAvano nAza karIne pradhvaMsa utpanna thAya che, paraMtu pradhvaMsano nAza karIne prAgabhAva punarujIjIvita thaI zakato nathI. je nAza pAmyo te nAza pAmyo. nAza ananta che. je paryAya gayo te ananta kALa mATe gayo, te pharI pAcho AvI zakato nathI. 'yatItamatItameva tat' A aTaLa niyama che. jo prasAbhAva na mAnavAmAM Ave to koI paNa paryAyano nAza nahi thAya, badhA paryAyo ananta banI jaze. tethI praUsAbhAva pratiniyata padArthavyavasthA mATe nitAnta Avazyaka che. itaretarAbhAva eka paryAyano bIjA paryAyamAM je abhAva che te itaretarAbhAva che. svabhAvAntarathI svasvabhAvanI vyAvRttine itaretarAbhAva kahe che. pratyeka padArthano potapotAno svabhAva nizcita che. eka svabhAva bIjA svabhAva rUpa nathI hoto. svabhAvonI A je pratiniyatatA che te ja itaretarAbhAva che. AthI eka dravyanA paryAyono parasparamAM je abhAva che te ja itaretarAbhAva che e vAta phalita thAya che, Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 389 jema ke ghaTano paTamAM ane paTanA ghaTamAM vartamAnakAlika abhAva e ja itaretarAbhAva. kAlAntaramAM ghaTanA paramANuo mATI, kapAsa ane tanu banI paTaparyAyane dhAraNa karI zake che paraMtu vartamAnamAM to ghaTa paTa banI zakato nathI. A je vartamAnakAlIna parasparavyAvRtti che te anyonyAbhAva che. prAgabhAva ane pradhvasAbhAvathI anyonyAbhAvanuM kAma calAvI zakAtuM nathI, kemake jenA abhAvamAM niyamathI kAryanI utpatti thAya te prAgabhAva ane jenA hotAM niyamathI kAryano vinAza thAya te pradhvasAbhAva kahevAya che, paraMtu itaretarAbhAvanA abhAva ke bhAva sAthe kAryanI utpatti ke vinAzano koI saMbaMdha nathI. itaretarAbhAva to vartamAna paryAyonA pratiniyata svarUpanI vyavasthA kare che ke teo eka bIjA rUpa nathI. jo itaretarAbhAvane na mAnavAmAM Ave to koI paNa pratiniyata paryAya sarvAtmaka banI jAya arthAt sarva sarvAtmaka banI jAya. atyantAbhAva eka dravyano bIjA dravyamAM je saikAlika abhAva che te atyantAbhAva che. jJAnano AtmAmAM samavAya che, jJAnano samavAya kyAreya paNa pudgalamAM hoI zakato nathI, A atyantAbhAva kahevAya che. itaretarAbhAva vartamAnakAlIna hoya che ane eka svabhAvanI bIjA svabhAvathI vyAvRtti karavI ja tenuM lakSya hoya che. jo atyantAbhAvano lopa karI devAmAM Ave to koI paNa dravyanuM koI asAdhAraNa svarUpa ja nahi rahe. badhAM dravyo sarva rUpa banI jaze. atyantAbhAvanA kAraNe ja eka dravya bIjA dravyarUpa nathI banI zakatuM. dravyo sajAtIya ho ke vijAtIya, temanuM potAnuM pratiniyata akhaMDa svarUpa hoya che. eka dravya bIjA dravyamAM kyAreya evuM vilIna thaI jatuM nathI ke jethI tenI sattA ja samApta thaI jAya. A rIte A cAra abhAvo, je prakArAntare bhAvarUpa ja che teo, vastunA dharmo che. temano lopa thatAM arthAt vastuone sarvathA bhAvAtmaka mAnatA ukta dUSaNo Ave che. tethI abhAvAMza paNa vastuno tevI rIte ja dharma che jevI rIte bhAvAMza. tethI vastu bhAvAbhAvAtmaka che. jo vastune abhAvAtmaka ja mAnavAmAM Ave arthAt ja vastu sarvathA zUnya hoya to bodha ane vAkyano paNa abhAva hovAthI abhAvAtmaka tattvanI khudanI pratIti kevI rIte thaze? tathA parane kevI samajAvAze ? pratipattinuM sAdhana che bodha ane papratipattino upAya che vAkya. A baMnenA abhAvamAM svapakSanuM sAdhana ane parapakSanuM dUSaNa kevI rIte thaI zakaze? A rIte vicAra karatAM lokanI pratyeka vastu bhAvAbhAvAtmaka pratIta thAya che. sIdhI vAta to e che ke koI paNa vastu potAnA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 jenadarzana nijarUpamAM haze, pararUpamAM kyAreya nahi- vastunuM A rIte vasvarUpamaya hovuM ja vastu mAtranI anekAntAtmakatAne siddha karI de che. ahIM sudhI to vastunI sAmAnya sthitino vicAra thayo. have ApaNe pratyeka dravyane laIne paNa vicArIzuM to pratyeka dravya sadasadAtmaka ja anubhavamAM Ave che e vAta spaSTa thaI jaze. sadasadAtmaka tattva pratyeka dravyane potAnuM asAdhAraNa svarUpa hoya che, tene potAnAM nija kSetra, , kAla ane bhAva hoya che jemanAmAM tenI sattA sImita rahe che. sUkSma vicAra karatAM kSetra, kAla ane bhAva chevaTe dravyanI asAdhAraNa sthitirUpa ja phalita thAya che. A dravya, kSetra, kAla ane bhAvanuM catuSTaya svarUpacatuSTaya kahevAya che. pratyeka dravya potAnA svarUpacatuSTayathI sat hoya che ane pararUpacatuSTayathI asat hoya che. jo svarUpacatuSTayanI jema pararUpacatuSTayathI paNa sata mAnavAmAM Ave to sva ane paramAM koI bheda ja na rahe ane pariNAme sau sarvAtmaka banI javAnI Apatti Ave. jo pararUpanI jema svarUpathI paNa asata banI jAya to niHsvarUpa banI javAthI abhAvatmakatA yA zUnyatAnI Apatti Ave. tethI lokanI pratItisiddha vyavasthA mATe pratyeka vastune svarUpathI sat ane pararUpathI asat mAnavI ja joIe. dravya eka ekama che, akhaMDa maulika che. pudgaladravyomAM ja paramANuonA paraspara saMyogathI nAnAmoTA aneka skandha taiyAra thAya che. A skandho saMyuktaparyAyo che. aneka dravyonA saMyogathI ja ghaTa, paTa Adi sthUla padArthonI suSTi thAya che. A saMyukta sthaLa paryAyo paNa potAnA dravya, potAnA kSetra, potAnA kALa ane potAnA asAdhAraNa nija dharmanI dRSTie sat che ane paradravya, paratra, parakAla ane parabhAvanI dRSTie asatu che. A rIte koI paNa padArtha A sadasadAtmakatAno apavAda hoI zakato nathI. ekAnekAtmaka tattva ApaNe pahelAM joI gayA ke be dravyo vyavahAra mATe ja eka kahI zakAya che, vastutaH be pRthapha svatandrasiddha dravyo ekasattAka na hoI zake. pudgaladravyanA aneka aNu jayAre anya avasthAne pAme che tyAre temanuM evuM to rAsAyaNika mizraNa thaI jAya che ke jenA kAraNe teo amuka kALa sudhI ekasattAka jevA banI jAya che. AvI dazAmAM ApaNe pratyeka dravyano vicAra karatI vakhate dravyadRSTie tene eka mAnavuM paDaze ane guNa tathA paryAyanI daSTie aneka. eka ja manuSyajIva potAnI bAla, Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 391 yuvA, vRddha Adi avasthAonI daSTie aneka anubhavAya che. dravya potAnA guNa ane paryAyothI saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojana AdinI apekSAe bhinna hovA chatAM paNa dravyathI guNa ane paryAyonI pRthaka sattA ApaNane prApta thatI na hovAnA kAraNe yA prayatna karavA chatAM paNa ApaNe dravyathI guNa-paryAyonuM vivecana arthAt pRthakkaraNa na karI zakatA hovAnA kAraNe dravya ane guNa-paryAyono abheda che. sat sAmAnyanI dRSTie samasta dravyone eka kahI zakAya che ane potapotAnA vyaktitvanI daSTie pRthapha arthAta aneka paNa kahI zakAya che. A rIte samagra vizva aneka hovA chatAM vyavahArArtha saMgrahanayanI dRSTie tene eka kahevAmAM Ave che. eka dravya potAnA guNo ane paryAyonI daSTie anekAtmaka che. eka ja AtmA harSa, viSAda, sukha-duHkha, jJAna Adi aneka rUpoe anubhavamAM Ave che. dravyanuM lakSaNa anvayarUpa che jyAre paryAyo vyatireka rUpa hoya che. dravyanI saMkhyA eka che ane paryAyonI aneka, dravyanuM prayojana anvayajJAna che ane paryAyanuM prayojana vyatirekajJAna che. paryAyo pratikSaNa nAza pAme che jyAre dravya anAdi-ananta hoya che. A rIte eka hovA chatAM paNa dravyanI anekarUpatA jyAre pratItisiddha che tyAre temAM virodha, saMzaya Adi dUSaNone koI avakAza nathI. nityAnityAtmaka tattva jo dravyane sarvathA nitya mAnavAmAM Ave to temAM koI paNa prakAranA pariNananI saMbhAvanA ja na rahe ane pariNAme koI arthakriyA te nahi karI zake ane arthakriyAzUnya hovAthI puNya-pApa, baMdha-mokSa, levaDadevaDa AdinI badhI vyavasthAono lopa thaI jAya. jo padArtha sarvathA ekasarakho phUTasthanitya raheto hoya to jagatanA pratikSaNanAM parivartano asaMbhava banI jAya. ane jo padArthane sarvathA vinAzI mAnavAmAM Ave to pUrva paryAyano uttara paryAya sAthe koI vAstavika saMbaMdha banI zake nahi ane pariNAme levaDadevaDa, bandha-mokSa, smaraNa, pratyabhijJAna Adi badhA vyavahArono uccheda thaI jAya. je kare che te ja tenuM phaLa bhogave che e krama rahe nahi. nityapakSamAM kartutva ghaTatuM nathI, to anityapakSamAM karanAro eka ane bhogavavAvALo bIjo hoya che. upAdAna-upAdeyabhAvamUlaka kAryakAraNabhAva paNa A pakSamAM ghaTI zakato nathI. tethI samasta lokavyavahAra, loka-paraloka tathA kAryakAraNabhAva AdinI suvyavasthA mATe padArthamAM parivartananI sAthe sAthe ja tenI maulikatAnA ane anAdianantarUpa dravyatvanA AdhArabhUta dhuvatvano paNa svIkAra karavo joIe. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana dhruvatvane mAnyA vinA dravyanuM maulikatva surakSita na rahI zake. tethI pratyeka dravya potAnI anAdi-ananta dhArAmAM pratikSaNa sadeza, visadaMza, alpasaMdeza, ardhasadeza Adi aneka prakAranAM pariNamano karatuM rahetuM hovA chatAM paNa kyAreya samApta thatuM nathI arthAt nAza pAmatuM nathI, teno samUla uccheda ke vinAza thato nathI. AtmAno mokSa thaI javA chatAM paNa AtmAno uccheda thato nathI paraMtu te tenA potAnA zuddhatama svarUpamAM sthira thaI jAya che. te vakhate arthAt mokSAvasthAmAM AtmAmAM vaibhAvika pariNamano thatAM nathI paraMtu Atmadravyagata utpAda-vyaya svarUpanA kAraNe svabhAvabhUta sadaMza pariNamano to sadA thatAM rahe che. kyAreya paNa pariNamanacakra aTakatuM nathI ane na to kyAreya koI paNa dravyano uccheda thAya che. tethI pratyeka dravya nityAnityAtmaka che. 392 ApaNe pote ja ApaNI bAla, yuvA, vRddha Adi avasthAomAM badalAtA rahIe chIe tema chatAM paNa ApaNuM eka evuM astitva to che ja je A badhAM parivartanomAM ApaNI ekarUpatA jALavI rAkhe che. vastusthiti jyAre A rIte pariNAmInityanI che tyAre 'je nitya hoya te anitya kevI rIte hoI zake ?' AvI zaMkA nirmULa che, kema ke parivartanonA AdhArabhUta padArthanI santAnaparaMparA tenA anAdiananta sattva vinA ghaTI zake nahi. A ja tenI nityatA che ke ananta parivartano pAmavA chatAM paNa teno uccheda thato nathI ane potAnA atItanA saMskArone leto-choDato te vartamAna sudhI Ave che ane potAnA bhaviSyanA eka eka kSaNane vartamAna banAvI banAvIne temane atItanA gahlaramAM dhakelato jAya che, paraMtu te pote to kyAreya aTakato nathI. koI evA kALanI kalpanA karI zakAtI nathI ke je svayaM aMtima hoya, jenI pachI bIjo kALa AvavAno na hoya. kALanI jema samasta jagatanA aNu-paramANu ane cetana AdimAMthI koI eka ke sau kyAreka samULa vinAza pAmI jaze evI kalpanA ja thatI nathI. A koI buddhinI sImAnI bahAranI vAta nathI. buddhi 'amuka kSaNe amuka padArthanI amuka avasthA thaze' A rIte parivartananA vizeSa rUpane bhale na paNa jANI zake paraMtu eTaluM to tene spaSTa bhAna hoya che ke 'padArthanuM bhaviSyanA pratyeka kSaNe koI ne koI parivartana to avazya thaze.' jyAre dravya pote potAnAmAM maulika che tyAre tenA ucchedano arthAt samUla nAzano prazna ja nathI. tethI padArtha mAtra, cetana ho ke acetana, pariNAmInitya che. te pratikSaNa trilakSaNa che. hara paLa koI eka paryAya teno thavAno ja. te atIta paryAyano nAza karIne je rIte pote astitvamAM Avyo che Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 393 tevI ja rIte uttara paryAyane utpanna karIne pote nAza pAmI jaze. atItano vyaya, vartamAnano utpAda ane banemAM dravyarUpathI dhruvatA che ja. ' A trayAtmakatA vastuno prANa che. A vAtane svAmI samantabhadra tathA bhaTTa kumArile laukika dRSTAnta dvArA A rIte samajAvela che - jyAre sonAnA kaLazano nAza karI mukuTa banAvyo tyAre kalazArthIne duHkha thayuM, mukuTAbhilASIne harSa thayo ane suvarNArthIne mAdhyacyabhAva rahyo. kalazArthIne duHkha kalazanA nAzanA kAraNe thayuM, mukuTAbhilASIne harSa mukuTanI utpattinA kAraNe thayo tathA suvarNArthInI taTasthatA baMne dazAomAM suvarNanA jaLavAI rahevAnA kAraNe thaI. tethI vastu utpAdAditrayAtmaka che. jyAre dUdhane meLavIne dahIM banAvavAmAM AvyuM, to je vyaktine dUdha khAvAnuM vrata che te dahIM nahi khAya, paraMtu jene dahIM khAvAnuM vrata che te dahIM to khAze paNa dUdha nahi khAya, ane jene gorasanA tyAganuM vrata che te to dahIM paNa nahi khAya ane dUdha paNa nahi khAya kema ke baMne avasthAomAM gorasa to che ja. A uparathI jANavA maLe che ke dUdha ane dahIM e be to gorasanA ja kramika paryAyo che. pAtaMjala mahAbhASyamAM paNa vastunI trayAtmakatAnuM samarthana zabdArthamImAMsAnA prakaraNamAM maLe che. AkRti nAza pAmavA chatAM paNa vastunuM astitva TakI rahe che. eka ja kSaNamAM vastu trayAtmaka che ema kahevAno spaSTa artha e che ke pUrvano nAza ane uttarano utpAda e be cIjo nathI paraMtu eka ja kAraNathI utpanna thavAnA kAraNe pUrvavinAza ja uttarotpAda che. je utpanna thAya che te ja nAza pAme che ane te ja dhruva che. sAMbhaLavAmAM to A aTapaTuM lAge che ke "je utpanna thAya che ane nAza pAme che te dhruva kevI rIte hoI zake? A to prakTa virodha che, paraMtu 1. ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zovapramolamadhya gano yAti sadetum II12 AptamImAMsA. vardhamAnakabhaGge ca rucakaH kriyate yadA / tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH / / hemArthinastu mAdhyasthyaM tasmAd vastu trayAtmakam / na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukham / sthityA vinA na madhyacyuM tene sAmAnya nityatA | mImAMsAklokavArtika, pR. 619 2. vayovrato ne dhyatti na poDatti dhivrataH | gorasavrato me tat tattva trayAtman dgA AptamImAMsA Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 jainadarzana vastusthitino thoDI sthiratAthI vicAra karatAM A jarA paNa aTapaTuM lAgatuM nathI. tene mAnyA vinA tattvanA svarUpano nirvAha ja thaI zakato nathI." bhedAbhadAtmaka tattva guNa ane guNIno, sAmAnya ane sAmAnyavAnano, avayava ane avayavIno, kAraNa ane kAryano sarvathA bheda mAnavAthI guNaguNIbhAva Adi ghaTI zakaze nahi. temano sarvathA abheda mAnavAthI paNa "A guNa che ane A guNI che evo vyavahAra nahi thaI zake. jo guNa guNIthI sarvathA bhinna hoya to amuka guNano amuka guNI sAthe ja niyata saMbaMdha kevI rIte karI zakAya ? avayavI jo avayavothI sarvathA bhinna hoya to eka avayavI potAnA avayavomAM sarvAtmanA rahe che ke ekadezathI? - A baMnemAMthI eka paNa vikalpa nahi ghaTe. jo sarvAtmanA raheto hoya to jeTalA avayavo teTalA ja avayavIo mAnavA paDe. jo ekadezathI raheto hoya to jeTalA avayavo teTalA pradezo avayavInA svIkAravA paDe. A sarvathA bheda ane sarvathA abheda baMne pakSomAM aneka dUSaNo Ave che, tethI tattvane pUrvokta prakAre kathaMcita bhedAbhadAtmaka mAnavuM joIe. je dravya che te ja abheda che ane je guNo tathA paryAyo che te ja bheda che. be pRthasiddha dravyomAM jevI rIte abheda kAlpanika che tevI ja rIte eka dravyano potAnA guNo tathA paryAyothI bheda paNa sirpha samajavA-samajAvavA mATe ja che. guNa ane paryAyone choDIne dravyanuM koI svataMtra astitva nathI je dravyamAM ja rahetuM hoya ane tenA guNa ane paryAyomAM na rahetuM hoya. arthAt dravyanuM astitva guNa-paryAyanA astitvathI pRthapha nathI. A ja rIte anyAnanyAtmaka ane pRthaphatvApRthakvAtmaka tatvanI paNa vyAkhyA karI levI joIe. dharma-dharmabhAvano vyavahAra bhale ApekSika hoya paraMtu svarUpa to svataH siddha che. jema eka ja vyakti vibhinna apekSAoe kartA, karma, karaNa Adi kArakarUpe vyavahAramAM Ave che paraMtu te vyaktinuM svarUpa to svataH siddha ja che tema pratyeka vastumAM ananta dharma svataHsiddha hovA chatAM paNa paranI apekSAe vyavahAramAM Ave che.' 1. dravyaM hi nitymaakRtirnityaa| suvarNaM kayAcidAkRtyA yuktaM piNDobhavati piNDAkRtimupamRdya rucakAH kriyante, rucakAkRtimupamRdya kaTakAH kriyante, kaTakAkRtimupamRdya svastikAH kriyante, punarAvRttaH suvarNapiNDaH punaraparayAAkRtyAyuktaHkhadirAGgArasadRzekuNDalebhavataH / AkRtiranyA anyA ca bhavati, dravyaM punastadeva, AkRtyupamardaina dravyamevAvaziSyate / pAtaMjala mahAbhASya, 1.1.1, yogabhASya, 4.13. 2. AptamImAMsA, zloka 61. 3. ejana, zloka 28. 4. ejana, zloka 73-75. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 35 niSkarSa eTalo ja che ke pratyeka akhaMDa tattva yA dravyane vyavahAramAM utAravA mATe tenuM aneka dharmonA AkAranA rUpamAM varNana karavAmAM Ave che. te dravyane choDIne dharmonI svataMtra sattA nathI. bIjA zabdomAM, ananta guNa, paryAya ane dharmone choDIne dravyanuM koI svataMtra astitva nathI. koI evo samaya nathI AvI zakavAno ke jyAre guNaparyAyazUnya dravya pRthapha maLI zake yA dravyathI pRthapha chUTA paDelA guNa ane paryAyo jovA maLI zake. A rIte spAdUvAda A anekAntarUpa arthane nirdoSa paddhatithI vacanavyavahAramAM utAre che ane pratyeka vAkyanI sApekSatA ane AMzika sthitino bodha karAve che. (2) saptabhaMgI prAstAvika vastunI anekAntAtmakatAne ane bhASAnA nirdoSa prakAra syAdvAdane samajI lIdhA pachI saptabhaMgInuM svarUpa samajavuM saraLa thaI jAya che. anekAntamAM e darzAvavAmAM AvyuM che ke vastumAM sAmAnyataH vibhinna apekSAoe ananta dharmo hoya che. vizeSataH anekAntanuM prayojana "pratyeka dharma potAnA pratipakSI dharma sAthe vastumAM rahe che e pratipAdana karavAnuM ja che. ema to eka pudagalamAM rUpa, rasa, gandha, sparza, halakApaNuM, bhArepaNuM, sattva, ekatva Adi aneka dharmo gaNAvI zakAya che paraMtu sadharma asatadharmano avinAbhAvI che ane eka anekano avinAbhAvI che e sthApita karavuM e ja anekAntanuM mukhya lakSaNa che. A vizeSa prayojananI sAdhaka pramANAvirodhI vidhi-pratiSedhanI kalpanAne saptabhaMgI kahe che. A bhAratabhUmimAM vizva vize sata, asata, ubhaya ane anubhava A cAra pakSo vaidikakALathI ja vicArakoTimAM rahyA che. "va saunmelamagra mAsI" (chAndogya upaniSad 6.2), "mane paNa mAsI" (ejana, 3.19.1) ItyAdi vAkya jagatanA saMbaMdhamAM sata ane asata rUpe paraspara virodhI be kalpanAone spaSTapaNe upasthita kare che, to te ja saMta ane asata A ubhayarUpatAnuM tathA te badhAthI para vacanAgocara tattvanuM pratipAdana karanArA pakSo paNa mojUda che. buddhanA abhAtavAdamAM ane saMjayanA ajJAnavAdamAM A ja cAra pakSonAM darzana thAya che. te samayanuM vAtAvaraNa ja evuM hatuM ke pratyeka vastunuM svarUpa sata, asata, ubhaya ane anubhava A cAra koTithI vicArAtuM hatuM. bhagavAna mahAvIre potAnI vizALa ane udAra tattvadaSTithI vastunA virATa rUpane joyuM ane batAvyuM ke vastunA anantadharmamaya svarUpasAgaramAM A cAra koTio to zuM, evI ananta koTio laherAI rahI che. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 - jainadarzana apunarukta bhaMgo sAta che cAra koTiomAM trIjI ubhayakoTi sat ane asata bene meLavIne banAvavAmAM AvI che. mULa aMgo to traNa ja che - sata, asat ane anubhaya arthAta avaktavya. gaNitanA niyama anusAra traNanA apunarukta vikalpo sAta ja banI zake che, adhika banI zakatA nathI. jema sUMTha, maracuM ane pIparanA pratyeka pratyeka traNa vikalpa ane dvisaMyogI traNa (arthAtu sUMTha ane maracuM, suMTha ane pIpara tathA maracuM ane pIpara) temaja trisaMyogI eka (sUMTha, maracuM ane pIpara meLavIne) A rIte apunarukta bhaMgo sAta ja banI zake che tema sat, asata ane anubhaya (avaktavya)nA apunarukta bhago sAta ja banI zake che. bhagavAna mahAvIre kahyuM ke vastu eTalI virATa che ke temAM cAra koTio to zuM, te cAranA meLApa-joDANathI adhikamAM adhika saMbhava banatI sAta koTio paNa vidyamAna che. Aje lokonA prazno cAra koTiomAM ghUme che, paraMtu kalpanA to eka eka dharmane laIne vadhumAM vadhu sAta prakAranI thaI zake che. A sAta prakAranA apunarukta dharma vastumAM vidyamAna che. ahIM e vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavAnI ke eka eka dharmane kendramAM rAkhIne tenA pratipakSI virodhI dharmanI sAthe vastunA je vAstavika rUpo ghaTe che temanI sAthe zabdanA asAmarthyathI janya avaktavyatAne joDIne sAta bhaMgonI yA sAta dharmonI kalpanA thAya che. AvA asaMkhya sAta sAta bhaMga pratyeka dharmanI apekSAe vastumAM saMbhave che. tethI vastune saptadharmA na kahetAM anantadharma yA anekAntAtmaka kahI che. jyAre ApaNe astitva dharmano vicAra karIe chIe tyAre astitvaviSayaka sAta bhaMgo bane che ane jyAre nityatva dharmanI vivecanA karIe chIe tyAre nityatvane kendramAM rAkhI sAta bhaMgo bane che. A rIte asaMkhya sAta sAta bhaMga vastumAM saMbhave che. sAta ja bhego kema? bhaMgo sAta ja kema hoya che? A praznanuM eka samAdhAna to e che ke gaNitanA niyama anusAra traNa vastuonA apunarukta bhaMgo sAta ja hoI zake che. bIjuM samAdhAne e ke prazna sAta prakAranA ja hoya che. prazno sAta prakAranA kema hoya che? A praznano uttara e che ke jijJAsA sAta prakAranI hoya che. jijJAsA sAta prakAranI kema hoya che? Ano uttara che ke saMzaya sAta prakAranA ja thAya che? saMzaya sAta prakAranA ja kema thAya che? Ano javAba che ke vastunA dharma sAta ja prakAranA che. tAtparya e ke saptabhaMgInyAyamAM manuSyasvabhAvanI tarkamUlaka pravRttinI UMDI tapAsa karIne vaijJAnika AdhAre e nizcaya karavAmAM Avyo che ke Aja sat, asat, ubhaya ane anubhavanI je cAra koTio tattvavicAranA kSetramAM pracalita che temano vadhumAM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 397 vadhu vikAsa sAta koTiomAM ja saMbhavI zake che, tethI vadhu koTiomAM nahi. satya to trikAlAbAdhita hoya che, tethI tarkajanya praznonI adhikatama saMbhAvanA karIne ja temanuM samAdhAna A saptabhaMgInI prakriyA dvArA karavAmAM AvyuM che. vastunuM nija rUpa to vacanAtIta che arthAta anirvacanIya che. zabda tenA akhaMDa AtmarUpa sudhI pahoMcI zakato nathI. koI jJAnI te avaktavya akhaMDa vastune varNavavA icche che to te pahelAM tenuM asti rUpamAM varNana kare che. paraMtu jyAre te jue che ke enAthI vastunuM pUrNa rUpa varNavI zakAtuM nathI eTale tyAre tenuM nAsti rUpamAM varNana karavA tarapha te jhUke che. paraMtu tema chatAM paNa vastunI anantadharmAtmakatAnI sImAne te sparzI zakato nathI. eTale pachI te kAlakramathI ubhaya rUpamAM varNana karIne paNa tenI pUrNatAne pahoMcI zakato nathI, tyAre asahAya banIne potAnA tema ja zabdanA asAmarthya para khIjAIne kahI de che "sato vAvo nivartite aprApya manasA sara" (taittirIya upaniSad 2.4.1) arthAt jenA svarUpanI prApti vacana ane mana paNa karI zakatA nathI, teo paNa tenAthI nivRtta thaI jAya che, evuM che te vacana ane manane agocara, akhaMDa, anirvacanIya anantadharmA vastutattva. A paristhiti anusAra te mUla rUpa to avaktavya che, tene varNavavAnI ceSTA je dharmathI prAraMbhAya che te dharma tathA teno pratipakSI bIjo dharma A rIte traNa dharmo mukhya che, ane A traNano ja vistAra saptabhaMgInA rUpamAM ApaNI sAme Ave che. AgaLanA bhaMgo vastutaH svataMtra bhago nathI, te to praznonI adhikatama saMbhAvanAnAM rUpo che. zvetAmbara AgamagraMthomAM jo ke kaThokta rUpamAM "siya asthi siya sthUi siya avaLyAM A traNa aMgonAM nAma maLe che paraMtu bhagavatIsUtramAM (12.10.469) AtmAnuM je varNana AvyuM che temAM spaSTapaNe sAta bhaMgono prayoga karavAmAM Avyo che. AcArya kudakunda paMcAstikAyamAM (gAthA 14) sAta bhaMgonAM nAmo gaNAvIne saptabhaMga" zabdano paNa prayoga karyo che. temAM attara eTaluM ja che ke bhagavatIsUtramAM avaktavya bhaMgane trIjuM sthAna ApyuM che jyAre kundakunda tene pacAstikAyamAM cothA sthAne mUkyo hovA chatAM paNa pravacanasAramAM (gAthA 23) to tene trIjA sthAne ja mUkyo che. uttarakAlIna digambara-zvetAmbara tarkagranthomAM A bhaMganA baneya kramano ullekha maLe che. 1. juo jainatarkavArtikanI prastAvanA pR. 44-49. 2. juo akalaMkagranthatrayaTippaNa, pR. 169. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 jainadarzana avaktavya bhaMgano artha avaktavya bhaMganA be artha thAya che - eka to zabdanA asAmarthyanA kAraNe vastunA anantadharmA svarUpane vacanAgocara ane tethI ja avaktavya kahevuM e ane bIjo artha e ke vivalita saptabhaMgImAM prathama ane dvitIya aMgone yugapat kahI zakavAnuM sAmarthya na hovAnA kAraNe avaktavya kahevuM e. pahelA prakAramAM te eka vyApaka rUpa che je vastunA sAmAnya pUrNa rUpa para lAgu paDe che ane bIjo prakAra vivakSita be dharmone yugapata na karI zakavAnI dRSTie hovAthI te eka dharmanA rUpamAM ApaNI sAme Ave che arthAt vastunuM eka rUpa avaktavya paNa che ane eka rUpa vaktavya paNa che je zeSa dharmo dvArA pratipAdita thAya che eTale sudhI ke "avaktavya zabda dvArA paNa teno sparza thAya che. be dharmone yugapatu na kahI zakavAnI dRSTie je avaktavya dharma phalita thAya che te te saptabhaMgImAM judo judo ja che eTale ke sata ane asatane yugapatuM na kahI zakavAnA kAraNe je avaktavya dharma haze te eka ane anekane yugapatu na kahI zakavAnA kAraNe phalita thatA avaktavya dharmathI judo ja haze. avaktavya ane vaktavyane laIne je saptabhaMgI banaze temAno avaktavya bhaMga paNa vaktavya ane avaktavyane yugapatu na kahI zakavAnA kAraNe ja phalita thaze, te paNa eka dharmarUpa ja haze. saptabhaMgImAM je avaktavya dharma virakSita che te be dharmone yugapata kahevAnA asAmarthyanA kAraNe phalita thanAro ja vivakSita che. vastunA pUrNarUpavALo avaktavya paNa jo ke eka dharma ja hoya che tema chatAM paNa teno A saptabhaMgIvALA avaktavyathI bheda che. temAM paNa pUrNarUpe avaktavyatA ane aMzarUpe avaktavyatAnI vivakSA karavAmAM AvatA saptabhaMgI banAvI zakAya che. paraMtu nirupAdhi anirvacanIyatA ane vivakSita be dharmone yugapat kahI zakavAnA asAmarthyathI janya avaktavyatAmAM vyApya-vyApakarUpe bheda to che ja. saptabhaMgInA sAta bhaMgonuM vivaraNa saviSayaka saptabhaMgImAM prathama bhaMga che - (1) cAr gati ghaTaH | teno pratipakSI bIjo bhaMga che (2) ti nati : I yugapata kahevAnA asAmarthanA kAraNe banato trIjo bhaMga che (3) cAr avajIvyo : I kramathI pahelA ane bIjAnI vivakSA hotAM banato cotho bhaMga che (4) cAtma ya: 18: prathama samayamAM astinI ane bIjA samayamAM avaktavyanI kramika vivalA hotAM banato pAMcamo bhaMga che (5) cAhuM mati navajIvyo : / prathama samayamAM nAstinI ane bIjA samayamAM avaktavyanI kramika vicakSA hotAM banato chaThTho bhaMga che (6) cannati Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 399 mavaDyo iTa: | prathama samayamAM astinI, bIjA samayamAM nAstinI ane trIjA samayamAM avaktavyanI kramika vicakSA hotA banato sAtamo bhaMga che (7) yAt mati nati Avo ghaTaH | A pramANe sAta bhaMgo bane che. prathama bhaMga - ghaTanuM astitva svacatuSTayanI dRSTie che. ghaTanA potAnAM ja dravya, kSetra, kAla ane bhAva tenA astitvanA niyAmaka che. 1. ghaDAnAM svacatuSTaya ane paracatuSTayanuM vivecana tattvArthavArtikamAM (1.6) A pramANe che - (1) jemAM ghaTabuddhi ane "ghaTa' zabdano vyavahAra thAya te svAtmA tathA tenAthI bhinna parAtmA. ghaTa svAtmAnI dRSTie ati che ane parAtmAnI dRSTie nAsti che. (2) nAma, sthApanA, dravya ane bhAva nikSepono je AdhAra hoya te svAtmA tathA anya parAtmA. jo anya rUpathI paNa ghaTa ati kahevAto hoya to pratiniyata nAmAdi vyavahArano uccheda ja thaI jAya. (3) "ghaTa' zabdanA vAcya aneka ghaTamAMthI vivakSita amuka ghaTanA je AkAra Adi che te teno svAtmA, anya parAtmA. jo itara ghaTanA AkArathI paNa te ghaTa asti hoya to badhA ghaTo eka ghaTarUpa banI jAya. (4) amuka ghaTa paNa dravyadRSTie anekaNasthAyI hoya che. anvayI mudravyanI apekSAe sthAsa, koza, kuzUla, ghaTa, kapAla Adi pUrvottara avasthAomAM paNa ghaTavyavahAra saMbhave che, tethI madhyakSaNavartI ghaTaparyAya svAtmA che tathA anya pUrvottara paryAyo parAtmA che, te ja avasthAmAM te ghaTa che kAraNa ke ghaTanAM guNa, kriyA Adi te ja avasthAmAM maLe che. (5) te madhyakAlavartI ghaTaparyAyomAM paNa pratikSaNa upacaya ane apacaya thato rahe che, tethI RjusUtranayanI daSTie ekakSaNavartI ghaTa ja svAtmA che, atIta-anAgatakAlIna te ja ghaTanA paryAyo parAtmA che. jo pratyutpanna kSaNanI jema atIta ane anAgata kSaNothI paNa ghaTanuM astitva mAnavAmAM Ave to badhA ghaTo vartamAna kSaNamAtra ja banI jAya. atIta ane anAgatanI jema pratyutpanna kSaNathI paNa asattva mAnavAmAM Ave to jagatamAMthI ghaTavyavahArano lopa ja thaI jAya. (6) te pratyutpanna ghaTa eTale ke eka vartamAna ghaTakSaNamAM paNa rUpa, rasa, gabdha, sparza, AkAra Adi aneka guNo ane paryAyo che, tethI ghaTa to pRthububbodarAkArathI che, anyathI nathI kema ke ghaTavyavahAra pRthububbodarAkArathI thAya che, anyathI thato nathI. (7) A AkAramAM rUpa, rasa Adi badhuM che. ghaDAnA rUpane AMkhathI joIne ja ghaDAnA astitvano vyavahAra thAya che, tethI rUpa svAtmA che tathA rasAdi parAtmA che. AkhathI ghaDAne jouM chuM ahIM jo rUpanI jema rasAdi paNa ghaTanA svAtmA banI jAya to rasAdi paNa cakSugrAhya banI jAya ane pariNAme rUpAtmaka banI jAya. evuM thAya to anya indriyonI kalpanA nirarthaka banI jAya. (8) zabdabhede arthabheda thAya che. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jainadarzana dvitIya bhaMga - ghaTanuM nAstitva ghaTabhinna saghaLA parapadArthonA dravyAdi catuSTayanI apekSAe che kema ke ghaTa ane parapadArthamAM bhedanI pratIti pramANasiddha che. tRtIya bhaMga - jyAre ghaDAnA baMne svarUpo yugapat vivakSita hoya che tyAre koI evo zabda nathI je baMnene mukhyabhAve eka sAthe kahI zake, tethI ghaDo avaktavya che. AgaLanA cAra bhaMgo saMyogaja che ane teo A traNa bhagonI kramika vivakSA para sAmUhika daSTi hotAM bane che. jema ke - caturtha bhaMga - asti-nAsti ubhayarUpa che. prathama kSaNamAM svacatuSTayanI ane dvitIya kSaNamAM paracatuSTayanI kramika vivalA hotAM ane baMne para sAmUhika daSTi rahetAM ghaTa ubhayAtmaka che. pAMcamo bhaMga - prathama kSaNamAM svacatuSTayanI ane dvitIya kSaNamAM yugapatu svaparacatuSTayarUpa avaktavyanI kramika vicakSA hotA ane baMne kSaNo para sAmUhika daSTi rahetAM ghaTa syAd asti avaktavya che. chaThTho bhaMga - syAd nAsti avaktavya che. prathama kSaNamAM paracatuSTayanI ane bIjA kSaNamAM avaktavyanI kramika vicakSA hotAM ane baMne kSaNo para sAmUhika dRSTi rahetAM ghaDo cA nAsti avaktavya che. tethI "ghaTa' zabdano artha judo che tathA kuTa Adi zabdonA artho judA che. ghaTana kriyAnA kAraNe ghaTa che tathA kuTila hovAthI kuTa che. tethI je samaye ghaDo ghaTana kriyAmAM pariNata hoya te ja samaye tene ghaTa kahevo joIe. eTalA mATe ghaTana kriyAmAM kartArUpe upayukta thanAruM svarUpa svAtmA che ane anya parAtmA che. jo itara rUpathI paNa ghaTa kahevAmAM Ave to paTAdimAM paNa ghaTavyavahAra thavo joIe. A rIte to badhA padArtho eka zabdanA vAcya banI jAya. (9) "ghaTa' zabdanA prayoga pachI utpanna thato ghaTajJAnAkAra svAtmA che kema ke te ja aMtaraMga che ane aheya che, bAhya ghaTAkAra parAtmA che. tethI ghaTa upayogAkArathI che, anyathI nathI. (10) caitanya zaktinA be AkAra hoya che - eka jJAnAkAra ane bIjo zeyAkAra. pratibimbazUnya darpaNa jevo jJAnAkAra che ane pratibimba darpaNa jevo zeyAkAra che. te bemAMthI joyAkAra svAtmA che kema ke ghaTAkArajJAnathI ja ghaTavyavahAra thAya che. jJAnAkAra parAtmA che kema ke te sarvasAdhAraNa che. jo jJAnAkArathI ghaTa mAnavAmAM Ave to paTAdijJAnakALe paNa ghaTavyavahAra thavo joIe. jo zaiyAkArathI paNa ghaTa "nAsti' manAya to ghaTavyavahAra nirAdhAra banI jAya. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 401 sAtamo bhaMga syAd asti nAsti avaktavya che. prathama kSaNamAM svacatuSTayanI, bIjA kSaNamAM paracatuSTayanI ane trIjA kSaNamAM yugapat svaparacatuSTayanI kramika vivakSA hotAM ane traNe kSaNo para sAmUhika dRSTi hotAM ghaDo yAd asti-nAsti avaktavyarUpa siddha thAya che. ame e darzAvI gayA chIe ke cothAthI sAtamA sudhInA bhaMgonI sRSTi saMyogaja che, ane te saMbhavita dharmonA apunarukata astitvanI svIkRti Ape che. - 'syAt' zabdanA prayogano niyama pratyeka bhaMgamAM svadharma mukhya hoya che ane bAkInA dharmo gauNa hoya che. A gauNa-mukhya vivakSAne 'syAt' zabda sUcave che. vaktA ane zrotA jo zabdazakti ane vastusvarUpanA vivecanamAM kuzaLa hoya to 'syA' zabdanA prayoganI AvazyakatA na rahe, arthAt 'syAt' zabdanA prayogano koI niyama nathI.` prayoga vinA paNa tenuM sApekSa anekAntadyotana siddha thaI jAya che, jema 'aham asmi' A be padomAMthI ekano prayoga thatAM bIjAno artha svataH jaNAI jAya che, tema chatAM paNa spaSTatA mATe baMne padono prayoga karavAmAM Ave che, tema 'syAt' padano prayoga paNa spaSTatA ane abhrAntinA mATe karavo ucita che. jagatamAM samajadAronI apekSAe kamasamajadAro ane aNasamajuonI saMkhyA ghaNI vadhAre rahetI AvI che. tethI sarvatra 'syAt' zabdano prayoga karavo e ja rAjamArga che. re paramatanI apekSAe bhaMgayojanA sAdasti avaktavya Adi traNa bhaMgo paramatanI apekSAe A pramANe lagAvavAmAM Ave che. advaitavAdIonuM sanmAtra tattva asti hovA chatAM paNa avaktavya che, kemake kevala sAmAnyamAM vacanonI pravRtti thatI nathI. bauddhono anyApoha nAstirUpa hovA chatAM paNa avaktavya che kema ke zabda dvArA mAtra anyano apoha karavAthI koI paNa vidhirUpa vastuno bodha zakaze nahi. vaizeSikonA svatantra sAmAnya ane vizeSa asti-nAsti-sAmAnya-vizeSarUpa hovA chatAM paNa avaktavya che arthAt zabdanA vAcya banI zakatA nathI kema ke baMnene svatantra mAnatA temanAmAM sAmAnyavizeSabhAva ghaTI zakato nathI. sarvathA 1. laghIyaya, zloka 33. 2. nyAyavinizcaya, zloka 454. 3. aSTasahasrI, pR. 139 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jainadarzana bhinna sAmAnya ane vizeSamAM zabdanI pravRtti thatI nathI ane temanAthI koI arthakriyA paNa thaI zakatI ja nathI. sakalAdeza-vikalAdeza laghayaDhayamAM sakalAdeza ane vikalAdezanA aMge lakhyuM che ke - upayogau zrutasya dvau syAdvAdanayasaMjJitau / syAdvAdaH sakalAdezo nayo vikalasaMkathA // 32 // arthAta, zrutajJAnanA be upayogo che - eka syAdvAda ane bIjo naya. syAdvAda sakalAdezarUpa hoya che ane naya vikalAdezarUpa, sakalAdezane pramANa ane vikalAdezane naya kahe che. A sAteya bhaMga jyAre sakalAdezI hoya che tyAre teo pramANa kahevAya che ane jyAre vikalAdezI hoya che tyAre teo naya kahevAya che. A rIte saptabhaMgI paNa pramANasaptabhaMgI ane nayasaptabhaMgI ema be rUpamAM vibhAjita thaI jAya che. eka dharma dvArA samagra vastune akhaMDapaNe grahaNa karanAra sakalAdeza che tathA te ja dharmane pradhAna ane zeSa dharmone gauNa banAvanAra vikalAdeza che. syAdvAda anekAntAtmaka arthane (vastune) grahaNa kare che, jema ke "jIva' kahetAM jJAna, darzana Adi asAdhAraNa guNovALA, sattva, prameyatva Adi sAdhAraNa svabhAvavALA tathA amUrtatva, asaMkhyapradezitva Adi sAdhAraNAsAdhAraNadhamazAlI jIvanuM samagrabhAve grahaNa thaI jAya che. AmAM badhA dharmo samAnabhAve gRhIta thAya che. eTale gauNamukhyavyavasthA antarlIna banI jAya che. vikalAdezI naya eka dharmanuM mukhyapaNe kathana kare che, jema ke " jIva' kahetAM jIvanA jJAnaguNano mukhyapaNe bodha thAya che, bAkInA dharmono gauNarUpe tenA garbhamAM pratibhAsa thAya che. vikala eTale eka dharmanuM mukhyapaNe jJAna karAvatuM hovAnA kAraNe ja A vAkya vikalAdeza yA naya kahevAya che. vikalAdezI vAkyamAM paNa "smAta" padano prayoga thAya che je bAkInA dharmonI gauNatA arthAt temanuM astitvamAtra sUcave che. tethI 'syAspadalAMchita naya samyapha naya kahevAya che. sakalAdezamAM dharmAvAcaka zabdanI sAthe evakAra lAgelo hoya che, jema ke "sAt jIva eva', tethI eva' A dharmIno akhaMDabhAve bodha karAve che, vikalAdezamAM 'syAta asti eva jIva' A rIte dharmavAcaka zabdanI sAthe evakAra lAgelo hoya che je astitva dharmanuM mukhyapaNe jJAna karAve che. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 syAdvAda ane saptabhaMgI akalaMkadeve tattvArthavArtikamAM (4.42) baMnenuM "smAta asti eva jIva' A eka ja udAharaNa ApyuM che. tenI sakala-vikalAdezatA samajAvatAM temaNe lakhyuM che ke - jyAM "asti' zabda dvArA akhaMDa vastu samagrabhAve grahaNa karI levAmAM Ave te sakalAdeza che ane jyAM "asti' zabda dvArA astitva dharmanuM pradhAnapaNe ane bAkInA dharmonuM gauNarUpe bhAna thAya te vikalAdeza che. jo ke baMne vAkyomAM samagra vastu gRhIta thAya che paraMtu sakalAdezamAM badhA dharma arthAta pUro dharmI ekabhAve gRhIta thAya che jyAre vikalAdezamAM eka ja dharma mukhyapaNe gRhata thAya che. ahIM A prazna sahaja UThI zake che ke "jyAre sakalAdezano pratyeka bhaMga samagra vastunuM grahaNa kare che tyAre sakalAdezanA sAta bhaMgomAM paraspara bheda zuM rahyo ?' AnuM samAdhAna A pramANe che - jo ke badhA bhAgomAM pUrI vastu gRhIta thAya che e sAcuM, paraMtu svAdati bhaMgamAM te astitva dharma dvArA gRhIta thAya che ane syAd nAsti Adi bhaMgomAM nAstitva Adi dharmo dvArA gRhIta thAya che. temanAmAM gauNamukhyabhAva paNa eTalo ja che ke jyAM "asti' zabdano prayoga che tyAM "asti' A zAbdika prayoganI ja mukhyatA che, dharmanI mukhyatA nathI. zeSa dharmonI gauNatA paNa eTalI ja che ke temano te vakhate zAbdika prayoga thayo nathI. kAla AdinI dRSTie bhedabhedanuM kathana prathama bhaMgamAM dravyArthika pradhAna hovAthI "asti' zabdano prayoga che ane te ja rUpe samasta vastunuM grahaNa che. bIjA bhaMgamAM paryAyArthika pradhAna hovAthI "nAsti zabdano prayoga che ane te ja rUpamAM pUrI vastunuM grahaNa karavAmAM Ave che. jema koI corasa yA cAra cheDAvALA kAgaLane ApaNe kramazaH cAra cheDAo pakaDIne upADIzuM to hara vAra upaDaze to pUro kAgaLa paraMtu upADavAno Dhaga badalAto jaze tema sakalAdezanA bhagomAM pratyeka dvArA grahaNa to pUrI vastunuM thAya che paraMtu te bhagono krama badalAto jAya che. vikalAdezamAM te ja dharma mukhyapaNe gRhIta thAya che ane bAkInA dharmo gauNa banI jAya che. jyAre dravyArthika nayanI vivekSA hoya che tyAre samasta guNomAM amedavRtti to svataH thaI jAya che, paraMtu paryAyArthika nayanI vivekSA hotAM guNo ane dharmomAM kAla AdinI daSTie abhedopacAra karIne samasta vastunuM grahaNa karI levAmAM Ave che. kAla, AtmarUpa, artha, saMbaMdha, upakAra, guNideza, saMsarga ane zabda A ATha dRSTio dvArA guNAdimAM abhedano upacAra karavAmAM Ave che. je kAla eka guNano che. te ja anya azeSa guNono che, tethI kAlanI dRSTie temanAnAM abhedano upacAra thaI jAya che. je eka guNanuM Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 jainadarzana 'taguNatva svarUpa che te ja zeSa samasta guNonuM paNa che. je AdhArabhUta artha eka guno che te ja bAkInA badhA guNono paNa che. je kathaMcitatAdAbhyasaMbaMdha eka guNanI che te ja bAkInA badhA guNono paNa che. je upakAra arthAt potAne anukULa viziSTabuddhi utpanna karavArUpa upakAra eka guNanI che te ja upakAra zeSa anya guNono paNa che. je guNideza eka guNanI che te ja zeSa anya guNono paNa che. je saMsarga eka guNano chete ja zeSa guNo yA dharmono paNa che. je zabda "te dravyano guNa' eka guNa mATe prayukta thAya che te ja zabda zeSa guNo yA dharmone mATe prayukta thAya che. tAtparya e ke paryAyArthikanI vivakSAmAM paraspara bhinna guNo ane paryAyomAM abhedano upacAra karIne akhaMDabhAve samagra dravya gRhIta thAya che. vikalAdezamAM dravyArthikanayanI vivakSA hotAM bhedano upacAra karIne eka dharmanuM mukhyabhAve grahaNa thAya che. paryAyArthika nayamAM to bhedavRtti svataH che ja. bhaMgomAM sakala-vikalAdezatA A saptabhaMgI salAdezanA rUpamAM pramANasaptabhaMgI kahevAya che ane vikalAdezanA rUpamAM nayasaptabhaMgI nAma pAme che. nayasaptabhaMgImAM arthAt vikalAdezamAM mukhyapaNe vivaNita dharma gRhIta thAya che, bAkInA dharmonuM nirAkaraNa to nathI ja thatuM paraMtu grahaNa paNa nathI thatuM, jyAre sakalAdezamAM vivakSita dharma dvArA zeSa dharmonuM paNa grahaNa thAya che. AcArya siddhasenagaNi, abhayadevasUri (sanmatitarkaTIkA pR. 446) Adi vicArakoe "sata, asat ane avaktavya A traNa aMgone sakalAdezI ane bAkInA cAra bhegone vikalAdezI mAnyA che. AnuM tAtparya e che ke prathama bhagamAM dravyArthika dRSTie satarUpe abheda mAnIne saMpUrNa dravyanuM grahaNa thAya che. bIjA bhaMgamAM paryAyArthika dRSTie samasta paryAyomAM abhedopacAra karIne samagra dravyane grahaNa karI zakIe chIe ane tRtIya avaktavya bhaMgamAM to sAmAnyapaNe avivakSita bhedavALA dravyanuM grahaNa hovAthI traNeyane sakalAdezI kahevA joIe, paraMtu caturtha Adi bhaMgomAM to be-be aMzavALI tathA sAtamA bhaMgamAM traNa aMzavALI vastunuM grahaNa karatI vakhate dRSTinI samakSa azakalpanA barAbara rahe che, tethI temane vikalAdezI kahevA joIe. jo ke "sAta' pada hovAthI zeSa dharmone saMgraha A bhaMgomAM paNa thaI jAya che paraMtu dharmabheda hovAthI akhaMDa dharmInuM akhaMDabhAve grahaNa thaI zakatuM nathI, tethI A bhaMgo vikalAdezI che. upAdhyAya yazovijayajIe jainatarkabhASA ane gurutattvavinizcaya Adi potAnA graMthomAM A Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdAda ane saptabhaMgI 405 paraMparAnuM anusaraNa karyuM nathI ane sAte sAta bhaMgone sakalAdezI temaja vikalAdezI banerUpa mAnyA che, paraMtu asahasrIvivaraNamAM (pR. 208 B) temaNe prathama traNa bhaMgo sakalAdezI ane bAkInA bhAgo vikalAdezI hovAnA pakSano paNa svIkAra karyo che. te lakhe che ke "dezabheda vinA kramathI sat asat ubhayanI vivakSA thaI zakatI nathI, tethI niravayava dravyane viSaya karavo saMbhava nathI, tethI cAre bhegone vikalAdezI mAnavA joIe." A matabhedanuM koI mahattva nathI, kema ke je rIte ApaNe sattvamukhe samasta vastuno saMgraha karI zakIe chIe, tevI ja rIte sattva ane asattva be dharmo dvArA paNa akhaMDa vastuno sparza karavAmAM ApaNane koI bAdhA pratIta thatI nathI. A to vivaphAbheda ane dRSTibhedanI vAta che. AcArya malayagirinA matanI mImAMsA AcArya malayagiri (Avazyakaniyukti uparanI malayagiriTIkA pR. 371 A) pramANavAkyamAM ja "smAtu' zabdano prayoga mAne che. temano abhiprAya che ke nayavAkyamAM jo "syAta" pada dvArA zeSadharmono saMgraha thaI jato hoya to te samagra vastunuM grAhaka banI javAthI pramANa ja banI jAya, naya na rahI zake kema ke naya to eka dharmano grAhaka hoya che. temanA mate badhA no ekAntagrAhaka hovAthI mithyArUpa che. paraMtu temanA A matanI upAdhyAya yazovijayajIe potAnA gurutattvavinizcaya graMthamAM (pR. 17 B) AlocanA karI che. te lakhe che ke "nayAntarasApekSa nayano pramANamAM antarbhAva karavAmAM AvatAM vyavahAranayane pramANa mAnavo paDe kema ke te nizcayanI apekSA rAkhe che. A ja rIte cAre nikSepone viSaya karanAra zabdano paNa bhAvaviSayaka zabdanayasApekSa hovAthI pramANa banI jaze. vAstavika vAta to e che ke nayavAkyamAM "svAta' pada pratipakSI nayanA viSayanI sApekSatA ja upasthita kare che, nahi ke anya ananta dharmono parAmarza kare che. jo evuM na hoya to anekAntamAM samyagu ekAntano antarbhAva ja na thaI zake. samyagU ekAnta eTale pratipakSI dharmanI apekSA rAkhanAro ekAnta. tethI "smAta' e avyayane anekAntano ghAtaka mAnyo che, nahi ke ananta dharmono parAmarza karanAro. tethI pramANavAkyamAM "cAt' pada ananta dharmono parAmarza kare che ane nayavAkyamAM pratipakSI dharmanI apekSAnuM dyotana kare che." pramANamAM tat ane atata baMne gRhIta thAya che ane "cAt' padathI pelA anekAnta arthanuM ghotana thAya che. nayamAM eka dharmanuM mukhyabhAve grahaNa hovA chatA paNa bAkInA dharmonuM nirAkaraNa karavAmAM AvatuM nathI, temano sadbhAva gauNabhAve svIkRta rahe che, jyAre durnayamAM Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 406 anya dharmonuM nirAkaraNa karI devAmAM Ave che. nayavAkyamAM 'syAt' pada pratipakSI zeSa dharmonA astitvanI rakSA kare che. durrayamAM potAnA dharmanuM avadhAraNa karavAmAM AvatAM anyanuM nirAkaraNa ja thaI jAya che. anekAntamAM je samyag ekAnta samAya che te dharmAntarasApekSa dharmano grAhaka ja to hoya che. e to ame darzAvI gayA chIe ke AjathI traNa hajAra varSa pahelA tathA tenAthI paNa pahelA bhAratanA manISIo vizvanA tathA tadantargata pratyeka padArthanA svarUpanuM, 'sat, asat, ubhaya ane anubhaya' yA 'eka, aneka, ubhaya ane anubhaya' Adi A cAra koTiomAM vibhAjana karIne, varNana karatA hatA. jijJAsuo paNa potAnA praznane A cAra koTiomAM pUchatA hatA. bhagavAna buddhane jyAre tattva aMge, vizeSataH AtmA aMge, prazno pUchavAmAM AvyA tyAre temaNe tene avyAkRta kahyuM. sajaya A praznonI bAbatamAM potAnuM ajJAna ja prakaTa karatA hatA. paraMtu bhagavAna mahAvIre potAnA saptabhaMgI nyAya dvArA kevaLa A cAra koTionuM ja samAdhAna nathI karyuM paNa vadhumAM vadhu saMbhavita sAta koTio sudhInA uttaro paNa ApyA. A uttaro ja saptabhaMgI yA syAdvAda che. saMjayanA vikSepavAdamAMthI syAdvAda nIkaLyo nathI mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyane tathA tenA pahelAM DaoN. harmana jekobI vageree syAdvAda yA saptabhaMgInI utpatti saMjaya belaTThiputtanA matamAMthI thaI hovAnuM batAvavAno prayatna karyo che. rAhulajIe darzanadigdarzanamAM lakhyuM che ke ''Adhunika jainadarzanano AdhAra syAdvAda che. evuM jaNAya che ke A syAdvAda e to saMjaya belaTThiputtanA cAra aMgavALA anekAntavAdane AdhAre sAta aMgavALuM karAyeluM rUpa che. saMjaye tattvonA (paraloka, devatA AdinA) viSayamAM kaMI paNa nizcayAtmaka rUpe kahevA inakAra karyo ane teNe A inakArane cAra prakAre kahyo che (1) 'che ?' nathI kahI zakato. (2) 'nathI ?' nathI kahI zakato. (3) 'che paNa ane nathI paNa ?' nathI kahI zakato. (4) 'na to che ane na to nathI ?' nathI kahI zakato. AnI tulanA jainonA sAta prakAranA syAdvAdathI karo. (1) 'che ?' zuM hoI zake che (svAsti) ? (2) * nathI ?' zuM na paNa hoI 1. juo nyAyavinizcayavivaraNa prathama bhAganI prastAvanA. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 407 zake (syAnAsti) ? (3) 'che paNa ane nathI paNa ?' zuM hoI paNa zake ane na paNa hoI zake (syAvRtti = nAsti ) ? A traNenA uttaro zuM ApI zakAya che arthAt nirvacanIya yA vAcya (vaktavya) che ? Ano uttara jaino 'nA'mAM Ape che . (4) 'syAt (hoI zake che)' zuM A kahI zakAya ? nA, 'syAd' avaktavya che. (5) 'svAsti'zuM A vaktavya che ? nA, 'syAd asti' avaktavya che. (6) 'svAnAsti'zuM A vaktavya che ? nA, 'yAd nAsti' avaktavya che. (7) 'sAvasti 2 nAsti 6' zuM A vaktavya che ? nA, 'syAd asti ca nAsti ca' avaktavya che. saMjayanI caturthaMgI ane jainonI saptabhaMgInI tulanA dvArA khyAla Avaze ke jainoe saMjayanA prathama traNa vAkyo(prazna ane uttara baMne)ne alaga karIne potAnA syAdvAdanI cha bhaMgIo banAvI che ane cothA vAkya 'na to che ane na to nathI' ne joDIne 'syAt sadasat' paNa avaktavya che A sAtamo bhaMga taiyAra karI potAnI saptabhaMgI pUrI karI che. A rIte eka paNa siddhAnta(-syAt)nI sthApanA na karavI e je sajayano vAda hato tene, sajayanA anuyAyIo lupta thaI jatAM, jainoe apanAvI lIdho ane tenA caturthaMgI nyAyane saptabhaMgImAM pariNata karI nAkhyo." darzanadigdarzana, pR. 496. rAhulajIe ukta saMdarbhamAM saptabhaMgI ane syAdvAdanA rahasyane samajyA vinA ja kevaLa zabdasAmya joIne eka navA matanI sRSTi racI che. A to enA jevuM che ke corane jaja pUche ke 'zuM te A kAryuM karyuM che ?' ane cora kahe ke 'enAthI Apane zuM ?' yA 'huM jANato houM to kahuM ne ?', pachI jaja anya pramANothI e siddha karI de ke 'core A kArya karyuM che' tyAre zabdasAmya joIne e kahevuM ke jajano pheMsalo coranA ja bayAnamAMthI nIkaLyo che (phalita thayo che). saMjaya belapuittanA darzananuM vivecana khuda rAhulajIe (darzanadigdarzana, pR. 491) A zabdomAM karyuM che - jo Apa pUcho ke 'zuM paraloka che ?' to jo huM samajato houM ke paraloka che to Apane jaNAvuM ke paraloka che. huM Ama paNa nathI kaheto, tema paNa nathI kaheto, bIjI rIte paNa nathI kaheto. huM ema paNa nathI 1. saMjaya beliputtanA matanuM vistRta varNana dIvanikAyanA sAmaJaphalasuttamAM che. te vikSepavAdI hato. 'amarAvikSepavAda' rUpe paNa teno mata prasiddha hato. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 408 kaheto ke te nathI, huM ema paNa nathI kaheto ke te nathI ema paNa nahi. paraloka che ema paNa nathI, paraloka nathI ema paNa nathI, paraloka che paNa ane nathI paNa ema paNa nathI. paraloka na to che ane na to nathI ema paNa nathI.'' paraloka, devatA, karmala ane mukti vizenA saMjayanA A vicAra zata pratizata ajJAnavAda yA anizcayavAdanA che. sajaya spaSTa kahe che ke ''jo huM jANato houM to batAvuM." te saMzayALu nahi, ghora anizcayavAdI hato. tethI tenuM darzana, rAhulajI anusAra, ''mAnavanI sahaja buddhine bhramamAM pADavA icchatuM nathI ane na to koI nizcaya karIne bhrAnta dhAraNAonI puSTi karavA cAhe che.'' te ajJAnavAdI hato. buddha ane saMjaya bhagavAna buddhe (1) loka nitya che, (2) anitya che, (3) nitya-anitya che, (4) na nitya na anitya che, (5) loka antavAna che, (6) nathI, (7) che ane nathI, (8) na che na nathI, (9) mRtyu pachI tathAgata hoya che, (10) nathI hotA, (11) hoya che paNa kharA ane nathI paNa hotA, (12) na to hoya che na to nathI hotA, (13) jIva zarIrathI bhinna che, (14) jIva zarIrathI bhinna nathI' (mAdhyamikavRtti, pR. 446) A cauda vastuone avyAkRta kahela che. majhimanikAyamAM (2.23) temanI saMkhyA dasa che. temanAmAMthI prathama be praznomAM trIjo ane cotho vikalpa gaNAvyo nathI. temanA avyAkRta hovAnuM kAraNa buddhe darzAvyuM che ke temanA aMge kahevuM sArthaka nathI, bhikSucaryA mATe upayogI nathI, na to te nirveda, nirodha, zAnti, paramajJAna yA nirvANa mATe Avazyaka che. tAtparya e ke buddhanI dRSTimAM temane jANavA mumukSu mATe Avazyaka nathI. bIjA zabdomAM buddha paNa saMjayanI jema temanA aMge kaMIka kahIne mAnavanI sahaja buddhine bhramamAM pADavA icchatA na hatA ane na to bhrAnta dhAraNAonI sRSTi racavA icchatA hatA. hA, saMjaya jyAre potAnI ajJAnatA ane potAnA anizcayane sApha sApha zabdomAM kahI de che ke 'jo huM jANato houM to batAvuM', tyAre buddha potAnA jANavA na jANavAno ullekha karyA vinA te rahasyane ziSyo mATe anupayogI jaNAvIne chUTakAro meLavI le che. Aja sudhI A prazna tArkikonI samakSa jemano tema che ke 'buddhanI avyAkRtatA ane saMjayanA anizcayavAdamAM zuM aMtara che, khAsa karIne cittanI nirNayabhUmimAM ? sivAya ke saMjaya phakkaDanI jema chAtI ThokIne kharekharI vAta kahI de che jyAre buddha kuzaLa moTA mANasonI zAlInatAno nirvAha kare che. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 409 buddha ane saMjaya ja kema, te samayanA vAtAvaraNamAM ja AtmA, loka, paraloka ane muktinA svarUpa saMbadhe sata, asat, ubhaya ane anubhaya yA avaktavya A cAra koTio guMjatI hatI. je rIte Ajano rAjanaitika prazna "majUrI ane mAlika, zaSya ane zoSaka'nA dvanDanI chAyAmAM ja sAme Ave che te ja rIte te samaye AtmAdi atIndriya padArthaviSayaka prazno catuSkoTimAM ja pUchavAmAM AvatA hatA. veda ane upaniSamAM A catuSkoTinuM darzana barAbara thAya che. "A vizva samAMthI jakhyuM che ke asatamAMthI ? A sata che ke asatu ke ubhaya ke anubhava (= anirvacanIya = avaktavya) ?' A prazno jyAre hajAro varSathI pracalita rahyA che tyAre rAhulajIe syAdvAdanA viSayamAM A phatavo kADhavo ke "saMjayanA praznonA zabdomAMthI ke tenI caturbhagIne mArImacaDIne saptabhaMgI banAvavAmAM AvI che' kyAM sudhI ucita che eno vicAra te pote ja kare. buddhanA samakAlIna je anya pAMca tIrthika hatA temanAmAM nigUMTha nAthaputta vardhamAna mahAvIranI sarvajJa ane sarvadarzInA rUpamAM prasiddhi hatI. "te sarvajJa ane sarvadarzI hatA ke nahi' A atyAranI ApaNI carcAno viSaya nathI, paraMtu te viziSTa vicAraka avazya hatA ane koI paNa praznane saMjayanI jema anizcaya yA vikSepa koTimAM ke buddhanI jema avyAkRta koTimAM mUkanAra na hatA, ane na to ziSyonI sahaja jijJAsAne anupayogitAnA bhayaprada vamaLamAM DubADI devA icchatA hatA. temano vizvAsa hato ke jyAM sudhI saMghanI pacaraMgI vyaktio vastutattvano barAbara nirNaya nathI karI letI tyAM sudhI temanAmAM bauddhika daDhatA ane mAnasa baLa AvI zakatAM nathI. teo sadA potAnA samAnazIla anya saMghanA bhikSuonI sAme potAnI bauddhika dInatAnA kAraNe hataprabha raheze ane tenI asara temanA jIvana ane AcAra para paDyA vinA nahi rahe. mahAvIra potAnA ziSyone pardanazIna padminIonI jema jagatanA svarUpanA vicAranI bAhya havAthI aparicita ane vaMcita rAkhavA icchatA na hatA, paraMtu te to icchatA hatA ke pratyeka mAnava potAnI sahaja jijJAsA ane mananazaktine vastunA yathArtha svarUpane vicAravAmAM lagAve. na to temane buddhanI jema bhaya vyApelo hato ke jo AtmAnA aMge "hA" kahIza to zAzvatavAda tarapha arthAta upaniSadUvAdIonI jema nityatva tarapha loko mUkI jaze ane jo "nathI" kahIza to ucchedavAdanI arthAt cArvAkanI jema nAstikatAnI Apatti Avaze, tethI A praznane avyAMkRta rAkhavo ja zreSTha che. mahAvIra to icchatA hatA ke mojUda tarko ane saMzayonuM samAdhAna vastusthitinA AdhAre thavuM ja Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jainadarzana joIe. tethI temaNe vastusvarUpano anubhava karIne darzAvyuM ke jagatanuM pratyeka sat anantadharmAtmaka che ane pratikSaNa pariNAmI che. ApaNo jJAnalava (daSTi) teno eka eka aMza ja jANatA hovA chatAM paNa pote tene pUrNa jANato hovAnuM mithyAbhimAna karI bese che. tethI ApaNe sAvadhAnIpUrvaka vastunA virATa anekAntAtmaka svarUpano vicAra karavo joIe. anekAnta daSTie tattvano vicAra karatAM na to zAthatavAdano bhaya che ke na to ucchedavAdano. paryAyanI dRSTie AtmAno uccheda thavA chatAM paNa potAnI anAdyananta dhArAnI dRSTie to te avicchinna che, zAzvata che. A daSTie ApaNe loka aMgenA zAzvata, azAzvata Adi prazrone paNa joIe. (1) zuM loka zAzvata che? hA, loka zAzvata che - dravyonI saMkhyAnI daSTie. temAM jeTalAM sata anAdikALathI che temanAmAMthI eka paNa sata na to ochuM thaI zake che ke na to temanAmAM koI navA satnI vRddhi thaI zake che, ke na to eka sat bIjA satamAM vilIna thaI zake che. kyAreya paNa evo samaya nathI AvI zakato ke jyAre lokanA aMgabhUta eka paNa dravyano lopa thaI jAya yA to badhAM dravyo vinAza pAmI jAya. nirvANa avasthAmAM paNa AtmAnI nirAgnava cittasattati potAnA zuddha rUpamAM barAbara cAlu rahe che, dIpakanI jema bujhAI jatI nathI - arthAt samUla nAza pAmI jatI nathI. (2) zuM loka azAzvata che ? hA, loka azAzvata che - dravyonA pratikSaNa pariNamanonI dRSTie. pratyeka sata pratikSaNa potAnA utpAda, vinAza ane dhrauvyAtmaka pariNAmI svabhAvanA kAraNe pratikSaNa sadeza yA visadeza pariNamana karatuM rahe che. koI paNa paryAya be kSaNa Takato nathI. je ApaNane aneka kSaNa sthira rahenAruM pariNamana dekhAya che te to pratikSaNabhAvI aneka sadaza pariNamanonuM avalokanamAtra che. A rIte satata parivartanazIla saMyoga-viyoganI daSTie vicAra karazo to loka azAzvata che, anitya che, pratikSaNa parivartana pAmato che. (3) zuM loka zAzvata ane azAzvata ubhayarUpa che? hA, kramazaH uparyukta bane dRSTiothI vicAratA loka zAzvata paNa che (dravyadRSTie) ane azAzvata paNa che (paryAyadaSTie). bane daSTikoNone kramazaH prayukta karatAM ane te baMne para skUla dRSTie vicAra karatAM jagata ubhayarUpa paNa pratIta thAya che, pratibhAsita thAya che. (4) zuM loka zAzvata ane azAzvata bane rUpa nathI? Akhare tenuM pUrNa rUpa zuM che ? hA, lokanuM pUrNarUpa vacanane agocara che, avaktavya che. koI evo zabda Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 syAdvAda ane saptabhaMgI nathI je eka sAthe lokanA zAzvata ane azAzvata bane svarUpone tathA temAM vidyamAna anya ananta dharmone yugapat kahI zake. tethI zabdanA asAmarthyanA kAraNe jagatanuM pUrNarUpa avaktavya che, vacanAtIta che, anubhaya che. A nirUpaNamAM Apa jozo ke vastunuM pUrNa rUpa vacanone agacora che, avaktavya che. cotho uttara vastunA pUrNa rUpane yugapatuM na kahI zakavAnI daSTie che. paraMtu te ja jagata zAzvata kahevAya che dravyadRSTie ane azAzvata kahevAya che. paryAyadaSTie. A rIte mUlataH cotho, pahelo ane bIjo A traNa prazno maulika che. trIjo ubhayarUpatAno prazna to pahelA ane bIjAnA saMyogarUpa che. have Apa vicAro ke jyAre saMjaye lokanA zAzvata ane azAzvata AdinA viSayamAM spaSTa kahyuM che ke "jo huM jANato houM to batAvuM ane buddhe kahI dIdhuM ke, "temanA cakkaramAM na paDo, temane jANavA upayogI nathI, te avyAta che' tyAre mahAvIre to te praznonA vastusthiti anusAra uttaro ApyA ane ziSyonI jijJAsAnuM samAdhAna karI temane bauddhika dInatAthI bacAvyA. A praznonuM svarUpa A prakAranuM che - prazna saMjaya buddha mahAvIra 1. zuM loka huM jANato temanuM jANavuM hA, loka dravyadRSTie zAzvata zAzvata che? houM to batAvuM anupayogI che che. tenA koI paNa satano (anizcaya, (avyAkaraNIya, sarvathA nAza thaI zakato nathI, ajJAna) akathanIya) na to koI asatamAMthI navA sanI utpatti saMbhava che. 2. zuM loka azA- " hA, loka potAnA pratikSaNathata che? bhAvI pariNamanonI dRSTie azAzvata che. koI paNa paryAya be kSaNa Takato nathI. 