Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી બ્રહાચર્ચ વ્રત.
પ્રકાશક,
શ્રી જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ
મહેસાણા.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
:
Dા
-
T
|
Inc. "Flv
' s : ' ' ' . * * * * * * * * * ** . . . .
** * *
. કે 1
+ + +7 +É
બે બેલ.
- દિવ્ય પ્રતિભાવંત સત્પના હૃદયમાંથી વહેતાં જ્ઞાનામૃતનાં ઝરણુંએના સંગ્રહગ્રન્થ જગતનું અનેકધા હિત સાધે છે, તપ્ત હૃદમાં શાન્તિ રિડે છે અને મરવા પડેલી દિવ્ય ભાવનાઓને પુનર્જીવન આપે છે. જ્ઞાની
ઓના પૂલ દેહના વિરહે તેમના અક્ષરદેહને સમાગમ પણ અત્યંત ઉપકારક નીવડે છે. એવા પુરૂષોના અક્ષરદેહરૂપ ગ્રન્થો દેશ, પ્રજા અને ધર્મની અમૂલ્ય મિક્ત છે. તેને સંભાળ ભરેલી રીતે જાળવી રાખવા, સર્વત્ર વિસ્તારવા અને તેના પરથી યોગ્યતાનુસાર અનુવાદ કરવા, એ દેશ, પ્રજા અને ધર્મની ઉત્તમ સેવા બજાવવા રૂપ છે.
પિતાનાં વહાલાઓના પુણ્યા કે સ્મરણાર્થે વિધિવાદ, અર્થવાદ કે કથાઓના ગ્રો છપાવી, તેને વિના મૂલ્ય કે અ૫ મૂલ્ય ગામેગામ અને ઘરેઘર ફેલાવવાની જરૂર છે. એ જરૂરને કાંઈક અંશે પૂરી પાડવાને અમેએ ધનવાન અને ઉદાર સજન સ્ત્રી પુરૂષોની દ્રવ્યાદિ સહાય વડે આચાર અને તવના બહાના હેટા ગ્રન્થ છપાવી. પ્રજામાં હજારોની સંખ્યામાં ફેલાવ્યા છે. હજુ પણ અમારા પ્રયત્ન ચાલુ જ છે.
જે જે સજજન સ્ત્રી પુરૂષને પોતાના કે પોતાનાં હાલના પુણા, સ્મરણાર્થે કે માત્ર પરમાર્થદાવે એવા ઉત્તમ ગ્રન્થ છપાવી પ્રજામાં વહેંચાવવા હોય તેમનું કામ અમો નિઃપ્રહ ભાવે કરી આપવાને તૈયાર છીએ. દરેક કુટુંબ તરફથી હાનું કે હેટું એક પણ ઉત્તમ પુસ્તક સર્વત્ર છૂટથી ફેલાવી જગતમાં પિતાની હયાતી સફળ કરવી જોઈએ. મદદગારોએ નીચેના શિરનામે પત્રવ્યવહાર કરે.
શ્રી જૈન શ્રેયકર મંડળ
- - મહેસાણા.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
98***************
परोपकाराय सतां विभूतयः
ગ્રંથાંક ૯
છે. શ્રી બ્રહ્મચર્યવ્રત.
છપાવી પ્રસિદ્ધ કર્તા, સદ્દગત શેઠ વેણીચંદ સુરચંદ સંસ્થાપિત છે. શ્રી જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ-હેસાણા.
888888888888888888888888
આવૃત્તિ છઠ્ઠી.
ધી સૂર્યપ્રકાશ” પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં મૂળચંદભાઈ ત્રિકમલાલે
છાપ્યું. ઠેકાણું પાનકોર નાકા–અમદાવાદ.
સંવત ૧૯૮૫. વીર સંવત્ ૨૪૫૫. સને ૧૯૨૯.
કિંમત રૂ. ૯-૪-૦.
B®®®®®®®®®®®®®®@
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ सचना. या પુસ્તકને જેમ તેમ રખડતુ મૂકી આશાતના કરવી નહિ, તેમજ અશુદ્ધ હાથે પુસ્તકને અડવું નહિ અને ઉઘાડે મુખે પુસ્તક पांय नहि.
પુસ્તક-જ્ઞાનની સઘળી આશાતના ટાળી, વિનય બહુ માનપૂર્વક જાતે તેને લાભ લેતાં રહી બીજા ખપી જનેને પણ તેને લાભ જરૂર આપ. ऐश्वर्यस्य विभूषणं सुजनता शौर्यस्य वाक्संयमो, ज्ञानस्योपशमः श्रुतस्य विनयो वित्तस्य पात्रे व्ययः; अक्रोधस्तपसः क्षमाप्रभवितु-धर्मस्य निर्व्याजता, सर्वेषामपि सर्वकारणमिदं शीलं परं भूषणम् ॥१॥
__ (भर्तृहरिशतके) तोयत्यग्निरपि स्रजवहिरपि व्याघ्रोऽपि सारङ्गति, व्यालोप्यश्वति पर्वतोप्युपलति क्ष्वेडोऽपि पीयूषति; विघ्नोप्युत्सवति प्रियत्यरिरपि क्रिडातडागत्यपां, नाथोऽपि स्वगृहत्यटव्यपिणां शीलप्रभावाद् ध्रुवम्॥२॥
(सिन्दूरप्रकरे)
सत्यपा, ..
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપોદઘાત.
સર્વ વતેમાં શિરમણિ અને જે એક વ્રતથી જ અન્ય વ્રત દીપી નીકળે-સમ્યફ પ્રકારે અલંકૃત થાય, જેના ઉપર આ લેક તથા પરેલેકની શારીરિક, માનસિક તથા આધ્યાત્મિક દરેક ઉન્નતિને આધાર છે એવું વ્રત તે બ્રહ્મચર્ય વ્રત છે. પૂર્વ કાલિન મહાનપુરૂષે આપણું કરતાં અનેક ગુણું સત્યવાન, પ્રભાવશાલી અને ઉચ્ચતમ સ્થિતિસંપન્ન હતા તેનું મુખ્ય કારણ જે કાંઈ પણ હેય તે તે આ વ્રતજ હતું. ક્રમે ક્રમે એ તપાલનમાં શિથિલતા થવા માંડી જેથી પ્રજા વીર્યહીન થતી ગઈ અને તેથી દરેક રીતે આપણા ભારત વર્ષની અવનતિ થઈ. તે સ્થિતિ દૂર થઈ પૂર્વની સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય અને પ્રજા દરેક રીતે પૂર્વની પેઠે ઉન્નત બને એ હેતુને સફળ કરવા માટે આ ગ્રંથની યોજના કરવામાં આવી છે.
આ ગ્રંથની બે આવૃત્તિ શા હીરાચંદ કકલભાઈ તરફથી પ્રથમ પ્રગટ થયેલ હતી. તેમાં કેટલાક સુધારા વધારા સાથે અમારી ગ્રંથમાળાના નવમાં મણકા તરિકે તેની ત્રીજી અને ચોથી આવૃતિની બે હજાર કેપી અમાએ છપાવી હતી. તે થોડા વખતમાં ખલાસ થવાથી અને આવા ગ્રંથની વિશેષ આવશ્યકતા હેવાથી આ પાંચમી આવૃત્તિ અમાએ છપાવી છે.
પૂર્વની ચાર આવૃત્તિઓ કરતાં આ પંચમ આવૃત્તિમાં ઘણે સુધારે વધારે અને ફેરફાર કરવામાં આવ્યું છે. અનેક નવા લેખે અને વિષયે કે જે બ્રહ્મચર્ય મહાવ્રતને પુષ્ટિકારક છે, જે એ વ્રતના પાલનથી શા શા વિશિષ્ટ લાભે હાંસલ કરી શકાય છે અને એ વ્રતના પાલન પ્રત્યે ઉપેક્ષા કરવાથી કેવાં કેવાં મહેણાં નુકસાને તથા પાયમાલી થાય છે તે વિસ્તારથી બહુ સ્પષ્ટ રીતે
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમજાવે છે તેવા (લેખો અને વિષય) થી આ ગ્રંથ સુશોભિત કરવામાં આવે છે.
આ ગ્રંથના ત્રણ ખંડ કરવામાં આવ્યા છે. તેમાં શા શા વિષયો છે તે અનુક્રમણિકામાં વિસ્તારથી આપેલા છે ત્યાંથી જોઇ શકાશે; છતાં તેનું અત્ર કાંઇક દિગદર્શન કરાવવામાં આવે છે
પ્રથમ ખંડમાં બ્રહ્મચર્યને પ્રભાવ, તેનું ખરૂ બળ અને તે પાળવાની અત્યાવશ્યકતા બતાવી છે તથા બ્રહ્મચર્ય પાળવાથી આવતું સુંદર પરિણામ તથા તેથી ભાવી પ્રજા ઉપર થતી પ્રબળ અસર જણાવી છે. સાથે બ્રહ્મચર્યને હાનિ પહોંચે તેવી હકીકતેને વર્ણન પૂર્વક બ્રહ્મચર્ય પાળવાના કેટલાક ખાસ નિયમનું દર્શન કરાવવામાં આવ્યું છે, જેથી તેવી હકીકતોથી સાવચેત રહેવાય અને તેવા નિયમોનું પાલન થઈ શકે
બીજા ખંડમાં એ વ્રતના પાળક ઉત્તમ મહા પુરૂષે તથા મહા સતીઓનાં કેટલાએક ચરિત્ર આપવામાં આવ્યાં છે, જેના વાંચનથી બ્રહ્મચર્ય પાલન ઉપ૨ સચોટ અસર થાય અને અનેક ભવ્ય છે એથી બોધ પામી પિતે એવી કેટિને ઉત્તમ પુરૂષ તથા સ્ત્રીઓ બને. ગમે તેવું કષ્ટ આવે તો પણ બ્રહ્મચર્યને લેશ પણ હાનિ પહોંચવા ન દેવી, એ આ કથાઓને ખાસ સાર છે. એવી કસોટીમાંથી પસાર થનાર શુદ્ધ, નિર્ભય અને નિષ્કલંક થઈ આત્મપ્રયાણમાં બહુ આગળ વધી શકે છે.
ત્રીજા ખંડમાં બ્રહ્મચર્યની નવ વાડોને સંક્ષિપ્ત સાર આપવા માં આવ્યો છે અને પતિવ્રતા સ્ત્રીઓને સ્વશીલરક્ષણાર્થ પાળવાયોગ્ય નિયમો બતાવવામાં આવ્યા છે. સાથે શિયળ પાળવા સર્વને સામાન્ય રીતે ઉપયોગી થઈ પડે તેવી સજ્જા અને વાડે આપવામાં આવી છે. અને પ્રાંતે મુનિ શ્રી કવિજયજીએ લખી આપેલ ઈદ્રિયપરાજયશતકનો સારાંશ દાખલ કરેલ છે, જે ખાસ મનન કરવા
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્ય છે. એ રીતે અનેક ગદ્યપદ્યાત્મક વિષથી આ ગ્રંથ પૂર્ણ કરવામાં આવ્યો છે.
આ પુસ્તકની અંદર કેટલાએક લેખ શાંતમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી કરવિજ્યજી તરફથી તથા એક લેખ પંડિત સુખલાલજી તરફથી તથા એક લેખ પંડિત લાલન તરફથી માથેરાનથી લેખ લખાઇને આવેલ છે. એ બાબત ઉત લેખક મહાશયને આભાર માનવામાં આવે છે.
આ ગ્રંથની આ છઠ્ઠી આવૃત્તિ છે. પ્રાંતે “અનેક ભવ્યાત્માએ આ ગ્રંથ સાઘત વાંચી તદનનુસાર વર્તન રાખવા પ્રયત્નશીલ અને કટિબદ્ધ થાઓ જેથી અમારે ગ્રંથપ્રસિદ્ધિને હેતુ સફળ થાય, એવી હાર્દિક ભાવના સાથે અત્ર વિરમવામાં આવે છે, સંવત ૧૯૮૫ની | શ્રી જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ અસાડ ચઉમાસી. ) .
–મહેસાણ.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ.
ખડ પહેલા.
વિષય.
૧ બ્રહ્મપદ પૂજા મંગલાચરણ રૂપ ..
૧
૨ બ્રહ્મચ`ના પ્રભાવ અને તેની અગત્ય. (લે. મુનિ કપૂરવિજયજી) ૨ થી ૧૬
વિષયવાસનાથી થતાં નુકસાન
૪
...
...