3. zuM loka zAzvata " hA, loka ane dRSTiothI ane azAzvata che ? kramazaH vicAratAM zAzvata . paNa che ane azAzvata paNa che. 4. zuM loka baMne " hA, evo koI zabda nathI je rUpa nathI, anu lokanA pUrNa svarUpane eka bhaya che ? - - sAthe samagra bhAve kahI zake, tethI lokanuM pUrNa rUpa avaktavya che, anubhaya che. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 jainadarzana saMjaya ane buddha A praznonuM samAdhAna nathI karatA, temane anizcaya yA avyAkRta kahIne temanAthI chUTakAro meLavI le che, jyAre mahAvIra to temanuM vAstavika ane yuktisaMgata samAdhAna kare che. AnA upara paNa rAhulajI e kahevAnuM sAhasa kare che ke "saMjayanA anuyAyIo lupta thaI jatAM saMjayanA vAdane ja jainoe apanAvI lIdho." A to enA jevuM che jema ke koI kahe ke "bhAratamAM rahelI parataMtratAne parataMtratAnA vidhAyaka aMgrejonA cAlyA gayA pachI bhAratIyoe tene aparataMtratAnA (svataMtratAnA) rUpamAM apanAvI lIdhI kema ke aparatatratAmAM paNa "parataMtratA A pAMca akSaro mojUda che ja athavA "hiMsAne ja buddha ane mahAvIre tenA anuyAyIo lupta thaI jatAM "ahiMsAnA rUpamAM apanAvI lIdhI kema ke ahiMsAmAM paNa hiMsA A be akSaro che ja." jeTalo parataMtratAno aparataMtratAthI ane hiMsAno ahiMsAthI bheda che teTalo ja saMjayanA anizcaya yA ajJAnavAdathI syAdvAdano bheda (antara) che. te be to traNa ane chanI jema paraspara vimukha che. syAdvAda to saMjayanA ajJAna ane anizcayano uccheda ja karI nAkhe che, sAthe ne sAthe ja tattvamAM je viparyaya ane saMzaya che temano paNa samULa nAza karI nAkhe che. e joIne to vaLI vadhu Azcarya thAya che ke Apa (pR.484mAM) anizcitatAvAdIonI sUcimAM saMjayanI sAthe nigUMThanAthapattanuM (mahAvIranuM) nAma paNa lakhI nAkho cho tathA (pR. 491mAM) saMjayane anekAntavAdI paNa kaho cho. zuM Ane dharmakIrtinA zabdomAM "dhi cApavaM tamaH' na kahI zakAya? sthAno artha zAyada (hiMdI), saMbhava ke kadAca nathI "cA" zabdanA prayogathI sAmAnyapaNe lokone saMzaya, anizcaya ane saMbhAvanAno bhrama thAya che. jyAM eka vAdanuM sthApana na karavAmAM AvatuM hoya evA prasaMge prayojAtI A to purANI bhASAzailI che. ekAdhika bheda yA vikalpanI sUcanA jayAM karavAnI hoya che tyAM 'miya' (cAtu) padano prayoga e to bhASAnI viziSTa zailInuM eka rUpa rahyuM che. A vastu majUjhimanikAyanA mahArAhulovAda suttanA avataraNathI jJAta thAya che. temAM 'siyA' zabda tejodhAtunA baMne sunizcita bhedane sUcave che ane nahi ke te bhedonA anizcaya. saMzaya yA saMbhAvanAne vyakta kare che. A ja rIte 'cAti'nI aMdara 1. buddhanA avyAkRta praznonA pUrA samAdhAna mATe tathA temanAM Agamika avataraNo mATe juo jainatarkavArtikanI prastAvanA pR. 14-24. 2. juo pRSTha pa3. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 413 astinI sAthe lAgelo "cA" zabda astinI sthitine nizcita apekSAe daDha to kare ja che paNa sAthe sAthe astithI bhinna bIjA paNa aneka dharmo vastumAM che paraMtu teo atyAre gauNa che e sApekSa sthitine paNa batAve che. rAhulajIe darzanadigdarzanamAM saptabhaMgInA pAMcamA, chaThThA ane sAtamA bhagone je azobhana rIte toDyA-maroDyA che te temanI potAnI AgavI kalpanA che temaja temanuM ja sAhasa che. jo teo darzanane vyApaka navI ane vaijJAnika dRSTie jovA mAgatA hoya to temaNe koI paNa darzananI samIkSA tenA svarUpane barAbara samajIne ja karavI joIe. teo to avaktavya nAmanA dharmane, je "asti' AdinI sAthe svatantabhAve dvisaMyogI thayela che tene, toDIne a-vaktavya karIne teno saMjayanA nathI" sAthe meLa besADI de che ane saMjayanA ghora anizcayavAdane ja anekAntavAda kahI nAkhe che ! kimIzcaryamata: param !! DaoN. sapUrNAnandano mata DaoN. saMpUnandajI "jaina dharma pustakanI prastAvanAmAM (pR. 3) anekAntavAdanI * grAhyatA svIkArIne paNa saptabhaMgInyAyane AvazyakatAthI adhika bArIkImAM jato gaNe che. paraMtu saptabhaMgIne AjathI aDhI hajAra varSa pahelAMnA vAtAvaraNanA saMdarbhamAM joze to teo khuda tene samayanI mAga kahyA vinA nahi rahI zake. te samaye AbAlagopAla sau pratyeka praznane sahajapaNe ja "sata, asata, ubhaya ane anubhaya" A cAra koTiomAM gUMthIne ja upasthita karatA hatA ane te samayanA AcArya uttara paNa te catuSkoTino "hA" ke "nAmAM detA hatA. tIrthaMkara mahAvIre mULa traNa aMgonA, gaNitanA niyamAnusAra, vadhumAM vadhu apunarukta sAta bhaMgo banAvIne kahyuM ke vastu anekAntAtmaka che ane temAM cAra vikalpo to zuM sAta vikalpo paNa barAbara saMbhave che. "avaktavya, sat ane asat' A traNa mULa dharmonA sAta bhego ja banI zake che. A badhA saMbhavita praznonuM samAdhAna karavuM e ja to saptabhaMgInuM prayojana che. A to jevo prazna tevo uttara che. arthAta cAra prazno 1. jaina kathAgranthomAM mahAvIranA bAlajIvananI eka ghaTanAnuM varNana maLe che. te A pramANe che - saMjaya ane vijaya nAmanA be sAdhuono saMzaya mahAvIrane jotAM ja nAza pAmI gayo hato, tethI temanuM nAma "sanmati rAkhavAmAM AvyuM hatuM. saMbhava che ke A saMjaya-vijaya saMjaya belaThiputta ja hoya ane temanA saMzaya yA anizcayano nAza mahAvIranA saptabhaMgInyAyathI thayo hoya. ahIM "belaThiputta vizeSaNa apabhraSTa banIne vijaya nAmano bIjo sAdhu banI gayuM che. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 jainadarzana to zuM sAta praznonI paNa kalpanA karIne eka eka dharmaviSayaka saptabhaMgI banAvI zakAya che ane AvI ananta saptabhaMgIo anantadharmAtmaka vastunA virATa svarUpamAM saMbhave che. A badhuM nirUpaNa vastusthitinA AdhAre karavAmAM Ave che, kevaLa kalpanAnA AdhAre karavAmAM AvatuM nathI. jainadarzane 'darzana' zabdanI kAlpanika bhUmithI upara UThIne vastusImA upara UbhA rahIne jagatamAM vastusthitinA AdhAre saMvAda, samIkaraNa ane yathArtha tattvajJAnanI anekAnta daSTi temaja syAdvAda bhASA ApI. anekAnta dRSTi ane syAdvAdabhASAzailInI upAsanA dvArA vizva potAnA vAstavika svarUpane samajIne nirarthaka vAdavivAdathI bacIne saMvAdI banI zake che. zaMkarAcArya ane syAdvAda bAdarAyaNe brahmasUtramAM sAmAnyapaNe anekAnta tattvamAM doSa dIdho che ke eka vastumAM aneka dharma hoI zake nahi. zrI zaMkarAcAryajI potAnA bhASyamAM Ane vivasanasamaya (digambarasiddhAnta) kahIne tenA saptabhaMgInayamAM sUtranirdiSTa virodha uparAMta saMzayadoSa paNa Ape che. te lakhe che ke "eka vastumAM parasparavirodhI aneka dharmo na hoI zake, jema ke eka ja vastu zIta ane uSNa na hoI zake. je sAta tattvo yA pacAstikAya darzAvyA che temanuM varNana je rUpamAM che teo te rUpamAM paNa haze ane anya rUpamAM paNa. arthAt eka paNa rUpamAM temano nizcaya na thavAthI saMzaya dUSaNa Ave che. pramAtA, pramiti AdinA svarUpamAM paNa A ja rIte nizcayAtmakatA na hovAthI tIrthakara kone upadeza deze ane zrotAo kevI rIte pravRtti karaze ? pAMca astikAyonI pAMca saMkhyA che paNa kharI ane nathI paNa, A to ghaNI ja vicitra vAta thaI. eka tarapha avyakta paNa kahe che ane vaLI pAchA bIjI tarapha avaktavyazabdathI varNana paNa kare che - A to spaSTa virodha che. vaLI, svarga ane mokSa che paNa kharAM ane nathI paNa, nitya paNa che ane anitya paNa che - A paNa spaSTa virodha ja che. tAtparya e ke eka vastumAM paraspara virodhI be dharmonuM hovuM saMbhavatuM ja nathI. tethI Ahata matano syAdvAda siddhAnta asaMgata che." ame pahelAM jaNAvI dIdhuM che ke "syAta" zabda je dharmanI sAthe lAgelo hoya te dharmanI sthitine te nabaLI pADyA vinA vastumAM rahenArA te dharmanA pratipakSI dharmane sUcave che. vastu anekAntarUpa che e samajAvavAnI vAta nathI. temAM sAdhAraNa, 1. naizvinamavAnuM ! brahmasUtra, 2.2.33. 2. tenA uparanuM zAMkarabhASya. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 415 asAdhAraNa ane sAdhAraNAsAdhAraNa Adi aneka dharmo maLe che. eka ja padArtha apekSAbhede parasparavirodhI aneka dharmono AdhAra hoya che. eka ja devadattA apekSAbhede pitA paNa che, putra paNa che, guru paNa che, ziSya paNa che, zAsaka paNa che, zAsya paNa che, jyeSTha paNa che, kaniSTha paNa che, dUra paNa che, pAse paNa che. A rIte dravya, kSetra, kAla, bhAva Adi vibhinna apekSAe temAM ananta dharmo saMbhave che. "je pitA hoya te putra kevo ? je guru hoya te ziSya kevo ? je jayeSTha hoya te kaniSTha kevo? je dUra hoya te najIka kevo ?' kevaLa Ama kahI devAthI pratItisiddha svarUpano apalApa na thaI zake. eka ja mecakaratna potAnA aneka raMgonI apekSAe aneka che. citrajJAna eka hovA chatAM paNa aneka AkArovALuM prasiddha ja che. eka ja strI apekSAbhede mAtA paNa che ane patnI paNa che. eka ja pRthvItvasAmAnya pRthvI vyaktiomAM anugata hovAnA kAraNe sAmAnya hovA chatAM paNa jalAdithI pRthvI vyaktionI vyAvRtti karatuM hovAnA kAraNe vizeSa paNa che. eTalA mATe pRthvItvasAmAnyane sAmAnyavizeSa yA aparasAmAnya kahevAmAM Ave che. khuda saMzayajJAna eka hovA chatAM paNa saMzaya ane nizcaya A be AkArone dhAraNa kare che. "saMzaya parasparavirodhI be AkArovALo hoya che. A vAta to sunizcita che, emAM to koI saMdeha nathI. eka ja narasiMha eka bhAge nara hovA chatAM paNa dvitIya bhAganI apekSAe siMha che. eka ja dhUpadAnI agnisaMyukta bhAgamAM uSNa hovA chatAM pakaDavAnA bhAgamAM ThaMDI hoya che. ApaNo samasta jIvanavyavahAra ja sApekSa dharmothI cAle che. koI pitA potAnA putrane "putra' kahe ane te putra, je potAnA bALakano pitA che, potAnA pitA sAthe eTalA mATe jhaghaDe ke "te tene putra kema kahe che ?" to ApaNe te putrane ja gAMDo kahIzuM, pitAne nahi. tethI jyAre A parasparavirodhI ananta dharmo vastunA virATa rUpamAM samAyelA che, tenA astitvano AdhAra che, tyAre virodha kevo? sAta tattvanuM ja svarUpa che te svarUpe ja to temanuM astitva che, bhinna svarUpe to temanuM astitva nathI, arthAta nAstitva ja che. jo je rUpe astitva kahevAmAM Ave che te ja rUpe nAstitva kahevAmAM Ave to ja virodha yA asaMgati Ave. strI jenI patnI che tenI jo mAtA kahevAmAM Ave to laDAI hoI zake. brahmanuM ja svarUpa dhanitya, eka ane vyApaka darzAvavAmAM Ave che te ja rUpe to brahmanuM astitva mAnI zakAya che, "anitya, aneka ane avyApaka rUpe to tenuM astitva na mAnI zakAya. ame pUchIe chIe ke je prakAre brahma nityAdi rUpe asti che zuM te ja rIte anityAdi rUpe tenuM astitva che zuM? jo hA, to Apa svayaM ja kaho ke brahmanuM svarUpa koI anunmatta Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jainadarzana (DAhyA) mANasane samajavA lAyaka rahe che zuM? jo nA, to brahma je rIte nityAdi rUpe sata ane anityAdi rUpe "asata che ane Ama anekadharmAtmaka siddha thAya che tevI ja rIte jagatanA badhA padArtho A trikAlAbAdhita svarUpathI vyApta che. pramAtA ane pramiti AdinuM ja svarUpa che te svarUpanI daSTie ja to temanuM astitva hoya, anya svarUponI daSTie kevI rIte hoI zake ? anyathA svarUpamAMkarya thavAthI jagatanI vyavasthAno lopa ja thaI jAya. pacAstikAyanI pAMca saMkhyA che, cAra yA traNa nathI AmAM zo virodha che? jo kahevAmAM Ave ke "paMcAstikAya pAMca che ane pAMca nathI" to virodha thAya, paraMtu apekSAbhede to paMcAstikAya pAMca che, cAra Adi nathI. vaLI, pAMce astikAya astikAyatva jAti rUpa eka hovA chatAM paNa te te vyaktionI daSTie pAMca paNa che. teo sAmAnyarUpe yA jAtirUpe eka paNa che ane vizeSarUpe pAMca paNa che, emAM zo virodha che? svarga ane mokSa potapotAnA svarUpanI daSTie che, narakAdinA svarUpanI daSTie nathI, AmAM zuM Apatti che? "svarga svarga che, naraka to nathI' A to Apa paNa mAnazo. mokSa mokSa ja to hoya, saMsAra to na ja hoya. avaktavya paNa eka dharma che, je vastunA pUrNa rUpanI apekSAe che. koI evo zabda nathI je vastunA anekadharmAtmaka akhaMDa rUpanuM varNana karI zake. tethI te avaktavya hovA chatAM paNa te te dharmonI apekSAe vaktavya paNa che ane te avaktavya dharmane paNa eTalA mATe ja "avaktavya' zabdathI varNavavAmAM paNa Ave che. "syAt pada eTalA mATe pratyeka vAkya sAthe lAgI jaIne vaktA ane zrotA baMnene vastunA virATa svarUpanI ane vivalA yA apekSAnI yAda devaMDAvatuM rahe che, jethI loko chichakalApaNAthI vastunA svarUpa sAthe aDapalAM na kare. "pratyeka vastu potAnA svarUpathI che, potAnA kSetramAM che, potAnA kALe che ane potAnA guNaparyAyothI che, bhinna rUpothI nathI' A eka sIdhI sAdI vAta che jene AbAlagopAla sau sahaja rIte ja samajI zake che. jo eka ja apekSAe be virodhI dharmo batAvavAmAM Ave to virodha AvI zake. eka ja devadatta jyAre bALapaNamAM karelAM potAnA bAlacaritonuM yuvAnImAM smaraNa kare che to manamAM lajjita thAya che paraMtu jyAre vartamAna sadAcArane vicAre che to prasanna thAya che. jo devadattanI bALapaNa ane yuvAnI be avasthAo na thaI hota ane baMne avasthAomAM devadattano anvaya na hota to tene bALapaNanuM smaraNa kevI rIte thAta? ane zA Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 417 mATe te pelAM bAlacaritone potAnAM mAnI lajjita thAta ? tethI devadatta AtmasvarUpe eka ane nitya hovAM chatAM paNa potAnI avasthAonI dRSTie aneka ane anitya paNa che. A badhuM doraDAmAM bhAsatA sApa jevuM kevaLa prAtibhAsika yA mithyA nathI paraMtu paramArthasat yA nakkara satya che. jyAre vastunuM svarUpathI 'asti' rUpa paNa nizcita che ane pararUpathI 'nAsti' rUpa paNa nizcita che tyAre saMzaya kevI rIte hoI zake ? saMzaya to baMne koTionA anizcayanI dazAmAM jJAna jyAre be koTio vacce dolAyamAna hoya che tyAre thAya che. tethI na to anekAnta svarUpamAM virodha hoI zake che ke na to saMzaya. zvetAzvatara upaniSA 'agoLIyAna mahato mahIyAn' (3.20) 'kSamakSara = vyattavyivatam' (1.8) Adi vAkyonI saMgati paNa Akhare apekSAbheda vinA to besADI zakAtI nathI. khuda zaMkarAcAryajIe samanvayAdhikaraNamAM zrutiono je samanvaya karyo che te paNa apekSAbhedathI ja to saMbhava thaI zakyo che. svargastha mahAmahopAdhyAya DaoN. gaMgAnAtha jhAe A bAbatamAM potAnI vicArapUrNa sammati jaNAvatAM lakhyuM che ke 'jyArathI meM zaMkarAcArya dvArA karavAmAM AveluM jaina siddhAntanuM khaMDana vAMcyuM che tyArathI mane vizvAsa thayo che ke A siddhAntamAM evuM ghaNuM badhuM che jene vedAntanA AcAryo samajyA nathI.' hindU vizvavidyAlayanA darzanazAstranA bhUtapUrva pradhAnAdhyakSa svargastha prophesara phaNibhUSaNa adhikArIe to vaLI vadhu spaSTa lakhyuM che ke 'jaina dharmanA syAdvAda siddhAntane jeTalo khoTo samajavAmAM Avyo che teTalo khoTo to bIjA koI paNa siddhAntane samajavAmAM Avyo nathI, eTale sudhI ke zaMkarAcArya paNa A doSathI mukta nathI. temaNe paNa A siddhAntane anyAya karyo che. A vAta alpajJa puruSo mATe kSamya hoI zake, paraMtu jo mane kahevAno adhikAra hoya to huM bhAratanA A mahAna vidvAna mATe to akSamya ja kahuM. jo ke huM A maharSine atIva AdaranI dRSTie jouM chuM. evuM jaNAya che ke temaNe A dharmanA mULa graMthonA adhyayananI darakAra karI nathI.' anekAnta paNa anekAnta che anekAnta paNa pramANa ane nayanI dRSTie anekAnta che arthAt kathacat anekAntarUpa ane kacit ekAntarUpa che. te pramANano viSaya hovAnA kAraNe anekAntarUpa che ane nayano viSaya hauvAnA kAraNe ekAntarUpa che. anekAnta - be Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 jainadarzana prakArano che - samyapha anekAnta ane mithyA anekAnta. paraspara sApekSa aneka dharmonuM saMkalabhAve grahaNa samyapha anekAnta che ane paraspara nirapekSa aneka dharmonuM grahaNa mithyA anekAnta che. anya sApekSa eka dharmanuM grahaNa samyapha ekAnta che tathA anya dharmano niSedha karIne eka dharmanuM avadhAraNa karavuM e mithyA ekAnta che. vastumAM samyapha ekAnta ane samyapha anekAnta ja maLI zake che. mithyA anekAnta ane mithyA ekAnta, je kramazaH pramANAbhAsa ane durnayanA viSayo che te vastumAM maLI zakatA nathI, teo to kevaLa buddhigata ja che, evI vastu bahAra astitva dharAvatI nathI. tethI, je ekAntano niSedha karavAmAM Ave che te buddhikalpita ekAntano ja niSedha karavAmAM Ave che. vastumAM je eka dharma che te svabhAvataH parasApekSa hovAnA kAraNe samyapha ekAntarUpa ja hoya che. tAtparya e ke anekAntano arthAt sakalAdezano viSaya pramANAdhIna hoya che ane te ekAntanI arthAta nayAdhIna vikalAdezanA viSayanI apekSA rAkhe che. A ja vAta svAmI samantabhadra potAnA bRhasvayaMbhUstotramAM kahI che - anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / .. anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnnayAt // 102 / / arthAta pramANa ane nayano viSaya hovAthI anekAnta eTale ke aneka dharmovALo padArtha paNa anekAntarUpa che. jyAre te pramANa dvArA samagrabhAve gRhIta thAya che tyAre te anekAnta - anekadharmAtmaka che, ane jyAre te koI vivakSita nayano viSaya bane che tyAre ekAnta - ekadharmAtmaka che, te vakhate zeSa dharmo padArthamAM vidyamAna hovA chatAM daSTinI sAme hotA nathI. A rIte padArthanI sthiti hara hAlatamAM anekAntarUpa ja siddha thAya che. pro. baladevajI upAdhyAyanA matanI AlocanA prophesara baladevajI upAdhyAye potAnA "bhAratIya darzanamAM (pR. 155) syAdvAdano artha darzAvatAM lakhyuM che ke ""sAt (zAyada(hiMdI), saMbhavataH) zabda at dhAtunA vidhilinA rUpano tinta pratirUpaka avyaya manAya che. ghaDAnA aMge amAro mata cAti - saMbhavataH A vidyamAna che. A ja rUpamAM hovo joIe." ahIM upAdhyAyajI "cAt' zabdane zAyadano paryAyavAcI to mAnavA icchatA nathI, tethI te "zAyada' zabdane koikamAM lakhIne paNa AgaLa "saMbhavataH arthanuM samarthana kare che. vaidika AcArya svAmI zaMkarAcArye syAdvAdanuM je khoTuM arthaghaTana karyuM che tenA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 419 saMskAra Aja paNa keTalAka vidvAnonAM mastiSka para paDelA che ane te vidvAno te saMskAravaza 'syAt'no artha 'zAyada' karavAnuM cUkatA nathI. jyAre e spaSTapaNe avadhAraNa karIne nizcayAtmaka rUpe kahevAmAM Ave che ke 'ghaDo potAnA svarUpe yAdasti arthAt che ja, ghaDo svabhinna pararUpe 'nAsti' - nathI ja' tyAre zAyada yA saMzayanI guMjAza ja kyAM che ? 'syAt' zabda to zrotAne e sUcave che ke je 'asti' dharmanuM pratipAdana karavAmAM AvI rahyuM che te dharma sApekSa sthitivALo che, amuka svacatuSTayanI apekSAe teno sadbhAva che. 'syA' zabda to e batAve che ke vastumAM astithI bhinna anya dharmonI paNa potAnI sattA che, jyAre saMzaya ane zAyada (hiMdI) dvArA to eka paNa dharma nizcita thato nathI. anekAnta siddhAntamAM aneka dharmo nizcita ja che ane temanA dRSTikoNo paNa nirdhArita ja che. Azcarya che ke potAne taTastha mAnanArA vidvAno Aja paNa te saMzaya ane zAyadanI paraMparAne calAvatA jAya che. rUDhivAdanuM mAhAtmya agamya che. A ja saMskAravaza upAdhyAyajI yAtnA paryAyavAcI zabdomAM 'zAyada' zabdane lakhIne (pR. 173) jaina darzananI samIkSA karatI vakhate zaMkarAcAryanI vakIlAta A zabdomAM kare che - 'e nizcita ja che ke A ja samanvayadRSTithI te padArthonA vibhinna rUponuM samIkaraNa karato gayo hota to samagra vizvamAM anusmRta parama tattva sudhI avazya pahoMcI gayo hota. A dRSTine dhyAnamA rAkhIne zaMkarAcArye A syAdvAdanuM mArmika khaMDana potAnA zArIrika bhASyamAM (2.2.33) prabaLa yuktionA AdhAre karyuM che.' paraMtu, upAdhyAyajI, jyAre Apa 'syAt'no artha nizcitapaNe 'saMzaya' nathI mAnatA tyAre zaMkarAcAryanA khaMDananuM mArmiktva ja kyAM rahe che ? jainadarzana syAdvAda siddhAnta anusAra vastusthitinA AdhAre samanvaya kare che. je dharmo vastumAM vidyamAna che temano ja to samanvaya thaI zake che. jainadarzanane upAdhyAyajI Ape vAstava bahutvavAdI lakhI jaNAvela che. aneka svatantra cetanaacetana sarvyavahAra mATe sarUpe 'eka' bhale kahevAya paraMtu te kAlpanika ekatva maulika vastunI saMjJA pAmI zakatuM nathI. e kevI rIte saMbhave ke cetana ane acetana baMneya eka satnA prAtibhAsika vivarto hoya. je kAlpanika samanvaya tarapha upAdhyAyajIe saMketa karyo che tenI tarapha jaina dArzanikoe prAraMbhathI ja dRSTipAta karyo che. paramasaMgraha nayanI dRSTimAM sarUpe badhAM ja cetana tema ja acetana dravyono saMgraha karIne 'eka sat' A zabdavyavahAra karavAmAM jaina dArzanikone koI Apatti nathI. paraMtu A ekatva vastusiddha bhedano apalApa karI zake nahi. seMkaDo Aropita ane kAlpanika vyavahAro thAya che, paraMtu temanA AdhAre maulika tattvavyavasthA karI Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 jainadarzana zakAtI nathI. eka deza yA rASTra' pote potAmAM zI vastu che ? bhUkhaMDonuM potapotAnuM juduM astitva hovA chatAM paNa buddhigata sImAnI apekSAe rASTronI sImAo aMkAtI rahe che ane bhUMsAtI rahe che. temAM vyavahAranI suvidhA mATe prAnta, jillo Adi saMjJAo jema kAlpanika che, mAtra vyavahArasatya che, tevI ja rIte eka sat yA eka brahma kAlpanika satya hoIne mAtra vyavahA2satya ja banI zake che ane kalpanAnI doDanuM carama bindu paNa banI zake che, paraMtu tenuM vastut ke paramArthasat ke tattvasat hovuM nitAnta asaMbhava che. Aja vijJAna eNTama (aNu) sudhI vizleSaNa karI cUkyuM che. tethI ATalo moTo abheda, jemAM cetana, acetana, mUrta, amUrta Adi badhu lIna thaI jAya, e to kalpanAsAmrAjyanI caramakoTi che ane A kalpanAkoTine paramArthasat na mAnavAnA kAraNe jainadarzanano syAdvAda siddhAnta jo Apane mULabhUta tattvanuM svarUpa samajavAmAM nitAnta asamartha pratIta thato hoya to thAo, paraMtu te vastunI sImAnuM ullaMghana nathI karI zakato ke na to kalpanAlokanI lAMbI doDa lagAvI zakato. na 'syAt' zabdane upAdhyAyajI 'saMzaya'no paryAyavAcI nathI mAnatA e to prAyaH nizcita che kema ke te svayaM lakhe che (pR. 173) ke 'A anekAntavAda saMzayavAdanuM rUpAntara nathI', paraMtu upAdhyAyajI tene saMbhavavAda avazya kahevA icche che. paraMtu 'syA'no artha 'saMbhavataH' karavo e paNa nyAyasaMgata nathI kema ke saMbhAvanA saMzayagata ubhaya koTiomAMthI koI ekanI ardhanizcitatAnI tarapha saMketa mAtra che, nizcaya tenAthI taddana bhinna hoya che. syAdvAdane saMzaya ane nizcayanI vacce saMbhAvanAvAdanA sthAne mUkavAno artha e che ke te eka prakArano anadhyavasAya ja che, paraMtu jyAre syAdvAdano pratyeka bhaMga spaSTapaNe potAnI sApekSa satyatAnuM avadhAraNa karAvI rahyo che ke ghaDo svacatuSTayanI dRSTie 'che ja', A dRSTie 'nathI' kyAreya paNa nathI ane paracatuSTayanI dRSTie 'nathI ja', 'che' kyAreya nathI tyAre saMzaya ane saMbhAvanAnI kalpanA karI ja zakAtI nathI. 