બ્રહ્મચર્યનું ખરૂં ખળ ... અાસેવાનાં માઠાં ફળ
વિવેક બ્રહ્મચર્યથી સુંદર પરિણામ
ખંતથી સહૃદ્યમ કરનાર સહેજે સકળ સુખસ’પદા પામી શકે છે. પાત્રતા યેાગે પ્રાપ્તિ થવામાં ઉદ્યમાદિની પણ જરૂર
પ્રાચ માં આવતાં વિઘ્ન
...
...
...
શુદ્ધ પ્રહ્મચર્ય પાલન યેાગ્ય પ્રતિબંધક નિયમા શુદ્ધ પ્રહ્મચર્ય'ની રક્ષા અને અભિવૃદ્ધિ માટે નમુનેદાર પુત્રરત્ન કે પુત્રીરત્નને પેદા કરવા જોઇતું લક્ષ્ય...
...
...
...
480
...
પ્રાર’ભકાળ શરીરબળ અને વિચારબળની અતિ આવશ્યક્તા
વિધાયક નિયમા. સ્ત્રીપુરૂષોએ રાખવું
...
...
...
૧૧
...
શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય જીવનથી આપણી ભાવિ પ્રજા ઉપર થતી અદ્દભુત અસર ૧૩ પ્રહ્મચર્ય' સંબંધી વ્યવહારૂ શિક્ષણ
૧૫
૩ બ્રહ્મચર્ય (લેખક પડિત સુખલાલજી )
૧૭ થી ૩૪
...
...
...
:
...
પૃષ્ઠ
७
८
૯
૧૦
૧૦
૧૧
છુ..
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનોબળ અને ચારિત્રબળમાં શરીરબળની આવશ્યક્તા બ્રહ્મચર્યના નાશના કારણે . . . . ૨૩ બ્રહ્મચર્યના નિયમે નહિ પાળવાથીજ અનિષ્ટ પરિણામ ... ૨૭ બ્રહ્મચર્ય પાળવાનો ઉપદેશ . .. .. • ૩૧
ઉપસંહાર ... ... ... ... . . ૩૩ જ પ્રાતઃકાળ સ્મરણીય મહાસત્ત્વશાળી સતા અને સતીઓની નામાવળી તથા તેમનું સ્મરણ કરતાં રાખવો જોઇતો ઉચ્ચ ઉદ્દેશ ૩૫
ખંડ બીજે.
•
૩૯ થી ૧૫૮
વિષય, બ્રહ્મચર્યનું સ્વરૂપ અને તે વ્રતનું પાલન કરનારા સતા સતીઓનાં ચરિત્રો .. બ્રહ્મચર્યવ્રતનું ટુંક વરૂપ ••• સુદર્શન શેઠની કથા .. સ્થૂલભદ્રની કથા .. સીતાની કથા .. રાજિમતિ .. .. અંજનાસુંદરી શ્રીદેવી .. - કલાવતી ... .. વિજયશેઠ અને વિજ્યારાણી જંબૂ કુમારનું ચરિત્ર ... »
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજે.
વિષય.
.
મંગળ .. બ્રહ્મચર્યની નવ વાડોને ટુંક સારાંશ (મુનિ કપૂરવિજયજી) ૧૬૦ પતિવ્રતા નારીએ સ્વશીલરક્ષા પતિના વિરહ પાળવા યોગ્ય નિયમો
(લેખક–મુનિ કપૂરવિજયજી.) . • ૧૬૬ સ્ત્રીઓનાં શીલરક્ષણનાં સાધન (મુનિ કપૂરવિજયજી. ) ... ૧૬૮ શીલગુણ ધારવા અને પરસ્ત્રી પરપુરૂષને સંગ નિવારવા સહુને હિતોપદેશ (મુનિ કપૂરવિજયજી.) ... ... .. ... ૧૬૯ ચતુર્થ પાપસ્થાનક મિથુન (અબ્રહ્મ) નિવારણ ઉપદેશ–સજઝાય ૧૭૧ શ્રી ઉદયરત્નજી કૃત નવ વાડની સઝાય શિયલની સઝાય . . . . . શિયલ વિષે પુરૂષને શીખામણની સજઝાય . • ૧૮૧ શિયલ વિષે નારીને શીખામણની સઝાય .. ... ૧૮૩ શ્રી સ્થૂલભદ્રની સઝાય ... ... ... પવિત્ર શીલ-સદાચારની રક્ષા અને પુષ્ટિ માટે મન અને ઇન્દ્રિયોને દમવાની અનિવાર્ય જરૂર. (લેખક–મુનિ કપૂરવિજયજી) ... ૧૮૬ ઈન્દ્રિય પરાજય શતક સારાંશ ...(લેખક, મુનિ કપૂરવિજયજી) ૧૮૮ પૂર્વકાળનાં ચરિત્રનું મહત્ત. ...(લેખક, પંડિત લાલન.).. ૨૦૨.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી બ્રહ્મચર્ય વ્રત.
ખંડ પહેલે.
મંગલાચરણરૂપ બ્રહ્મપદપૂજા. જિન પ્રતિમા જિન મંદિર, કંચનનાં કરે જેહ બ્રહવ્રતથી બહુ ફળ લહે, નમો નમે શીઅલ સુદેહો ના
ઢાળ. ' કયું જાણું કર્યું બની આવહી (એ દેશી). બ્રહ્મચર્ય પદ પૂછયે, વ્રતમાં મુકુટ સમાન હે વિનીત | શીઅલ સુરતરૂ રાખવા, કહી નવ વાડ ભગવાન છે વિનીત છે નમે નમે બંભવયધારિણું / ૧ / એ આંકણી | કૃત કારિત અનુમતિ તજે, દિવ્ય ઔદારિક કામ હો વિનીતા ત્રિકરણ યોગે એ પરિહરે, ભેદ અઢાર ગુણધામ હે વિનીતા નમો નમે છે ૨ દશ અવસ્થા કામની, ત્રેવીશ વિષય હરંત હો વનીતા અઢાર સહસ સીલાંગરથે, બેઠા મુનિ વિચરત હો વિનીત નમે નો૦ + ૩ દ્રવ્યથી ચાર દારા તજે, ભાવે પર પરિણતિ ત્યાગ હે વિનીત | દશ સમાહિઠાણ સેવતાં, ત્રીશ અખંભનો ત્યાગ હે વિનીત | નમો નમો છે ૪ . દીએ દાન સેવન કેડીનું, કંચન ચૈત્ય કરાય હે વિનીતા તેહથી બ્રહ્મવ્રત ધારતાં, અગણિત પુણ્ય સમુદાય હે વિનીત નમો નમો . ૫ + ચોરાશી સહસ મુનિદાનનું, ગૃહસ્થ ભક્તિ ફળ જય હે વિનીતા કિયા ગુણઠાણે મુનિ વડા, ભાવ તુલ્ય નહિ કય હો વિનીત ! નમે નમેટ ૬ | દશમે અંગે વખાણિય, ચંદ્રવર્મા નદિ હે વિનીત છે તેમ આરાધી પ્રભુતા વર્યો, સોભાગ્યલક્ષ્મી સૂવિંદ હે વિનીત છે નમે નમેગા - ૧ સ્ત્રી. * ત્રીશ અસમાધિસ્થાનને ત્યાગ.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રહ્મચર્ય ના પ્રભાવ
અને
તેની અગત્ય.
" विकारहेतौ सति विक्रियन्ते, येषां न चेतांसि त एव धीराः "
વિકારનાં સાધન વિદ્યમાન છતે જેમનાં મન વિકાર ન પામે તેજ ખરેખરા ધીર વીર છે. અધ્યાત્મદૃષ્ટિથી જોતાં-વિચારતાં શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ (સ્વભાવ) માં રમણતા કરવા રૂપ બ્રહ્મચર્ય નુ સુખ અનહદ છે. એથી પર ઉપાધિ સબધી સફળ સ`લ્પ– વિકલ્પ-જનિત દુ:ખ-અશાન્તિ ઉપશાન્ત થઇ જાય છે અને સહુજ સ્વાભાવિક આત્મરમણતાનિત અખંડ અનંત સુખશાન્તિનેાજ અનુભવ થવા પામે છે. વળી જડવાદની સ્કૂલ દૃષ્ટિથી જોઇએ તાપણ જે જે પ્રગટ ફાયદા મૈથુનક્રીડા યા વિષયાસક્તિના ત્યાગ રૂપ બ્રહ્મચર્ય થી થવા પામે છે તેની ખાત્રી કરાવાય તે એ બ્રહ્મવ્રતનુ સારી રીતે પાલન કરવા સામાન્ય માણસો પણ લાભાયા વગર રહે નહિ,
બ્રહ્મચર્ય થી થતા ફાયદા.
૧ શરીર આરોગ્ય—આખા શરીરના રાજા સમાન વી ધાતુનું સંરક્ષણ કરવા, જે જે વિષયસુખની લાલસાએ વડે મૂ અજ્ઞાન જના નાહક સ્વવી ના વિનાશ કરે છે તે તે વિષય લાલસાઓને તજી, નિજ ઇન્દ્રિયાના જે ઉત્તમ સ્રી પુરૂષા નિગ્રહું
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે છે, તેઓ પોતાના પ્રયત્નના પ્રમાણમાં શરીરઆરેગ્ય સાચવીટકાવી અથવા વધારી શકે છે, એટલું જ નહિ પણ પિતાની ભવિષ્યની પ્રજાને પણ એવી જ નિરગીલી નીપજાવવા શક્તિવાન થઈ શકે છે. શરીરમાઘ ખલુ ધમસાધનમ ? એ ન્યાયે ધર્મઅર્થે શરીરને ટકાવી રાખવા બ્રહ્મચર્યની ભારે અગત્ય છે.
૨ શરીરસન્દર્યનિયમિત રીતે શુદ્ધ-નિર્દોષ સાત્વિક ખોરાક લેવાથી, મન વચન કાયાથી શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવાથી અને અનેક પ્રકારની આધિ વ્યાધિવડે થતી વીર્યહાનિ સવિવેકર્સે અટકાવવાથી પરિણામે અંતરમાં જે સુખશાન્તિ, સ્વસ્થતા, સતિષ અને પ્રસન્નતા પ્રસરે છે તેથી શરીરમાં પણ ગુલાબી ખુબસુરતિ પ્રસરે છે અને તે નિજ સંતતિને પણ વારસામાં મળે છે. બ્રહ્મચર્યના પ્રભાવથી સ્વવીર્યની રક્ષા અને પુષ્ટિવડે શરીર તેજસ્વી, સુઘટ અને એજસ્વી બનવા પામે છે.
૩ દીધયુષ્ય-સ્વવીર્યરક્ષા અને વૃદ્ધિના પ્રભાવે શરીર ઉપર એકાએક રોગને હુમલો થતો નથી અને સુદઢ-બલિષ્ટ થયેલું શરીર દીર્ઘકાળ સુધી ટકી શકે છે.
૪ મજબૂત બાંધા-સુરક્ષિત વીર્યવંત જનેને શરીરબધો બહુ મજબૂત થવા પામે છે અને તેને પરિણામે શરીર આરોગ્ય, દીર્ઘ આયુષ્ય, દઢ-મજબૂત મન અને મજબૂત બાંધાની સંતતિ થવા પામે છે.
૫ મહાવીય–પરાકમ-બ્રહ્મચર્યના પ્રભાવથી ( વિષયાસક્તિ તજી, સતિષવૃત્તિવડે સ્વવીર્યરક્ષા કરવાથી) પુરૂષ મહાવીય– વંત-પરાક્રમી થવા ઉપરાંત તેમની સંતતિ પણ તેવી જ પરાકની નીપજે છે. નિયમિત રીતે બ્રહ્મચર્યપાલનથી આવા અનેક ઉત્તમ. લાભ થવા પામે છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય-વાસનાથી થતાં નુકશાન.
એક અથવા ખીજા ગમે તેવા નિમિત્ત પ્રસ ંગે જેમને વિષય અભિલાષા જાગૃત્ થાય છે અને વાણીમાં તથા કાયામાં વિષયવિકાર પૈદા થાય છે, તેઓ નિયમિત રીતે નિજી રક્ષા કરતા નહિ હાવાથી અને સ્વવી ના વિનાશ થવા દેવાથી શરીરનુ આરગ્ય સાચવી શક્તા નથી, તેઓ અવાર નવાર આચિંતા વિવિધ રોગને ભેગ થઇ પડે છે, તેમની નિદ્રા ઊડી જાય છે અને બેચેની પથરાય છે તેથી તેમના શરીરનું તેજ ઘટી જઈ નિસ્તેજ બને છે અને અપ આયુષ્ય ભાગવી અકાળે મૃત્યુ પામે છે. જ્યાં સુધી જીવે છે ત્યાં સુધીમાં પણ તેમના શરીરના બાંધા કમજોર ( શિથિલ) થઇ જાય છે, જેના પરિણામે તે.કઇ પણ મહત્ત્વનાં કામ કરવા ચાગ્ય રહેતા નથી અને તેમને જે સતિ થવા પામે છે તે પણ એવીજ રગિલી, અશક્ત, અલ્પાયુષી, શિથિલ માંધાની, દમવગરની, નિસ્તેજ અને પુરૂષાર્થહીન થાય છે.