'ghaTaH sthAOva' AmAM je evakAra lAgelo che te nirdiSTa dharmanuM avadhAraNa darzAve che. A rIte jyAre syAdvAda sunizcita dRSTikoNothI te te dharmono kharo nizcaya karAvI rahyo che tyAre tene saMbhAvanAvAdamAM sAmela na karI zakAya. A syAdvAda vyavahAranirvAhanA lakSyathI kalpita dharmomAM paNa bhale lAgI jAya paraMtu vastuvyavasthAnA samaye to te vastunI sImAnuM ullaMghana karato nathI. tethI syAdvAda na to saMzayavAda che ke na to anizcayavAda che, ke na to saMbhAvanAvAda che, te to kharo arpakSaprayukta nizcayavAda che. paraMtu Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 syAdvAda ane saptabhaMgI sara rAdhAkRSNanA matanI mImAMsA DaoN. sara sarvapallI rAdhAkRSNane inDiyana philosaphImAM (bhAga 1 pRSTha 3056) syAdvAda upara potAnA vicAro prakaTa karatAM lakhyuM che ke "emAM ApaNane kevaLa ApekSika athavA ardhasatyanuM ja jJAna thaI zake che. syAdvAda dvArA ApaNe pUrNa satyane jANI zakatA nathI. bIjA zabdomAM sAdvAda ApaNane ardhasatyonI najIka lAvIne paTakI de che, ane e ja ardhasatyone pUrNa satya mAnI levAnI preraNA de che. paraMtu kevaLa nizcita anizcita ardhasatyone bhegAM karI eka sAthe mUkI devAthI pUrNa satya banyuM na kahevAya' ityAdi. zuM sara rAdhAkRSNan e batAvavAnI kRpA karaze ke syAdvAde nizcita anizcita ardhasatyone pUrNa satya mAnI levAnI preraNA kevI rIte dIdhI che ? hA, te vedAntanI jema cetana ane acetananA kAlpanika abhedanI dimAgI doDamAM avazya sAmela thayo nathI ane na to te evA siddhAntano samanvaya karavAnI salAha de che jemAM vastusthitinI upekSA karavAmAM AvI hoya. sara rAdhAkRSNanane to pUrNa satyanA rUpamAM te kAlpanika abheda yA brahma ISTa che jemAM cetana, acetana, mUrta, amUrta badhuM ja kAlpanika rIte samAI jAya che. teo syAdvAdanI samanvaya dRSTine ardhasatyonI pAse lAvIne paTakI denArI samaje che, paraMtu jyAre pratyeka vastu svarUpata anadharmAtmaka che tyAre te vAstavika niSkarSa para pahoMcavuM ene ardhasatya kevI rIte kahI zakAya ? hA, syAdvAda pelA pramANavirodhI kAlpanika abhedanI bhaNI vastusthitimUlaka daSTithI nathI jaI zakato. ema to paramasaMgrahanayanI dRSTie eka carama abhedanI kalpanA jainadarzanakAroe paNa karI che jemAM sadUrUpe sarva cetana acetana samAI jAya che - sarvane savizeSAta - badhuM eka che, saddarUpe cetana acetanamAM koI bheda nathI. paraMtu chevaTe to A eka kalpanA ja che, kema ke evuM koI vastusatuM nathI je pratyeka maulika dravyamAM anugata rahetuM hoya. tethI jo sara rAdhAkRSNane carama abhedanI kalpanA ja jovI hoya to teo paramasaMgrahanayamAM joI zake che. paraMtu te sAdazyamUlaka abhedopacAra ja haze, vastusthiti nahi. athavA, pratyeka dravya potAnA guNo ane paryAyo sAthe vAstavika abheda dharAve che, paraMtu AvA svaniSTha ekatvavALAM anantAnanta dravyo lokamAM vastuta che. pUrNa satya to vastunA yathArtha anekAntasvarUpanuM darzana ja che ane nahi ke kAlpanika abhedano khyAla. buddhigata abheda ApaNA Anandano viSaya hoI zake, paraMtu tenAthI be dravyonI eka sattA sthApita na thaI zake. kaMIka AvI jAtanA vicAro prophesara baladevajI upAdhyAya paNa sara rAdhAkRSNanane anusarIne potAnA "bhAratIya darzanamAM (pR. 173) prakaTa kare che - Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 jainadarzana A ja kAraNe A syAdvAda) vyavahAra tathA paramArthanI vaccovaca tattvavicArane keTalIka kSaNo mATe vinnarbha tathA virAma denArA virAmagRhathI vadhu mahattva dharAvato nathI." upAdhyAyajI, Apa iccho cho ke pratyeka darzane pelA kAlpanika abheda sudhI pahoMcavuM joIe. paraMtu syAdvAda jyAre vastuno vicAra karI rahyo che tyAre te paramArthasat vastunI sImAnuM ullaMghana kevI rIte karI zake? brahmakavAda kevaLa yuktiviruddha ja nathI paraMtu AjanA vijJAnathI tenA ekIkaraNanuM koI vAstavika mUlya siddha thatuM nathI. vijJAne to eTamanuM (aNanuM) paNa vizleSaNa karyuM che ane pratyeka paramANunI potAnI maulika ane svataMtra sattA svIkArI che. tethI jo syAdvAda vastune anekAntAtmaka sImA para pahoMcADIne buddhine virAma Apato hoya to e tenuM bhuSaNa ja che, dUSaNa nathI. dimAgI abhedathI vAstavika sthitinI upekSA karavI e to kevaLa manoraMjana ja che, tenAthI adhika bIjuM kaMI nathI. Do. devarAjajIe potAnA grantha "pUrvI gaura zcimI TarzanamAM (pR. 65) svAta' zabdano anuvAda "kadAcita' karyo che. te anuvAda paNa bhramapUrNa che. kadAcita' zabda kAlApekSa che. teno sIdho artha che - koIka vakhata, ane pracalita arthamAM "kadAcita" zabda eka rIte saMzaya tarapha ja jhUke che. vastumAM astitva ane nAstitva dharma eka ja kALe rahe che, nahi ke bhinna kALe. kadAcita asti ane kadAcit nAsti nathI paraMtu saha arthAta eka sAthe asti ane nAsti che. smAtano sAco ane saTIka artha che "kathaMcita' arthAta eka nizcita prakAre arthAta amuka nizcita dRSTikoNathI vastu "asti' che ane te ja samaye dvitIya nizcita daSTikoNathI "nAsti che. temanAmAM kALabheda nathI. apekSAprayukta nizcayavAda ja syAdvAdano abhrAnta vAcyArtha che. zrI hanumantarAva ema.e.e potAnA 'Jain Instrumental Theory of Knowledge' nAmanA lekhamAM lakhyuM che ke syAdvAda saraLa samajAvaTano mArga rajU kare che, te pUrNa satya sudhI laI jato nathI' ityAdi. A badhA eka ja jAtanA vicAro che, je syAdvAdanA svarUpane na samajavAnuM yA vastusthitinI upekSA karavAnuM pariNAma che. vastu to potAnA sthAne potAnA virATa rUpamAM pratiSThita che, temAM ananta dharmo, je ApaNane parasparavirodhI jaNAya che te, aviruddhabhAve vidyamAna che. paraMtu ApaNI potAnI daSTimAM ja virodha hovAthI ApaNe vastunI yathArtha sthitine samajI zakatA nathI. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 syAdvAda ane saptabhaMgI dharmakIrti ane anekAntavAda AcArya dharmakIrti "pramANavArtikamAM (3.180-184) ubhayarUpa tattvanA svarUpamAM viparyAsa karIne atyaMta roSapUrvaka anekAnta tattvane pralApamAtra kahe che. te sAgamatanuM khaMDana karyA pachI jainamatanA khaMDanano upakrama karatAM lakhe che - etenaiva yadahIkAH kimapyayuktamAkulam / prapati pratikSipta tavAntaramavAn II pramANavArtika, 3.180 arthAt sAgamatanuM khaMDana karavAthI ja ahIka eTale ke digambaro je kaMI ayukta ane Akula pralApa kare che te khaMDita thaI jAya che kema ke tattva ekAntarUpa ja hoI zake. jo badhAM tattvone ubhayarUpa eTale ke sva-pararUpa mAnavAmAM Ave to padArthomAM vizeSatAnuM nirAkaraNa thaI javAthI "dahIM khAo A prakAranI AjJA jene ApavAmAM AvI che te puruSa UMTane khAvA mATe kema doDato nathI ? teNe UMTane khAvA doDavuM joIe kema ke dahIM sva arthAt dahIMnI jema para arthAta UMTa rUpa paNa che. jo dahIM ane UMTamAM koI vizeSatA yA atizaya hoya jenA kAraNe "dahIM zabdathI dahIMmAM ja ane "UMTa' zabdathI UMTamAM ja pravRtti thatI hoya to te ja vizeSatA sarvatra mAnI levI joIe ane evI paristhitimAM to tattva ubhayAtmaka na rahetAM anubhAyAtmaka eTale ke pratiniyata svarUpavALuM ja siddha thAya.' A prasaMgamAM AcArya dharmakIrtie jainatattvano viparyAsa karavAmAM to hada karI nAkhI che. tattvane ubhayAtmaka arthAta sata-asadAtmaka, nityAnityAtmaka ke bhedabhedAtmaka kahevAnuM tAtparya e che ke dahIM dahIM rUpe sat che ane dahIMthI bhinna UMTAdirUpe te asata yA "nAsti' che. jyAre jaina tattvajJAna spaSTapaNe kahI rahyuM che ke "pratyeka vastu svarUpathI che, pararUpathI nathI tyAre temAMthI to e ja phalita thAya che ke "dahIM dahIM che, UMTa Adi nathI. AvI paristhitimAM jene dahIM khAvAnuM kahevAmAM Avela che te puruSa UMTane khAvA zA mATe doDe ? jyAre UMTanuM nAstitva dahIMmAM che tyAre UMTamAM pravRtti karavAno prasaMga koI anusnattane kevI rIte hoI 1. sarvacomayapatte takrionivRttaH | codito dadhi khAdeti kimuSTuM nAbhidhAvati // .. athAstyatizayaH kazcit yena bhedena vartate / va vizeSoDacatra nAtItyama varam II pramANavArtika, 3.181-182 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 jainadarzana zake ? bIjA zlokamAM je vizeSatAno nirdeza karIne samAdhAna karavAmAM AvyuM che te vizeSatA to pratyeka padArthamAM svabhAvabhUta manAya ja che. tethI svAstitva ane paranAstitvanI ATalI spaSTa ghoSaNA hovA chatAM paNa svabhinna parapadArthamAM pravRttinI vAta kahevI e ja vastutaH alTrIkatA che. ubhayAtmaka arthAt dravyaparyAyAtmaka mAnIne dravya eTale ke pudgaladravyanI dRSTie dahIM ane UMTanA zarIrane eka mAnIne dahIM khAvAne badale UMTane khAvAnuM dUSaNa devuM ucita nathI kemake pratyeka paramANu svatantra pudgaladravya che, aneka paramANuo maLIne skandhanA rUpamAM dahIM kahevAya che. ane temanAthI bhinna aneka paramANuonA skandhanuM zarIra banyuM hoya che. aneka bhinnasattAka paramANu dravyomAM pudgalarUpe je ekatA che te sAdazyamUlaka ekatA che, vAstavika ekatA nathI. te paramANu dravyo ekajAtIya che, ekasattAka nathI. AvI paristhitimAM dahIM ane UMTanA zarIramAM ekatAnI Apatti ApI ThekaDI uDAvavI e zobhA ApanArI vAta nathI. je paramANuothI dahIMskandha banyo che temanAmAM paNa, vicAra karIne joIzuM to, sAThezyamUlaka ja ekatvAropa thaI rahyo che, vastutaH ekatva to eka dravyamA ja che. AvI paristhitimAM dahIM ane UMTamA ekatvanuM bhAna kayA svastha puruSane thAya ? jo kahevAmAM Ave ke 'je paramANuothI dahIM banyuM che te paramANuo kyAreka to UMTanA zarIramAM paNa rahyA haze ane UMTanA zarIranA paramANuo dahIM paNa banyA haze, ane AgaLa bhaviSyamAM paNa dahIMnA paramANuo UMTanA zarIrarUpa banI zakavAnI yogyatA dharAve che, A dRSTie dahIM ane UMTanuM zarIra abhinna hoI zake che.' to tema kahevuM paNa barAbara nathI kema ke dravyanA atIta ane anAgata paryAyo judA hoya che, vyavahAra to vartamAna paryAya anusAra cAle che. khAvAnA upayogamAM dahIMparyAya Ave che ane savArI karavAnA upayogamAM UMTaparyAya Ave che. vaLI, zabdonA vAcyo paNa judAM judAM che. 'dahIM' zabdano prayoga dahIM paryAyavALA dravyane viSaya kare che, nahi ke UMTa paryAyavALA dravyane. pratiniyata zabda pratiniyata paryAyavALA dravyanuM kathana kare che. jo atIta paryAyanI saMbhAvanAthI dahIM ane UMTamAM ekatva lavAtuM hoya to sugata potAnA pUrvajanmamAM mRga thayA hatA ane te ja mRga marIne sugata banyo che, eTale eka sannAnanI dRSTie ekatva che chatAM paNa jema sugata pUjya ja che ane mRga khAdya manAya che tevI ja rIte dahIM ane UMTamAM khAdya-akhAdyanI vyavasthA che. Apa mRga ane sugatamAM Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 syAdvAda ane saptabhaMgI khAdyatva ane vandhatvano viparyAsa karatA nathI kema ke baMne avasthAo judI che, ane vandhatva ane khAdyatvano saMbaMdha avasthAo sAthe che, tevI ja rIte pratyeka padArthanI sthiti dravyaparyAyAtmaka che. paryAyonI kSaNaparaMparA anAdithI ananta kALa sudhI cAlI jAya che, kyAreya tUTatI nathI, A ja tenI dravyatA che, tenuM dhrauvya che yA nityatva che. nityatva yA zAzvatapaNAthI akaLAvAnI AvazyakatA nathI. sanmati yA paraMparAnA avicchedanI dRSTie AMzika nityatA to vastunuM nijarUpa che. teno inakAra karI zakAto nathI. Apa je kaho cho ke 'vizeSatAnuM nirAkaraNa thaI javAthI badhuM sarvAtmaka banI jaze' te yogya nathI kema ke be dravyomA ekajAtIyatA hovA chatAM paNa svarUpanI bhinnatA ane vizeSatA che paryAyomAM paraspara bheda ja che, tethI dahIM ane UMTanA abhedanI Apatti ApavI e to jANIjoIne vastuno viparyAsa karavo che. vizeSatA to pratyeka dravyamAM che ane dravyanA be paryAyomAM paNa mojUda che, teno inakAra thaI zake nahi. ja. prajJAkara gupta tathA arcaTa ane syAdvAda prajJAkara gupta dharmakIrtinA ziSya che. te pramANavArtikAlaMkAramAM jainadarzananA utpAda- vyaya-dhrauvyAtmaka pariNAmavAdamAM doSa darzAvatAM lakhe che ke 'je samaye vyaya thAya te samaye sattva kevuM ? jo sattva hoya to vyaya kevo ? tethI nityAnityAtmaka vastunI saMbhAvanA nathI. kAM to te ekAntathI nitya hoI zake kAM to ekAntathI anitya hoI zake.'1 hetubindunA TIkAkAra arcaTa paNa vastunA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka lakSaNamAM ja virodha dUSaNanuM udbhAvana kare che. te kahe che ke 'je rUpathI utpAda-vyaya che te rUpathI dhrauvya nathI, ane je rUpathI dhrauvya che te rUpathI utpAda ane vyaya nathI. eka dharmImAM parasparavirodhI be dharma na hoI zake. re 1. athotsAvyayadhrauvyayutaM yat tat saviSyate / eSAmeva na sattvaM syAt etadbhAvAviyogataH // yadA vyayastadA sattvaM kathaM tasya pratIyate ? | pUrvaM pratIte sattvaM syAt tadA tasya vyayaH katham // dhrauvye'pi yadi nAsmin dhIH kathaM sattvaM pratIyate / pratItereva sarvasya tasmAt sattvaM kuto'nyathA || tasmAnna nityAnityasya vastunaH saMbhavaH kvacit / anityaM nityamadhavA'stu vAstena yuktimat / / pramANavArtikAlaMkAra, pR. 142. 2. dhrauvyeLa utpAtyayayorvirodhAt jasmin tharmiyayoAt / hetubinduTIkA, pR. 146. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 jainadarzana paraMtu bauddho pote ja ATalo to svIkAra kare che ke "vastu pratikSaNa utpanna thAya che ane nAza pAme che tathA tenI A dhArAno kyAreya viccheda thato nathI. e kahI zakAtuM nathI ke te dhArA kyArathI zarU thaI temaja e paNa darzAvI zakAtuM nathI ke te kyAM sudhI cAlaze. prathama kSaNa nAza pAmIne potAno pUrepUro uttarAdhikAra dvitIya kSaNane soMpI de che ane bIjI kSaNa trIjI kSaNane. A rIte A kSaNasattati anantakAla sudhI cAlyA kare che. e paNa siddha che ke vivakSita kSaNa potAnA sajAtIya kSaNanuM ja upAdAna bane che, kyAreya paNa upAdAnasAMkarya thatuM nathI." ame bauddhone pUchIe chIe ke Akhare A anantakAla sudhI cAlanArI upAdAnanI asaMkaratAnuM niyAmaka zuM che? zA mATe teno viccheda thato nathI ane vijAtIya kSaNanuM te upAdAna kema nathI banatI ? dhrauvya A ja asaMkaratA ane avicchinnatAnuM nAma che. tenA kAraNe koI paNa maulika tattva potAnI maulikatA khotuM nathI. teno utpAda ane vyayanI sAthe zo virodha che? utpAda ane vyayane potAnI nirantara paraMparAmAM cAlu rAkhavA mATe ane ananta kALa sudhI temanI zRMkhalA TakAvI rAkhavA mATe prauvyane mAnavuM nitAnta Avazyaka che. anyathA smaraNa, pratyabhijJAna, levaDa-devaDa, bandha-mokSa, guruziSyAdi vyavahArono uccheda thaI jAya. Aje vijJAna paNa A mULa siddhAnta upara sthira che ke "koI navA satno utpAda thato nathI ane vidyamAna satno sarvathA uccheda thato nathI, pratikSaNa parivartana thatuM rahe che. AmAM tattvanI je maulika sthiti che tene ja prauvya kahe che. bauddha darzanamAM sattAna' zabda kaMIka A ja arthamAM prayukta thayo hovA chatAM te potAnI satyatA khoI beTho che, ane tene paMkti ane senAnI jema mRSA kahevAno paNa prabaLa banI gayo che. paMkti ane senA aneka svatantra siddha maulika dravyomAM saMkSipta vyavahAra mATe kalpita buddhigata skaraNa che, je temane ja pratIta thAya che jemaNe saketane grahaNa karyo che, paraMtu prauvya yA dravyanI maulikatA buddhikalpita nathI paraMtu kSaNanI jema nakkara satya che je tenI anAdi-ananta asaMkara sthitine pravAhamAna rAkhe che. jyAre vastunuM svarUpa ja A rIte trayAtmaka che tyAre te pratIyamAna svarUpamAM virodha kevo? hA, je daSTie utpAda ane vyaya kahevAya che te ja dRSTie jo dhrauvya kahevAyuM hota to virodha avazya AvatA, paraMtu utpAda ane vyaya to paryAyanI daSTie che jyAre dhrauvya to te dravaNazIla maulitvanI apekSAe che je anAdithI ananta kALa sudhI potAnA paryAyomAM vahetuM rahe che. koI paNa dArzanika kevI rIte A nakkara satyano inakAra karI zake ? tenA vinA to vicArano koI AdhAra ja raheto nathI. 1. mAvasya sthi bAso tyi amAvasa veva 3MAvo III paMcAstikAya. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 427 buddhane zAzvatavAdano jo bhaya hato to ucchedavAdane paNa te icchatA to hatA ja nahi. te tattvane na to zAzvata kahetA hatA ke na to ucchinna. temaNe tattvanA svarUpane be "na' dvArA varNavyuM che, jyAre tenuM vidhyAtmaka svarUpa to utpAda-vyayadhrauvyAtmaka ja ghaTI zake che. buddha to kahe che ke na to vastu nitya che ke na to sarvathA ucchinna, jyAre prajJAkara gupta vidhAna kare che ke yA to vastune nitya mAno yA kSaNika arthAt ucchinna. kSaNikano artha meM ucchinna jANIjoIne eTalA mATe karyo che kema ke evuM kSaNika ke jenI maulikatA ane asaMkaratAnI koI geraMTI nathI te ucchinna sivAya bIjuM zuM hoI zake ? vartamAna kSaNamAM atItanA saMskAranuM ane bhaviSyanI yogyatAnuM hovuM e ja to prIvyatvanI vyAkhyA che. atItano sadUbhAva to koI paNa mAnI zakatuM nathI ane bhaviSyano sadUbhAva paNa koI mAnI zakatuM nathI. dravyane saikAlika paNa A ja arthamAM kahevAmAM Ave che ke te atItamAMthI pravAhamAna thatuM thatuM vartamAna sudhI AvyuM che ane AgaLanI maMjilanI taiyArI karI rahyuM che. acaMTa kahe che ke je rUpathI utpAda ane vyaya che te rUpathI dhrauvya nathI. temanI te vAta to barAbara che, paraMtu te je kahe che ke te baMne rUpa eka dharmImAM rahI zakatAM nathI te kevI rIte? jyAre badhA pramANo te anantadharmAtmaka vastunI sAkSI ApI rahyAM che tyAre teno AMgaLI halAvIne niSedha kevI rIte karI zakAya ? yasminneva tu santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte kArpAse raktatA yathA // karma ane karmaphaLane eka adhikaraNamAM siddha karanAruM A pramANa spaSTa kahI rahyuM che ke je sattAnamAM karmavAsanA eTale ke karmanA saMskAra paDe che temAM ja phaLanuM anusaMdhAna thAya che, jema ke kapAsanA je bIjamAM lAkSArasanuM siMcana karavAmAM AvyuM hoya te bIjamAMthI utpanna thanAro kapAsa (rU) lAla raMgano hoya che. A badhuM zuM che? santAna eka santanyamAna tattva che je pUrva ane uttarane joDe che ane te pUrva ane uttara parivartita thAya che. Ane ja to jaino "dhrauvya' zabdathI varNave che jenA kAraNe dravya anAdi-ananta parivartamAna rahe che. dravya eka AkreDita akhaMDa maulika che. teno potAnA dharmo sAthe kathaMcit bhedabheda yA kathaMcita tAdAbhya saMbaMdha che. abheda eTalA mATe kema ke dravyathI te dharmone alaga karI zakAtA nathI, temanuM pRthakakaraNa azakya che. bheda eTalA mATe kema ke dravya ane paryAyomAM saMjJA, saMkhyA, svalakSaNa ane prayojana AdinI vividhatA maLe che. arcaTane to AnA para paNa Apatti che. te lakhe che ke dravya ane paryAyamAM saMkhyAdinA bhede bheda mAnavo ucita Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 jainadarzana nathI. bheda pakSamAM ane abheda pakSamAM je doSo Ave che te doSo baMne pakSone mAnatA paNa avazya Ave che ja. bhinnAbhinAtmaka vastunI saMbhAvanA nathI. tethI A vAda duSTakalpita che,' ityAdi.' paraMtu je abheda aMza che te ja dravya che ane je bheda che te ja paryAya che. sarvathA bheda ane sarvathA abheda vastumAM manAyA nathI ke jethI bhedapakSanA doSo ane abhedapakSanA doSo AvI vastumAM Ave. paristhiti e che ke dravya eka akhaMDa maulika che. tenAM kALakrame thanArA pariNamano paryAya kahevAya che. paryAyo te dravyamAM thAya che. arthAt dravya atItanA saMskArone grahaNa karatuM vartamAna paryAyarUpa bane che ane bhaviSya mATe kAraNa bane che. akhaMDa dravyane samajAvavA mATe temAM aneka guNo mAnavAmAM Ave che je paryAyarUpe pariNata thAya che. dravya ane paryAyamAM je saMjJAbheda, saMkhyAbheda, lakSaNabheda ane kAryabheda Adi batAvavAmAM Ave che te te beno bheda samajAvavA mATe che, vastutaH te bemAM evo bheda nathI ke jethI paryAyone dravyamAMthI kADhI laI alaga karIne judA batAvI zakAya. paryAyarUpe dravya anitya che. dravyathI abhinna hovAnA kAraNe paryAyone jo nitya kahevAmAM Ave to paNa koI dUSaNa nathI kemake dravyanuM astitva koI ne koI paryAyamAM ja to hoya che. dravyanuM svarUpa juduM ane paryAyanuM svarUpa juduM eno eTalo ja artha che ke baMneno bheda samajAvavA mATe temanAM lakSaNo judAM judAM che. kAryo paNa judAM eTalA mATe che kema ke dravyathI anvayajJAna thAya che jyAre paryAyothI vyAvRttajJAna yA bhedajJAna thAya che. dravya eka hoya che ane paryAyo kAlakramathI aneka. tethI A saMjJA Adi dvArA vastunA TukaDA mAnIne je dUSaNo devAmAM Ave che te AmAM lAgu paDatA nathI. hA, vaizeSiko jeo dravya, guNa ane karma Adine . svatanta padArtha mAne che temanA bhedapakSamAM A dUSaNonuM samarthana to jaino paNa kare che. sarvathA abhedarUpa brahmavAdamAM vivarta, vikAra thA bhinna pratibhAsa AdinI 1. dravyaparyAyarUpatnI rUSya vastunaH vitta | tayorekAtmakatve'pi bhedaH saMjJAdibhedataH // 1 // bhedAbhedoktadoSAzca tayoriSTau kathaM na vA / pratye ke prasaMcane dUya kartha ne te drA na caivaM gamyate tena vAdo'yaM jAlmakalpitaH // 45 / / - hetubinduTIkA, pR. 104-107. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 429 saMbhAvanA ja nathI. temAM to pratipAdya-pratipAdaka, jJAna-zeya Adino bheda paNa asaMbhava che. A rIte eka pUrvabaddha dhAraNAnA kAraNe jainadarzananA bhedAbhedavAda upara vicAryA vinA ja virodhAdi doSo lAdI devAmAM Ave che. sassAmAnyathI badhA padArthone je eka' kahevAmAM Ave che te vastusat aikya nathI, vyavahArArtha saMgrahabhUta ekatva che je upacarita che, mukhya nathI. zabdaprayoganI dRSTie eka dravyamAM vivaNita dharmabheda ane be dravyomAM rahenAro paramArthasata bheda be taddana judA prakAranA bhedo che. vastunI samIkSA karatI vakhate ApaNe sAvadhAnIpUrvaka tenA varNita svarUpa para vicAra karavo joIe. zAntarakSita ane syAdvAda AcArya zAntarakSite tattvasaMgrahamAM syAdvAdaparIkSA (pR. 486) nAmanuM eka svataMtra prakaraNa ja lakhyuM che. te sAmAnya vizeSAtmaka yA bhAvAbhAvAtmaka tattvamAM dUSaNa ubhAvita karatAM lakhe che ke "jo sAmAnya ane vizeSarUpa eka ja vastu hoya to eka vastuthI abhinna hovAnA kAraNe sAmAnya ane vizeSamAM svarUpamAMkarya AvI paDe. jo sAmAnya ane vizeSa paraspara bhinna hoya ane te baMnethI vastu abhinna hoya to vastumAM khudamAM bheda thaI jAya. vidhi ane niSedha parasparavirodhI che, tethI te eka vastumAM hoI zake nahi. narasiMha, mecakaratna Adi daSTAnto paNa yogya nathI kema ke te badhAM aneka aNuonA samUharUpa che, tethI temanuM A svarUpa avayavInI jema vikalpakalpita che" ItyAdi. bauddha AcAryonI eka ja dalIla che ke "eka vastu dvirUpa na hoI zake." teo ja vicAre ke jyAre pratyeka svalakSaNa paraspara bhinna che, eka bIjA rUpa nathI tyAre eTaluM to mAnavuM ja joIe ke rUpasvalakSaNa rUpasvalakSaNatvena "asti' che ane rasAdisvalakSaNatvena "nAsti' che, anyathA rUpa ane rasa maLIne eka banI jaze. ame jaino svarUpaastitvane ja pararUpanAstitva nathI kahetA kema ke baMnenI apekSAo judI judI che, baMnenA pratyayo (hatuo) judA judA che, ane baMnenAM kAryo paNa judAM judAM che. eka ja hetu svapakSano sAdhaka hoya che ane parapakSano dUSaka, A bane dharmonI sthiti judI judI che. hetumAM jo kevaLa sAdhaka svarUpa ja hoya to teNe svapakSanI jema parapakSane paNa siddha karavo joIe. AvI ja rIte tenAmAM jo dUSaka rUpa ja hoya to teNe parapakSanI jema svapakSanuM paNa dUSaNa karavuM joIe. jo eka hetumAM pakSadharmatva, sapakSasattva ane vipakSAsattva traNeya rUpo, je ekabIjAthI bhinna che te, tame bauddho mAno cho to pachI zA mATe tame sapakSasattvane ja vipakSAsattva nathI Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana 430 mAnI letA ? tethI jevI rIte hetumAM vipakSAsattva sapakSasattvathI juduM rUpa che tevI ja rIte pratyeka vastumAM svarUpAstitvathI pararUpanAstitva juduM ja svarUpa che. anvayajJAna ane vyatirekajJAnarUpa prayojano ane kAryo paNa temanAM judAM ja che. jo rUpasvalakSaNa potAnA uttara rUpasvalakSaNanuM upAdAna banatuM hoya ane uttara rasakSaNanuM nimitta to te rUpasvalakSaNamAM be vibhinna dharmo thayA ke nahi ? jo rUpamAM eka ja svabhAvathI upAdAna ane nimittatvanI vyavasthA tame bauddho karatA ho to eka ja svabhAva dvirUpa thayo ke nahi ? tame bauddho ja kaho, teNe be kAryo karyAM ke nahi ? to je rIte eka ja svabhAva rUpanI dRSTie upAdAna che ane rasanI dRSTie nimitta tevI ja rIte vibhinna apekSAe eka ja vastumAM aneka dharmo mAnavAmAM tame bauddho virodhano ATalo badho udhamAta kema macAvo cho ? bauddho kahe che ke 'daSTa padArthanA akhila guNo dRSTa thaI jAya che, paraMtu bhrAntinA lIdhe temano nizcaya thato nathI, tethI anumAnanI pravRtti thAya che.' ahIM pratyakSapRSThabhAvI vikalpathI nIlasvalakSaNanA nIlAzano nizcaya thAya che tyAre nIlasvalakSaNanA kSaNikatvano temaja tenI svargaprApaNazakti Adino nizcaya thato nathI eTale temano nizcaya karavA anumAna karavuM paDe che, Ama eka ja nIlasvalakSaNamAM apekSAbhede nizcitatva ane anizcitatva e be dharma to tamAre bauddhoe mAnavA ja paDe. padArthamAM aneka dharmo yA guNo mAnavAmAM virodhane koI sthAna nathI, teo to pratIta che. vastumAM sarvathA bheda svIkAranArA bauddhone tyAM pararUpathI nAstitva mAnyA vinA svarUpanI pratiniyata vyavasthA ja ghaTI zakatI nathI. dAnakSaNanuM dAnatva pratIta thavA chatAM paNa dAnakSaNanI svargadAnazaktino nizcaya thato nathI. AvI paristhitimAM dAnakSaNamAM nizcitatA ane anizcitatA baMne dharmo mAnavA ja paDe. eka rUpasvalakSaNa anAdikALathI laIne anantakALa sudhI pratikSaNa parivartita thatuM hovA chatAM paNa kyAreya sarvathA nAza pAmatuM nathI, teno samUla uccheda thato nathI, na to te sajAtIya rUpAntara bane che ke na to te vijAtIya rasAdi. tenI A je anAdyananta asaMkara sthiti che tenuM niyAmaka zuM che ? vastu viparivartana pAmatI rahetI hovA chatAM paNa teno uccheda na thavo enuM nAma ja dhrauvya che jenA kAraNe vivakSita kSaNa kSaNAntara banI jatI nathI ke na to te sarvathA ucchinna thAya che. tethI jyAre rUpasvalakSaNa rUpasvalakSaNa ja che, rasAdi nathI, rUpasvalakSaNa 1. tasmAt dRSTabhya mAvasya tRSTa vAhito muLaH / prAntarnizIyate neti sAdhana saMpravartate // pramANavArtika, 3.44 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 431 pratikSaNa parivartana pAmatuM hovA chatAM sarvathA nAza pAmatuM nathI, rUpasvalakSaNa upAdAna paNa che ane nimitta paNa che, rUpasvalakSaNa nizcita paNa che ane anizcita paNa che, rUpasvalakSaNomAM sAdazyamUlaka sAmAnya dharma paNa che ane potAno vizeSa paNa che, "rUpa' zabdanuM rUpasvalakSaNa abhidheya che ane "rasa' Adi zabdonuM anabhidheya che tyAre AvI sthitimAM tenI anekadharmAtmakatA svayaM siddha che. syAdvAda vastunI A ja anekadharmAtmakatAnuM pratipAdana karanArI eka bhASApaddhati che je vastunuM sAcesAcuM pratinidhitva kare che. Apa bauddha sAmAnyane anyApoharUpa bhale kaho paraMtu "agovyAvRtti govyaktiomAM ja kema maLe che, azvAdimAM kema maLatI nathI ? enuM niyAmaka gomAM maLatuM sAdazya ja hoI zake che. sAdRzya be padArthomAM maLato eka dharma nathI paraMtu pratyekaniSTha che. jeTalAM pararUpo che temanI vyAvRttio jo vastumAM maLatI hoya to pachI teTalA dharmabhedo vastumAM mAnavAmAM zuM Apatti che? pratyeka vastu potAnA akhaMDarUpamAM avibhAgI ane anirvAcya hovA chatAM paNa te te dharmonI apekSAe vastu nirdezya bane che, eTale vastunI abhidheyatA spaSTa ja che. vastuno avaktavyatva dharma pote ja vastunI anekAntAtmakatAne pokArI pokArIne kahI rahyo che. vastumAM eTalA badhA dharmo, guNo ane paryAyo che ke vastunA pUrNa svarUpane ApaNe zabdothI varNavI zakatA nathI, eTale vastune avaktavya kahe che. AcArya zAntarakSita pote ja kSaNika pratItyasamutpAdano anAdananta ane asaMkrAnti vizeSaNo lagADIne tenI sattatinityatA svIkAre che, tema chatAM paNa dravya nityAnityAtmaka hovAmAM temane virodhano bhaya dekhAya che. vizcaryamataH param !! ananta svalakSaNonI paraspara vivikta sattA mAnyA pachI pararUpanAstitvathI bacI zakAya nahi. mecakaratna yA narasiMhanuM dRSTAnta to sthULa rUpe ApavAmAM Ave che, kema ke jyAM sudhI mecakaratna nAmano anekANuono kAlAntarasthAyI saMghAta banelo vidyamAna che ane jyAM sudhI te anekANuomAM vizeSa prakAranuM rAsAyaNika mizraNa banIne banyuM che tyAM sudhI mecakaratnanI, sadazyamUlaka pujanA rUpamAM to sAdazyamUlaka pujanA rUpamAM, eka sattA to che ja ane temAM te samaye aneka rUponuM pratyakSa darzana thAya che ja. narasiMha paNa A ja rIte kAlAntarasthAyI saMghAtanA rUpamAM eka hovA chatAM paNa anekAkAranA rUpamAM pratyakSagocara bane che. tattvasaMgrahanI saikAlya parIkSAmAM (pR. 504) keTalAka baukadezIyonA mato 1. tattvasaMgraha, zloka 4. -- Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 jainadarzana ApyA che jeo trikAlavartI dravyano svIkAra karatA hatA. temanAmAM bhadanta dharmatrAta bhAvAnyathAvAdI hatA. te dravyamAM pariNAma mAnatA na hatA paraMtu tenA badale bhAvamAM pariNAma mAnatA hatA. jema pariNAma to kaTaka, kaMDala, keyUra Adi avasthAomAM thAya che paNa dravyasthAnIya suvarNamAM thato nathI tema dharmomAM anyathAta thAya che dravyamAM anyathAta thatuM nathI. dharma ja anAgatapaNAne choDI vartamAna bane che ane vartamAnane choDIne atItanA gadhvaramAM cAlyo jAya che. - bhadanta ghoSaka lakSaNA thAtvavAdI hatA. eka ja dharma atIta Adi lakSaNothI yukta thaIne atIta, anAgata ane vartamAna kahevAya che. bhadanta vasumitra avasthA thAvAdI hatA. dharma atItAdi bhinna bhinna avasthAone pAmIne atItAdi kahevAya che, dravya to trikAlAnuyAyI rahe che. jema eka mATInI goLI bhinna bhinna aneka goLIonA DhagalAmAM paDIne aneka saMkhyAvALI banI jAya che tema dharma atItAdi vyavahArane pAme che, dravya to eka ja rahe che. buddhadeva anyathA thika hatA. dharma pUrvAparanI apekSAe anya anya kahevAya che, jema ke eka ja strI mAtA paNa che ane putrI paNa che. jene pUrva ja che paNa apara nathI te anAgata kahevAya che. jene pUrva paNa che ane apara paNa che te vartamAna kahevAya che. ane jene apara ja che paNa pUrva nathI te atIta kahevAya che. A cAreya astitvavAdI kahevAtA hatA. temanA matonuM vistRta vivaraNa maLatuM nathI. eTale e jANI zakAtuM nathI ke teo dharma ane avasthA sAthe dravyanuM tAdAbhya mAnatA hatA ke anya koI saMbaMdha mAnatA hatA. tema chatAM paNa eTaluM to jANavA maLe che ke A vAdIo anubhavatA hatA ke sarvathA kSaNikavAdamAM loka-paraloka, karma-phalavyavasthA Adi ghaTI zakatA nathI, tethI koI ne koI rUpamAM dhrauvya yA dravyane mAnyA vinA koI chUTakAro nathI. zAntarakSita khuda paralokaparIkSAmAM cArvAkanuM khaMDana karatI vakhate jJAnAdisattatine anAdi-ananta svIkArIne ja paralokanI vyAkhyA kare che. jJAnAdisattatinuM anAdi-ananta hovuM e ja to dravyatA yA dhrauvya che, je atItanA saMskArone jhIlatuM 1. upAdAnatadAdeyabhUtajJAnAdisantateH / / kAcinniyatamaryAdAvasthaiva parikIrtyate / / tasyAzAnInantIyA : pUrva ti | tattvasaMgraha zloka 1872-73. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 433 jhIlatuM bhaviSyanuM kAraNa banatuM jAya che. karmaphalasambandhaparIkSAmAM (pR. 184) amuka cittomAM viziSTa kAryakAraNabhAva mAnIne ja smaraNa, pratyabhijJAna Adine ghaTAvavAno je prayAsa karavAmAM Avyo che te saMskArAdhAyaka cittakSaNonI sannatimAM ja saMbhavI zake che, A vAtano svIkAra khuda zAntarakSita paNa kare che. te bandha ane mokSanI vyAkhyA karatA lakhe che ke kAryakAraNaparaMparAthI cAlyA AvelA avidyA, saMskAra Adi bandha che ane temano nAza thaI jatAM cittanI je nirmaLatA thAya che tene mukti kahevAmAM Ave che.' AmAM je citta avidyAdimaLothI sAsrava banI rahyuM hatuM tenuM ja nirmaLa thaI javuM e ja to cittanI anusmRtatA ane anAghanantatAnuM spaSTa nirUpaNa che, je vastune eka ja samayamAM utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka siddha karI de che. tattvasaMgrahapaMjikAmAM (pR. 184) uSkRta eka prAcIna zlokamAM to 'taleva tairvininuMvattuM mavAnta kRti thyate' A kahIne 'taheva' padathI cittanI sAnvayatA ane bandha-mokSAdhAratAnuM ativizada varNana karavAmAM AvyuM che. 'amuka cittomAM ja viziSTa kAryakAraNabhAvane mAnavo ane anya cittomAM na mAnavo' A pratiniyata svabhAvavyavasthA tattvane bhAvAbhAvAtmaka mAnyA vinA ghaTI zakatI nathI. arthAt te citto, jemanAmAM paraspara upAdAnopAdeyabhAva hoya che teo paraspara kaMIka vizeSatA avazya ja dharAve che jenA kAraNe temanAmAM ja pratisanmAna, vAyavAsakabhAva, kartR-bhoktabhAva Adi ekAtmagata vyavasthAo jAme che, santAnAntaracittonI sAthe jAmatI nathI. eka santAnagata cittomAM ja upAdAnopAdeyabhAva hoya che, santAnAntaracittomAM nathI hoto. A pratiniyata santAnavyavasthA svayaM siddha kare che ke tattva kevala utpAda-vyayanI niranvaya paraMparA nathI. e sAcuM ke pUrva ane uttara paryAyo utpAda-vyayarUpe badalAtA rahetA hovA chatAM paNa koI evo avikArI phUTastha nitya aMza nathI je badhA paryAyomAM sUtranI jema avikRta bhAve parovAto Avato hoya. paraMtu vartamAna atItanI saghaLI saMskArasaMpattino mAlika banIne ja to bhaviSyane potAno uttarAdhikAra Ape che. adhikAranA grahaNa ane visarjananI A je paraMparA amuka cittakSaNomAM ja cAle che, santAnAntaracittomAM cAlatI nathI, te prakRta cittakSaNonuM paraspara evuM tAdAtmya siddha karI rahI che jene ApaNe sahajapaNe ja dhrauvya yA dravyanA sthAne sthApI zakIe. bIja ane aMkurano kAryakAraNabhAva paNa sarvathA niranvaya nathI, paraMtu je aNuo pahelAM 1. nAryA LamUtArthe tatrAvidyAvyo matAH / vanyastadvimAviSTo murtirnirmajJatA dhiyaH // tattvasaMgraha, zloka 544 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 jainadarzana bIjanA AkAre hatA temanAmAMthI keTalAka aNuo anya aNuonuM sAhacarya pAmIne aMkurAkArane dhAraNa karI le che. ahIM paNa prauvya yA dravya vicchinna thatuM nathI, kevaLa avasthA badalAI jAya che. pratItyasamutpAdamAM paNa pratItya ane samRtmAda A be kriyAono eka kartA mAnyA vinA gati nathI. kevaLa kriyAo ja che ane koI kAraka nathI A nirAzraya vAta pratItino viSaya banatI nathI. tethI tattvane utpAda-vyayadhrauvyAtmaka tathA vyavahAra mATe sAmAnyavizeSAtmaka svIkAravuM ja joIe. karNakagomi ane syAdvAda sauprathama karNakagomi digambaronA "anyApoha arthAt itaretarAbhAva na mAnavAmAM Ave to eka vastu sarvAtmaka banI jAya? A siddhAntanuM khaMDana karatAM lakhe che ke "abhAva dvArA bhAvabheda na karI zakAya. jo padArtho potAnAM kAraNothI abhinna utpanna thayA hoya to abhAva temanAmAM bheda na karI zake ane jo padArtho bhinna utpanna thayA hoya to anyonyAbhAvanI kalpanA ja nirarthaka banI jAya." te UrdhvatA sAmAnya ane paryAyavizeSa arthAta dravyaparyAyAtmaka vastumAM dUSaNa ApatAM lakhe che ke "sAmAnya ane vizeSamAM abheda mAnatAM kAM to atyanta abheda raheze kAM to atyanta bheda. anantadharmAtmaka dharmI pratIta thato nathI, tethI lakSaNabhedathI paNa bheda thaI zakato nathI. dahIM ane UMTa paraspara abhinna che kema ke UMTathI abhinna dravyatva sAthe dahIMnuM tAdAbhya che. tethI syAdvAda mithyAvAda che" ityAdi. 1. yo'pi digambaro manyate - sarvAtmakamekaM syAdanyApohavyatikrame / tasmAd bheda evAnyathA na syAdanyonyAbhAvo bhAvAnAM yadi na bhavediti, so'pyanena nirastaH / abhAvena bhAvabhedasya kartumazakyatvAt / nApyabhinnAnAM hetuto niSpannAnAmanyonyAbhAvaH saMbhavati / abhinnAzcenniSpannAH, kathamanyonyAbhAvaH saMbhavati ? bhinnAzcenniSpannAH, thamanyonyAmAd"netyutam ! pramANavArtikasvavRttiTIkA, pR. 109. 2. tena yo'pi digambaro manyate - nAsmAbhiH ghaTapaTAdiSvekaM sAmAnyamiSyate teSAmekAntabhedAt kintvaparApareNa paryAyeNAvasthAsaMjJitena pariNAmi dravyam etadeva ca sarvaparyAyAnuyAyitvAt sAmAnyamucyate / tena yugapadutpAdavyayadhrauvyayuktaM sat iti vastuno lakSaNamiti / tadAha ghaTamaulisuvarNArthI ... so'pyatra nirAkRta eva draSTavyaH / tadvati sAmAnyavizeSavati vastunyabhyupagamyamAne atyantamabhedabhedau syAtAm ... atha sAmAnyavizeSayoH kathaJcid bheda iSyate / atrApyAha - anyonyamityAdi / sadRzAsadRzAtmanoH sAmAnyavizeSayoH yadi kathaJcidanyonyaM parasparaM bhedaH tadaikAntena tayorbheda eva syAt ... digambarasyApi tadvati vastunyabhyupagamyamAne atyantabhedAbhedau tiAm ... mithyavI va cadrAH | pramANavArtikasvavRttiTIkA, pR. 332-42. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 435 e sAcuM ke samasta padArtho potapotAnAM kAraNothI svasvabhAvasthita utpanna thAya che. paraMtu "eka padArtha bIjAthI bhinna che" eno artha e che ke jagata itaretarAbhAvAtmaka che. itaretarAbhAva e koI svatanta padArtha nathI je be padArthomAM bheda Ubho karato hoya. paraMtu paTAdino itaretarAbhAva ghaTarUpa che ane ghaTanA itaretarAbhAva paTAdirUpa che. padArthamAM baMne rUpo che - svAstitva ane paranAstitva. paranAstitva rUpane ja itaretarAbhAva kahe che. be padArtho abhinna arthAt ekasattAka to utpanna thatA ja nathI. jeTalA paNa padArtho che te badhA ja potapotAnI dhArAmAM parivartana pAmatAM svarUpastha che. be padArthonAM svarUpanuM pratiniyata hovuM e ja to ekano bIjAmAM abhAva che je tat tat padArthanA svarUpa ja hoya che, koI bhinna svatanta padArtha nathI. bhinna svatantra abhAvamAM to jaino paNa A ja dUSaNa de che. dravya-paryAyAtmaka vastumAM kAlakrame thanArA aneka paryAyo upAdAnopAdeyarUpe je anAdyananta dhArAmAM vahe jAya che, kyAreya temanI dhArA vicchinna thatI nathI, na to te dhArAnA paryAyo bIjI dhArAmAM sakrAnta thAya che, te paryAyonI AvI dhArAne UrdhvatA sAmAnya, dravya yA dhrauvya kahe che. avyabhicArI upAdAnopAdeyabhAvanuM niyAmaka A ja UrdhvatA sAmAnya, dravya yA dhrauvya che, anyathA santAnAntaranI kSaNa sAthenA upAdAnopAdeyabhAvane koNa rokI zake ? AmAM je kahevAmAM Ave che ke dravyathI abhinna hovAnA kAraNe paryAyo ekarUpa banI jaze yA dravya bhinna banI jaze? te aMge jaina kahe che ke jyAre dravya pote ja paryAyarUpe pratikSaNa parivartana pAmatuM rahe che tyAre te paryAyonI daSTie aneka che ja ane te paryAyomAM je svadhArAbaddhatA che te rUpe te badhA paryAyo ekarUpa ja che. sattAnAntaranA prathama kSaNathI svasantAnanA prathama kSaNanuM je attara che ane jenA kAraNe A attara che ane jenA AdhAre vasantAna ane parasantAnano vibhAga thAya che te ja UrdhvatAsAmAnya yA dravya che. tene mAnyA vinA 'vamAvaramAvAgyAM yamAt vyavRttimAnaH' (pramANavArtika 3.39) ItyAdi zlokomAM je sajAtIya ane vijAtIya yA svabhAva ane parabhAva zabdono prayoga karavAmAM Avyo che te "svapara' vibhAga kevI rIte thaze? je "sva'nI rekhA che te ja UrdhvatAsAmAnya che. dahIM ane UMTamAM abhedanI vAta to kevaLa kalpanA che kema ke dahIM ane UMTamAM koI eka dravya anuyAyI nathI ke jenA kAraNe temanAmAM ekatvano prasaMge upasthita thAya. "jevI rIte anugata pratyayanA baLe kuMDala, kaTaka AdimAM eka suvarNa sAmAnya Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 jainadarzana mAnavAmAM Ave che tevI ja rIte UMTa ane dahIMmAM paNa eka dravya mAnavuM joIe ema kahevuM ucita nathI kema ke vastutaH dravya to pudgala aNu ja che. suvarNa vagere paNa aneka paramANuonI lAMbA samaya sudhI eka jevI TakI rahenArI sadeza anya avasthA ja che ane enA kAraNe ja tenA vikAromAM anvaya pratyaya thAya che. pratyeka AtmAnA potAnA harSa, viSAda, sukha, duHkha Adi paryAyomAM kAlabheda hovA chatAM paNa je anvaye pratyaya thAya che tenuM kAraNa UrdhvatAsAmAnya che. eka pudgalANano potAnI kAlakramathI thanArI avasthAomAM je aviccheda che te paNa UrdhvatA sAmAnya ja che jenA kAraNe te avasthAomAM anugata pratyaya thAya che. te avasthAomAM yA paryAyomAM te rUpathI ekatva yA abheda kahevAmAM koI Apatti nathI, paraMtu be svatatra dravyomAM sAdRzyamUlaka ja ekatvano Aropa thAya che, ekatva vAstavika nathI. tethI ApaNe jemane mATI yA suvarNa dravyo kahIe chIe te badhAM aneka paramANuonA skandho che. temane ApaNe vyavahArArtha ja eka dravya kahIe chIe. je paramANuonA skalpamAM suvarNa jevo pILo raMga, vajana, naramAza vagere bhegAM maLI jAya che temane ApaNe pratikSaNa sadaza skalparUpa pariNamana thavAnA kAraNe sthULa daSTie "suvarNa' kahI daIe chIe. tevI ja rIte mATI, tanu vagerenI bAbatamAM paNa samajavuM joIe. suvarNane ja jyAre AyurvedIya prayogo dvArA bhasma banAvI devAya che ane bhasma puruSa dvArA khavAIne maLa Adi rUpe pariNata thaI jAya che tyAre paNa eka avicchinna dhArA paramANuonI cAlu rahe che, "suvarNa paryAya to bhasma Adi banIne naSTa thaI jAya che. tethI aneka dravyomAM vyavahArane mATe je sAdazyamUlaka abhedavyavahAra thAya che te to vyavahArane mATe ja che. A sAdRzya ghaNA avayavo yA guNonI samAnatA che ane te (sAdazya) pratyeka vyaktiniSTha hoya che, ubhayaniSTha ke anekaniSTha nathI hotuM. gAyanuM sAdazya gavayaniSTha che ane gavayanuM sAdRzya gAyaniSTha che. A arthamAM sAdazya te vastunuM pariNamana ja thayuM, tethI ja te tenAthI abhinna che. evuM koI sAdRzya nathI je be vastumAM anusUta rahetuM hoya. tenI pratIti avazya parasApekSa che, paraMtu tenuM svarUpa to vyaktiniSTha ja che. tethI jainoe mAneluM tiryasAmAnya, jenA lIdhe bhinna bhinna dravyomAM sAdazyamUlaka abhedavyavahAra thAya che te, anekAnugata na hotAM pratyekamAM parisamApta che. tene nimitta banAvI aneka vyaktiomAM je abheda kahevAya che te kAlpanika che, vAstavika nathI. AvI paristhitimAM dahIM ane UMTamAM abhedano je vyavahAra eka pudgalasAmAnyanI dRSTie karI zakAya che te aupacArika kalpanA che. UMTa cetana che ane dahIM acetana, tethI te bemAM pulasAmAnyanI dRSTie abheda Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 437 vyavahAra karavo asaMgata ja che. UMTanA zarIranA ane dahIMnA paramANuomAM rUparasa-gandha-sparzavattvarUpa sAdazya meLavIne abhedanI kalpanA karIne dUSaNa devuM paNa ucita nathI kema ke A rItanA kAlpanika atiprasaMgathI to samasta vyavahArono ja uccheda thaI jAya. sAdazyamUlaka sthUlapratyaya to bauddha paNa mAne ja che. tAtparya e ke jaina tattvavyavasthAne samajyA vinA ja A dUSaNa dharmakIrtie jainone ApyuM che. A sthitine temanA TIkAkAra karNakagomie jANI lIdhI, eTale ja karNakagomi tyAM zaMkA karIne lakhe che ke 'zaMkA - jyAre digambaronuM e darzana nathI ke sarva sarvAtmaka che yA sarva sarvAtmaka nathI' to AcArye zA mATe temane A dUSaNa ApyuM ? samAdhAna - sAcuM che, yathAdarzana arthAt jevuM temanuM darzana che te anusAra to 'atyantamevAmenI 6 syAtAm' A ja dUSaNa Ave che,` prakRta dUSaNa AvatuM nathI." vAta e che ke sAMkhyano prakRtipariNAmavAda ane tenI apekSAe je bhedAbheda che tene jaino upara lagAvIne A dArzanikoe jaina darzanane anyAya karyo che, nyAya nathI karyo. sAMkhya eka prakRtinI sattA mAne che. te ja prakRti dahIM rUpa paNa bane che ane UMTarUpa paNa bane che, tethI eka prakRti rUpe dahIM ane UMTamAM abhedanI Apatti ApavI ucita hoI paNa zake paraMtu jaina tattvajJAnano AdhAra bilakula judo che. te vAstavabahutvavAdI che ane pratyeka paramANune svatantra dravya mAne che. aneka dravyomAM sAdazyamUlaka ekatva upacArita che, Aropita che ane kAlpanika che. bAkI rahI jAya che eka dravyanI vAta, to tenA ekatvano lopa to khuda bauddho paNa karI zakyA nathI. nirvANamAM je bauddhapakSe cittasannatino sarvathA uccheda mAnyo che teNe to darzanazAstranA maulika AdhArabhUta niyamano ja lopa karI nAkhyo che. cittasannati pote potAmAM paramArthasat che. te kyAreya paNa uccheda pAmI zakatI nathI. khuda buddha ucchedavAdanA eTalA ja virodhI hatA jeTalA upaniSapratipAdita zAzvatavAdanA. bauddha darzananI sauthI moTI bhUla e che ke tenA eka pakSe nirvANa avasthAmAM cittasantatino sarvathA uccheda mAnI lIdho che. A bhayanA kAraNe ja buddhe pote nirvANane avyAkRta kahyuM hatuM, tenA svarUpa aMge bhAva yA abhAva koI rUpamAM temaNe koI uttara Apyo na hato. buddhanA A maune ja temanA tattvajJAnamAM uttarakALe aneka virodhI vicAronA udayano avasara Ubho karyo che. 1. nanu digambarANAM 'sarvaM sarvAtmakaM na sarvaM sarvAtmakam' iti naitaddarzanam, tatkimarthamidam AcAryeNocyate ? satyam, yathAdarzanaM tu 'atyantabhedAbhedau ca syAtAm' ityAdinA pUrvameva rUjitam / pramANavArtikasvavRttiTIkA, pR. 339. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jainadarzana vijJaptimAtratAsiddhi ane anekAntavAda vijJaptimAtratAsiddhinI TIkAmAM (pariccheda 2 khaMDa 2) nirjhanyAdinA matanA rUpe bhedabhedavAdano pUrvapakSa racIne dUSaNa ApyuM che ke "be dharmo eka dharmomAM asiddha che. paraMtu jyAre pratItinA baLe ubhayAtmakatA siddha thAya che tyAre mAtra "asiddha kahI devAthI temano niSedha thaI zakato nathI. A bAbatamAM pahelAM ame lakhyuM ja che. Azcarya to e vAtanuM che ke eka paraMparAe bIjAnA matanA khaMDana mATe je sUtroccAra karyo te ja sUtroccArane te ja paraMparAnA anya vicArako paNa AMkho mIMcIne bulaMda karatA jAya che ! teo eka vAra paNa thobhIne vicAravAno prayatna ja karatA nathI. syAdvAda ane anekAntanI bAbatamAM Aja sudhI AvuM ja thatuM AvyuM che. A rIte syAdvAda ane utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka pariNAmavAdamAM jeTalA paNa dUSaNo bauddha darzananA graMthomAM jovA maLe che te tattvano viparyAsa karIne ja ApavAmAM AvelAM che, ane Aja paNa vaijJAnika draSTikoNanI duhAI denArA mAnya darzanalekhako A bAbatamAM te ja purANI rUDhine vaLagI rahyA che ! A mahAn Azcarya che. zrI jayarAzi bhaTTa ane anekAntavAda tattvopaddhavasiMha eka khaMDanagraMtha che. temAM pramANa-prameya Adi tattvono upaplava ja nirUpAyo che. tenA kartA jayarAzi bhaTTa che. jayarAzi bhaTTa digambaroe mAnelA AtmA ane sukhAdinA bhedabhedamAM Apatti uThAve che ke "etva arthAta ekasvabhAvatA. ekasvabhAvatA mAnatAM nAnAsvabhAvatA hoI zake nahi kema ke baMnemAM virodha che. tene ja nitya ane tene ja anitya kevI rIte kahI zakAya ? pararUpe asattva ane svarUpe sattva mAnavuM paNa ucita nathI kema ke vastu to eka che. jo tene abhAva kahIe to bhAva zuM haze? jo pararUpe abhAva kahevAmAM Ave to svarUpanI jema ghaTamAM pararUpano paNa praveza thaI jAya. A rIte sarva sarvarUpa banI jAya. jo pararUpano abhAva kahetA ho to jyAre pararUpano abhAva hoya tyAre te pararUpa anupalabdha ja hoya, to pachI tyAre Apa e pararUpanA draSTA kevI rIte 1. sadbhUtA dharmAH sattAdidharmeH samAnA bhinnAzcApi yathA nirgranthAdInAm / tanmataM na samaJjasam / kasmAt ? na bhinnAbhinnamate'pi pUrvavat bhinnAbhinnayordoSabhAvAt / ... ubhayorekasmin asiddhatvAt / ... bhinnAbhinnakalpanA na sadbhUtaM nyAyAsiddhaM satyAmA yudItam | vijJaptimAtratAsiddhiTIkA, pariccheda 2 khaMDa 2. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 439 thayA ? ane kevI rIte teno abhAva karI zako ? jo kahevAmAM Ave ke pararUpe vastu maLatI nathI eTale parano sadbhAva nathI, to abhAvarUpe paNa nizcaya nathI tethI parano abhAva na kahI zakAya. jo pararUpe vastu upalabdha thatI hoya to abhAvagrAhI jJAnathI abhAva ja sAme raheze, to pachI bhAvanuM jJAna nahi thaI zake" ityAdi. eka sAmAnya mAnyatA rUDha che ke eka vastu aneka kevI rIte hoI zake ? paraMtu jyAre vastunuM svarUpa ja asaMkhya virodhono Akara che tyAre teno inakAra kevI rIte karI zakAya ? eka ja AtmA harSa, viSAda, sukha, du:kha, jJAna, ajJAna Adi aneka paryAyone dhAraNa karato pratIta thAya che. eka ja kALe vastu potAnA svarUpathI che arthAt temAM tenuM potAnuM svarUpa maLe che, paranuM svarUpa maLatuM nathI. pararUpanuM nAstitva eTale ke teno bheda to prakRta vastumAM mAnavo ja joIe, anyathA sva ane parano vibhAga kevI rIte thaze ? te nAstitvanuM nirUpaNa parapadArthanI dRSTie thAya che kema ke paranuM ja to nAstitva che. jagata anyonyAbhAvarUpa che. ghaTa ghaTetara saghaLA padArthothI bhinna che. 'A ghaTa anya ghaTothI bhinna che' A bhedanuM niyAmaka paranuM nAstitva ja che. 'pararUpa tenuM nathI' eTale ja to pararUpanuM nAstitva mAnavAmAM Ave che. jo ke pararUpa tyAM nathI tema chatAM pararUpane Aropita karIne pararUpanuM nAstitva siddha karavAmAM Ave che - 'jo ghaDo paTAdirUpa hota to paTAdirUpe ghaDAnI upalabdhi thavI joItI hatI paraMtu thatI nathI, tethI siddha thAya che ke thaDo paTAdarUpa nathI. A ja ghaDAnuM ekatva yA kaivalya che je svabhinna para padArtharUpa nathI. je samaye paranAstitvanI vivakSA hoya che te samaye abhAva ja vasturUpa upara chavAI jAya che, tethI tyAM te ja dekhAya che, te samaye astitvAdi dharma gauNa banI 1. ekaM hIdaM vastUpalabhyate / taccedabhAvaH kimidAnIM bhAvo bhaviSyati ? tad yadi pararUpatayA'bhAvaH tadA ghaTasya paTarUpatA prApnoti / yathA pararUpatayA bhAvatve'GgIkriyamANe pararUpAnupravezaH tathA abhAvatve'pyaGgIkriyamANe pararUpAnupraveza eva, tatazca sarvaM sarvAtmakaM syAt / atha pararUpasya bhAvaH, tadavirodhi tvekatvaM tasyAbhAvaH / na hi tasmin sati bhavAn tasyAnupalabdherdraSTA, anyathA hi Atmano'pyabhAvo bhavet / atha AtmasattA'virodhitvena svAtmano'bhAvo na bhavatyeva, parasattAvirodhitvAt parasyApyabhAvo na bhavati / athAparAkAratayA nopalabhyate tena parasya bhAvo na bhavati, abhAvAkAratayA cAnupalabdheH parasyAbhAvo'pi na bhavet / atha abhAvAkAratayA upalabhyate tadA bhAvo'nyo nAsti abhAvAkArAntaritatvAt abhAvasvabhAvAvagAhinA avavodhena amAva va dyotito na mAvaH / ... tattvopaplavasiMha, pR. 78-79. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 jainadarzana jAya che ane je samaye astitva mukhya hoya che te samaye vastu kevala salUpa ja dekhAya che, te samaye nAstitva Adi gauNa banI jAya che. A ja anya bhaMgonI bAbatamAM paNa samajavuM joIe. tattvopaplavakAra koI paNa tattvanI sthApanA karavA IcchatA nathI, tethI temanI e zailI che ke aneka vikalpajALathI vastusvarUpane mAtra vighaTita karI devuM. chevaTe te kahe che ke "A rIte upastuta tattvomAM ja samasta jagatano vyavahAra avicAritaramaNIyarUpe cAlato rahe che. paraMtu anekAnta tattvamAM jeTalA paNa vikalpo karavAmAM Ave che temanuM samAdhAna thaI jAya che. tenuM khAsa kAraNa e che ke jyAM vastu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka ane ananta guNaparyAyavALI che tyAM ja te ananta dharmothI yukta paNa che. temAM kalpita-akalpita badhA dharmono nirvAha che ane tattvopaptavavAdIo jevA vAvadUkone uttara to anekAntavAdathI ja barAbara sAcesAco ApI zakAya. vibhinna apekSAoe vastune vibhinna rUpomAM dekhavI e ja to anekAnta tattvanI rUparekhA che. A mahAzayo potAnI kuvikalpajALamAM masta banIne digambarone mUrkha kahIne temane mATe aneka bhAMDavacano lakhavAnuM paNa cUkyA nathI. tattvopaplavakAra A ja to kahevA mAge che ke "vastu na to nitya hoI zake che, ke na to anitya, ke na to ubhaya, ke na to anubhaya (avAcya). arthAta jeTalA ekAnta prakArothI vastunuM vivecana karavAmAM Ave che te rUpomAM vastunuM svarUpa siddha thaI zakatuM nathI." AnuM sIdhuM tAtparya eTaluM ja nIkaLe che ke "vastu anekArUpa che, temAM ananta dharmo che. tethI tene koI eka rUpamAM na varNavI zakAya." anekAnta darzananI bhUmikA paNa A ja che ke vastu mUlata anantadharmAtmaka che, tenuM pUrNa rUpa anirvacanIya che, tethI tenuM eka eka dharmathI kathana yA varNana karatI vakhate sAdvAdapaddhatinuM dhyAna rAkhavuM joIe, anyathA tattvopaptavavAdIe ApelAM dUSaNo Avaze. jo temaNe vastunA vidheyAtmaka rUpa para dhyAna ApyuM hota to teo pote ja anantadharmAtmaka svarUpa sudhI pahoMcI ja jAta. zabdonA ekadharmavAcaka sAmarthyanA kAraNe je ulajhana utpanna thAya che tene uhvAno mArga che syAdvAdaApaNuM pratyeka kathana sApekSa hovuM joIe ane teNe sunizcita vivaphA yA daSTikoNanuM spaSTa pratipAdana karavuM joIe. zrI vyomaziva ane anekAntavAda AcArya vyomaziva prazastapAdabhASyanA prAcIna TIkAkAra che. te anekAnta jJAnane mithyArUpa kahetI vakhate vyomavatI TIkAmAM (pR. 20) pelI ja purANI Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 441 virodhavALI dalIla Ape che - "eka dharmImAM vidhi-pratiSedharUpa be virodhI dharmonI saMbhAvane nathI. muktimAM paNa anekAnta lAgu paDatAM te ja mukta paNa haze ane te ja saMsArI paNa haze. A ja rIte anekAntamAM paNa anekAnta mAnavAthI anavasthA dUSaNa Ave che. temaNe vicAravuM joIe ke je rIte eka citra avayavImAM citrarUpa eka hovA chatAM paNa aneka AkAravALuM hoya che, eka ja pRthvItyAdi arasAmAnya svavyaktiomAM anugata hovAnA kAraNe sAmAnya hovA chatAM paNa jalAdithI vyAvRtta hovAnA kAraNe vizeSa paNa kahevAya che ane mecakaratna eka hovA chatAM paNa anekAkAra hoya che tevI ja rIte eka ja dravya anekAntarUpa hoI zake che, emAM koI virodha nathI. muktimAM paNa anekAnta lAgu paDI zake che. eka ja AtmA je anAdikALathI baddha hato te ja karmabandhanathI mukta thayo che, tethI te AtmAne vartamAna paryAyanI daSTie mukta ane atIta paryAyonI dRSTie amukta kahI zakIe chIe, emAM zuM virodha che? dravya to anAdi-ananta hoya che. temAM saikAlika paryAyonI daSTie aneka vyavahAra thaI zake che. mukta karmabandhanamAMthI thayo che, svasvarUpathI to te sadA amukta (svarUpasthita) ja che. anekAntamAM paNa anekAnta lAgu paDe che ja.' nayanI apekSAe ekAtta che ane pramANanI apekSAe vastutattva anekAntarUpa che. Atmasiddhi prakaraNamAM vyomazivAcArya AtmAne svasavedanapratyakSano viSaya siddha kare che. A prakaraNamAM jyAre prazna thayo ke AtmA to karyA che to te samaye saMvedananuM karma kevI rIte banI zake tyAre temaNe tenuM samAdhAna anekAntano Azraya laIne A rIte karyuM che - "temAM koI virodha nathI, lakSaNabhede baMne rUpo hoI zake che. svataMtra hovAthI te kartA che ane jJAnano viSaya hovAthI te karma che. avirodhI aneka dharma mAnavAmAM to temane koI sIdho virodha che ja nahi. zrI bhAskara bhaTTa ane syAdvAda brahmasUtranA bhASyakAromAM bhAskara bhaTTa bhedabhedavAdI manAya che. temaNe potAnA bhASyamAM zaMkarAcAryanuM khaMDana karyuM che. paraMtu "naiktinamavA' sUtramAM 1. juo A pustakanuM pR. 418 2. athAtmanaH kartRtvAdekasmin kAle karmatvAsaMbhavenApratyakSatvam, tanna, lakSaNabhedena tadupapatteH / tathAhi - jJAnacikIrSAdhAratvasya kartRlakSaNasyopapatteH kartRtvam, tadaiva ca kriyayA vyApyatvopalabdheH karmatvaM ceti na doSaH lakSaNatantratvAd vastuvyavasthAyAH / prazastapAdabhAgyavyomavatI, pR. 392. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 jainadarzana AhaMta matanI samIkSA karatI vakhate te pote bhedabhedavAdI hovA chatAM zaMkarAcAryane anusarI saptabhaMgImAM virodha ane anavadhAraNa nAmanAM dUSaNo Ape che. te kahe che ke "badhuM anekAntarUpa che evo nizcaya karo cho ke nahi? jo hA, to A ekAnta thaI gayo ane jo nA, to nizcaya paNa anizcayarUpa hovAthI nizcaya raheze nahi. tethI AvA zAstranA praNetA tIrthakara unmattatulya che." Azcarya thAya che A anUThA viveka upara ! je pote sthAne sthAne bhedAbhadAtmaka tattvanuM samarthana te ja paddhatithI kare che je paddhatithI jaina, te ja anekAntanuM khaMDana karatI vakhate badhuM ja bhUlI jAya che. ame pahelAM darzAvI dIdhuM che ke syAdvAdano pratyeka bhaMga potAnA daSTikoNathI sunizcita che. anekAnta pote paNa pramANadaSTie (samagraSTie) anekAntarUpa che ane nayadRSTie ekAntarUpa che. emAM anizcaya yA anavadhAraNanI vAta kyAM che? eka ja strI apekSAbhede mAtA paNa che ane patnI paNa che, te ubhayAtmaka che. AmAM te kutarkane zuM kahevuM je kahe che ke tenuM eka ja rUpa nizcita karo - kAM to mAtA kaho kAM to patnI kaho'. jyAre ame tenuM ubhayAtmaka rUpa nizcitapaNe kahI rahyA chIe tyAre e kahevuM ke "ubhayAtmaka rUpa paNa ubhayAtmaka hovuM joIe, eTale ke tame nizcitapaNe ubhayAtmaka nathI kahI zakatA." Ano sIdho uttara e che ke te strI ubhayAtmaka che, ekAtmaka nathI" A rUpe ubhayAtmakatAmAM paNa ubhayAtmakatA che. padArthano pratyeka aMza ane tene grahaNa karanAro naya pote potAmAM sunizcita hoya che. have bhAskarabhASyanuM A zaMkA-samAdhAna juo - zaMkA - bheda ane abhedamAM to virodha che. samAdhAna - A to pramANa ane prameyatattvane na samajanAranI zaMkA che... je vastu pramANa dvArA je rUpamAM paricchinna hoya te vastu te ja rUpa hoya. gAya, azva Adi badhA ja padArtho bhinnabhinna ja pratIta thAya che. teo AgaLa lakhe che ke sarvathA abhinna yA sarvathA bhinna padArthane koI dekhADI zakatuM nathI. sattA, zeyatva ane dravyatva vagere sAmAnyarUpe badhAM abhinna che ane vyaktirUpe paraspara vilakSaNa hovAnA kAraNe bhinna che. jayAre ubhayAtmaka vastu pratIta thaI rahI che 1. yadapyuktaM bhedAbhedayorvirodha iti tadabhidhIyate anirUpitapramANaprameyatattvasyedaM codyam / ... yat pramANaiH paricchinnamaviruddhaM hi tat tathA / vastunAte vizvAri minAminuM pratIyate | bhAskarabhASya, pR. 16. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 443 tyAre virodha kevo ? virodha yA avirodha to pramANa dvArA ja vyavasthApita karAya che. jo pratItinA baLe ekarUpatA nizcita karAtI hoya to dvirUpatA paNa jyAre pratIta thatI hoya tyAre tene mAnavI joIe. eke ekarUpa ja hovuM joIe evI koI IzvarAjJA nathI. zaMkA - zIta ane uSNa sparzanI jema bheda ane abhedamAM virodha kema nahi ? samAdhAna - A to ApanI buddhino doSa che, vastumAM koI virodha nathI. chAyA ane AtapanI jema sahAnavasthAnarUpa virodha tathA zIta ane uSNanI jema bhinnadezavartitvarUpa virodha to kAraNabrahma ane kAryaprapaMcamAM hoI zakato nathI kAraNa ke te ja utpanna thAya che, te ja avasthita rahe che ane te ja pralaya pAme che. jo virodha hoya to A traNeya banI zake nahi. agnimAMthI aMkuranI utpatti, agnimAM aMkuranI sthiti ane agnimAM aMkurano laya e rUpa agni ane aMkurano kAryakAraNasaMbaMdha to dekhAto nathI. kAraNabhUta mATI ane suvarNa AdithI ja tajjanya kArya sarvadA anucUta dekhAya che. tethI AMkho mIMcIne je A paraspara asaMgatirUpa virodha kahevAmAM Ave che te kAM to buddhiviparyAsanA kAraNe kahevAmAM Ave che kAM to pachI prAraMbhika zrotriyanA kAnone ThagavA mATe. zIta ane uSNa sparza hamezA bhinna AdhAromAM rahe che, temanAmAM na to kadI utpAdya-utpAdaka saMbaMdha rahyo che ke na to kadI AdhArAdheya saMbaMdha, tethI temano virodha hoI zake che. tethI 'zItoSNavat' A dRSTAnta ucita nathI. zaMkAkAra bahu pragalbhatAthI kahe che ke - zaMkA - 'A sthANu che ke puruSa' A saMzayajJAnanI jema bhedAbhedajJAna apramANa kema nathI ? samAdhAna - parasparaparihAravALAonuM ja saha avasthAna nathI thaI zakatuM. saMzayajJAnamAM koI paNa prameyano nizcaya thato nathI, tethI te apramANa che. paraMtu ahIM to mATI, suvarNa Adi kAraNa pUrvasiddha che, temanAmAMthI pachI utpanna thanAra kArya tadAzrita ja utpanna thAya che. kArya kAraNanA samAna ja hoya che. kAraNanA svarUpano nAza karIne bhinna deza yA bhinna kALamAM kArya utpanna thatuM nathI. tethI prapaMcane mithyA kahevo ucita nathI. koI puruSanI apekSAe vastunI satyatA yA asatyatA AMkI zakAtI nathI, jema ke 'mumukSuo mATe prapaMca asatya che ane itara vyaktio mATe prapaMca satya che' ema na kahI zakAya. rUpane AMdhaLAo mATe asatya ane dekhatAo mATe satya na kahI zakAya. padArtho puruSanI icchA anusAra satya yA asatya nathI hotA. sUrya stuti karanArane ane nindA karanArane baMnene prakAza Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 jainadarzana garamI Ape che. jo mumukSu mATe prapaMca mithyA hoya ane anyanA mATe satya to prapaMcamAM eka sAthe satyatva ane mithyAtvanI Apatti Ave... tethI brahmane bhinnabhinnarUpa mAnavuM joIe. kahyuM paNa che ke kAryarUpe aneka ane kAraNarUpe eka che, jema ke kuMDala Adi paryAyorUpe bheda ane suvarNarUpe abheda hoya che." A rIte brahma ane prapaMcanA bhedabhedanuM samarthana karanAra AcArya bhAskara je anekAntavAdIone "prajJAparAdha', "anirUpita pramANaprameya' Adi vicitra vizeSaNothI saMbodhita kare che te pote digambara (vivasana) matanuM khaMDana karatI vakhate A vizeSaNothI kevI rIte bacI zake ? pRSTha 103mAM brahma eka hovA chatAM paNa jIva ane prAjJanA bhedanuM samarthana karatA vaLI pAchA te lakhe che ke "je rIte pRthvItva samAna hovA chatAM paNa padmarAga tathA zudra pASANa Adino parasparabheda jovAmAM Ave che tevI ja rIte brahma ane jIva-prAjJamAM paNa samajavuM joIe. emAM koI virodha nathI." pRSTha 164mAM brahmanA bhedabhedarUpanA samarthanano siddhAnta vaLI pAcho pharI rajU karavAmAM Avyo che. ame ahIM bhAskarAcAryanuM brahmaviSayaka bhedabhedanuM je prakaraNa rajU karyuM che tenuM eTaluM ja tAtparya che ke "bheda ane abhedamAM paraspara virodha nathI, eka vastu ubhayAtmaka hoI zake che A vAta bhAskarAcAryane siddhAntarUpe ISTa che. temanuM "brahmane sarvathA nitya svIkArIne AvuM mAnavuM ucita hoI zake ke nahi ?" A prazna ahIM vicAraNIya nathI. je koI paNa taTastha vyakti uparyukta bhedabhedaviSayaka zaMkA-samAdhAnanI sAthe bhAskarAcArye kareluM jainamatanuM khaMDana vAMcaze te matAsahiSNutAnA svarUpane sahajapaNe ja samajI zakaze. e to moTA AzcaryanI vAta che ke syAdvAdanA bhagone A AcArya 'anizcaya'nA khAtAmAM tarata khatavI de che ane "mokSa che paNa ane nathI paNa' kahIne apravRttinuM dUSaNa daI de che ane bIjAone unmatta sudhdhAM karI nAkhe che! bhedAbhadAtmaka tattvanA samarthananI vaijJAnika rIta to A tattvanA draNa jaina AcAryo pAsethI ja samajI zakAya. A pariNAmI nitya padArthamAM ja saMbhava che, sarvathA nitya yA sarvathA anityamAM saMbhava nathI kema ke dravya khuda tAdAmya hoya che, tethI paryAyathI abhinna hovAnA kAraNe dravya svayaM anityA hovA chatAM paNa potAnI anAghananta avicchinna dhArAnI apekSAe nitya yA dhruva hoya che. tethI bhedabhedAtmaka yA ubhayAtmaka tattvanI je prakriyA, svarUpa ane samajavA-samajAvavAnI paddhati AhaMta darzanamAM vyavasthitarUpe maLe che te anyatra durlabha ja che. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 syAdvAda ane saptabhaMgI zrIvijJAnabhikSu ane syAdvAda brahmasUtranA vijJAnAmRta bhASyamAM digambaronA syAdvAdane avyavasthita darzAvatA vijJAnabhikSu lakhe che ke "prakArabheda vinA be viruddha dharma eka sAthe nathI rahI zakatA. jo prakArabheda mAnazo to amAro ja mata thaI jaze ane temAM badhI vyavasthA banI zake che, to pachI Apa digambaro avyavasthita tattva zA mATe mAno cho ?'' paraMtu syAdvAda siddhAntamAM apekSAbhede prakArabhedano asvIkAra kyAM che ? syAdvAdano pratyeka bhaMga potAnA nizcita dRSTikoNathI te dharmanuM avadhAraNa karIne paNa vastunA anya dharmonI upekSA thavA deto nathI. eka nirvikAra brahmamAM paramArthataH prakArabheda kevI rIte ghaTI zake ? anekAntavAda to vastumAM svabhAvasiddha ananta dharma mAne che. temAM avyavasthAno lezamAtra nathI. te dharmonuM vibhinna daSTikoNothI mAtra varNana thAya che, svarUpa to temanuM svataH siddha che. prakArabhedathI kyAMka eka sAthe be dharmo mAnI levAthI ja kaMI vyavasthAno IjAro laI zakAto nathI. anekAntatattvanI bhUmikA ja samasta virodhono avirodhI AdhAra banI zake che. zrI zrIkaccha ane anekAntavAda zrIkaThAcArya potAnA zrIkaThabhASyamAM pelI ja purANI virodhavALI dalIla punaH rajU karatAM kahe che ke "jema piMDa, ghaTa ane kapAla avasthAo eka sAthe hoI zakatI nathI tevI ja rIte astitva ane nAstitva Adi dharma paNa eka sAthe hoI zakatA nathI. paraMtu eka dravyanA kALakrame thanArA paryAyo yugapatu saMbhavatA na hoya to bhale na saMbhave paNa je samaye ghaDo svacatuthI sat che te ja samaye tenA paTa 1. apare vedabAhyA digambarA ekasminneva padArthe bhAvAbhAvau manyante ... sarvaM vastvavyavasthitameva syAdasti syAnnAsti... atredamucyate naikasmin yathoktabhAvAbhAdirUpatvamapi / kutaH ? asaMbhavAt / prakArabhedaM vinA viruddhayorekadA sahAvasthAnasaMsthAnAsambhavAt / prakArabhedAbhyupagame vAsmanmatapravezena sarvaiva vyavasthAsti thavyavasthita navamyupAmyate mavaddhityirtha. 1 vijJAnAmRtabhASya, 2.2.33. jainA hi saptabhaGgInyAyena... syAcchabda ISadarthaH / etadayuktam / kutaH ? ekasmin vastuni sattvAsattvanityatvAnityatvabhedAbhedAdInAmasaMbhavAt / paryAyabhAvinazca dravyasyAstitvanAstitvAdizabdabuddhiviSayAH parasparaviruddhAH pinnddtvghtttvkNpaalvIdyavasthAvat yugapana saMmati / mato viruddha va navaHi | zrIkaThabhASya, 2.2.33. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 jainadarzana AdinI apekSAe asata hovAmAM zuM virodha che? piMDa, ghaTa ane kapAla paryAyonA rUpe je pudgalANu pariNata thaze te aNudravyonI daSTie atItanA saMskAra ane bhaviSyanI yogyatA vartamAnaparyAyavALA dravyamAM to che ja. Apa "yAta' zabdane ISadarthaka mAno cho. paraMtu ISat' dvArA syAdvAdano abhidheyArtha barAbara pratiphalita thato nathI. "yAta' zabdano vAcyArtha che "sunizcita daSTikoNa'. zrIkaThabhASyanI TIkAmAM appa dIkSitane deza, kola ane svarUpa Adi apekSAbhede aneka dharmo svIkAravA game che ane apekSAbhede aneka dharma svIkAravAmAM laukika ane parIkSaka koIne koI vivAda hoI zake nahi ema paNa te mAne che. paraMtu pachI khacakAIne kahe che ke "saptabhaThThInuM A svarUpa jainone ISTa nathI." te Aropa lagAve che ke saddhAdI to apekSAbhede aneka dharmo mAnatA nathI paraMtu vinA apekSAe ja aneka dharma mAne che." Azcarya to e vAtanuM che ke appaSya dIkSita AcArya anantavIryakRta "tadvidhAnavivakSAyAM syAdastIti gatirbhavet / syAnAstIti prayoga: syAt tanniSedhe vivakSite // " tyA rimo. udhRta 1. yadyevaM pAribhASiko'yaM saptabhaGgInaya: svIkriyata eva / ghaTAdiH svadeze'sti, anyadeze nAsti, svakAle'sti anyakAle nAsti, svAtmanA asti anyAtmanA nAsti, iti dezakAlapratiyogirUpopAdhibhedena sattvAsattvasamAveze laukikaparIkSakANAM vipratipattyasaMbhavAt / na caitAvatA parAbhimataM vastvanaikAntyamApadyate - svakAle sadeva anyakAle asadeva ityAdi niyamasya bhaGgA'bhAvAt / sa deza iha nAsti, sa kAla idAnIM nAstItyAdipratItau dezakAlAdhupAdhyantarAbhAvAt, tatrApyupAdhyantarApekSaNe'navasthAnAt / itarAn aGgIkArayituM paraM guDajihrikAnyAyena dezakAlAdhupAdhibhedamantarbhAvya sattvAsattvapratItirupanyasyate / vastuto vimRzyamAnA sA nirupAdhikaiva sattvAsattvAdisaMkare pramANam / ata eva syAdvAdino 'ghaTo'sti ghaTo nAsti paTa: san paTo'san' ityAdi pratyakSapratItimeva sattvAsattvAdyanaikAntye pramANamupagacchanti, parasparaviruddhadharmasamAveze sarvAnubhavasiddhastAvadupAdhibhedo nApahnotuM zakyate / lokamaryAdAmanatikramamANena dezakAlAdisattvaniSedhe'pi dezakAlAdhupAdhyavacchedaH anubhUyata eva / ihAtmAzrayaH parasparAzrayaH anavasthA vA na doSaH, yathA prameyatvAbhidheyatvAdivRttau, yathA ca bIjAGkurAdikAryakAraNabhAve viruddhadharmasamAveze / sarvathopAdhibhedaM pratyAcakSANasya cAyamasyAH putraH asyAH pati asyAH pitA asyAzzvasura ityAdivyavasthApi na siddhayediti kathaM tatra tatra syAdvAde mAtRtvAdhucitavyavahArAn vyavasthayA'nutiSThet / tasmAt sarvabahiSkAryo'yamanekAntavAdaH / zrI414(bhASyaTI51, pR.103. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 447 paNa kare che ane syAdvAdIo para A Aropa paNa lagAve che ke "saddhAdI vinA apekSAe ja sarva dharma mAne che." A spaSTa pramANo mojUda hovA chatAM paNa te kahe che ke "bIjAnA gaLe utAravA mATe jaino apekSArUpI madha caTADI de che paNa vastutaH jeno apekSA mAnatA nathI, teo to nirapAdhi sattva, asattva Adi mAnavA icche che." A mithyA Aropa mATe zuM kahevuM? vaLI, A ja AdhAra upara appayya dIkSita kahe che ke "strImAM mAtA, patnI Adi apekSika vyavahArano svIkAra na karavAthI lokavirodhano doSa lAgaze." are bhalA bhAI, je dUSaNo syAdvAdI ekAntavAdIone de che te ja dUSaNo appayyAjI jainone jabarajastI dIdhe jAya che, A adharanuM kaMI ThekANuM che ! jainonA saMkhyAbaMdha grantho A syAdvAda ane saptabhaMgInI vividha apekSAothI bharelA che ane tenuM vaijJAnika vivecana paNa tyAM maLe che. tema chatAM jenonA mAthe A badhAM dUSaNo maDhavAmAM AvI rahyAM che ane tyAM sudhI lakhavAmAM AvI rahyuM che ke A lokavirodhI syAdvAda sarvataH bahiSkRta thavAne lAyaka che ! mizcaryamata: param !! syAdvAdanI lokAvirodhitA AdinI siddhi mATe A "syAdvAda ane saptabhaMgI' prakaraNamAM paryApta lakhavAmAM AvyuM che. zrI rAmAnujAcArya ane syAdvAda zrI rAmAnujAcArya paNa syAdvAdamAM te ja rIte nirupAdhi yA nirapekSa sattAsattvano Aropa mUkIne virodha dUSaNa Ape che. A AcArya syAdvAdIone samajAvavAnuM sAhasa kare che ke "Apa loko prakArabhede dharmabheda mAno', jANe ke syAdvAdI apekSAbhedane samajatA na hoya tyAM eka ja dRSTie vibhinna dharmono sadbhAva mAnatA hoya. apekSAbheda, upAdhibheda yA prakArabhedano AviSkAra karanAra khuda jaina AcAryone temano ja upadeza devo kyAM sudhI zobhAspada che? syAdvAdano to AdhAra ja e che ke vibhinna dRSTikoNothI aneka dharmono svIkAra karavo ane temanuM pratipAdana karavuM. sAcuM pUcho to syAdvAdano Azraya lIdhA vinA rAmAnujAcArya khuda viziSTAdvaitatAno nirvAha ja karI zakatA nathI. 1. dravyasya tadvizeSaNabhUtaparyAyazabdAbhidheyAdyavasthAvizeSasya ca 'idamittham' iti pratIte:, prakAriprakAratayA pRthakpadArthatvAt naikasmin viruddhaprakArabhUtasattvAsattvasvarUpadharmasamAvezo yugapat saMbhavati...ekasya pRthivIdravyasya ghaTatvAzrayatvaM zarAvatvAzrayatvaM ca pradezabhedena na tvekena pradezenobhayAzrayatvaM yathaikasya devadattasya utpattivinAzayogyatvaM kaalmerAnahotIvatadayAtmatvamatipaUiT mazayiogamAtrAvedAntadIpapR. 111-12. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 jainadarzana zrIvallabhAcArya ane syAdvAda zrIvallabhAcArya paNa digambara siddhAntamAM prAcIna paraMparA anusAra virodha dUSaNa ja rajU kare che. te kahevA mAge che ke "vastutaH viruddhadharmAntaratva brahmamAM ja pramANasiddha hoI zake che." "cAt' zabdano artha temaNe "abhISTa' karyo che. Azcarya to e che ke brahmane nirvikAra mAnIne paNa te temAM ubhayarUpatA vAstavika mAnavA icche che ane je syAdvAdamAM viruddha dharmonI vastutaH sApekSa sthiti ghaTe che temAM virodha dUSaNa lagAve che. brahmane avikArI kahIne paNa te brahmanuM jagatarUpe pariNamana svIkAre che. kaTaka, kuMDala Adi AkAromAM pariNata thavA chatAM paNa suvarNane avikArI mAnavuM e temanI pramANapaddhatimAM che. bhalA, suvarNa jayAre paryAyone dhAraNa kare che tyAre te avikArI kevI rIte rahI zake? pUrva rUpano tyAga karyA vinA uttaranuM upAdAna suvarNa kevI rIte thaI zake ? "brahmane jyAre ramaNa karavAnI icchA thAya che tyAre te potAnA Ananda Adi guNono tirobhAva karIne jIvAdarUpe pariNata thAya che. A AvirbhAva ane tirobhAva paNa pUrvarUpanA tyAga ane uttararUpanA upAdAnanuM ja vivecana che. tethI vallabhAcArye syAdvAdane doSa devA paNa anucita che. zrInimbArkAcArya ane anekAntavAda brahmasUtranA bhASyakAromAM nimbArkAcArya svabhAvataH bhedabhedavAdI che. te svarUpathI cit, acit ane brahmapadArthamAM daitakRtionA AdhAre bheda mAne che. paraMtu cit ane acinI sthiti ane pravRtti brahmAdhIna ja hovAthI te banne brahmathI abhinna che. jema patra, puSpa vagere svarUpathI bhinna hovA chatAM paNa vRkSathI pRthapha pravRtti vagere karatAM nathI, tethI teo vRkSathI abhinna che tema jagata ane brahmano bhedabheda svAbhAvika che, A ja zruti, smRti ane sUtrathI samarthita che. A rIte nimbArkAcArya svAbhAvika bhedabhedavAdI hovA chatAM paNa jainonA anekAntamAM sattva ane asattva be dharmone virodhadoSane bhaye mAnavA icchatA nathI e moTA AzcaryanI vAta che ! jyAre temanA bhASyanA TIkAkAra 1. te hi antarniSThA: prapaJce udAsInA: saptavibhaktI: parecchayA vadanti / syAcchabdo' mINavana: ...tadilthanAsabhbhavAtuM gayum ! aNubhASya, 2.2.3. 2. jainA vastumAtram astitvanAstitvAdinA viruddhadharmadvayaM yojayanti, tad nopapadyate, ekasmin vastuni sattvAsattvAdeviruddhadharmasya chAyAtapavat yugapadasaMbhavAt / brahmasUtranimbArkabhASya, 2.2.33. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 449 zrInivAsAcAryane prazna pUchavAmAM Avyo ke "Apa paNa brahmamAM bhedabheda mAno cho, to temAM virodha kema nathI Avato?" to temaNe daDha zraddhAthI uttara dIdho ke amAruM mAnavuM yuktithI eTale ke tarkathI nathI, brahmanA bhedabhedano nirNaya zrutithI ja thaI jAya che. Ano artha to e thayo ke zrutithI jo bhedabhedanuM pratipAdana thAya che to teo bhedabhedane mAnavA taiyAra che, paraMtu jo e ja vAta . koI yuktithI siddha kare che to temAM temane virodhanI gabdha Ave che. padArthanA svarUpanA nirNayamAM lAghava ane gauravano prazna uThAvavo anucita che, jema ke eka brahmane kAraNa mAnavAmAM lAghava che ane aneka paramANuone kAraNa mAnavAmAM gaurava. vastunI vyavasthA pratItinA AdhAre karavI joIe. "aneka samAna svabhAvavALA siddhone svatantra mAnavAmAM gaurava che ane eka siddha mAnI tenI upAsanA karavAmAM lAghava che... A kutarka paNa A ja prakArano che kema ke vastunA svarUpano nirNaya suvidhA ane asuvidhAnI daSTie thato nathI. vaLI, jainamatamAM upAsanAnuM prayojana siddhone khuza karavAnuM nathI. te to vItarAga siddho che. temano prasAda upAsanAnuM sAdhya nathI paraMtu prAraMbhika avasthAmAM cittamAM AtmAnA zuddhatama Adarza rUpanuM AlaMbana laIne upAsanAvidhi zarU karavAmAM Ave che je AgaLanI dhyAnAdi avasthAomAM ApoApa chUTI jAya che. bhedabhedavicAra aneka daSTiothI vastusvarUpano vicAra karavo e anekAntanuM sAmAnya svarUpa che. bhagavAna mahAvIra ane buddhanA samayamAM ja nahi paraMtu tenA pahelAM paNa vastusvarUpane aneka daSTiothI varNavavAnI paraMparA hatI. "vuM sat vipra vadhA vatti' RvedanuM (2.3 23, 46) A vAkya A abhiprAyane sUcave che. buddha vibhajyavAdI hatA. te praznonA uttara ekAMzamAM "hA" ke "nA"mAM detA na hatA paNa anekAMzika rUpamAM detA hatA. je praznone temaNe avyAkRta kahyA che temane 1. nanu bhavanmate'pi ekasmin dharmiNi viruddhadharmadvayAGgIkAro'sti, tathA sarvaM khalvidaM brahma ityAdiSu ekatvaM pratipAdyate / pradhAnakSetrajJapatirguNeza: dvAsuparNA ityAdAvanekatvaM ca pratipAdyate iti cet, na, asyArthasya yuktimUlatvAbhAvAt, zrutibhireva parasparAvirodhena yathArthaM nirNItatvAt ...itthaM jagadbrahmaNorbhedAbhedau svAbhAviko kRtikRtisUtrasadhitI mavata: vaDagra virodhaH ? | nimbArkabhASyaTIkA, 2.2.33. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 jainadarzana anekAMzika paNa kahyA che. je prazno vyAkaraNIya che temane ekAMzika arthAta sunizcitapaNe jemano uttara ApI zakAya tevA kahyA che, jema ke duHkha Aryasatya che ja. buddhe praznavyAkaraNa cAra prakAranAM darzAvyAM che. (dIghanikAya 33 saMgItipariyAya) - ekAzavyAkaraNIya prazna, pratipRcchAvyAkaraNIya prazna, vibhajyavyAkaraNIya prazna ane sthApanIya prazna. A cAra praznavyAkaraNomAM vibhajyavyAkaraNIya praznamAM eka ja vastunA vibhAga karIne tenuM aneka dRSTie varNana karavAmAM Ave che. bAdarAyaNanA brahmasUtramAM (1.4.20-21) AcArya AzmaraNya ane auDulomino mata Ave che. teo bhedabhedavAdI hatA, brahma ane jIvanA bhedAbhadanuM samarthana karatA hatA. zaMkarAcArye bRhadAraNyakabhASyamAM (2.3.6) bhedabhedavAdI bhatRprapaMcanA matanuM khaMDana karyuM che. bhartaprapaMca brahma ane jagatanA vAstavika ekatva ane nAnAtvane mAnatA hatA. zaMkarAcArya pachI bhAskarAcArya to bhedabhedavAdInA rUpamAM prasiddha ja che. sAMkhyo prakRtine pariNAminitya mAne che. prakRti kAraNarUpe eka hovA chatAM paNa potAnA vikAronI daSTie aneka che, nitya hovAnI sAthe anitya paNa che. yogazAstramAM A ja rIte pariNAmavAdanuM samarthana che. pariNAmanuM lakSaNa paNa yogabhASyamAM (3.13) anekAntarUpe ja karavAmAM AvyuM che. te A pramANe che 'vicitamya dravyasya pUrvadharmanivRttI dharmAntarotpatti: pariNAma:' arthAta sthira dravyanA pUrvadharmanI nivRtti thatAM nUtana dharmanI utpatti thavI e pariNAma che. bhaTTa kumArila to AtmavAdamAM (zloka 28-) AtmAnuM vyAvRtti ane anugama ubhaya rUpe samarthana kare che. te lakhe che ke "jo AtmAno atyanta nAza mAnavAmAM Ave to kRtanAza ane akRtAgama dUSaNo Ave ane jo tene ekarUpa mAnavAmAM Ave to sukha, duHkha Adino upabhoga ghaTI zake nahi. avasthAo svarUpathI 1. katame ca poTThapAda mayA anekaMsikA dhammA desitA pajattA ? sassato loko tti vA poTThapAda mayA anekaMsiko dhammo desito paJatto / asassato loko tti kho poTrapa9i mayI maneto ... | dIvanikAya, popAdasutta. 2. dvayI ceyaM nityatA - kUTasthanityatA pariNAminityatA ca / tatra kUTasthanityatA puruSaya parAminityatA gunAm | vyAsabhASya, 1.4.33. 3. tasmAdubhayahAnena vyAvRttyanugamAtmakaH / puSpomyuntivya: 37nAri sarvavat raTA mImAMsA zlokavArtika. Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 451 paraspara virodhI che tema chatAM temanAmAM eka sAmAnya avirodhI rUpa paNa che. A rIte AtmA ubhayAtmaka che." (AtmavAda, zloka 23-30). AcArya hemacandra vItarAgastotramAM (8.8-10) bahu ja suMdara lakhyuM che ke - vijJAnacemA nAnAnvitam | icchaMstathAgata: prAjJo nAnekAntaM pratikSipet // 8 // arthAt eka jJAnane anekAkAra mAnanArA samajadAra bauddhoe anekAnta upara AkSepo na karavA joIe. citramekamanekaM ca rUpaM prAmANikaM vadan / yaugo vaizeSiko vApi nAnekAntaM pratikSipet / / 9 / / arthAt aneka AkAravALA eka citrarUpane mAnanArA nayAyikoe ane vaizeSikoe anekAnta upara AkSepo na karavA joIe. icchan pradhAnaM sattvAdyairviruddhairgumphitaM guNaiH / sAMkhyaH saMkhyAvatAM mukhyo nAnekAntaM pratikSipet // 10 // arthAt eka pradhAna(prakRti)ne sattva, rajasa ane tamasa A traNa guNovALI mAnanArA samajadAra sAkhyoe anekAnta upara AkSepo na karavA joIe. A rIte sAmAnya rIte brAhmaNa paraMparA, sAMkhya-yoga ane bauddhomAM paNa aneka dRSTie vastuvicAra karavAnI paraMparA hovA chatAM paNa evuM te kayuM kAraNa che ke jethI anekAntavAdInA rUpamAM kevaLa jainono ja ullekha vizeSapaNe thayo che ane jaino ja A zabda dvArA oLakhAya che? enuM khAsa kAraNa A pramANe che - vedAnta paraMparAmAM je bhedano ullekha thayo che te aupacArika yA upAdhinimittaka che. vedAntIo bheda hovA chatAM paNa brahmane nirvikAra ja kahevA mAge che. sAMkhyanA pariNAmavAdamAM te pariNAma avasthA yA dharma sudhI ja sImita che, prakRti to sadA nitya ja banI rahe che. vaLI, sAganA puruSane to pariNAma bilakula sparzato nathI. te ekAnta nitya che, kUTasthanitya che. kumArika bhedAbhadAtmaka kahIne paNa dravyanI nityatAne choDavA mAgatA nathI, te bhale ne AtmAmAM A prakriyAne lagAvI gayA che paraMtu zabdanI nityatAnA prasaMgamAM to temaNe ekAnta nityatAnuM ja samarthana karyuM che. tethI anya matomAM je anekAnta dRSTino kyAMka kyAMka avasara Avya ullekha thayo che tenI pAchaLa tAttvika niSThA Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45ra jainadarzana nathI. paraMtu jaina tattvajJAnanI to te AdhArazilA che ane pratyeka padArthanA svarUpanA vivecanamAM teno nirapavAda upayoga thayo che. jenoe dravyArthika ane paryAyArthika bannene ekasarakhA vAstavika mAnyA che. temanuM anityatva kevaLa paryAya sudhI ja sImita nathI paraMtu paryAyathI abhinna dravya pote paNa tatUpe pariNata thAya che. paryAyone choDIne dravya koI bhinna padArtha nathI. "syAdvAda ane anekAntadaSTino kyAM kevI rIte upayoga karavo' A viSayanuM nirUpaNa karatA aneka grantho jainadarzanamAM racAyA che ane tenI sunizcita vaijJAnika paddhati sthira karavAmAM AvI che, jyAre anya matomAM teno kevaLa sAmayika ja upayoga thayo che. anya mato sAthe jaina matanuM gaThabaMdhana karavAthI jaina daSTino viparyAsa ja thayo che ane jainadaSTinA khaMDanamAM jaina dRSTinA svarUpane anya matonA svarUpa sAthe bheLavIne eka ajaba goTALo Ubho karI devAyo che. bauddha granthomAM bhedAbhadAtmakatAnA khaMDananA prasaMge jaina ane jaiminino eka sAthe ullekha che tathA vipra, nirguntha ane kapilano ekasarakho mata dharAvanAranA rUpamAM nirdeza thayo che. abhAva padArthanI bAbatamAM jaina ane jaiminino dRSTikoNa maLato che kema ke kumArila paNa bhAvAntararUpa ja abhAvane mAne che. paraMtu eTalA mAtrathI anekAntanA vArasAno sArvatrika nirvAha karanArAomAM temanuM nAma lakhI zakAya nahi. sAkhanI prakRti to eka ane nitya ja sadA rahe che ane pariNamana mahat Adi vikAro sudhI sImita che. eTale dahIM ane UMTamAM eka prakRtinI daSTie dharmakIrtie ApeluM abhedaprasaMganuM dUSaNa lAgu paDe che, paraMtu A dUSaNa anekadravyavAdI jainone lAgu paDatuM nathI. paraMtu dUSaNa denArA ATalo viveka to karatA nathI, teo to game tema karIne paramatane ukhADavAnI dhUnamAM UMDANamAM UtaryA vinA upalaka daSTie joIne phaTakA ja mAre che. tattvasaMgrahakAra paNa vipra, nirgastha ane kapilo kalpanAcita vicitra dharma svIkAre che ema kahI traNeyane eka sAthe eka ja lAkaDIe khadeDe che. paraMtu nirjhantha paraMparAmAM dharmonI sthiti to svAbhAvika che, kevaLa temano vyavahAra parApekSa thAya che. udAharaNArtha, eka ja puruSamAM pitRtva ane putratva dharmo svAbhAvika che, paraMtu 1. te yadu sainanaiminIH - sarvAtmamevaM cApodatine pramANavArtikasvavRttiTIkA,pR. 143 ke nImatirAva: provipraticAlaii. I tattvasaMgraha, zloka 1776. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 453 pitRvyavahAra tenA potAnA putranI apekSAe thAya che tathA putravyavahAra tenA potAnA pitAnI dRSTie thAya che. eka ja dharmImAM vibhinna apekSAothI be viruddha vyavahAro karI zakAya che. tevI ja rIte vedAntanA AcAryoe jainatattvano viparyAsa karIne e mAnI lIdhuM ke jainonuM dravya nitya (phUTasthaMnitya, ekAnta nitya) sadA rahe che, kevaLa paryAyo ja anitya hoya che ane pachI virodhanuM dUSaNa lagAvyuM che. sattva ane asattvane kAM to apekSAbheda vinA mAnelA AropIne dUSaNo lagAvyAM che kAM to pachI sAmAnyapaNe virodhanuM khaDga calAvyuM che. vedAntabhASyomAM eka 'nitya siddha' jIvane mAnIne paNa dUSaNo ApyAM che. hakIkatamAM, jaina dharma koI paNa AtmAne nityasiddha mAnato ja nathI. badhA AtmAo baMdhanone kApIne ja sAdimukta thayA che ane thaze. saMzaya vagere dUSaNono uddhAra uparyukta vivecanathI jaNAI gayuM haze ke syAdvAdamAM mukhyapaNe virodha ane saMzaya A be dUSaNo ja devAmAM AvyAM che. tattvasaMgrahamAM saMkara tathA zrIkaMThabhASyamAM anavasthA dUSaNono paNa nirdeza che. paraMtu ATha dUSaNo eka sAthe koI paNa granthamAM jovAM maLatAM nathI. dharmakIrti vageree virodha dUSaNa ja mukhyapaNe dIdhuM che. vastutaH joIe to virodha ja samasta dUSaNono AdhAra che. jaina granthomAM sauprathama akalaMkadeve saMzaya, virodha, vaiyadhikaraNya, saMkara, vyatikara, anavasthA, apratipatti ane abhAva A ATha dUSaNono parihAra pramANasaMgraha (pR.103) ane aSTazatImAM (aSTasahasrI pR.206) karyo che. virodha dUSaNa to anupalaMbha dvArA siddha thAya che. jyAre eka ja vastu utpAda-vyaya-dhrauvyarUpe tathA sadasadAtmarUpe pratItino viSaya che tyAre virodha kahI zakAya nahi. jevI rIte mecakaratna eka hovA chatAM paNa aneka raMgone yugapat dhAraNa kare che tevI ja rIte pratyeka vastu virodhI aneka dharmone dhAraNa karI zake che. jevI rIte pRthvItva Adi aparasAmAnya svavyaktiomAM anugata hovAnA kAraNe sAmAnyarUpa hovA chatAM paNa jala AdithI vyAvartaka hovAnA kAraNe vizeSa paNa che tevI ja rIte pratyeka vastu virodhI be dharmono svabhAvataH AdhAra hoya che. jevI rIte eka ja vRkSa eka zAkhAmAM calAtmaka tathA bIjI zAkhAmAM acalAtmaka hoya che, eka ja ghaDo moDhA AgaLa lAla raMgano ane taLiyA tarapha kALA raMgano hoya che, eka bhAgamAM AvRta ane bIjA bhAgamAM anAvRta, eka dezathI naSTa tathA bIjA dezathI anaSTa rahI zake Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 jainadarzana che tevI ja rIte pratyeka vastu ubhayAtmaka hoya che, emAM virodhane koI avakAza nathI. jo eka ja dRSTie be virodhI dharmo mAnavAmAM Ave to virodha thAya. - jyAre banne dharmonI potapotAnA dRSTikoNothI sarvathA nizcita pratIti thAya che tyAre saMzaya kevI rIte kahI zakAya? saMzayano AkAra to "vastu che ke nahi?' evo hoya che paraMtu syAdvAdamAM to daDha nizcaya thAya che ke "vastu svarUpathI che ja, pararUpathI nathI ja. samagra vastu ubhayAtmaka ja che. calita yA dolAyamAna pratItine saMzaya kahe che, daDha nizcayamAM tenI saMbhAvanA na karI zakAya. saMkara dUSaNa to tyAre thAya jyAre je dRSTikoNathI sthiti mAnavAmAM AvatI hoya te ja dRSTikoNathI utpAda ane vyayane paNa mAnavAmAM AvatA hoya. syAdvAdamAM to bannenI apekSAo judI judI che. vastumAM be dharmonI to vAta ja kyAM che, temAM to ananta dharmono saMkara thaI rahyo che kema ke dharmonA judA judA pradezo nathI, eka ja akhaMDa vastu badhA dharmono avibhakta AkreDita AdhAra che. badhA dharmonI eka daSTie yugapata prApti thatI hoya to saMkara dUSaNa Ave paraMtu ahIM to apekSAbheda, dRSTibheda ane vivekSAbheda sunizcita che. vyatikara paraspara viSayagamanathI thAya che. arthAta jevI rIte vastu dravyanI dRSTie nitya che tevI ja rIte tene paryAyanI dRSTie paNa nitya mAnI levI ke jevI rIte te paryAyanI dRSTie anitya che tevI ja rIte tene dravyanI dRSTie paNa anitya mAnI levI. paraMtu jyAre apekSAo nizcita che tema ja dharmomAM bheda che tyAre A prakAre paraspara viSayagamanano prazna ja nathI. akhaMDa dharmInI daSTie to saMkara ane vyatikara dUSaNa nahi, bhUSaNa che. e kAraNe vaiyadhikaraNyanI vAta paNa nathI kema ke badhA dharmo eka ja AdhAramAM pratIta thAya che. teo eka AdhAramAM hovAthI eka nathI thaI jatA kema ke eka ja AkApradezarUpa AdhAramAM jIva, pudgala Adi chaye dravyonI sattA maLe che, paraMtu te badhAM eka nathI. dharmamAM anya dharmo nathI mAnatA, tethI anavasthAnI Apatti paNa vyartha che. vastu trayAtmaka che, nahi ke utpAda trayAtmaka yA vyaya trayAtmaka yA sthiti trayAtmaka. jo dharmamAM dharma rahetA hoya to anavasthA thAya. A rIte dharmone ekarUpa mAnavAthI ekAntatvanI Apatti UbhI na thavI joIe kema ke vastu anekAntarUpa che, ane samyapha ekAntano anekAnta sAthe koI Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ane saptabhaMgI 4papa virodha nathI. je samaye utpAdane utpAdarUpe asti ane vyayarUpe nAsti kahIzuM te samaye utpAda dharma na rahetA dharmI banI jaze. dharma-dharmAbhAva sApekSa che. je potAnA AdhArabhUta dharmAnI apekSAe dharma che te ja potAnA AdheyabhUta dharmonI apekSAe dharmI banI jAya che. jyAre vastu uparyukta rUpe lokavyavahAra ane pramANathI nibaMdha pratItino viSaya banI rahI che tyAre tene anavadhAraNAtmaka, avyavasthita yA apratIta kahevI e paNa sAhasanI vAta che. ane jyAre te pratIta che tyAre abhAva to hoI zake ja nahi. A rIte A ATha doSono parihAra akalaMka, haribhadra, siMhagaNikSamAzramaNa Adi badhA AcAryoe vyavasthita rIte karyo che. vastutaH samajyA vinA AvA dUSaNo daIne jaina tattvajJAnanI sAthe, vizeSataH syAdvAda ane saptabhaMgInA svarUpanI sAthe, moTo anyAya karavAmAM Avyo che. bhagavAna mahAvIra pote anantadharmA vastunA saMbaMdhamAM vyavasthita ane pUrNa nizcayavAdI hatA. temaNe vastunuM anekAnta svarUpa ja mAtra nathI batAvyuM paraMtu tene jANavA jovAnA upAyo - nayaSTio ane tenA pratipAdanano prakAra (syAdvAda) paNa batAvyA che. A ja kAraNe jaina darzanagranthomAM upeyatattvanA svarUpanirUpaNanI sAthe sAthe ja upAyatattvanuM paNa eTaluM ja vistRta ane sAMgopAMga varNana maLe che. tethI syAdvAda na to saMzayavAda che, na kadAcitavAda che, na kiMcitavAda che, na saMbhavavAda che, ke na to abhISTavAda che, paraMtu kharo apekSAprayukta nizcayavAda che. tene saMskRtamAM "kathaMcitvAda' zabdathI paNa oLakhavAmAM Ave che je eka sunizcita dRSTikoNanuM pratIka che. te saMjayanA ajJAnavAda yA vikSepavAdamAMthI haragija nIkaLyo nathI, paraMtu saMjayane je vAtonuM ajJAna hatuM ane buddha je praznone avyAkRta kahetA hatA te badhAno sunizcita dRSTikoNothI nizcaya karanArI apekSAvAda che. samanvayano pokAra Aja bhArataratna DaoN. bhagavAnadAsajI jevA manISI samanvayano avAja bulaMda karI rahyA che. temaNe potAnA 'rzana A prayogane "samanvaya' Adi granthomAM A samanvayatattvanI bhUri bhUri prazaMsA karI che. paraMtu vastune anantadharmA mAnyA vinA tathA syAdvAda paddhatithI teno vicAra karyA vinA samanvayanA sAcA svarUpane pAmI zakAya nahi. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 jainadarzana jaina darzananuM bhAratIya saMskRtine A ja to parama pradAna che ke jeNe vastunA virATa svarUpane sApekSa dRSTikoNothI jovAnuM zikhavADyuM. jainAcAryoe A samanvayapaddhati para ja saMkhyAbaMdha grantho lakhyA. AzA che ke A ahiMsAdhAra, ane mAnasa ahiMsAnA amRtamaya prANabhUta syAdvAdano jIvanane saMvAdI banAvavAmAM yathocita upayoga karavAmAM Avaze. Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agiyAramuM prakaraNa jaina darzana ane vizvazAnti vizvazAnti mATe je vicArasahiSNutA, samAdhAnanI bhAvanA, varNa-jAti-raMgadeza AdinA bhedabhAva vinA saune samAna adhikArano svIkAra, vyaktisvAtanya ane bIjAnA Antarika mAmalAomAM hastakSepa na karavo vagere mULabhUta AdhAronI apekSA che, temane dArzanika bhUmikA para prastuta karavAnuM kAma jainadarzane bahu pahelethI karyuM che. teNe potAnI anekAntadaSTithI vicAravAnI dizAmAM udAratA, vyApakatA ane sahiSNutAnuM evuM pallavana karyuM che ke jenA kAraNe eka vyakti bIjAnA dRSTikoNane paNa vAstavika ane tathyapUrNa mAnI zake che. tenuM svAbhAvika phaLa e che ke tenA kAraNe samAdhAnanI bhAvanA utpanna thAya che. jyAM sudhI ApaNe ApaNA potAnA ja vicAra ane dRSTikoNane vAstavika ane sAcA mAnIe chIe tyAM sudhI bIjAnA pratye Adara ane prAmANikatAno bhAva ja thaI zakato nathI. tethI anekAntadaSTi bIjAonA daSTikoNa pratye sahiSNutA, vAstavikatA ane samAdarano bhAva utpanna kare che. jainadarzana ananta AtmavAdI che. te badhA AtmAone mULamAM samAnasvabhAvavALA ane samAnadharmavALA mAne che. te janmathI koI jAtibheda yA adhikArabhedamAM mAnatuM nathI. te ananta jaDa padArthonuM paNa svataMtra astitva mAne che. A darzane vAstavika bahutvane mAnIne vyakti svAtatyane sAdhAra svIkRti ApI dIdhI che. te eka dravyanA pariNamana para bIjA dravyano adhikAra mAnatuM ja nathI. tethI koI paNa prANI dvArA bIjA prANInuM zoSaNa, nirdazana yA svAyattIkaraNa anyAya ja che. koI cetananI anya jaDa padArthone potAne adhIna karI levAnI ceSTA paNa anadhikAra ceSTA che. tevI ja rIte koI rASTra yA deze bIjA rASTra yA dezane potAne adhIna karavo, tene potAno upaniveza banAvavo e mUlataH anadhikAra ceSTA ja che, tethI ja hiMsA ane anyAya che. Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 jainadarzana vAstavika sthiti AvI hovA chatAM paNa jyAre AtmAnuM zarIrasaMdhAraNa ane samAjanuM nirmANa jaDa padArtho vinA saMbhava nathI tyAre e vicAravuM Avazyaka banI jAya che ke Akhare zarIrayAtrA, samAjanirmANa ane rASTrasarakSA Adi kevI rIte karavAmAM Ave ? jyAre anivArya sthitimAM jaDa padArthono saMgraha ane temano yathocita viniyoga Avazyaka banI gayo tyAre te badhA AtmAoe ja samAna bhUmikA ane samAna adhikAranI cAdara para besIne vicAravuM joIe ke jagatanA upalabdha sAdhanono viniyoga kevI rIte thAya ke jethI pratyeka AtmAno adhikAra surakSita rahe ane evuM samAjanirmANa saMbhava banI zake jemAM saune samAna taka maLe ane saunI prAraMbhika AvazyakatAonI sabhAnapaNe pUrti thAya. AvI vyavasthA Izvaranirmita kyAreya hoI zakatI nathI yA janmajAta varganA saMrakSaNanA AdhAre paNa kyAreya sthapAI zakatI nathI, paraMtu samAjanAM te badhAM ja ghaTaka aMgonI, jAtivarNa-raMga-dezAdinA bhedabhAva vinA, nirupAdhi samAnasthitinA AdhAre ja banI zake. samAjavyavasthA uparathI ladAvI na joIe paraMtu teno vikAsa sahayogapaddhatithI sAmAjika bhAvanAnI bhUmi para thavo joie, tyAre ja sarvodayI samAjaracanA thaI zake. jainadarzane vyakti svAtanyane mULarUpe mAnIne sahayogamUlaka samAjaracanAno dArzanika AdhAra rajU karyo che. A sahayogamUlaka samAjaracanAmAM jyAre pratyeka vyakti parigrahanA saMgrahane anadhikAravRtti mAnIne ja anivArya yA atyAvazyaka sAdhanonA saMgrahamAM pravRtta thaze - ane te paNa samAjanI ghaTaka anya vyaktione samAnAdhikArI samajIne temanI paNa suvidhAno vicAra karIne ja - tyAre ja sarvodayI samAjanuM svastha nirmANa saMbhava banI zakaze. nihita svArthavALI vyaktioe jAti, vaMza ane raMga AdinA nAme adhikArone haDapa karI levA ane temanA saMrakSaNa mATe mathavuM tathA amuka khAsa vyavasthAoe vargavizeSane saMrakSaNa ApavuM A badhuM mUlataH anadhikAra ceSTAo che. te badhuM mAnavahita ane navasamAjaracanA mATe svayaM samApta thaI javuM ja joIe ane samAna takavALI paraMparAno sarvAnyudayanI daSTie vikAsa thavo joIe. A rIte anekAntadaSTithI vicArasahiSNutA ane parasanmAnanI vRtti jAgatAM mana bIjAnA svArthane potAno svArtha mAnavA tarapha pravRtta thaIne samAdhAnanI tarapha sadA jhUkatuM rahe che. jyAre tenAmAM svAdhikAranI sAthe sAthe ja svakartavyano paNa bhAva udaya pAme che tyAre te bIjAnA Antarika mAmalAmAM dakhala karatuM nathI. A rIte vizvazAnti mATe apekSita vicArasahiSNutA, samAnAdhikArano svIkAra ane Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ane vizvazAnti 459 bIjAnA Antarika mAmalAmAM ahastakSepa Adi badhA AdhAra eka vyaktisvAtanyane mAnI letAM ja prastuta thaI jAya che. ane jyAM sudhI A sarvasamatAmUlaka ahiMsaka AdhAro para samAjaracanAno prayatna nahi thAya tyAM sudhI vizvazAnti sthapAze nahi. Aja mAnavano dRSTikoNa eTalo vistRta, udAra ane vyApaka banI gayo che ke vizvazAntinI vAta te vicAravA lAgyo che. je divase vyakti svAtanya ane samAnAdhikAranI, koI vizeSasaMrakSaNa vinA, sarvasAmAnya pratiSThA thaze te ja divasa mAnavatAnA maMgalaprabhAtanAM puNyadivasa haze. jainadarzane A AdhArone saiddhAttika rUpa ApIne mAnavakalyANa ane jIvananI maMgalamaya nirvAhapaddhatinA vikAsamAM pUro phALo Apyo che. ane jyAre paNa vizvazAnti saMbhava banaze tyAre A mUla AdhAro para ja te pratiSThita banaze. bhArata rASTranA prANa paMDita javAharalAla naherue vizvazAnti mATe je paMcazIlono udghoSa karyo che ane bAMga samelanamAM jemane sarvasaMmatithI svIkRti maLI che te paMcazIlonI buniyAda anekAntadaSTi arthAta samAdhAnanI vRtti, saha astitvanI bhAvanA, samanvaya pratyenI niSThA ane varNa-raMga-jAti AdinA bhedothI upara UThI mAnavamAtranA sama-abhyadayanI kAmanA upara ja to rAkhavAmAM AvI che. ane A badhAnI pAchaLa che mAnavanuM sanmAna ane ahiMsAmUlaka AtmaupajyanI hArdika zraddhA. Aja navodita bhAratanI A sarvodayI pararASTranItie vizvane hiMsA, saMgharSa ane yuddhanA dAvAnaLathI pAchuM vALIne sahaastitva, bhAIcAro ane samAdhAnanI saMbhAvanArUpa ahiMsAnI zItaLa chAyAmAM lAvIne khaDuM karI dIdhuM che. te vicAravA lAgyuM che ke pratyeka rASTrane potAnA sthAne jIvita rahevAno adhikAra che, tene tenuM potAnuM astitva che, bIjA rASTrane tenuM zoSaNa karavAno ke tene gulAma banAvavAno koI adhikAra nathI, paramAM tenuM astitva nathI. paranA mAmalAmAM ahastakSepa ane svAstitvano svIkAra ja vizvazAntino mUlamatra che. vizvazAnti siddha thaI zake che ahiMsA, anekAntadaSTi ane jIvanamAM bhautika sAdhanonI apekSAe mAnavanA sanmAna pratinI niSThAthI. bhArata rASTra tIrthakara mahAvIra, bodhisatva gautama buddha Adi santonI ahiMsAne potAnA saMvidhAna ane pararASTranItino AdhAra banAvIne vizvane punaH eka vAra bhAratanI AdhyAtmikatAnI jhAMkhI karAvI dIdhI che. Aja te tIrthakaronI sAdhanA ane tapasyA saphaLa thaI ke samasta vizva sahaastitva ane samAdhAnanI vRtti tarapha jhUkIne ahiMsaka bhAvanAthI mAnavatAnI rakSA mATe sajja thaI gayuM che. A Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 jainadarzana vyaktinI mukti, sarvodayI samAjanuM nirmANa ane vizvanI zAnti mATe jainadarzananA puraskartAoe A ja niSio bhAratIya saMskRtinA AdhyAtmika kozAgAramAM Atmotsarga ane nirjhanthatAnI satata sAdhanA karIne ekaThI karI che. Aje teo dhanya thaI gayA ke temanI pelI ahiMsA, anekAntadaSTi ane aparigrahabhAvanAnI jyotithI vizvanA andhakAra nAza pAmato jAya che ane sau saunA udayamAM potAno udaya mAnavA lAgyA che. rASTrapitA pUjya bApUno AtmA A aze saMtoSano zvAsa laI rahyo haze ke temaNe ahiMsA saMjIvanIno upayoga vyakti ane samAjathI paNa AgaLa vadhIne rAjanaitika kSetramAM karavAno je prazasta mArga sujhADyo hato ane jenI atUTa zraddhAmAM temaNe potAnA prANa nyocchAvara karI dIdhA, Aja bhArate dRDhatAthI tenAmAM potAnI daDha niSThA ja kevaLa vyakta nathI karI paraMtu teno prayoga paNa nava eziyAnA jAgaraNanA tema ja vizvazAntinA kSetramAM karyo che ane bhAratanI bhA AmAM ja che ke te ekaluM paNa A AdhyAtmika dIpane sadA jaLato rAkhe, tene snehanuM dAna karatuM karatuM temAM jaLatuM AgaLa vadhe ane prakAzanAM kiraNo relAvatuM jAya. jIvananA sAmaMjasyano, nUtana samAjanA nirmANano ane vizvanI zAntino A ja mUlamanna che. enuM nAma lIdhA vinA koI vizvazAntinI vAta paNa na karI zake. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramuM prakaraNa jaina dArzanika sAhitya A prakaraNamAM mukhyapaNe te prAcIna jaina dArzanikono (ane mULa jaina darzanagranthono) nAmollekha karavAmAM Avaze jemanA grantho koI ne koI bhaMDAramAM upalabdha che ke prakAzita che. te grantho ane granthakArono nirdeza paNa yathAsaMbhava karavAno prayatna karIzuM ke jemanA grantho upalabdha to nathI paraMtu anya granthomAM jemanAM uddharaNo maLe che yA nirdezo maLe che. AmAM aneka granthakAronA samayanI zatAbdI AnumAnika che ane temanA parvAparyamAM kyAMka vyatyaya paNa hoI zake che, paraMtu ahIM to mAtra e vAtanI ceSTA karavAmAM AvI che ke upalabdha ane sUcita prAcIna mUla dArzanika sAhityano sAmAnya nirdeza avazya thaI jAya. A pustakanA pRSThabhUmi ane sAmAnya avalokana' nAmanA prakaraNamAM jainadarzananAM mULa bIja je siddhAntagranthomAM ane AgamagranthomAM maLe che temanuM sAmAnya vivaraNa devAI cUkyuM che, tethI ahIM temano nirdeza karyA vinA umAsvAti(gRdhrapiccha)nA tattvArthasUtrathI ja A sUcino prAraMbha karIe chIe. digambara AcArya umAsvAti (vi.1-3jI) tattvArthasUtra prakAzita samantabhadra (vi.2-3jI) AptamImAMsA prakAzita yujyanuzAsana bRhasvayaMbhUstotra prakAzita jIvasiddhi pArzvanAthacaritramAM vAdisaja dvArA ulikhita. prakAzita ' 1. zrIvarNAgranthamAlA banArasamAM saMkalita granthasUcinA AdhAre Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 jainadarzana "siddhasena (vi.4-5mI) sanmatitarka - prakAzita (keTalIka dvAtrizikAo)prakAzita devanadi (vi.chaThThI) sArasaMgraha dhavalA TIkAmAM ulikhita. zrIdatta (vi.chaThThI) jalpanirNaya tattvArthazlokavArtikamAM vidyAnanda dvArA likhita sumati (vi.chaThThI) sanmatitarkaTIkA pArzvanAthacaritramAM vAdirAja dvArA ulikhita sumatisaptaka maliSaNa prazastimAM nirdiSTa (A sumatino nirdeza zAntarakSitanA tattvasaMgrahamAM sumarhiraNya'nA rUpamAM che.) pAtrakesarI (vi.chaThThI) trilakSaNakadarzana anantavIrvAcArya dvArA siddhivinizcayaTIkAmAM ullikhita pAtrakesarIstotra prakAzita (temano mata zAntarakSite tattvasaMgrahamAM 'pAtrasvAmi' nAmathI Apyo che.) vAdisiMha (vi. 6-7mI) vAdirAjanA pArzvanAthacarita ane jinasenanA mahApurANamAM mRta akalaMkadeva (vi.70) laghIyasraya prakAzita (svavRttisahita) (akalaMkagranthatrayamAM) nyAyavinizcaya prakAzita (nyAyavinizcaya- (akalaMkagranthatrayamAM). vivaraNamAthI uddhata) pramANasaMgraha (ahkagranthatrayamAM prakAzita) siddhivinizcaya pa. mahendrakumAra nyAyAcAryanI pAse (siddhivinizcaya TIkAmAMthI uta) 1. nyAyAvatAranA kartA zvetAmbara AcArya siddhasena divAkara ane A siddhasena eka ja . che. lekhake pote ja anyatra (pR. 18-19) Ano svIkAra karyo che. (anuvAdaka) 2. lekhake pote saMpAdita karela che ane bhAratIya jJAnapITha, kAzI dvArA prakAzita che (TIkA sAthe). (anuvAdaka) Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dArzanika sAhitya 463 aSTazatI prakAzita (AtamImAMsATIkA) pramANalakSaNa (?) maisuranI lAyabrerI tathA kocInarAja pustakAlaya tirUpuNiTTaNamAM upalabdha tattvArthavArtika prakAzita (tattvArthasUtranI TIkA) (jinadAse nizIthacUrNimAM akalaMkadevanA siddhivinizcayano ullekha darzanaprabhAvaka zAstromAM karyo che.) kumArasena (vi.770) jinasena dvArA mahApurANamAMmRta kumAranaji (vi.8mI) vAdanyAya vidyAnandi dvArA pramANa - parIkSAmAM uslikhita vAdIbhasiMha (vi.8mI) syAdvAdasiddhi - prakAzita navapadArthanizcaya mUDabidrI bhaMDAramAM upalabdha anantavIrya (vRddha) siddhivinizcayaTIkA ravibhadropajIvi-anantavIrya (vi.8-9mI) dvArA siddhivinizcayaTIkAmAM ulikhita anantavIrya (vi.bhI) siddhivinizcayaTIkA kacchanA bhaMDAramAM upalabdha pratilipi (ravibhadrapAdopajIvi) paM.mahendrakumAra pAse.1 vidyAnadi (vi.mI) aSTasahastrI prakAzita (AptamImAMsAaSTazatInI TIkA) tattvArthaglokavArtika prakAzita (tattvArthasUtranI TIkA). yukatyanuzAsanAlaMkAra prakAzita (yutyanuzAsanaTIkA) vidyAnandamahodaya tattvArthaslovArtikamAM svayaM nirdiSTa tathA vAdidevasUri dvArA syAdvAdaratnAkaramAM udbhata 1. juo pR. 462 TippaNa 2 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 anantakIrti (10mI) devasena (vi.990) AptaparIkSA pramANaparIkSA patraparIkSA prakAzita prakAzita prakAzita (AptaparIkSA sAthe) satyazAsanaparIkSA mUDabidrI bhaMDAramAM upalabdha zrIpurapArzvanAthastotra prakAzita paMcaprakaraNa aprakAzita. jainamaTha nayavivaraNa (?) prakAzita (tattvArthazlokavArtikano aMza) jIvasiddhiTIkA bRhatsarvajJasiddhi laghusarvajJasiddhi nayacakraprAkRta AlApapaddhati vasunandi (vi. 10-11mI) AptamImAMsAvRtti mANikyanandi (vi.11mI) parIkSAmukha somadeva (vi.11mI) syAdvAdopaniSat jainadarzana zravaNavelagolAmAM upalabdha. (maisUrakurgasUcI naM.2803). vAdirAjanA pArzvanAtha ritamAM ullikhita prakAzita prakAzita prakAzita prakAzita prakAzita prakAzita dAnapatramAM ulikhita, jaina sAhitya aura itihAsa pR.88. vAdirAjasUri (vi.11mI) nyAyavinizcayavivaraNa prakAzita pramANanirNaya prakAzita mAila dhavala (vi.11mI) dravyasvabhAvaprakAza(prAkRta) prakAzita prabhAcandra (vi.11-12mI) prameyakamalamArtaMDa prakAzita (parIkSAmukhaTIkA) 1. bhAratIya jJAnapITha kAzI dvArA prakAzita. (anuvAdaka) Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dArzanika sAhitya 465 nyAyakumudacaMdra prakAzita (laghayaDhayaTIkA) paramatajhajhAnila jainaguru cittApura ArakoTa northanI pAse anantavIrya (vi.12mI) prameyaratnamAlA prakAzita (parIkSAmukhaTIkA) bhAvasena saividya vizvatattvaprakAza syAdvAda mahAvidyAlaya (vi.12-13mI) banArasamAM upalabdha laghusamantabhadra (vi.13mI) asahasrITippaNa prakAzita AzAdhara (vi.13mI) prameyaratnAkara AzAdhara prazastimAM ulikhita zAntiSeNa (vi.13mI) prameyaratnasAra jainasiddhAnta bhavana, ArA jinadeva dharmabhUSaNa kAruNyakalikA nyAyadIpikAmAM ulikhita (vi. 15mI) nyAyadIpikA prakAzita ajitasena nyAyamaNidIpikA jaina siddhAMta bhavana ArA (prameyaratnamAlATIkA) vimaladAsa saptabhaMgitaraMgiNI prakAzita zubhacandra saMzayavadanavidAraNa prakAzita SaDradarzana pramANaprameya praza.saMgraha vIra sevA saMgraha maMdira zubhacandradeva parIkSAmukhavRtti jainamaTha mUDabidrImAM upalabdha zAntivarNI prameyakaMThikA jainasiddhAntabhavana ArAmAM (parIkSAmukhatti) upalabdha cArukIrti paMDitAcArya prameyaratnamAlAlaMkAra' jaina siddhAntabhavana ArAmAM upalabdha narendrasena pramANaprameyakalikA nayAmaMdira dillI bhaMDAramAM upalabdha sukhaprakAza muni nyAyadIpAvaliTIkA jainamaTha mUDabidrImAM upalabdha amRtAnanda muni vAyadIpAvaliviveka jainamaTha mUDabidrImAM upalabdha Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 khaMDanAkanda jagannAtha (vi.1703) vajani pravarakIrti amarakIrti nemicandra maNikaMTha zubhaprakAza ajJAtartRka ajJAtakartRka ajJAtakartRka ajJAtakartRka ajJAtakartRka ajJAtakartRka ajJAtakartRka ajJAtakartRka ajJAtakartRka ajJAtakartRka ajJAtakartRka ajJAtakartRka jainadarzana jainamaTha mUDabidrImAM upalabdha tattvadIpikA kevalibhuktinirAkaraNa jayapura terapaMthI maMdiramAM upalabdha pramANagrantha tattvanizcaya samayaparIkSA pravacanaparIkSA jaina siddhAntabhavana ArA jaina siddhAntabhavana ArA nyAyamakarandavivecana jaina siddhAntabhavana ArA Sadarzana padmanAbha zAstrI mUDabidrInI pAse zlokavArtikaTippaNI jainamaTha zravaNavelagolAmAM nyAyarata dhavala kavi dvArA ullikhita jainamaTha mUDabidrImAM upalabdha hummaca gANagaNi putappAmAM upalabdha upalabdha SadarzanaprapaMca jainabhavana mUDabidrImAM upalabdha prameyaratnamAlA laghuvRtti madrAsa sUcI naM. 1574 arthavyaMjanaparyAyavicAra sUcI naM.1557, madrAsa jainamaTha mUDabidrI jainamaTha mUDabidrI jainamaTha mUDabidrI jainamaTha mUDabidrI jainamaTha mUDabidrI jainamaTha mUDibadrI jainamaTha mUDibI svamatasthApana sRSTivAdaparIkSA saptabhaMgI Samatatarka zabdapaMDavyAkhyAna pramANasiddhi pramANapadArtha Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467. jaina dArzanika sAhitya ajJAtakartaka paramatakhaMDana jainamaTha mUDabidrI ajJAtakartaka nyAyAmRta jainamaTha mUDabidrI ajJAtakartaka nayasaMgraha jainamaTha mUDabidrI ajJAtakartaka nayalakSaNa jainamaTha mUDabidrI, ajJAtakartaka nyAyapramANabhedI jaina siddhAntabhavana ArA ajJAtakartaka nyAyapradIpikA jaina siddhAntabhavana ArA ajJAtakartaka pramANana grantha jena siddhAntabhavana ArA ajJAtakartaka pramANalakSaNa jaina siddhAntabhavana ArA ajJAtakartaka matakhaMDanavAda jaina siddhAntabhavana ArA ajJAtakartaka vizeSavAda bambaI sUcI naM.161ra zvetAmbara AcArya umAsvAti (vi.trIjI) tattvArthasUtra svapajJa bhASya prakAzita siddhasena divAkara nyAyAvatAra prakAzita (pi. pa-6ThThI) keTalIka vAtrizikAo prakAzita madhyavAdi (vi. chaThThI) nayacakra (dvAdazAra) prakAzita sanmatitarkaTIkA anekAntajayapatAkAmAM ullikhita haribhadra (vi.8mI) anekAntajayapatAkA saTIka prakAzita anekAntavAdapraveza prakAzita padarzanasamuccaya prakAzita zAstravArtAsamuccaya saTIka prakAzita nyAyapravezaTIkA prakAzita dharmasaMgrahaNI prakAzita lokatattvanirNaya prakAzita anekAntapraghaTTa jenagranthagranthakAra sUcImAthI 1. "jaina grantha ora granthakAranA AdhAre. 2. sanmatitarka paNa A AcAryanI ja kRti che. (anuvAdaka) Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 jainadarzana tattvataraMgiNI - jainagranthagranthakArasUcImAMthI tribhaMgIyAra jainagranthagranthakArasUcImAMthI nyAyAvatAravRtti jainagranthagranthakArasUcImAMthI paMcaliMgI jainagranthagranthakArasUcImAMthI kiMjavadanacapeTA jainagranthagranthakArasUcImAMthI paralokasiddhi jainagranthagranthakArasUcImAMthI vedabAhyatAnirAkaraNa jainagranthagranthakArasUcImAMthI sarvajJasiddhi jainagranthagranthakArasUcImAMthI syAdvAdakucoghaparihAra jainagranthagranthakArasUcImAMthI zAkaTAyana (vi.9mI) strImuktiprakaraNa jaina sAhityasaMzodhakamAM (pAlyakIrti) (yApanIya) kevalibhuktiprakaraNa prakAzita siddharSi (vi.10mI) nyAyAvatAraTIkA prakAzita abhayadevasUri (vi.11mI) sanmatiTIkA prakAzita (vAdamahArNava) jinezvarasUri (vi.11mI) pramAlakSma saTIka prakAzita pacaliMgI prakaraNa prakAzita zAntisUri (vi.11mI) nyAyAvatAravArtika prakAzita (pUrNatalagacchIya) vRtti municandrasUri (vi.1ramI) anekAntajayapatAkA- prakAzita vRttiTippaNa vAdidevasUri (vi.12mI) pramANanayatattA- prakAzita lokAlaMkAra syAdvAdaratnAkara prakAzita hemacandra (vi.1ramI) pramANamImAMsA prakAzita (pUrNatallagaccha) anyayogavyavacchedikA prakAzita vAdAnuzAsana (anupalabdha) vedAMkuza prakAzita Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dArzanika sAhitya 469 devasUri (vi.1162) jIvAnuzAsana prakAzita (vIracandraziSya) zrIcandrasUri (vi.12mI) nyAyapravezaharibhadra- prakAzita vRttipaMcikA devabhadrasUri (vi.12mI) nyAyAvatAraTippaNa prakAzita (mAladhAri zrIcandraziSya) malayagiri (vi.13mI) dharmasaMgrahaNI TIkA prakAzita candrasena (vi.13mI) utpAdAdisiddhisaTIka prakAzita (pradyumnasUriziSya) AnandasUri-amarasUri siddhAntarNava anupalabdha (sihavyAghazizu) rAmacandrasUri (vi.13mI) vyatirekaddhAtrizikA prakAzita (hemacandraziSya) madhyavAdi (vi.13mI) dharmottaraTippaNaka paM.dalasukhabhAI pAse pradyumnasUri (vi.13mI) vAdasthala jainagranthagranthakArasUcImAMthI jinapatisUri (vi.13mI) prabodhyavAdasthala jainagranthagranthakAra sUcImAMthI ratnaprabhasUri (vi.13mI) syAdvAdaratnAkarAvatArikA prakAzita devabhadra (vi.13mI) pramANaprakAza jainagranthagranthakArasUcImAMthI naracandrasUri (vi.13mI) nyAyakanDalITIkA jainagranthagranthakArasUcImAMthI (devaprabhaziSya) abhayatilaka (vi.14mI) paMcaprasthanyAyataka jainagranthagranthakArasUcImAMthI vyAkhyA tarkanyAyasUtraTIkA jainagranthagranthakArasUcImAMthI nyAyAlaMkAravRtti jainagranthagranthakArasUcImAMthI 1. A ja rAmacandrasUrie guNacandra sAthe saMyuktapaNe svopajJaTIkA sAthe dravyAlaMkAranI racanA karI che. A kRti amadAvAdathI lA.da. vidyAmaMdire prakAzita karI che. tenuM saMpAdana vizvavikhyAta vidvAna munizrI jaMbUvijayajIe karyuM che. (anuvAdaka) 2. nAma bhraSTa lAge che. A vizAlakAya grantha Baroda Oriental InstitutethI prakAzita thayo che. (anuvAdaka) Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 jainadarzana maddhiSeNa (vi.14mI) syAdvAdamajarI prakAzita somatilaka (vi.1392) paDradarzanaTIkA jainagranthagranthakArasUcImAMthI rAjazekhara (vi.15mI) syAdvAdakalikA jainagranthagranthakArasUcImAMthI ratnAkarAvatArikApajikA prakAzita padarzanasamuccaya jainagranthagranthakArasUcImAMthI, nyAyakandalIpajikA jainagranthagranthakArasUcImAMthI jJAnacandra (vi.15mI) ratnAkarAvatArikA- prakAzita TippaNa jayasiMhasUri (vi.15mI) nyAyasAradIpikA prakAzita merUtuMga (vi.15mI) padarzananirNaya jainagranthagranthakArasUcImAMthI (mahendrasUriziSya) guNaratna (vi.15mI) padarzanasamuccayanI tarkarahasyadIpikA prakAzita bhuvanasundarasUri parabrahmotthApana jainagranthagranthakArasUcImAMthI (vi.15mI) laghumahAvidyAviDaMbana jainagranthagranthakArasUcImAMthI satyarAja (vi.16mI) jalpamaMjarI jainagranthagranthakArasUcImAMthI (sudhAnandagaNiziSya) 1. A kRti CIPT (= Collection of Jaina Philosophical Tracts jaina cizirate your HEU) Edited by Nagin J. Shah, L.D.Series 41, Ahmedabad, 1973, granthamAM prakAzita che. A kRtinA kartA merUtuMgasUri acalagacchanA mahendraprabhasUrinA ziSya hatA. (anuvAdaka). 