વિવેક.
આ રીતે વિવેક વગર મૈથુનસેવાથી સ્વપરને ( સમાજને ) કેટલું અધુ નુકશાન થાય છે, તેના જો ખ્યાલ કરી શકાય તે પછી વિષયાસક્તિથી વિરમવા રૂપ અને સર્વ રીતે સ્વવીની રક્ષા કરવા રૂપ બ્રહ્મચર્ય ને નિયમિત પાળવા તરફ નિજ લક્ષ અવશ્ય થાય. બ્રહ્મચર્યથી થતા સુંદર પરિણામ.
નિયમિત રીતે બ્રહ્મચર્યના દૃઢ પાલનથી ઉપર જણાવેલા સઘળા લાલ સુલભ થઈ જાય છે, તે ઉપરાંત વચનબળ અને બુદ્ધિબળ ખીલવા પામે છે અને ચિત્તની પ્રસન્નતા જળવાયા કરે છે. પરિણામે જે સંતતિ થાય છે તે સઘળી રીતે આાનઃઢાયક નીવડે છે. તેની ભવિષ્યની સતતિ પણ સુંદર અને મજ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
બૂત બાંધાની, અલિષ્ટ, દીર્ઘાયુષી અને પુરૂષાર્થી બનવા પામે છે, તેથી તે પણ સ્વપરહિત કરવા ચાગ્ય થાય છે. બ્રહ્મચર્યના પ્રભાવથી આત્મબળ પણ અત્યંત ખીલવા પામે છે અને તે મળના ઉપયોગ મહુ સારી દિશામાં કરી શકાય છે; જેથી રિણામે સકળ ક્રમ ઉપાધિને ટાળી, અક્ષય અનત સુખના સ્થાન રૂપ મેક્ષ પ્રાપ્ત થઇ શકે છે. બ્રહ્મચર્યના આવા અચિન્ય પ્રભાવ જાણી સહુ કોઇ સર્જન ભાઇ વ્હેનાએ તેમાં અત્યંત આદર કરવા ઘટે છે. વિદ્યાભ્યાસ કરવામાં વિદ્યાર્થીજીવન પર્યંત બ્રહ્મચ પાળવાની અત્યંત જરૂર છે. કહ્યું છે કે, જ્યાં સુધી પરિપકવ અવસ્થા થાય ત્યાં સુધી એટલે પુરૂષે ૨૫ વર્ષની અને સ્રીએ ૧૬ વર્ષની વય થતાં સુધી બ્રહ્મચર્ય જરૂર પાળવુ જોઇએ. આ પવિત્ર નિયમને તાડી જે અકાળે સંસારવ્યવહાર કરે છે, વિષયાસક્તિથી
સ્વવી ના વિનાશ કરી નાંખે છે તેમને પાછળથી વિપરીત પરિણામ આવતાં ભારે સેાસવુ પડે છે. આપણી અત્યારની અધાદશાનું મુખ્ય કારણ એજ છે. આપણી દશા સુધારવા આપણે સહુએ ખતથી સદ્-ઉદ્યમ સેવવા જોઇએ.
ખંતથી સ–ઉદ્યમ કરનાર સહેજે સકળ સુખસંપદા પામી શકે છે.
• ઉદ્યોગિન પુરૂષસ હુ મુઐતિ લક્ષ્મી:’–ઉદ્યમી પુરૂષરત્નને લક્ષ્મી વરે છે. (પુરૂષાવત પુરૂષસહુને લક્ષ્મી સહેજે આવી મળે છે.) ‘પદ હુિ સત્ર ગુણૅ નિધીયતે–ગુણ-ગુણીના સત્ર આદર કરાય છે. ( ગુણા–ગુણીજને સર્વત્ર પૂજા-સત્કારને પાત્ર થાય છેપૂજાય છે અને મનાય છે.)
“ કાયર્ જના કઇ પણ સત્કાર્ય—પ્રતિજ્ઞાર્દિક, ભંગ થવાના ભય માત્રથી આદરતા જ નથી, મધ્યમ જના તેના પ્રભાવ જાણી –સાંભળીને આદરે છે ખરા પણ વિઘ્ન આવ્યે તે તજી દે છે પણ દક્ષ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડાહ્યા-ચકેર અને તે માર્ગમાં ગમે એવાં વિનો આવે તેને ગણકાર્યા વગર જ આદરેલા સત્કાર્યને અંત સુધી નિર્વહે છે–પાર પમાડે છે.? " “પ્રથમજ તપાસો કે તમે જે કાર્ય કરવા સંકલ્પ કર્યો છે તે ડહાપણભર્યો છે કે નહિ? અને જો તે સંકલ્પ દક્ષતા-ડહાપણુભર્યો જ હોય તે ગમે તેવાં વિન ઉપસ્થિત થાય તે પણ તેથી તમે ડગશે નહિ ચલાયમાન થશે નહિ-તેમાં અડગ રહેજે.”
દૈયપૂર્વક ખંત જારી રાખવાથી ગમે તેવાં દુષ્કર કાર્ય સાધી શકાય છે. દુઃખના ડુંગર વટાવી શકાય છે.”
“ચાકરી વગર ભાખરી નથી. “ઉદ્યમ કર્યા વગર ફળ મળવાનું નથી. પાત્રતા મેળવ્યા વગર પ્રાપ્તિ થવાની નથી.'
જેવું વાવશે એવું લણશે.” જેવું મન ઘાલશે એવું કમાશે. ડહાપણભર્યો ઉદ્યમ નકામે જવાને નથી.”
આપ સમાન બળ નહિ અને મેઘ સમાન જળ નહિ.” “ જાતમહેનત (Self Help) ઉપર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ રાખેસ્વાશ્રયી બને, બીજાના વિશ્વાસ ઉપર બેસી રહીને આલસ્યને પેષશે–વધારશે નહિ.”
નિયમિત કાર્ય કરવાની ટેવથી કામમાં બહુ સરળતા-અનુકુળતા થવા પામે છે.”
- તમારાં દરેક કાર્યમાં બને તેટલા નિયમિત (Regular ) થાએથવા પ્રયત્ન કરો. સરળતાથી અને સારી રીતે કાર્ય કરવાની
એના જેવી બીજી કેઈસરસ પદ્ધતિ નથી. નિયમિત કાર્ય કરનારાઓ ગમે તેટલાં કામ મજાથી કરે છે અને અનિયમિત કામ કરનારા એકાદ કામ કરવામાં પણ નાસીપાસ થાય છે.” : “લક્ષપૂર્વક નિયમિત કામ કર્યા પછી જે વિશ્રાન્તિ મળે છે તેમાં ખરી મીઠાશ આવે છે, કેમકે તેથી આત્મસંતોષ પ્રાપ્ત થાય છે. ( ચિત્ત પ્રસન્ન રહે છે.)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનિયમિતપણે કામ કરનારને આત્મસંતોષને બદલે બહુધા બળાપ થયા કરે છે. ( ચિત્ત અપ્રસન્ન અને ઉદાસ રહ્યા કરે છે.)
નિયમિત કામ કરનારને નિજ કાર્યશક્તિમાં, શ્રદ્ધા બની રહે છે તેથી તે ધાર્યું કામ ઉત્સાહપૂર્વક સારી રીતે કરી શકે છે. અનિયમિત કામ કરનારમાં તેથી ઉલટું બને છે. આ વાત સ્વાનુભવસિદ્ધ સમજી શકાય એવી છે? પાત્રતા મેગે પ્રાપ્તિ થવામાં ઉદ્યમાદિની પણ જરૂર.
છે કેઈ પણ અગત્યનાં કામ કરવા ઈચ્છનારે પ્રથમજ તેની ચોગ્યતા મેળવવા મથન કરવું જોઈએ. (First Deserve and then Desire ). યોગ્યતા પામી લેવાય તે કાર્યસિદ્ધિ સુલભ થવા પામે, એ નિર્વિવાદ સિદ્ધ છે. કારણ વગર કાર્યસિદ્ધિ થઈ શકેજ કેમ?”
“ પુરૂષાર્થ વડેજ સર્વ કંઈ સિદ્ધ થઈ શકે છે. પુરૂષાર્થને કંઈ પણ અસાધ્ય નથી જ. માટેજ કહેવામાં આવે છે કે ( Try try and try ) ઉદ્યમ કરો, ઉદ્યમ કરે, ઉદ્યમ કરે. ઉદ્યમ કરવા વડે જ અંતરાય હશે.”
ઉદ્યમ કર્યા છતાં તત્કાળ ફળપ્રાપ્તિ થવા ન પામે તે નિરૂત્સાહ થવું નહિ. ધીરજ ધરીને ફળ પ્રાપ્તિ થતાં સુધી અડગે "ઉત્સાહથી ઉદ્યમ કરી આગળ વધતા જવું એટલે અંતે ફળપ્રાપ્તિ અવશ્ય થશે જ.”
“ઉદ્યમ સાથે નસીબ યારી આપે છે, તે તત્કાળ પણ ફળપ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. સતત ઉદ્યમ કર્યા છતાં ફળ ન મળે તેજ દેવને દેષ દેવો તે પહેલાં દેવને કે કાળને દેષ દઈ નિરૂઘમી બની બેસવું નહિ.”
યદ્યપિ કાળ, સ્વભાવ, ભાવભાવ (નિયતિ), પૂર્વ કર્મ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ઉધમ એ પાંચ સમવાયી કારણ ગજ કોઈ પણ કાર્ય સિદ્ધ થાય છે તેપણ તે સર્વમાં ઉઘમને જ પ્રધાનપદ અપાય છે, કેમકે તેના વડેજ ઈતર કારણની ખાત્રી થઈ ઈષ્ટ કાર્યની સિદ્ધિ થવા પામે છે.
નિજ નિજ કર્તવ્યપરાયણ અને સુખી થાય છે અને તેમાં બેદરકાર રહેનાર અવશ્ય સીદાય છે, દુઃખી થાય છે. તેથી સહુએ સ્વસ્વકર્તવ્યનું ભાન અવશ્ય રાખવું જ જોઈએ. સહુમાં સાધુઓને તેમજ ગૃહસ્થને સમાવેશ થઈ જાય છે. પિતતાના અધિકાર મુજબ સહુએ સ્વકર્તવ્ય-કર્મ કરવાનાં હોય છે. તેની ઉપેક્ષા કરવાથી તેમને હાનિ સહેવી પડે છે અને નિજ નિજ કર્તવ્ય નિષ્ઠ રહેવાથી અંતે સકળ સુખસંપદા સ્વાધીન થઈ રહે છે ?
“કઈ પણ કાર્ય સહસા-અતિ ઉતાવળથી કરવું નહિ, વિવેકથી વિચારી કાર્ય કરનારને સહેજે સકળ સુખ સંપદા આવી મળે છે. ગંભીર અને મહત્વનાં કામ બહુ વિવેકથી અને ધૈર્યથી કરવા જોઈએ. તેમાં Haste is waste-જેટલી ઉતાવળ તેટલી હાનિ, એ સાચું છે.'
બ્રહ્મચર્યમાં આવતાં વિક્ત. ગમે તે પ્રકારના વિકાર (દષ) વગરનું અવિકારી નિર્દોષ જીવન વહેવું તેનું નામ બ્રહ્મચર્ય છે. સ્પર્શનેંદ્રિય રસનેન્દ્રિય પ્રમુખ ઇન્દ્રિયેના વિષયને વશ થઈ જઈ તેમાં આસક્તિ ધરવાથી, કેધાદિક કષાયોને વશ થઈ અંધ બની જવાથી, મન, વચન અને કાયાને
ગ્ય નિયમમાં નહિ રાખતાં મેકળા મૂકી દેવાથી અને મિત્રીપ્રમુખ ઉદાર ભાવનાથી દૂર રહી, તુચ્છ સ્વાર્થવશ થઈ પરપીડાદિક અનીતિ-અન્યાય આચરવાથી મૂઢ જને પવિત્ર બ્રહ્મચર્યથી બનશીબ રહે છે. જેઓ તુચ્છ વિષય સુખમાં લલચાઈ પવિત્ર બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરતા નથી તે ભાઈબહેને સાચા (વાસ્તવિક )
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખના ગધને પણ પામી શકતા નથી. અબ્રહ્મચર્યા–વ્યભિચારી જીવનથી તેઓ પોતે જ પોતાના ભવિષ્ય ઉપર સખત ફટકા મારે છે અને પિતાની સંતતિનું પણ સત્યાનાશ વાળે છે. વિષયાસક્ત જનની સંતતિ પણ નિર્માલ્યપ્રાય બને છે, જેથી તે તેમનું પિતાનું જ ભલું કરી શકતી નથી, તે પછી પરનું ભલું કરવાનું તે કહેવું જ શું ?”
બ્રહ્મચર્યનું ખરૂં બળ. પરંતુ જેઓ ઉક્ત સઘળા વિકારેને વશ નહિ થતાં તેમને સંયમ વડે જીતી લે છે તેઓ પોતાનું જીવન નમુનેદાર બનાવી શકે છે. વિદ્યાર્થી જીવનમાં તેઓ બહુ સારે વિદ્યાભ્યાસ કરી શકે છે અને તેને ઉત્તમ આચાર વિચાર વડે સાર્થક-સફળ કરી શકે છે. ઉત્તમ પ્રકારના આચાર વિચાર વડે તેઓ ઉત્તમ આત્મબળ-ચારિત્રબળ સંપાદન કરી શકે છે અને એવા ઉત્તમ આત્મબળ-ચારિત્રબળવડે ખરેખર સ્વ૫ર હિત-શ્રેય સાધી શકાય છે. બાહ્ય લક્ષ્મી તે તેની દાસીજ થઈ રહે છે, જ્યારે જ્ઞાનાદિક ખરી લક્ષ્મીજ તેને પરમ પ્રિયા હેય છે. યદ્યપિ આવા આત્મસંયમી સાધુ જને યશકીતિની દરકાર એાછીજ કરે છે તે પણ સહુ કે તેમનાં ગુણત્કીર્તનકરવા લલચાય છે અને તેમની કીતી જગતમાં ગાજી ઉઠે છે. બ્રહ્મચર્યનું દઢ સેવન કરવાથી સંક૯૫શક્તિ એવી તે દઢ થવા પામે છે કે તેના નિશ્ચયબળને ડગાવવા કેઈ સમર્થ થઈ શકતું નથી અને એવા દઢ નિશ્ચય બળ ઉપર જ સકળ કાર્યસિદ્ધિને આધાર રહે છે, એ જ્ઞાની પુરૂષને સ્વાનુભવ છે. વાસ્તવિક રીતે જોતાં અવ્યભિચારી-નિર્દોષ જીવન જીવવું એજ શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય સમજવાનું છે. એવું શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય જીવન જીવે તે પવિત્ર સ્ત્રી પુરૂષોની જ બલિહારી છે. તેમને સહસશ ધન્યવાદ ઘટે છે. “ અબ્રહ્મ સેવન યા વિષયાસક્તિ અથવા વ્યભિચારી જીવન જ સકળ આપદાઓનું મૂળ છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
અરે! જ્યારે એક એક ઇન્દ્રિયના ઢાષથી પતંગિયાં, ભમરા મછલાં, હાથીઓ અને હરણીયાં દશાને પામે છે ત્યારે જે પાંચે ઇંદ્રિયાને વશ થઇ મેકળી મૂકી દે છે તે મૂઢ જનાની દુર્દશાનુ કહેવુ જ શું? ઇંદ્રિયોના વિષયા-શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પ ભાગવતાં મધુર લાગે છે પણ પરિણામે તે બધાય કિંપાકનાં ફળની પેરે પ્રાણનાશક નીવડે છે, તેમજ ખરજ ખણવાની પેરે પ્રથમ મીઠાં લાગે છે પણ અંતે દુ:ખદાયક નીવડે છે. વિષ તા ખાધુ થતું જ મારે છે ત્યારે વિષયભાગનું તે સ્મરણ થતાં જ સંતાપ થાય છે. પાંખ છેદાયેલા પખીએ જેમ નીચે પટકાઈ પડે છે તેમ સુશીલતા ગુણ વગરના જીવે ધાર સંસારસાયરમાં પટકાઇ મરે છે. જેમ મુખ્ય ધાન હાડકાંને ખાવા જતાં દુ:ખી થાય છે તેમ મુખ્ય જના વિષયસુખને સ્વાદ લેવા જતાં પરિણામે અનેક આપદાને જ ઉભી કરે છે.
અબ્રહ્મ–સેવાનાં માઠાં ફળ.
માન (મર્યાદા) વગર મૈથુનક્રીડા યા વિષયાસક્તિ વધુ વધ્યત્વ (સંતાન રહિતપણું) પ્રાપ્ત થાય છે યા તે માલવગરની નમાલી પ્રજા પેદા યાય છે. અત્યંત વિષયાસક્તિ યા વિષયાંધતાથી વૈધવ્ય-વિધવાપણું. અથવા ર`ડાપા આવે છે. એ ઉપરાંત ધર્મોક માં પણ એથી ભારે અંતરાય નડે છે. એ આદિ અનેક આપઢાથી બચવાના ઉત્તમ માર્ગ એ છે કે આપણે આપણી વિષયઇન્દ્રિયાને નિયમમાં રાખી બ્રહ્મચર્યના પ્રાણભૂત નિજ વીયશક્તિનુ સારી રીતે સંરક્ષણ કરવું. એથીજ સ ઈષ્ટ કાર્યની સિદ્ધિ થઇ શકે તેમ છે, એ કદાપિ વિસરી જવુ જોઈએ નહિ. શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાલન યોગ્ય પ્રતિબંધક નિયમેા.
૧–મલિન-વિષયી વાતાવરણમાં વસવુ નહિ. ૨ કામેાદ્દીપક કથા કહેવી કે સાંભળવી નહિ. ૩ કામેાદ્દીપક વિષયાસન સેવવાં
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
૭
નહિ. ૪ વિષય–ન્દ્રિય પ્રમુખને નિરખી નિરખીને જોવાં નહિ. ૫ નજદીકમાં સ્રીપુરૂષ કામકથાર્દિક કરતાં હોય ત્યાં ઉભા રહેવું, એસવુ, સ્કુ' કે નિવસવુ* નહિ. ૬ પ્રથમાવસ્થામાં કરેલી વિષયક્રીડાને યાદ કરવી નહિ. ૭ ચિત્ત-રસકસ ભરેલાં માદક ખાન પાન કરવાં નહિ. ૮ સૂકો-નીરસ આહાર પણ વધારે પ્રમાણમાં લેવા નહિ. શરીરશાભા વધારવા ઉદ્ભટ વેષ-શ્રૃંગાર, તેલ મન અને ઉવટણાં પ્રમુખ વિભૂષા કરવી નહિ. શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યની રક્ષા અને અભિવૃદ્ધિ માટે વિધાયક નિયમા.
૧ શુદ્ધ-નિમ ળ–અવિકારી વાતાવરણમાં જ વસવું. ૨ શાન્ત વૈરાગ્ય રસ ઉપજે એવીજ ધ કથા કહેવી કે સાંભળવી. ૩ જેથી અનેક પ્રકારના વિયયવિકારો ઉપશમી જાય એવાંજ આસનપદ્માસન, વીરાસન પ્રમુખ યાગાસન અને મુદ્દાને ધારણ કરવા લક્ષ રાખવું. ૪ પ્રેમ શાન્ત જિનમુદ્રાને યા સત સુસાધ્મુદ્રાને નિરખી આત્મનિરીક્ષણ કરવુ વિષય કષાયને શમાવી દેવા. ૫ સંતસંગતિ કે સદ્ગુણી જ્ઞાની સંગાતે જ ગાછી કરવી. ૬ કરેલી સુકૃત કરણીને અનુમાદવી અને અભિનવ સુકૃત કરણી કરવા ખત રાખવી. ૭ સદાય પ્રેમથી જ્ઞાનામૃતનું પાન કરવુ. ૮ નકામી કુથલીમાં વખત ગુમાવી નહિ દેતાં ઉત્તમ ચરિત્રા સભારવાં અથવા ગમે તે પ્રસંગમાંથી સુએધ મેળવી લેવા લક્ષ રાખવુ. ૯ બુદ્ધિબળ, વાગ્મળ અને હૃદયમળ ( વિવેકશક્તિ ) ખીલે એવા શુદ્ધ સાત્ત્વિક ખારાક (ખાનપાન ) થી શરીરબળ વધારવા સ્વવીય સંચય કરી તેને જેમ બને તેમ સદુપયોગ કરવા. નમુનેદાર પુત્રરત્ન કે પુત્રીરત્નને પેદા કરવા સ્ત્રી પુરૂષે અવશ્ય રાખવું જોઈતું લક્ષ. ૧ પરિપકવ વય થયા પછીજ, પુત્રાદિ રત્નની ઇચ્છાથી જ, પૂર્ણ તંદુરસ્ત સ્થિતિમાંજ યાગ થવા જોઇએ.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૨ તુચ્છ પાલિકા સુખની ઈચ્છાથી નહિ પણ વિશુદ્ધ ભાવનાથી નિર્દેષિ પ્રજા ઉપન્ન થવી જોઇએ.
૩ બાળક ગર્ભ માં આવ્યા પછી વિષયસેવન બંધ થવુ જોઇએ અને ગની રક્ષા અને પુષ્ટિ યથા થાય તેવાં અનુકૂળ ખાનપાનાદિ સેવવા જોઇએ.
૪ બાળક સ્તનપાન કરતું રહે ત્યાં સુધી સ્ત્રી પુરૂષે અવશ્ય બ્રહ્મચર્ય પાળતાં રહેવુ જોઇએ.
૫ બાલ્યુ-શિષ્યમાં મલિન સ`સ્કારાથી બાળકો બચવા પામે એવી ચીવટ વડીલાએ રાખવી જોઇએ.
હું કામેદ્દીપક યા ઉત્તેજક અથવા વિકારજનક પદાર્થોનુ સેવન અધ થવું' જોઇએ.
૭ બ્રહ્મચર્યના પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ લાભા ચાગ્ય વખતે બરાબર સમજાવા જોઇએ.
આવા પવિત્ર નિયમેાયુક્ત જીવન વહતા શ્રી પુરૂષોથી ઉસન્ન થતી પ્રજા જ સ્વપર કલ્યાણ કરી શકશે.