2. A kRti CJPmAM prakAzita che. bhuvanasundarasUri tapagacchanA somasudarasUrinA ziSya hatA. upara nodhelI be kRtio uparAMta temaNe bIjI traNa kRtionI racanA karI che. te che - (1) mahAvidyAviDambanavyAkhyAna, (2) mahAvidyAvivaraNaTippaNa ane (3) vyAkhyAnadIpikA. (anuvAdaka) bhuvanasundarasUri pachI vikramanI paMdaramI zatAbdInA uttarArdhamAM pramANasAranI racanA vRddha gacchanA bhadrezvarasUri, tilakasUri, jinaratnasUri, devAcAryanI paraMparAmAM thayelA vAdIndracakracUDAmaNi munIzvare karI che. A kRti CPTmAM prakAzita che. (anuvAdaka) Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dArzanika sAhitya 471 sAvijaya (vi.16mI) vAdivijayaprakaraNa jainagranthagranthakArasUcImAMthI hetudarzanaprakaraNa jainagranthagranthakArasUcImAMthI siddhAntasAra (vi.16mI) darzanaratnAkara jainagranthagranthakArasUcImAMthI dayAratna (vi.17mI) nyAyaratnAvalI jainagranthagranthakArasUcImAMthI zubhavijaya (vi.17mI) tarkabhASAvArtika jainagranthagranthakArasUcImAMthI syAdvAdamAlA prakAzita bhAvavijaya (vi.17mI) patrizat jalpavicAra jainagranthagranthakArasUcImAMthI vinayavijaya (vi.17mI) nayakarNikA prakAzita patrizatu jalpasakSepa jainagranthagranthakArasUcImAMthI yazovijaya (vi.18mI) asahasrIvivaraNa prakAzita anekAntavyavasthA prakAzita jJAnabindu prakAzita (navyazailImAM) jainatarkabhASA prakAzita devadharmaparIkSA prakAzita dvAtrizat dvAtrizikA prakAzita dharmaparIkSA prakAzita 1. A sAdhuvijaya tapagacchanA somasundarasUrinI paraMparAmAM thayelA jinaharSanA ziSya che. jinaharSa sumatisAdhunA ziSya hatA. ane sumatisAdhu lakSmIsAgaranA ziSya hatA. vAdivijayaprakaraNa CJPTmAM prakAzita che. soLamI zatAbdImAM ja pramANasundaranI racanA tapagacchanA padmasundare karI che. pAsundara pAmerunA ziSya hatA ane padmameru AnandamerunA ziSya hatA. bAbara ane humAyue AnandamerunuM sanmAna karyuM hatuM, ane akabare pAsundaranuM sanmAna karyuM hatuM. padmasundara kALadharma pAmyA pachI jyAre I.sa.1582mAM hIravijayasUrie akabaranA darabAranI mulAkAta lIdhI tyAre potAnI pAse rAkhelo padmasundarano granthasaMgraha salIme hIravijayasUrine sopI dIdho je saMgrahathI hIravijayasUrie AgrAmAM granthabhaMDAranI sthApanA karI. juo CUPTnI prastAvanA pR.12. pramANasundara CIPTmAM prakAzita che. (anuvAdaka) Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 nayapradIpa nayopadeza nayarahasya nyAyakhaMDakhAdya (navyazailImAM) nyAyAloka (navyazailImAM) bhASArahasya zAstravArtA samuccayaTIkA utpAdavyayo vyasiddhiTIkA jJAnArNava nyAyabindu pramANarahasya maMgalavAda prakAzita prakAzita prakAzita prakAzita vAdamAlA vAdamahArNava vidhivAda vedAntanirNaya prakAzita prakAzita prakAzita prakAzita anekAntapraveza prakAzita gurutattvavinizcaya prakAzita AtmakhyAti tattvAlokavivaraNa trisURAloka dravyAlokavivaraNa prakAzita jainadarzana jainagranthagranthakArasUcimAM jainagranthagranthakArasUcimAM jainagranthagranthakArasUcimAM jainagranthagranthakArasUcimAM jainagranthagranthakAramAM jainagranthagranthakAramAM jainagranthagranthakAramAM jainagranthagranthakAramAM jainagranthagranthakAramAM jainagranthagranthakAramAM jainagranthagranthakAramAM Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 jaina dArzanika sAhitya siddhAntarkapariSkAra jainagranthagranthakAramAM siddhAntamaMjarITIkA jainagranthagranthakAramAM syAdvAdamaMjUSA jainagranthagranthakAramAM (syAdvAdamaMjarInI TIkA) dravyaparyAyayukti jainagranthagranthakAramAM yazasvat sAgara jainasaptapadArtho ' prakAzita (vi.18mI) pramANavAdArtha jainagranthagranthakAramAM vAdArthanirUpaNa jainagranthagranthakAramAM syAdvAdamuktAvalI prakAzita bhAvaprabhasUri (vi.18mI) nayopadezaTIkA prakAzita mAyAcandra (vi.19mI) jJAnakriyAvAda jainagranthagrathakAramAM padmavijayagaNi (vi.19mI) tarkasaMgrahaphakkikA jainagranthagranthakAramAM RddhisAgara (vi.20mI) 'nirNayaprabhAkara jainagranthagranthakAramAM ityAdi A rIte jainadarzananA granthono vizALa kozAgAra che. A sUcImAM saMskRta granthono ja mukhyapaNe ullekha karavAmAM Avyo che. kannaDa bhASAmAM paNa aneka darzanagranthonI TIkAo maLe che. A badhA granthomAM jainAcAryoe anekAntadaSTithI vastutattvanuM nirUpaNa karyuM che ane pratyeka vAdanuM khaMDana karIne paNa te vAdono nayadaSTie samanvaya karyo che. aneka ajaina grantho upara TIkAo paNa jainAcAryoe lakhI che, A TIkAo te granthonA hArdane ghaNI sUkSmatAthI spaSTa kare che. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktinAmasUcI akabara 471 AtmAcaraNa 76 akalaMka 19, 21-23, 47, 203, AdinAtha 2 213, 214, 229, 234, Anandameru 471 235, 243, 245, 257, AnandasUri 469 264, 265, 274, 276, AzAdhara 465 278, 280, 281, 304, AzmaraNya 450 310, 311, 314, 316, indrabhUti 45 317, 360, 403, 453, Igarasola, karnala 95 455, 465, 463 Izvarasena 22 ajitakeza kaMbali 36, 45 udayanAcArya 22 ajitanAtha 4 udyotakara 21, 255 ajitasena 465 upAdhe, DaoNkTara 15 anantakIrti 464 umAsvAti 17, 465, 467 anantavIrya 22, 446, 465, 463, RddhisAgara 473 465 RSabhadeva 2, 3, 4, 7, 233 aparAjita 14 auDulomi 450 appayya dIkSita 446, 447 kava 286 aphalAtUna 104 kamaTha 5 abhayatilaka 469 kamalazIla 187 abhayadevasUri 22, 404, 468 karNakagomi 22, 434, 437 amarakIrti 466 kAnajIsvAmI 69 amarasUri 469 kAlAsura 286 amRtAnanda muni 465 kAlidAsa 30, 124 ariSTanemi para kundakunda 13, 15, 17, 6-2, 72, arca, 22, 465, 427 73, 227, 371, 373, 374, ahalbali 15 393 aSTaka RSi 286 kumAranadi 463 azvaghoSa 190 kumArasena 463. azvasena 5 kumArila 21, 22, 50, 224asaMga 18 226, 393, 450, 452 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktinAmasUcI kRSNa 4 kezI 12, 16 kSatriya 14 khaMDanAkanda 466 khAravela 3 gaMgadeva 14 gaMgAnAtha jhA 417 gaMgezopAdhyAya 23 gAMdhIjI (bA) 77, 460 guNacandra 23, 469 guNadhara 14, 15 guNanandi 15 guNaratna 23, 335, 470 goDase 77 govardhana 14 gozAlaka 69 gautama 9, 12, 14, 184 ghoSaka, bhadanta 432 candraprabhasUri 22 candrasena 23, 469 cArukIrti paMDitAcArya 465 jagannAtha 466 jambusvAmI 10, 14 jaya 14 jinadAsa 463 jinadeva dharmabhUSaNa 465 jinapatisUri 469 jinabhadragaNi kSamAzramaNa 19, 370 jinaratnasUri 470 jinasena 462, 463 jinaharSa 471 jinezvarasUri 22, 468 jaimini 452 jJAnacandra 470 TAgora (ravIndranAtha) 124 tilakasUri 470 tulasIdAsa, gosvAmI 30 trizalA 6 dayAratna 471 dalasukhabhAI (mAlavaNiyA) 342, 469 diAga 21, 316, 318 342 devanandi 462 devaprabha 469 devabhadra 469 devabhadrasUri 469 devarAjajI 422 devardrigaNi 9 475 devasUri 469 devasena 464 devAcArya 470 jayanta bhaTTa 21, 22, 241, 244 devendramati 22 jayapAla 14 jayarAzi bhaTTa 438 jayasiMhasUri 470 javAharalAla naheru 459 jaMbUvijayajI, munizrI 469 dharaNendra pa dharasenAcArya 14, 15 dharmakIrti 19, 21, 158, 174, 176, 225, 226, 233, 236, 252, 273, 275, 316, 318, 386, 412,423, 425, 437,452, 453 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 dharmatrAta, bhadanta 432 dharmapAla 21 dharmabhUSaNa 23, 465 dharmottara 3 dhavala kavi 466 dhRtisena 14 dhruvasena 14 nakSatra 14 nanda 3 nandimitra 14 nandI 14 misAdhu 300 naracandrasUri 469 narendrasena 465 nAga 14 nAgArjuna 18, 21 nAthurAma goDase 76 nAbhirAya 1,2 nArAyaNa kRSNa 4 nimbArkAcArye 448 nemicandra 466 neminAtha 4 padmanAbha zAstrI 466 padmameru 471 padmavijayagaNi 473 padmasundara 471 padmAvatI 5 pAtrakesarI 19, 462 pAtrasvAmI 21, 257, 262 pArzvanAtha 5, 6, 10-12 pAMDu 14 puSpadanta 14, 15 puSyamitra 3 pUjyapAda 17, 367 pUrNa kazyapa 36 prakrudha kAtyAyana 36 prajJAkara gupta 22, 226, 268, 312, 425, 427 pradezI rAjA 16 pradyumnasUri 469 prabhAkara 21 prabhAcandra 22, pravarakIrti 466 projhila 14 pleTo 104 464 jainadarzana phaNibhUSaNa adhikArI 417 barkale 101 baladevajI upAdhyAya 418-421 bAdarAyaNa 414, 450 bAbara 471 bizapa 101 buddhadeva, bhadanta 432 buddhila 14 becaradAsa 10 267, buddha 5, 8, 25, 36, 42, 88, 89, 100, 160, 162, 163, 172174, 186, 187, 191, 225, 233, 273, 342-344, 395, 406, 408, 409, 411, 412, 427, 437, 449, 450, 455, 459 brahmA 286 brAhmI 2 bhagavAnadAsajI, bhArataratna 455 bhadrabAhu 14 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktinAmasUcI 477 bhadrezvarasUri 470 mAlukyaputra 88 bharata 2 milinda 189 bhartaprapaca 450 municandrasUri 22, 468 bhartuhari 329 munIzvara, vAdIndracakracUDAmaNi 470 bhAvaprabhasUri 473 megasUri 470 bhAvavijaya 471 ativRSabha 14 bhAvasena saividya 23, 465 yazasvasAgara 23, 473 bhAskara bhaTTa 441, 444, 450 yazobAhu 14 bhuvanasundarasUri 470 yazobhadra 14 bhUtabali 14, 15 yazovijayajI 23, 273, 274, makhali gozAla 36, 69 * 404, 405, 471 maNikaMTha 466 ratnaprabhasUri 23, 469 mAyAcandra 473 ravibhadra 463 marudevI 1, 2 rAjazekhara 23, 407 malayagiri 23, 405, 469 rAjula 4 malavAdI ra1, 467, 469 rAdhAkRSNanuM, sara sarvapallI 2, 421 malleiSaNa 23, 465, 470 rAma 30 mahAtmA gAMdhI 76 rAmacandrasUri 23, 469 mahAvIra 5, 6, 8-14, 36, 41, rAmAnujAcArya 447 42, 46, 50, 51, 89, rAjacandra, zrImad 51 98, 100, 163, 165, rAhula sAMkRtyAyana 94, 176, 406172, 173, 176, 178, 409, 412, 413 184, 191, 233, 280, rudraTa 3OO 395, 406, 409, 411- lakSmIsAgara 471 413, 449, 455, 459 laghusamabhadra 465 mahendrakumAra 10, 465, 463 lenina 95 mahendrasUri 470 lohAcArya 14 maMDana mizra 21, 22 vajana i466 mAIlDa dhavala 464 vardhamAna 3, 6, 89, 178, 233, mAghanandi 15 409 . mANikyanandi 22, 203, 311, vallabhAcArya 448 317, 318, 464 - vasunadi 464 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 jainadarzana vasubaMdhu 18 zubhacandra 465 vasumitra, bhadanta 432 zubhacandradeva 465 vAcaspati mizra 21, 22 zubhavijaya 471 vAdidevasUri 22, 254, 263, zrIkaMThAcArya 445 318, 320, 463, 468 zrIcandrasUri 469 vAdirAjasUri 22, 465, 462, zrIdatta 19, 21, 462 464 zrIdhara 22 vAdisiMha 462 zrInivAsAcArya 449 vAdIbhasiMha 463 satyarAja 470 vAmAdevI 5 sanmati 6 | vijaya 6, 14, 413 samantabhadra 18, 47, 77, 103, vijJAnabhikSu 445 202, 228, 283, 310, vidyAnanda 22, 203, 257, 263, 393, 418 311, 318 samudravijaya 4 vidyAnabdi 465, 463 sapUrNAnandajI 413 vinayavijaya 471 salIma 471 vimaladAsagaNi 23, 465 saMjaya 6, 395, 406, 408, vizAkha 14 409, 411-413, 455 vIracandra 469 saMjaya belaThiputta 6, 36, 406vIrasenasvAmI 229 408, 413 vyAsa 286 sAdhuvijaya 471 vyomaziva 21, 440, 441 siddharSi 22, 468 zabara 224 siddhasena 18, 22, 47, 202, zaMkarAcArya 21, 414, 417-419, 212, 250, 283, 310, 441, 442, 450 314, 318, 352, 353, zAkTAna 468 - 3pa9, 465, 467 zAntarakSita 22, 208, 226, 429, siddhasenagaNi 404 431-433, 462 siddhAntasAra 461 zAntivarNa 465 siddhArtha 6, 14 zAntisUri 22, 468 siMhagaNi kSamAzramaNa ra1, 455 zAntiSeNa 465 sukhaprakAza muni 465 zAlikanAtha 21 sukhalAlajI paMDita 10, 13, 31 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 vyaktinAmasUcI sugata 424 sudharma 14 sudharmAsvAmI 9, 14 sudhAnandagaNi 470 sundarI ra subhadra 14 sumati 21, 462 sumatisAdhu 471 somatilaka 23, 470 somadeva 464 somasundarasUri 470, 471 hanumantarAva 422 haribhadrasUri 21, 22, 28, 47, 455, 467 harmana jekobI 2, 406 hIravijayasUri 471 humAyu 471 hegala 94, 101 hemacandra ra2, 24, 318, 320, 367, 451, 468, 469 hyuma 101 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmasUcI akalaMkagranthatraya 462 AcArAMgasUtra 7, 8, 10-12, 37, akalaMkagranthatrayaTippaNa 364, 366, 226, 280 368, 397 AtmakhyAti 47ra agrAyaNIya 9, 10, 15 AtmapravAda 9 aNubhASya 448 AdipurANa 14, 55 ' anagAradharmAmRta 379, 380 AptaparIkSA 22, 191, 464 anuttaraupapAtikadazA 8, 280 AptamImAMsA 18, 20, 86, 98, anuyogadvAra 16, 20, 364 103, 201, 202, 204, anekAntajayapatAkA 21, 22, 467 228, 284, 308, 35ra, anekAntajayapatAkATippaNa 22 393, 394, 461 anekAntajayapatAkAvRttiTippaNa 468 AtamImAMsAvRtti 464 anekAntapraghaTTa 467 AptasvarUpa 289 anekAntapraveza 472 AlApapaddhati 464 anekAntavAdapraveza 21, 467 Avazyakaniryukti 215 AvazyakaniryuktimalayagiriTIkA 405 anekAntavyavasthA 471 InDiyana philosaphI (rAdhAkRSNanuM) 421 attakRdazA 8, 280 Ibdopadeza 18 anyayogavyavacchedakAtrizikA 35ra, uttarAdhyayana 9, 11, 12 468 utpAdapUrva 9 abhidhammasthasaMgaha 342 utpAdavyayauvyasiddhiTIkA 472 abhidharmakoza 35, 143, 146, utpAdAdisiddhi 23 160, ra17 utpAdAdisiddhisaTIka 469 arthavyaMjanaparyAyavicAra 466 udAna 8 aSTazatI 21, 203, 204, 265, upa *: *** upaskAraTIkA 259 281, 289, 3pa2,453, 463 upAyahRdaya 273 aSTasahasrI 22, 203, 204, 211, upAsakadazA 8 223, 265, 276, 281, upAsakAdhyayana 280 289, 352, 401,453, 463 Rgvada 39, 45, 88, 449 aSTasahasrITippaNa 465 kaThopaniSad 27, 117, 363 aSTasahasrIvivaraNa 405, 471 kaNAbhasUtra 314 astinAstipravAda 9 kandalI 255, 308 aMguttaranikAya 11, 16, 342 karmapravAda 9 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmasUcI kalyANapravAda 9 kAruNyakalikA 465 kasAyapAhuDa 10, 13-15, 359 kAvyAlaMkAranamisATIkA 300 kevalibhuktinirAkaraNa 466 kevalibhuktiprakaraNa 468 kriyAvizAla 9 khaMDanakhaMDakhAdya (yazovijayajI) 23 gItA 185 gurutattvavinizcaya,404, 405, 472 gommaTasAra 33, 66, 138 cattAri daMDaka 273 chAndogyopaniSad 45, 117, 322, 395 jaDavAda aura anIzvaravAda 94 jayadhavalA 14, 15, 229 jalpanirNaya 19, 462 jalpamaMjarI 470 jIvasiddhi 461 jIvasiddhiTIkA 464 281, jIvAnuzAsana 469 jaina grantha aura gandhakAra 467 jainatarkabhASA 404, 471 jainatarkavArtika 20, 22, 397, 412 jainatarkavArtikaTippaNa 342 jaina dArzanika prakaraNa saMgraha 470 jaina dArzanika sAhitya kA siMhAvalokana 16 jainasaptapadArthI 473 jaina sAhitya aura itihAsa 464 jaina sAhitya meM vikAra 10 jainendra vyAkaraNa 18, 367 jaiminisUtra 243 joNipAhuDa 15 jJAtRdharmakathA 8, 280 jJAnakriyAvAda 473 481 jJAnapravAda 9, 10, 15 jJAnabindu 471 jJAnArNava 472 tattvataraMgiNI 468 tattvadIpikA 466 tattvanizcaya 466 tattvavaizAradI 335 tattvasaMgraha 3, 22, 54, 188, 204, 213, 225, 226, 291, 309, 341, 429, 431-433, 452, 453, 462 tattvasaMgrahapaMjikA 112, 113, 187, 208, 217, 257, 433 tattvArtharAjavArtika 146, 234, 364, 369 tattvArthavArtika 216, 217, 222, 356, 399, 403, 463 tattvArthazlokavArtika 22, 203, 259, 277, 351, 360, 364, 462, 463, 464 tattvArthasUtra 17, 31, 35, 38, 57, 65, 108, 116, 131, 133, 134, 147, 196, 199, 201, 215, 219, 234, 305, 461, 467 tattvArthAdhigama bhASya (tattvArtha-svopazabhASya) 17, 20, 43, 244, 354, 359, 363, 467 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 tattvAlokavivaraNa 472 dharmasaMgraha 35 tattvopaplavasiMha 299, 438, 439 dharmasaMgrahaNI 22, 467 tantravArtika 298 dharmasaMgrahaNITIkA 469 dharmottaraTippaNaka 469 dhavalATIkA 14, 15, 119, 197, tarkanyAyasUtraTIkA 469 tarkabhASAvArtika 461 tarkarahasyadIpikA 470 tarkazAstra 273 tarkasaMgrahaphakkikA 473 tiloyapaNatti (trilokaprajJapti) 14 taittirIyopaniSad 397 tribhaMgIsAra 468 trilakSaNakadarzana 19, 462 trisUtyAloka 472 darzana kA prayojana 455 dravyAlaMkAra 23, 469 dravyAlokavivaraNa 472 dvAtriMzadvAtriMzikA (yazovijayajI) 273, 471 357, 360, 462 dvAdazAranayacakra 21, 467 dvijavadanacapeTA 468 dharmaparIkSA 471 jainadarzana nandI 16, 199, nandIsUtraTIkA 68 nayakarNikA 471 nayacakra 56 nayacakra prAkRta 464 nayapradIpa 472 nayarahasya 472 nayalakSaNa 467 darzanadigdarzana 69, 406, 407, nayavivaraNa 56, 351, 464 nayasaMgraha 467 413 darzanaratnAkara 471 nayopadeza 472 nayopadezaTIkA 473 dazavaikAlika 9, 10 dazavaikAlikaniryukti 252 navanIta (sAmayika) 81 navapadArthanizcaya 463 dIghanikAya 407, 450 dRSTivAda 8, 10, 15, 280 nATyazAstra 300 devadharmaparIkSA 471 nimbArkabhASyaTIkA 449 dravyaparyAyayukti 473 dravyasaMgraha 117, 378 dravyasvabhAvaprakAza (prAkRta) 464 niyamasAra 15, 17, 58, 130, 132, 227 nirNayaprabhAkara 473 nizIthacUrNi 463 nyAyakandalITIkA (naracandrasUri) 469 nyAyakandalIpaMjikA 470 nyAyakumudacandra 22, 31, 54, 291, 292, 299, 465 nyAyakusumAMjali 208 nyAyakhaDakhAdya 472 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 granthanAmasUcI nyAyadIpAvaliTIkA 465 nyAyasAradIpikA 470 nyAyadIpAvaliviveka 465 nyAyasUtra 20, 36, 185, 242, nyAyadIpikA 204, 274, 465 2para, 272, 274, 275 nyAyapradIpikA 467 nyAyAmRta 467 nyAyapramANabhedI 467 nyAyAlaMkAravRtti 469 nyAyapraveza 25, 318 nyAyAloka 472 nyAyapravezaTIkA (haribhadra) 467 nyAyAvatAra 19, 22, 202, 212, nyAyapravezaharibhadravRttipaMcikA 469 248, 250, 251, 314, nyAyabindu (yazovijayajI) 472 318, 467 nyAyabindu (dharmakIti) 3, 233. nyAyAvatAraTippaNa 469 249, 259, 260, 264, nyAyAvatAraTIkA 22, 468 314, 316, 318, 344 nyAyAvatAravArtikavRtti 468 nyAyabiTIkA 3, 73 nyAyAvatAravRtti (haribhadra) 468 nyAyabhASya 20, 244, 2para, patraparIkSA 22, 279, 464 308 parabrahmotthApana 470 nyAyamakarandavivecana 466 paramatakhaMDana 467 nyAyamaNidIpikA 465 . paramatajhajhAnila 465 nyAyamarI (jayaMta bhaTTa) ra05. paralokasiddhi 468 209, 237, 241, 244, parIkSAmukha 22, 114, 198, 201, 203, 207, 211, 236, 272 nyAyaratna 466 238, 242, 248-251, 253, 254, 260-263, nyAyaratnAvalI 471 nyAyavArtika 21, 255 266, 310-312, 317-3ra1, nyAyavArtikatAtparyaTIkA 241, 255, , 349, 464 parIkSAmukhavRtti 465 259 pacaprakaraNa 464 nyAyavinizcaya 21, 103, 110, paMcaprasthanyAyatarkavyAkhyA (?) 469 213, 223, 228, 247, pacaliMgI 468 248, 257, 274, 315, pacaligIprakaraNa 468 2 401, 46ra . paMcAdhyAyI 379, 380 nyAyavinizcayavivaraNa 22, 407, 2, , paMcAstikAya 13, 15, 17, 58, 462, 464 116, 131, 133, 166, nyAyasAra 314-317 397, 426 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 jainadarzana pAtaMjala mahAbhASya 147, 298, pramANavArtikasvopakSavRttiTIkA 22, 393, 394 pAtrakesaristotra 286, 462 pArzvanAthacaritra (vAdirAjakRta) 461, 462, 464 239, 256, 267, 434, 437, 452 pramANavArtikAlaMkAra 22, 54, 226, 239, 249, 268, 425 pramANavinizcaya 21 pUrvI aura pazcimI darzana 422 prajJApanA 16 pratyAkhyAnapravAda 9 prabodhyavAdasthala 469 pramANagrantha (vajanandikRta) 466 pramANanayagrantha 467 pramANasamuccaya 204 pramANasaMgraha 21, 243, 248, 256, 264 274, 281; 315-317, 453, 462 pramANasAra 470 pramANanayatattvAlokAlaMkAra 22, 263, pramANasiddhi 466 pramANasundara 471 pramAlakSma 468 318, 468 pramANanirNaya 464 pramANapadArtha 466 pramANaparIkSA 257, 263, 463, 474 pramANaprakAza 469 prameyakaMThikA 465 pramANaprameyakalikA 465 prameyaratnakoSa 22 pramANamImAMsA 22, 204, 236, prameyaratnamAlA 22, 122, 319, 468 pramANarahasya 472 pramANalakSaNa 22, 463, 467 pramANavAdArtha 473 pramANavArtika 21, 30, 36, 101, 102, 122, 158, 161, 174, 175, 210, 225 253, 255, 289-291, 304, 344, 386, 423, 430, 435 pramANavArtikaTIkA 22 pramANavArtikamanorathanaMdinITIkA 245 prameyakamalamArtaMDa - 22, 54, 85, 206, 271, 294, 295, 464 252, 340 prameyaratnamAlAlaghuvRtti 466 prameyaratnamAlAlaMkAra 465 prameyaratnasAra 465 prameyaratnAkara 465 pravacanaparIkSA 466 pravacanasAra 13, 15, 17, 116, 212, 227, 397 prazastapAdabhASya 255, 318, 440 prazastapAdabhASyakandalI 255, 308 prazastapAdabhASyavyomavatI 291, 440, 441 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmasUcI praznavyAkaraNa 8, 280 prAkRtacandrikA 300 prAkRtavyAkaraNa (trivikramaskRta) 300 prAkRtavyAkaraNa (haima) 300 prAkRtasarvasva 300 prAkRtasaMgraha 300 prANAvAya 9 buddhacaryA 69 bRhaTippaNikA 15 bRhatsarvajJasiddhi 464 bRhasvayaMbhUstotra 18, 20, 77, 202, 418, 461 bRhadAraNyakabhASyavArtika 323, 450 bRhadravyasaMgrahaTIkA 198 bodhicaryAvatAra 111, 162 bodhicaryAvatArapaMjikA 304 brahmabindupaniSad 330, 331 brahmasUtra 27, 414, 441, 448, 450 brahmasUtranimbArkabhASya 448 brahmasUtrabhAskarabhASya 441, 442 brahmasUtravijJAnAmRtabhASya 445 brahmasUtrazAMkarabhASya 414 brahmasUtrazAMkarabhASyabhAmatI 323 brahmasUtrazrIkaMThabhASya 445 bhagavatIsUtra 16, 20, 69, 397 bhagavadgItA 166, 185 mAdhyamikakArikA 303, 370 mAdhyamikavRtti 408 milindaprazna 161, 189 mImAMsAzlokvArtika 21, 50, 240, 241, 268-270, 308, 393, 450 muMDakopaniSad 323 mUlAcAra 57 yajurveda 5 yAjJavalkyasmRti 237, 286 yuktanuzAsana 18, 22, 461 yuktyanuzAsanAlaMkAra 463 yogabhASya 20, 394, 450 yogasUtratattvavaizAradI 335 bhAratIya darzana (baladeva upAdhyAya) ratnAkarAvatArikA 23, 277 ratnAkarAvatArikATippaNa 470 rAjapraznIya 16 rAjavArtika 234, 364 369 bhAgavata 2, 3 bhAmatI 323 485 418, 421 bhASArahasya 472 bhASya (prazastapAda) 314 . bhAskarabhASya 442 majhimanikAya 11, 48, 69, 408 matakhaMDanavAda 467 matsyapurANa 286 manusUtra 286 manusmRti 237 mahApurANa 462 463 mahAbandha 10, 13 mahAbhArata 27, 66, 286, 287 mahAvidyAviDambanavyAkhyAna 400 mahAvidyAvivaraNaTippaNa 470 maMgalavAda 472 mATharavRtti 252 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 jainadarzana laghIyasraya4, 19, 213, 215, 234, vizvatattvaprakAza 23, 465 242, 261, 293, 305, vItarAgastotra 4pa1 307, 308, 3pa0, 361, vIryAnupravAda 9 366, 368, 370, 401, veda 282, 286, 409 402, 462 vedabAhyatAnirAkaraNa 468 laghIyalsayasvavRtti 200, 204, 215, vedAnadIpa 447 - 243, 245, 304-306, vedAntanirNaya 472 360, 361 vedAMkuza 468 laghumahAvidyAviDabana 470 vaijJAnika bhautikavAda (hiMdI) 94 laghusarvajJasiddhi 464 lokatattvanirNaya 24, 68, 467 vaiyAkaraNabhUSaNa 297 lokabindusAra 9 vaizeSikasUtra, 17, 36, 259 vastuvijJAnasAra 69 vaizeSikasUtraupaskAra 259 vAkyapadIya 297, 298, 330 vyatirekaDhAtrizikA 469 vAbhadAlaMkAra 300 vyAkhyAnadIpikA 470 vAdadvAtrizikA 273, 274 vyAkhyAprajJapti 8, 280 vAdanyAya 22, 252, 273, 276, vyAsabhASya (yoga bhASya) 207, 450 299, 463 vyomavatI 79, 291 vAdamahArNava (abhayadevasUri) 468 zabdakaustubha ra97 vAdamahArNava (yazovijayajI) 472 zabdakheDavyAkhyAna 466 vAdasthala 469 zAbarabhASya 20, 243 vAdAnuzAsana 468 zAstradIpikA 297 vAdArthanirUpaNa 473 zAstravArtAsamuccaya 21, 22, 467 vAdivijayaprakaraNa 471 zAstravArtAsamuccayaTIkA 47ra vijJaptimAtratAsiddhi 438 zrIkaMThabhASya 445, 453 vijJaptimAtratAsiddhiTIkA 438 vijJAnAmRtabhASya 445 zrIkaMThabhASyaTIkA 446 vidyAnandamahodaya 463 zrIpurapArzvanAthastotra 464 vidyAnupravAda 9 zrutAvatAra 14 vidhivAda 472 zlokavArtikaTippaNI 466 vipAkasUtra 8, 280 zvetAzvataropaniSad da6, 117, 286, vizeSavAda 467 417 vizeSAvazyakabhASya 10, 19, 215, SaTrakhaMDAgama 10, 13, 14, 226, 223, 370 259 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmasUcI 487 patrizajalpavicAra 471 sarvArthasiddhi 9, 18, 109, 198 patrizajalpasakSepa 471 202, 212, 360, 363, padarzana 466 365, 369 padarzanaTIkA 470 saMzayavadanavidAraNa 465 SaDradarzananirNaya 470 sArasaMgraha 462 pagdarzanaprapaMca 466 sAkhakArikA 35, 36, 127, 1,5, padarzana pramANaprameyasaMgraha 465 332, 333, 334 paDradarzanasamuccaya 22, 467, 470 sAkhyakArikAmATharavRtti 252 padaInasamacayaTIkA (soma tilaka) ra3 sAMkhyatattvakaumudI 308 padarzanasamuccayaguNaratnaTIkA 23, 335 siddhahemazabdAnuzAsana 367 SaSmatatarka 466 siddhAntarkapariSkAra 473 satyapravAda 9 siddhAntamaMjarITIkA 473 satyazAsanaparIkSA 22, 464 siddhAntArNava 469 sanmatitarka 18, 20, 22, 283, 35ra, siddhivinizcaya 21, 22, 188, 199, 204, 274, 370, 465, 463 353, 3pa9, 46 2, 467 sanmatitarkaTIkA 22, 54, 404, siddhivinizcayaTIkA 22, 229, 274, 350, 465, 463 462, 467, 468 sisTama opha buddhisTa thoTa 342 saptapadArthI 23 sumatisaptaka 462 saptabhaMgitaraMgiNI 23, 465 sUtrakRtAga 8, 11, 16, 280 saptabhaMgI 466 sUtrakRtAgaTIkA 67, 68 samanvaya (hiMdI) 455 sRSTivAdaparIkSA 466 samaya parIkSA 466 saundaranada 112, 190 samayasAra 13, 15, 16, 62, 72, strImuktiprakaraNa 468 73,353, 370, 371, 374, sthAnAgasUtra 8, 16, 20, 280 376, 377, 379, 380 sphaTArthI abhidharmakozavyAkhyA 146 samayasAratAtparyavRtti 379 syAdvAdakalikA 23, 470 samavAyAMga 8, 16, 280 syAdvAdakucodyaparihAra 468 samAdhita- 18 syAdvAdamaMjarI 23, 470 sambandhavArtika 324 syAdvAdamajUSA 473 sarvajJasiddhi 46 8 syAdvAdamAlA 471 sarvadarzanasaMgraha 209 - syAdvAdamuktAvalI 473 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 jainadarzana syAdvAdaratnAkara 22, 54, 254,463, svamanasthApana 466 468 harivaMzapurANa 14 syAdvAdaratnAkarAvatArikA 469 hetudarzanaprakaraNa 471 syAdvAdaratnAkarAvatArikApaMjikA 470 hetubindu 258, 425 syAdvAdasiddhi 463 hatubinduTIkA 22, 257, 258,425, syAdvAdopaniSad 464 428 svataMtra cintana (hiMdI) 95 * Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nemi-vijJAna-kastUrasUri granthazreNImAM prophesara DaoN. nagIna jI. zAha ane prophesara DaoN. ramaNIka maM. zAhe taiyAra karelA tera grantha 1. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-1 aMga Agama 2. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-2 aMgabAhya Agamo 3. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-3 Agamika vyAkhyAo * 4. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-4 karmasAhitya-Agamika prakaraNa 5. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-5 lAkSaNika sAhitya 6. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-6 jaina kAvya sAhitya 7. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-7 kannaDa, tAmila, marAThI sAhitya 8. zrI hemacandrAcAryaviracita svopannavRttisahita pramANamImAMsA-jaina tarkazAstrano mahAna grantha (mULa saMskRta grantha, teno gujarAtI anuvAda, tathA paMDita sukhalAlajInI vistRta hindI prastAvanAno tema ja temanAM dArzanika hiMdI TippaNono gujarAtI anuvAda) pRSTha 580 * 9. jaina dharma-darzana (DaoN. mohanalAla mahetA likhita hiMdI granthano gujarAtI anuvAda) pRSTha 424 10-11. jaina AgamomAM AvatAM prAkRta vizeSanAmono paricayAtmaka koza bhAga 1 ane 2. 12. bhAratIya tattvajJAna (zrI haribhadrasUrikRta SaDkarzanasamuccaya ane tenI zrIguNaratnasUriviracita tarkarahasyadIpikA TIkAno vizada gujarAtI anuvAda 80 pRSThanI vistRta prastAvanA sAthe) kula pRSTha 10+80+722=812 13. jainadarzana - jaina tattvajJAnano eka utkRSTa grantha (banArasa hindu yunivarsiTInA jaina-bauddhadarzananA prophesara mahendrakumAra jaina likhita hiMdI granthano gujarAtI anuvAda) kula pRSTha 34+488=522 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa pAlItANA-amadAvAda-muMbaI