સ્વદેશ કે સમાજના ઉત્ક્રાર કરવા આવા પુત્રરત્નેાજ સમર્થ થઈ શકે છે. અને એવાં પુત્રરત્ના પેદા કરવા માટે ઉપર જણાવ્યા મુજબ સ્ત્રી પુરૂષાએ પવિત્ર નિયમા અંકિત કરીને ઉત્તમ ઉદ્દેશથી નિયમિત રીતે નિજ વીયના સંરક્ષણરૂપ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવુ જ જોઇએ. ઉપર જણાવેલા પવિત્ર નિયમાનુ ઉલ્લંઘન કરી વિષયસુખની લાલસાથી મૈથુનક્રીડા અમર્યાદિત રીતે કરવાથી આપણી જે અધેાદશા થવા પામી છે તેમાંથી જો આપણે મુક્ત થવું જ હોય તેા સંત સુસાધુ જતાએ દેશના અને સમાજના ભલા માટે સહુ કોઇ સ્વપર હિચિન્તકાને બ્રહ્મચર્ય ના પાલનથી થતા સકળ લાભે। સારી રીતે સમજાવી, તેમના મનમાં એવા તા હસાવવા જોઇએ કે ગમે તેવી લાલચેા કે સયાગાને વશ થઇ નહિ જતાં તેઓ બ્રહ્મચર્યના શુદ્ધ નિયમને દૃઢપણે અનુસરી, નિનિજ વીર્ય નુ સરક્ષણ કરી પરિણામે પવિત્ર પ્રજાને જ ઉન્ન
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૩
કરી શકે અને છેવટે પ્રભુભકિતપરાયણ થઈ સ્વસ્વહિત સુખે સાધી શકે ત્યારે તેમનાથી ઉપન્ન થયેલી પવિત્ર પ્રજા પિતાના અચળ વીય પરાક્રમથી વિદ્યા-કળાના બળે નિજ કર્તવ્ય સમજી નિજ નિજ દેશ કે સમાજને ઉદ્ધાર કરવા સમર્થ થઇ શકે અને પરિણામે અનેક ભવ્યાત્માઓનું પણ હિત કરી શકે
બુકમાર, સુદર્શન શ્રેણી, સ્થૂલભદ્રમુનિ અને વિજય શેઠ વિજયા શેઠાણી જેવા જવલંત દૃતિ જાણે તેમને આદર્શ રૂપ લેખ સ્વજીવન અંક્તિ કરવું જોઈએ. એવાં પુત્રરત્નની આપણને બહુ જરૂર છે. “Charity begins at home ” • Example is better than Precept ' ry 24149 જાતેજ બને તેટલું બ્રહ્મચર્ય પાળવા પ્રયત્નશીલ થવું જોઈએ. આગળ થઈ ગયેલા આદર જીવનરૂપ અનેક ઉત્તમ સતા સતીએનાં પવિત્ર નામનું આપણે પ્રભાતે સ્મરણ કરીએ છીએ તે તેમના જેવા પવિત્ર શીલવંત થવાના હેતુથી જ. અને જે એવી ઉત્તમ ભાવનાથી આપણે તેમને યાદ કરી તેમના જેવા થવા તેમના અંકિત માર્ગે ચાલીએ તે એક વખત તેમના જેવાજ થઈ શકીએ, એ નિઃશંક વાત છે. માટે હવે આપણે પ્રમાદાચરણ તજી પુરૂષાથી બનવું જોઈએ. એજ આપણું આબાદીને અકસીર ઉપાય છે. તેને આદરવા સહુ સહૃદય બંધુઓ અને બહેને આદરવંત થાઓ એજ મહાકક્ષા. શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય જીવનથી આપણી ભાવી પ્રજા ઉપર
થતી અદ્દભુત અસર. કેઈપણ પ્રકારના દોષ યા વિકાર વગરનું સહજ સ્વાભાવિક અવિકારી-નિર્દોષ જીવન વહેવાને માટે બ્રહ્મચર્ય પાલન કરવાની ભારે જરૂર છે. કેઈ પણ રીતે નિજ વીર્ય-શક્તિ સુરક્ષિત
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાખવા ઉપરાંત તેને શિષ્ટ પુરૂષનાં વચનાનુસારે સારામાં સારે ઉપગ કરવા માટે બ્રહ્મચર્ય પાળવાની બહુજ જરૂર છે. બ્રહ્મ- . ચર્યથી નિજ વીર્ય સુરક્ષિત રહે છે અને તેથી અનેક ઉપયેગી કાર્યો કરી શકાય છે. જે બચપણથીજ પિતાનાં બાળકનાં હિત માટે તેમના ઉપર શુભ સંસ્કારો પાડવા માતપિતાદિક વડીલ જને પૂરતી કાળજી રાખે અને તેમના ઉપર કેઈપણ પ્રકારના મલીન સંસ્કાર પડવા ન પામે એવી પૂરતી ચીવટ રાખે તે તેમનાં વહાલાં બાળકોની ઉન્નતિ ઘણી વહેલી થવા પામે, એ નિ:સંદેહ સત્ય છે. બાળકોનાં તન મન કે વચન ઉપર કઈ જાતની માઠી અસર ન થાય માટે ગર્ભાધાનથી માંડી માતપિતાદિ વડીલોએ કેઈ પણ પ્રકારના મલિન આચાર વિચાર કે વચનને વ્યાપાર કરે કરાવે કે અનુદ નહિ, પણ પિતાના તન મન અને વચનથી શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળવા પૂરતું લક્ષ રાખ્યા કરવું. માતપિતાના શુભ હેતુવાળા સોગથી ગર્ભાધાન રહે છે, તેથી તેઓ તે વખતે જે વિચાર સેવતા હોય છે તેની અસર ગર્ભ ઉપર થવા પામે છે અને ત્યાર પછી પણ માતાદિ જેવા આચાર વિચારાદિ સેવે છે, તેની અસર પણ બહુધા ગભ ઉપર થવા પામે છે. આવા શુભ હેતથીજ માતા ત્રિશલાદેવીએ પોતાના ઉત્તમ ગભની રક્ષા નિમિત્તે જે જે શુભ ઉપા સેવ્યા હતા તે સઘળી માતાઓએ અવશ્ય લક્ષમાં લેવા અને આદરવા ઉત્સુક થવું જોઈએ. ઉત્તમ ગર્ભના પ્રભાવથી માતાને જે કંઈ શુભ મનોરથ થવા પામે છે, તે સઘળા શુભ મનોરથ પૂરા કરવા એ પતિની ખાસ ફરજ છે. આવા એક અતિ અગત્યના વિષયમાં બેદરકારી કરવાથી કેટલું બધું વિપરીત પરિણામ આવે છે, તેનું ભાન પણ અજ્ઞાન પતિપત્નીને હેતું નથી. તેથી જ કેટલીક વખત માતાઓને ગર્ભસ્ત્રાવ અથવા કસુવાવડ થવા પામે છે, શરીરમાં શલ કે સણકા આવવા માંડે છે અને પ્રસૂતિ વખતે માતાને ભારે વ્યથા સહન કરવી પડે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. આવા અનેક દેષથી મુક્ત થવા સ્વપર લાભ સાચવવા માટે જ્યારથી ગર્ભાધાન રહે ત્યારથી જ ગર્ભની રક્ષા નિમિત્તે માતાપિતાએ વિષયવિકાર તજીને નિર્દોષ બ્રહ્મચર્ય પાળવા પૂરતું લક્ષ રાખવું એ એક અતિ અગત્યની વાત છે. અને જેવા પ્રકારના ઉત્તમ લક્ષણવાળા બાળકની પ્રાપ્તિ કરવા તેઓ ઈચ્છતા હોય એવા પ્રકારનાંજ આચાર વિચાર અને ગીત ગાનાદિક ગર્ભાધાન થયા પહેલાં અને ગભ પ્રસૂતિ પર્વત તેમણે કર્યા કરવાં જોઈએ, એ પણ અનેક અનુભવી જનેનું કથન લક્ષ રાખવા
ગ્ય છે. સુજ્ઞ અને સહુદય ભાઈ બહેનેજ આ કથનનું ઉત્તમ રહસ્ય સમજી શકે છે.
બ્રહ્મચર્ય સંબંધી વ્યવહારૂ શિક્ષણ, બચપણથી જ માંડી બાળકોને તેમનું ભવિષ્ય સુધારવા માટે તેમનાં માતા પિતાદિક વડીલેએ એવા ઉત્તમ પ્રકારના આચાર વિચાર અને વચન વ્યવહારવડે ટેવી દઈ સંસ્કારિત કરવાં જોઈએ કે તેમની ઉન્નતિ સધાવામાં કશી મુશીબત આવે નહિ. બાળકને બાલ્યવયમાં તેમની આસપાસ જેવું તેમને જોવાનું કે સાંભળવાનું મળે છે તેમાંથી તેમની ચંચળ દષ્ટિથી જોઈ કે કાનથી સાંભળીને તેઓ તેનું બહુધા અનુકરણ કરતાં શીખે છે. તેથી તેમને કશું નબળું કે નિર્માલ્ય જેવું જવાનું કે સાંભળવાનું બનવા ન પામે એવી ખાસ સંભાળ તેમની રક્ષા કરનારાઓએ રાખવી જોઈએ એટલું જ નહિ પણ તેમના ખાનપાનના નિયમો માટે પણ ઘણું જ સાચેતી રાખવી જોઈએ. બાળક જ્યાં સુધી સ્તનપાન કરતું રહે ત્યાં સુધી માતાએ કઈ પણ વિકારવાળા પદાર્થનું સેવન નહિ કરતાં શુદ્ધ સાત્વિક પદાર્થોનુંજ સેવન કરવું જોઈએ અને બ્રહ્મચર્યનું પણ પાલન કરવા પૂરતું લક્ષ રાખવું જોઈએ. ત્યાર પછી પણ બાળકના આહાર વિહાર સંબંધી તેમનાં વડીલાએ યોગ્ય સંભાળ ખાસ કરીને રાખવી જ જોઇએ અને તેના
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને બહુ સારી સોબતમાંજ રાખ ઉછેરવાં જોઈએ. પછી જ્યારે તેમને વિદ્યાભ્યાસમાં જોડવા જેવું વય પ્રાપ્ત થાય ત્યારે સારા સુશીલ અને અનુભવી શિક્ષકની દેખરેખ નીચે બીજા નિર્દોષ અને માયાળુ બાળ વિદ્યાથીઓની જોડમાં કેઈ એક એવા સારા વિદ્યાલયમાં મૂકવા જોઈએ, કે જ્યાં તેમને ગમ્મત સાથે અખલિત જ્ઞાન મળતું રહે. એ રીતે ઉત્તરોત્તર તેમને જ્ઞાનવૃદ્ધિ થયા કરે એ ઘટિત પ્રબંધ કરી દે જોઈએ. તેમને વિદ્યાભ્યાસ કરતાં કદાપિ કંટાળો ન આવે પણ તેઓ સુખચેનથી વિદ્યાભ્યાસ કર્યા કરે એવા પ્રકારની તેમને તન મનની કસરત જોડે જોડે મળતી રહેવી જોઈએ. તેમનું વય પરિપકવ થાય ત્યાં સુધીમાં તેમને વિદ્યાભ્યાસ લગભગ પૂરે થઇ જવો જોઈએ, એટલું જ નહિ પણ તેમાં તેમને ખરેખર લહેજત પડે એવા યોગ્ય કમથી તેમને વિદ્યાભ્યાસ ગોઠવા જોઈએ. સાથે સાથે નીતિનાં તેમજ ધર્મનાં સાદાં તો પણ તેમને સમજાવવા જોઇએ, જેથી તેમનું જીવન તેમને પોતાને તેમજ અન્ય જિનેને પણ એક આશીર્વાદ રૂપ થઈ શકે. જ્યાં સુધી તેમને વિદ્યાભ્યાસ શરૂ રહે ત્યાં સુધી તેમણે શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળવું જ જોઈએ. આજ કાળ પણ કેટલાક સુપ્રસિદ્ધ ગુરૂકુળમાં એજ નિયમને અનુસરી પુત્રને ૨૫ વર્ષ નું વય થતાં સુધી અને પુત્રીને ૧૬ વર્ષનું વય થતાં સુધી શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પળાવવામાં આવે છે. તેથી તેઓ બહુ બલિષ્ઠ, વીર્યવાન, તેજસ્વી, કાતિમાન, પ્રતાપી, હિંમતવાન, ઉત્સાહી અને પરદુઃખભંજન બને છે. એવા સુશિક્ષિત બ્રહ્મચારી યુવકે જ ખરેખર દેશને આશીર્વાદ રૂપ નીવડે છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રહ્મચર્ય प्राणभूतं चरित्रस्य, परब्रह्मैककारणम् । समाचरन् ब्रह्मचर्य, पूजितैरपि पूज्यते ॥१॥ चिरायुषः सुसंस्थाना, दृढसंहनना नराः। तेजस्विनो महावीर्या, भवेयुर्ब्रह्मचर्यतः ॥२॥
–ોગરા. ભાવાર્થ –ચારિત્રના પ્રાણભૂત-અંગરૂપ અને પરમાત્મપદ– પ્રાપ્તિના અમેઘ કારણરૂપ બ્રહ્મચર્ય પાળનાર, પૂજિતવડે પણ પૂજાય છે. બ્રહ્મચર્યના પ્રભાવથી (પુન્યશાળી) પુરૂષ દીર્ધાયુષી, સુંદર આકારના, દઢ શરીરબાંધાવાળા, તેજસ્વી (એજસ્વી ) અને મહા પુરૂષાર્થવંત નીવડે છે. વળી કહ્યું છે કે— મંત્ર ફળ જગ જશ વધે, દેવ કરે રે સાનિધ્ય; બ્રહ્મચર્ય ધરે જે ના, તે પામે નવ નિધ. શેઠ સુદર્શનને ટાળી, સૂલી સિંહાસન હેય; ગુણ ગાય ગગનેરે દેવતા, મહિમા શીલને રે જોય. ૨ મૂલ ચારિત્રનું એ ભલું, સમક્તિ વૃદ્ધિ નિદાન; શીલ સલીલ ધરે જિકે, તસ હેય સુજસ વખાણ
પાપસ્થાનક ચોથું વરછએ. ૩ – શ્રીમાન યશવિજયજી ઉપાધ્યાયકૃત સ્વાધ્યાય
છે શરીરના પાયારૂપ સાત ધાતુઓ પૈકી છેવટના અને અગપદ ભાગવતા શુક (વીર્ય)નું સંરક્ષણ કરવું તે બ્રહ્મચર્ય કહેવાય છે.”
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
આ લક્ષણ સ્થૂલ દૃષ્ટિથી બાંધવામાં આવ્યું છે, પરંતુ મારીકીથી વિચાર કરતાં બ્રહ્મચર્યાંનું લક્ષણ વિષયાભિલાષથી નિવૃત્ત થવુ” તે છે, તેને લીધેજ વીનું સંરક્ષણ થઇ શકે છે; એટલે કેજેટલે જેટલે અંશે વિષયલાલસા નાબુદ થાય છે તેટલે તેટલે અંશે વી સ રક્ષણ થઇ શકે છે, તેથી વીય સ‘રક્ષણને પણ બ્રહ્મચ કહેવામાં આવે તે તે યુક્ત જ છે.
પ્રારંભકાળ.
લાકદૃષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યની શરૂઆત, જ્યારે બાળક લગભગ સાત વર્ષે ભણવાને ચાગ્ય થાય છે, ત્યારે થાય છે; પરંતુ વિચાર કરતાં જણાય છે કે-ખરેખરી શરૂઆત તે બાળક જ્યારે માતાના ગર્ભામાં હાય છે ત્યારથીજ થાય છે. આ વાત નીચેના ઉલ્લેખથી સ્પષ્ટ સમજારોઃ—
આજ સવારે વાવેલા અનાજના કણ ત્રણ દિવસે ફગાના રૂપમાં દેખાય તે પહેલાં-એટલે વચલા વખતમાં ઊગવાની ક્રિયા અધ હતી એમ કોઇ વિચારશીલ નહિ માને. પરતું હરેક સમયે ઊગવાની ક્રિયા ચાલુ છતાં જ્યાં સુધી અંકુરારૂપે અનુભવાતી નથી ત્યાં સુધી તે ક્રિયાને અદૃશ્ય કહેવામાં આવે છે. આંગળી ઉપરના નખ કપાયા પછી પાંચ સાત દિવસે અમુક પ્રમાણમાં વધેલા જણાય છે, તે પહેલાં પણ તેની વૃદ્ધિ અદૃશ્ય રૂપે ચાલુ જ હતી. જન્મેલ બાળકનું નાનકડુ શરીર તરૂણાવસ્થા ને વિશાલ આકારમાં પરિણત થયું તે પહેલાં પણ દરેક સમયે થાડુ' થાડુ' વધ્યુંજ હતું. તાત્પર્ય એ છે કે વસ્તુએની બીજ રૂપે કે કારણરૂપે અદૃશ્યપણે શરૂઆત કયારનીએ થએલી હાય છે, તાપણ તેનું દૃશ્ય રૂપ અમુક વખતે અમુક પ્ર
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢિાનું તેમણે અતિશાળમાજ ભાવન
માણમાં જ થાય છે. તેવી રીતે સ્ત્રી કે પુરૂષ શુકનું સંરક્ષણ કરતા હોય, દુરૂપયોગ ન કરતા હોય, તે વખતે બ્રહ્મચર્યવાન કહેવાય છે, પરંતુ તેમાં બ્રહ્મચર્યના મૂળભૂત સંસ્કારો ગર્ભવસ્થામાંથી જ દાખલ થયેલા હોય છે. નેપોલિયને ગર્ભમાં હતો તે વખતે તેની માતાએ યુદ્ધનાં વીરસ્વજનક ચિત્રો જોયાં હતાં, તેથી નેલિયન રણવીર થયાની વાત સુપ્રસિદ્ધ છે. મેઘ, તપ, બંદૂકના કે બીજા કેઈપણ ભયાનક અવાજને સાંભળી ભયથી થરથર કપનારી ગર્ભિણી સ્ત્રીઓનાં બચ્ચાં સાહસિક, વિરમૂતિ કે નિડર થયાની વાત કોઈએ સાંભળી છે? અનિષ્ટ પ્રસંગ આવવાથી કે અજ્ઞાનતાને લીધે કે સામાન્ય પ્રસંગોમાં પણ વારંવાર રૂદન કરતી-અમુમુખી ગર્ભિણીનું બાળક ઉદાસી ચહેરાનું અને વિલા મોઢાનું ન થયાનું ઉદાહરણ મળી શકશે ખરું? નિમર્યાદ હાંસી-ઠઠ્ઠા કરી અઘટિત વિનોદ કરનારી ગર્ભિણી સ્ત્રીએની સંતતિ પણ મશ્કરી ખેર અને ટોળબાજજ થાય છે. હેપાદેયનું જ્ઞાન કરી જાગતી વિવેકતંત્રીથી શાંત ભાવનામાં મશગુલ રહેનારી ગર્ભિણ સ્ત્રીનું બાળક માતા કરતાં વિપરીત પ્રકૃતિનું ભાગ્યેજ જોવામાં આવશે. મુસલમાન, બંગાળી કે કોઇ પણ માંસભક્ષી પ્રજાના બાળકમાં તે દૂધ પીવાની અવસ્થામાં હેય છે ત્યારથી જ અભક્ષ્ય ખાવાના અને તેના ઉપર ઘેણું ન કરવાના ઘણા સંસ્કારે અદૃશ્યપણે દાખલ થયેલા હોય છે, તેથી જ
જ્યારે તે અનાજ કે બીજી વસ્તુઓ ખાવાની સ્થિતિમાં આવે છે ત્યારે તેને રૂચિપૂર્વક માંસ કે મધ લેવામાં કશે પણ સંકેચ થતો નથી. માનવ જાતિમાંજ આવાં ઉદાહરણે મળે છે એમ નથી, પરંતુ પશુ પક્ષી વગેરે તમામ પ્રાણુઓમાં આનુવંશિક (પરંપરાગત) સંસ્કારને કમ જલધેધની પેઠે ચાલુ જ છે. જે સ્ત્રી ગર્ભાધાન પછી વિષયલાલસાની પ્રદીપ્ત જવાળામાં પિતાની
૧ ત્યાજ્યત્યાજ્ય-નૃત્યાકૃત્ય-હિતાહિત-ગુણદોષનું.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આહતિ નથી આપતી, શૃંગારની સજાવટમાં પિતાના કર્તવ્યની પરિસમાપ્તિ નથી જોતી, પિતાના પતિ સાથેના વ્યવહારમાં પણ આસક્તિથી ન પ્રવર્તતાં જરૂર જેટલાજ વાતચિત વગેરે વ્યવહારેથી નિર્વાહ કરે છે, દુર્વિચાના વાવાઝોડામાં સપડાતી નથી, સખીઓ કે બીજી સ્ત્રીઓ સાથે ન છાજે તેવા વાર્તાલાપ કે હલકા પ્રકારનાં ગીતામાં ભાગ લેતી નથી, ટૂંકામાં પોતાનું મન કાબુમાં રાખી બૈર્યથી ઇંદ્રિયને કબજામાં રાખે છે અને એક પણ દુસંસકાર ઉત્પન્ન ન થવા પામે તેની બરાબર કાળજી રાખે છે, તેની સંતતિ સુંદર-સુઘટ આકારની, ઓજસ્વી, પુરૂષાર્થવાળી, મન ઉપર અસાધારણ કાબુ મેળવનારી, આધ્યાત્મિક બળને વિકાસ કરવામાં કારણભૂત બલિષ્ટ શરીર અને મને બળ ધરાવતી તથા બ્રહ્મચર્યના દૃઢ સંસ્કારવાળી ઉત્પન્ન થાય છે. તેથીજ બ્રહ્મચર્યના સંસ્કારને પ્રારંભ શરીરની ઉત્પત્તિ સાથે થાય છે, એમ જે ઉપર આલેખવામાં–કહેવામાં આવેલું છે તે વિચાર કરી દેતાં યુક્તજ લાગશે.
શરીરબળ અને વિચારબળની અતિ આવશ્યકતા.
જગતમાં રહેનારા અનંત પ્રાણીઓના સમુદાયમાં એક પ્રાણી બીજા પ્રાણી કરતાં શ્રેષ્ઠપણાનું સૌભાગ્ય ભગવતું હોય છે તેનું કારણ માત્ર શરીરબળની કે મનોબળની અધિકતા જ છે. હજારે, લાખે કે કરોડે નિર્બળ શરીરના કે નિબળા મનના. મનુષ્યો જ્યારે સર્વદા તાબેદારી ભેગવે છે ત્યારે થોડી સંખ્યાના પણુ શરીર અને મને બળમાં શ્રેષ્ઠતા ભેગવનાર મનુષ્ય તેમના ઉપર હકુમત ચલાવે છે. બળવાન અને બુદ્ધિમાન થવું એજ સ્વતંત્રતાનું લક્ષ્ય છે. શરીર અને મને બળમાં પાછળ પડી રહેલી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રજા શું સભ્ય ગણાશે? આ વ્યવહારષ્ટિથી આગળ વધી જોઈએ તો જણાશે કે શરીર અને મને બળની સર્વોત્તમ શ્રેષ્ઠતા. વિના પરમ પુરૂષાર્થ (મેક્ષ) સંભવતે જ નથી, એ શ્રી મહાવીર પ્રભુના ઉપદેશ અને યુક્તિથી સિદ્ધ થાય છે. વિજગsષભનારાચ સંઘયણવાળા જી મોક્ષને એગ્ય છે અને જે વધારેમાં વધારે શુદ્ધ વિચારવાનું હોવાથી જ્ઞાનાવરણીયાદિક કર્મોને નાશ કરે છે તેજ મોક્ષ મેળવે છે. આ સિદ્ધાંતો પણ શરીર અને મને બળ વધારવાની જ આવશ્યક્તા સૂચવે છે. મોબળ અને ચારિત્રબળમાં શરીરબળની આવશ્યકતા.
શરીર નિર્બળ હોય, છાતી કમજોર હોય અને મસ્તકમાં પીડા થયા કરતી હોય તો શુદ્ધ વિચારે કે મન:શક્તિથી લેવાતાં બીજા કામ નિયમિત અને સારી રીતે થઈ શકતાં નથી. હુશિયાર વિદ્યાર્થી, વકીલ, ડૉકટર કે બીજે કઈ વિચારથી કામ કરનાર જે શરીરે નિર્બળ હોય તે તે પુષ્ટ શરીરના તેવા બીજા હરીફ કરતાં ઘણું વખતે પાછળ રહી જાય છે. ઘણું વાંચવામાં, મનન કરવામાં લખવામાં ચર્ચા કરવામાં રેગનું નિદાન કરવામાં, આષધના પ્રયોગ કરવામાં તકરારનું ખરું કારણ શોધી કાઢવામાં એગ્ય શિક્ષા કરવામાં અને ન્યાયસર ફેંસલે ઘડી કાઢવામાં ફક્ત મનોબળથી કામ નહીં ચાલે, પરંતુ સાથે શરીરબળની પણ ભારે જરૂર પડશે. કેટલાક વિદ્યાર્થીઓને પિતાને વિષય સારી રીતે પક્કો હોવા છતાં ફક્ત માંદગીને લીધે પરીક્ષામાં ન બેસતાં શું કેઈએ નથી જોયા ?
શરીરબળની જેટલી જરૂર વિચારબળમાં છે તેટલી જ અટકે તે કરતાં પણ વધારે જરૂર શુદ્ધ-અડગ આત્મશ્રદ્ધા યા વિશ્વાસ રાખવામાં અને ઈન્દ્રિયનિગ્રહ ( ચારિત્રબળ ) પ્રાસ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવામાં છે. નિર્બળ શરીરના મનુષ્ય કેઈ પણ જાતને દઢ નિશ્ચય કર્યો હોય તે તે શું ટકી શકશે? અથવા તો તે શું સારી રીતે પાર પાડી શકશે ? ચારિત્રબળ પ્રાપ્ત કરવામાં પણ શરોરબળની ભારે આવશ્યક્તા સ્વીકારવી પડે છે. - શીત પ્રદેશમાં ઉત્તર ધ્રુવની યાત્રા કરવાનાં કે બીજાં કાંઈ મહત્વનાં કામ કરવાના અડગ નિશ્ચયને નિર્બળ મનુષ્ય ક્યાં સુધી વળગી રહી શકશે? તાકાત વિનાના માણસો અડગ નિશ્ચયને વળગી રહી શકતા નથી અને મન ઉપર પણ અંકુશ રાખી શકતા નથી. જ્યારે નિર્બળતાથી મનની ચંચળતા (અસ્થિરતા ) વધે છે ત્યારે બીજી ઇન્દ્રિયોની ચંચળતા વધે તે પણ સ્વાભાવિક છે. ચંચળ મનવાળે આકર્ષક અને અધ:પાતના કારણભૂત જૂદી જૂદી ઇન્દ્રિયના વિષયોથી બચવાને ઈચ્છતા હેય તે પણ કદાપિ બચી નહીં શકે. જેઓ ઈન્દ્રિયેને અઘટિત વિષયોથી રેકી શક્યા છે તેમાં કઈ પણ ચંચળ મનવાળા સાંભળ્યું કે જો છે? મનની પૂરેપૂરી સ્થિરતાને લીધે જ માણસજાત નિયમિત રહી શકે છે તેમજ રોગો અને કુસંસ્કારોના હુમલાઓથી બચી શકે છે. જેઓ ઇન્દ્રિયસંયમના કિલ્લાને. આશ્રય નથી લેતા એટલે જેઓ ભારે ચીવટથી ઇન્દ્રિયનિગ્રહ નથી કરતા તેઓ ભલે એક વાર બલવાન કે બુદ્ધિમાન હેય. તે પણ તેઓને અધ:પાત સહસાજ શરૂ થાય છે, શરીર તરેહ તરેહના રોગોનું ભેગસ્થાન બનતું જાય છે, બુદ્ધિના બીજો સડતા જાય છે અને છેવટે સ્મરણશક્તિ નષ્ટ થયે થડી પણ યોગ્ય વારતવિક વિચાર કરવાની શક્તિ રહેતી નથી. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે મને બળ અને ચારિત્રબળ શરીરની દઢતા ઉપર અવલંબી રહ્યાં છે. વિશ્વવ્યવસ્થાના ઊંડા. અભ્યાસી વિદ્વાની પણ એજ ભાવ સૂચવનારી ઉકિતઓ નજરે તરી આવે છે –બારમાં વસ્તુ ધર્મના નમુ” “ત્રચર્થપ્રતિષ્ઠામાં
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીટામઃ”+ આ પ્રમાણે ઉન્નતિને શિખરે પહોંચાડનારી શક્તિએનું મૂળ કારણ શરીરબળ સિદ્ધ થાય છે અને શરીરબળ વીર્યસંરક્ષણને આભારી છે, માટે જ બ્રહ્મચર્યની અત્યાવશ્યકતા છે.
બ્રહ્મચર્યના નાશનાં કારણો. કઈ પણું વસ્તુના યથાવત સંરક્ષણને ઉપાય એ છે કે – તેના નાશક માર્ગો કયા ક્યા છે તે તપાસી તેઓને રેક્વાની પૂરેપૂરી તજવીજ કરવી. ઉપર કહેવાઈ ગયું છે કે શરીરના પાયા રૂપ સાત ધાતુઓમાં અગ્રપદ ભેગવનાર શુક (વીર્ય) ધાતુ છે. જે તે નિર્વિકાર અને ગ્ય પ્રમાણમાં હોય તો બીજી ધાતુઓ ઉપર થતી માઠી અસર અટકે છે. જે તે મુખ્ય ધાતુમાં વિકાર કે ઓછાશ હોય તો બીજી ધાતુઓ પણ વિકૃત થઈ શરીરને શોધ અંત આણે છે. મુખ્ય ધાતુના સંરક્ષણ માટે તેના નાશક માગે કયા કયા છે તેને વિચાર કરીએ, કેમકે તેઓનું યથાવત જ્ઞાન થવાથી આપણુમાં પ્રવેશ પામેલા અને પ્રવેશ કરતા તે દુષ્ટ ઝેરી સર્પોને આપણે દૂર કરી શકીએ અને ભવિષ્યમાં તેઓ પસવા ન પામે તેને માટે પણ પ્રયત્ન કરી શકીએ. જેમ બ્રહ્મચર્યની શરૂઆત ગર્ભમાંથી થાય છે તેમ તેના નાશ માટેના સંસ્કાર પણ ત્યારથી જ શરૂ થાય છે. માતાપિતા વધારે વિષયલાલસાના ભેગા થઈ પડયા હોય, ઉચિત માર્ગને ઓળંગી પાશવકીડાના દાસ થયા હેય, ઉદીપક અને મનને ડામાડોળ કરનારા વિષયો જોવામાં ચાખવામાં સુંઘવામાં કે સાંભળવામાં અત્યંત ફિસ્યા હેય તે તેઓની સંતતિ શુદ્ધ સંસ્કારવાળી કદાપિ નહીંજ થવાની. પ્રથમ તે સંતતિ નિર્બળજ થાય છે અને તેથી તે દીર્ધાયુષ્ક થવા પામતી નથી. કદાચિત ચિરકાળી જીવે તો પણ તેને વૈદ્યનું અને દવાઓનું દર્શન હન્મેશાં કરવું જ પડે
+ A Sound body has a sound mind મજબુત-તંદુરસ્ત શરીરવાળાને મજબુત મન હોય છે, હાઈ શકે છે..
* પ્રબળ વિષયવાસનાને વશ થઈ થયા હોય.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. જન્મ લીધા પછી પણ બાળક ઉપર વિષયવિલાસી માતા પિતાની છાપ અવશ્ય પડે છે. વિલાસી માબાપ પોતે વિષય-વિલાસના મેટા ખાડામાં પડેલા હોવાથી પોતાના બાળકને અંકુશ તળે રાખી બચાવી શકતા નથી. કેઈ માણસ અફીણનો વ્યસની હેય અને બીજાને તે ન ખાવાને ઉપદેશ આપે તો તેમાં કેટલી સફળતા થાય? આવી રીતે બાળક બેસમજમાંજ ખાવામાં પીવામાં, બોલવામાં અને બીજી ઘણી ક્રિયાઓમાં એકંદર બ્રહ્મચર્યવિનાશક સંસ્કારને સંગ્રહ કરતું જાય છે. એ જ કારણથી કેટલાંક બાળકે ને છાજે તેવા અપશબ્દોથી પોતાના વડીલો સાથે પણ વ્યવહાર કરતાં જોવામાં આવે છે, એનું મૂળ કારણ બેટા સંસ્કારોને અભ્યાસ જ છે. તેમાં વળી કેટલાંક માબાપ તો પોતાનાં બાળકને તેવા લાડ લડાવવામાં પોતાનું કર્તવ્ય સમજે છે; જેને પરિણામે તે બાળકો તેમને શીખવનારાં માબાપોને અને અન્ય વડીલેને પણ તેવા કુવાચ્ય શબ્દોથી બેલાવે છે અને અઘટિત કિયાએ પણ કરતાં શીખે છે. પ્રારંભમાં તે મુગ્ધને આ બધું ઠઠ્ઠા જેવું લાગે છે, પરંતુ તેજ બાળકે એગ્ય ઉમરે આવ્યા બાદ કુલાંગાર થવાની ભયાનક દશામાં આવી પડે છે. તેવા પાંચ, પચીશ કે સેંકડે દાખલા આપણા કુટુંબમાં તે શું પરંતુ નાની મોટી જ્ઞાતિએમાં કે કેમેમાં પણ મળી શકે તેમ છે. કુસંસ્કારવાળું એક બાળક પિતાના સંસર્ગમાં આવતાં બીજા બાળકને પણ પોતાના કુસસ્કારને ચેપ લગાડે છે અને તે કુસંસ્કારવાળાં બાળકે પોતાના પરિચયમાં આવતાં એવાં બીજાં સેંકડો બાળકને ચેપ લગાડે છે. એમ કુસંસ્કારનું પ્રવાહ વ્યક્ત કે અવ્યક્ત રીતે લાંબા વખત સુધી ચાલુ રહે છે. તેનું મૂળ કારણ તપાસતાં માતાપિતાઓની કુટેવો અને કુવાસનાઓજ સમજાય છે. નિયમિતતાને સુંદર પાઠ નહિ ભણેલાં માતાપિતાએ પોતાની કુવાસનારાક્ષસીને પિતાની જ ખરાબીથી જ્યારે તેમ નથી કરી શક્તાં ત્યારે તેઓ બહાલના ભલું
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવાના કે હિતષિપણાના પડદામાં સંતાઈ પિતાનાં કે સ્નેહીઓનાં બાળકને અગ્ય ઉમરે પરણેલાં જેવા ઈચ્છે છે, અને તેથી જ તેઓ પુત્ર કે પુત્રીને નાની ઉમરમાં ન પરણાવી શકે તો પિતાની અપકીર્તિ લેખે છે. શિક્ષાના અભાવને લીધે મનુષ્યસમુદાયના મોટા વર્ગમાં આ સંસ્કારો હજુ સુધી એટલા તે જડમૂળ ઘાલીને પડેલા છે કે તેની તપાસ કરવા તમારે દૂર જવું નહિ પડે. માત્ર બે સ્ત્રીઓ એકઠી થાય ત્યાંજ ઉભા રહે અને પરીક્ષા કરી લે. જ્યારે એક સ્ત્રી બીજના પાંચ સાત વર્ષના છોકરાની સગાઈની અને વિવાહની વાત પૂછશે ત્યારે બીજી પિતાનાં સુખદુ:ખની કથા કહ્યા ઉપરાંત વિશ્વાસ સાથે પૂછનાર સ્ત્રીના માત્ર ચાર પાંચ વર્ષના બાળકના સગપણ ન થવા માટે ખેદ પ્રદર્શિત કરશે. એથી વધારે તપાસને માટે ટ્રેઈન વગેરેમાં બેસે અને ત્યાં બેઠેલી સ્ત્રીઓની વાતચિત સાંભળવામાં ધ્યાન આપે, તે જણાશે કે વઅને એકાદ સ્ત્રી પોતાની ૧૬ કે ૧૮ વર્ષની પુત્રીને સંતતિ ન થવાથી નિધાસ નાખતી હશે, અને બીજી કઈ સ્ત્રી ર૦ કે ૨૨ વર્ષના પિતાના પુત્રને ક્ષયાદિ ભયંકર વ્યાધિમાં સપડાયાની વાત કહેવાની સાથે અમૃએવડે મુખ ધોતી માલુમ પડશે. આ બધી દુર્દશાઓનાં બીજો સામાન્ય માણસ ન જાણું શકે તેવી રીતે નિરંતર રોપાતાંજ જાય છે. એટલે કે માતપિતાઓની પોતા
ની જ કુટે, કુવાસનાઓ અને અત્યંત આસક્તિઓનાં પ્રતિબિઓ કેમળ બાળકનાં હદયદર્પણમાં પડે છે. તે પ્રતિબિમ્બે વખત જતાં તથાવિધ નિમિત્ત પામી અનિષ્ટ પરિણામો ઉત્પન્ન કરે છે. માતાની, પિતાની કે બન્નેની કુવાસના વારસારૂપે બાબીકમાં ઊતરી આવે છે, તે બ્રહ્મચર્યને નાશક ભાગ છે. જો કે અહી બીજા પણ નાશક માર્ગોની કમી નથી પરંતુ મુખ્યત્વે કરીને કુવાસનાઓ છે. આ કુવાસનાના ભંગ ઘણુક સ્ત્રી પુરૂષ થઈ પડ્યાં છે. ઓછામાં ઓછું પચીશ વર્ષની ઉમ્મર સુધી
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુએ અને ૧૬ વર્ષની ઉમર સુધી પુત્રીઓએ બ્રહ્મચર્યનાશક
એક પણ માર્ગ મનવચન કે કાયાથી નજ સેવ જોઇએ. આ બાબત ઉપર એક વિદ્વાન તો એટલે સુધી જણાવે છે કે –શરીરનું પૂરેપૂરું બંધારણ ૨૯ વર્ષની ઉમરે થાય છે માટે ર૯ વર્ષની ઉમ્મર સુધી અખંડ બ્રહ્મચર્ય પાળવું જ જોઈએ અને તે પહેલાં એટલે શરીર બંધારણુકાળમાં વીર્યને નાશ કરે, એ મહા પાતક અને અધઃપતનનું મુખ્ય સાધન છે. માટે દરેક માણસે પિતાનાં પુત્રપુત્રીઓને તે બાબત શરમને ખેટે 3ળ છેડી દઈને હમેશાં શિખામણ આપવી અને જેમ બને તેમ તેટલા વખત સુધીમાં કઈ પણ પ્રકારે તેઓ બ્રહ્મચર્યને ભંગ ન કરે તેવી રીતે સાવચેત રહેવું. પરંતુ તેને બદલે આપણું દેશમાં કે આપણી કેમમાં બાળલગ્નને લીધે નાની ઉમ્મરથી જ બ્રહ્મચર્યને સર્વથા લેપ થએલો હોય છે. સંગ્રહવાની અવસ્થામાં વ્યય નહિ પરંતુ મહાવ્યય કે અતિવ્યય કરવાથી વીર્યહીન બની તરેહ તરેહના રોગમાં સપડાયેલાં સ્ત્રી પુરૂષોની સંખ્યા કાંઈ નાનીસુની નથી. કેટલાક ક્ષયના પંજામાં, તે કેટલાક વિષમ જ્યરને દાસત્વમાં અને કેટલાક નાના મોટા બીજા પણ રેગમાં સપડાયેલા જોવામાં આવે છે. ડોકટરે અને વૈધની સંખ્યા દિવસે દિવસે જેમ વધતી જ જાય છે તેમ તેઓની પાસે આવનાર રેગી એનું પરિમાણુ પણ કાંઈ નાનું સુનું નથી. હવે તે નાનાં ગામડાઓમાં પણ દવાઓ વેચનારા અને દવાઓનાં પાર્સલો શરૂ થયાં છે. પ્રાચીન કાળમાં માણસે બિમાર પડતા નહતા કે દવાએની જરૂર પડતી ન હતી, તેમ કહેવાનું નથી, પરંતુ અકાળે ક્ષયાદિ મહારોગેના ભાગ થઈ પડનારા આટલા પ્રમાણમાં ન હતા. શરીર એક યંત્ર છે અને તેને મુખ્ય આધાર શુકચક ઉપર છે. તેની પરિપકવતા ન થઈ હોય તે પહેલાં જ બાળકને પરણાવી. તેમના નાશને દરવાજો ખુલ્લે કરી દેવામાં આવે તે પછી તેની
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭
ભાવી પ્રજા નિબળ રહે, બિમાર રહે કે નાહિંમત રહે કે ફક્ત આયુષ્ય કર્મના કંઇક સારા બંધથીજ જીવે તે સઘળું સ્વાભાવિક જ છે. બ્રહ્મચર્યના નિયમો નહિ પાળવાથી જ થયેલું અનિષ્ટ પરિણામ
હૃદયને કંપાવનારૂં બાળ વિધવાઓનું મોટું પરિણામ અને યોગ્ય રીતે બ્રહ્મચર્યનો ભંગ કરવામાં આવે છે, તેનું જ છે. બાલ્યાવસ્થામાં લગ્ન કરવાથી પુરૂષ ક્ષીણશક્તિવાળો થઈને વહેલો મરણશરણ થાય છે અને ચાલીશ વર્ષ ઉપરની ઉમ્મર થયા છતાં વૃદ્ધ ધનિકે વિષયલાલસાથી ફરી લગ્ન કરી શરીર ટકાવવા માટે બ્રહ્મચર્ય પાળવાને બદલે બ્રહ્મચર્યને ભંગ કરી વહેલા મરણપથારીએ પડે છે. એટલે જેને પૂરું બોલતાં પણ નથી આવડતું અને જે હમણાજ થોડા વખત પહેલાં પોતાની સામાન વયની બાલિકાઓ સાથે રમતી હતી તે તેની સ્ત્રી વિધવા થઈને બેસે છે. કેટલાક ધનિકે તે વખતે સંતતિ છતાં પણ ઉપરાઉપર વિવાહ કરવા માંડે છે, એટલે તેની એકાદ સ્ત્રી તે વિધવા રહી જ જાય છે. જો તે બાળ વિધવા પાસે ધન હોય અને બીજીના પુત્રાદિક હોય તે ધનને માટે સંખ્યાબંધ લડતે કોર્ટમાં ચાલતી આપણે જોઈએ છીએ. તેમજ વ્યવસ્થા કરવાની શક્તિની ખામીને લીધે કેટલીક અજ્ઞાન વિધવાઓના હાથથી પૈસાને દુરૂપયોગ થતો જોવામાં આવે છે. ઉદ્યોગ એ છો, સ્ત્રી જાતિ, શિક્ષાને અભાવ, કુસંસ્કારવાળા સંસર્ગમાં રહેવું અને મનની સ્વાભાવિક ચર્ચાળતા, આ બધાં કારણોને લીધે કેટલીક કુલીન વિધવાઓ પણ અનર્થના માર્ગ ભણી દરવાઈ જાય છે. જો મરનારનું ધન ન હોય તથા શ્વસુરપક્ષ સુખી ન હેય તે તે વિધવાઓને પેટ ભરવા માટે બહુ જ વેઠવું પડે છે. અને જે પિતપક્ષ પણ સાધારણ સ્થિતિને હેય તે વળી તે . બિચારી વિધવાનાં દુઃખને પાર જ રહેતું નથી. અને પછી પ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
'રિણામ શું આવે છે, તેનાથી કઈ પણ વાચક ભાગ્યેજ અજ્ઞાત હશે. સાધારણ સ્થિતિના લેકે તે લગ્ન કરી શક્તા નથી, પરંતુ વિષય-લાલસાના કિંકર વૃદ્ધ ધનિકે ફરિ લગ્ન કરી, શેષ આયુબેને પણ વિષયલાલસાની પ્રજવલિત જવાળામાં હેમી દે છે. આ પ્રમાણે વિધવાઓની મોટી સંખ્યાનું મુખ્ય કારણ નાની ઉંમરની કન્યાનું (બાળિકાનું) બાળ પતિ સાથે કે વૃદ્ધ પતિ સાથે લગ્ન કરવું તેજ છે. તેઓ બને તે અવસ્થામાં બિલકૂલ વિવાહલાયક હેતા નથી. છતાં વિવાહ કરાય તે બ્રહ્મચર્યના મહા નિયમને ભંગ થાય છે અને બ્રહ્મચર્યના ભંગથી શરીર પણ કેવી રીતે ટકી શકે ? આવી રીતે કેટલીક વાર બાળલગ્નને લઈને રેગને ભેગા થઈ પડવાથી મનુષ્ય મૃત્યુને શરણ થાય છે. ત્યારે સાધારણ સ્થિતિના વિધુર (રાડેલા ) પુરૂષો ધંધેરેજગાર કરવો શ્રેહવ્યવસ્થા જાતેજ કરવી, મરનાર સ્ત્રીનાં બચ્ચાંઓ હેય તો તેઓની સંભાળ રાખવી આ વગેરેથી કંટાળી જાય છે. વળી જે તે સમજુ ન હોય તે સમાજમાં એર વ્યભિચાર વધવા પામે છે. બાળલગ્ન અને વૃદ્ધ સાથેના લગ્નના ફરતા ઉલટા ચકથી પિતાને, કુટુંબને, રાજ્યને કે દેશને બહુ સેસવું પડે છે અને તેની બહુજ માઠી અસર થાય છે. અરે સાધારણ વર્ગમાં પણ એવી ગેરસમજનું ભૂત ભરાઈ બેઠું છે કે-બર કે ચદ વર્ષના પિતાના છોકરાનું લગ્ન ન થાય તે પિતાની ઈજત ઓછી થાય છે, તથા ચાલીશ પીસ્તાલીશ વર્ષની ઉમ્મરે એક સ્ત્રીના મરણ પછી જે બીજી સ્ત્રી તત્કાળ ન મળે તો હીનતા ગણાય છે. આવી રીતે સમજને લીધે કુટુંબીઓ pd વિવાહની તજવીજ કરે છે–પરણુવે છે. તેવામાં પિતાની સામેના અયોગ્ય વર્તનથી કેપ પામેલ શરીરને રાજા-વીય, તેને શિક્ષા આપવા માટે જ જાણે ઈચ્છતે હેય તેમ, રોગરૂપ શાસનચક સાથે યમરાજને હુમલો કરવાનું ફરમાવે છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાળલગ્નને લીધે બાળકે શિક્ષણ લઇ શકતાં નથી, તેઓનું મન ચંચળ અને ચિંતાગ્રસ્ત રહેવાથી અભ્યાસમાં લાગી શકતું નથી, શરીરે નિર્બળ થવાથી પૂરેપૂરે શ્રમ પણ કરી શકતા નથી, છેવટે અભ્યાસ છોડે પડે છે અને કદાચ કઈ સાહસથી વળગી રહે તે પાર પાડી શકતો નથી. પરિણામે સમાજમાં શિક્ષિત વર્ગ બહુજ અલ્પ અને તે પણ શરીરે નિર્બળ અને હસાહ થત જાય છે. તે વગ જાતિ ભાઈઓનાં દુ:ખ ટાળવા કે દેશનું ભલુ કરવા બહાર પડી શકતા નથી. કેઈ બહાર પડે પણ છે તો તે છેવટ સુધી પોતાના કામને વળગી રહી શકતો નથી. બસ! આ. બધી બાબતેનું મુખ્ય કારણ બ્રહ્મચર્યને ભંગ છે અને તે વારંવાર કહેવાઈ ગયું છે.
હૃદયના ઉપર માઠી અસર કરે તેવા નોવેલ, નાટકે અને ખેલ-તમાસા પણ ચંચળ મનના માણસોને બ્રહ્મચર્યવિનાશક રસ્તે દોરી જાય છે. તેથી તેઓ ખરાબ સાહિત્યના રસિક બની સારા સાહિત્યના ઊંચામાં ઊંચા લાભથી વંચિત રહે છે અને પૈસાને ગેરવ્યય કરે છે. બીડી અને તમાકુનું વ્યસન પણ આશ્ચર્યજનક રીતે અવ્યક્તપણે ધાતુદેષને ઉત્પન્ન કરે છે. તમાકુના વ્યસનીના મુખની દુર્ગધ આંતરિક દેશની સૂચના આપે છે. કફને ઉદ્રક તેઓમાં હેયજ છે. આવી રીતે ધાતુ ઓની વિષમતા થવાથી શુકનું નિર્દોષપણું અને સમતલપણું જળવાઈ રહેતું નથી. આ દુર્વ્યસનને લીધે પોતાને જ નુકશાન થાય છે એટલું જ નથી, પરંતુ પિતાની સંતતિને પણ તે સાંકેમિક વ્યસન અને તેથી થએલા સાંકેમિક ગે હાનિ પહોંચાડે છે. તેથી પિતાના સંસર્ગમાં આવતા બીજા પણ સંબંધીઓને તે વ્યસનને ચેપ લાગે છે. બહુ બારિક કપડાં પહેરવાને વધત જો આધુનિક શેખ પણ વીર્યરક્ષાનાં મૂળ ઢીલાં કરે છે. સ્ત્રીએને ઝીણામાં ઝીણી સાડી જોઈએ અને પુરૂષને ઝીણામાં ઝીણાં ધોતીયાં જઇએ. કપડાએાના બિનટકાઉપણથી આર્થિક દૃષ્ટિએ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
જે હાનિ થાય છે, તેને ધ્યાનમાં ન લઇએ તા પણ કપડાંના આરિકપણાથી સ્પષ્ટ દેખાતાં અંગપ્રત્યગાને લઈ ચચળ મનનાં લોકોમાં વધતી જતી કુરૂચિઓને (વિષયવાસનાઓને) એર પાષણ મળે છે. આપણે આ બધા કુરિવાજોથી ટેવાઈ ગયેલા હેાવાથી માઠાં પિરણામવાળી કુરૂઢીઓથી બચવા ઇચ્છતાં છતાં પણ ખચી શકતા નથી. પ્રાચીન કાળમાં નાની ઉંમરે લગ્ન ન થતાં, પરંતુ આ દેશમાં મુસલમાની રાજ્યા પછી એ રિવાજ દાખલ થયા જણાય છે જે રૂઢી અદ્યાપિ મૂળ ઘાલી રહેલી છે. આપણી હાલની પ્રજા નખળી જોવામાં આવે છે, તે નબળાઇનાં બીજે લગભગ તે વખતથી રોપાએલાં છે. આજથી લગભગ હજારેક વર્ષો પહેલાં એક ચેાગ્ય ઉમ્મરના સંપૂર્ણ શારીરિક સંપત્તિચુક્ત માણસે પેાતાનું લગ્ન યોગ્ય ઉમ્મરની કન્યા સાથે કર્યું એટલે તેની સંતિત તે સારી થઇ પણ તે સંતતિનું લગ્ન કંઇક અચેાગ્ય ઉમ્મરે એટલે કે અયાગ્ય-કાચી વયવાળા સાથે કરવામાં આવ્યું તેથી તેની પછીની પ્રજામાં કઇંક નિષ્ફળતા દાખલ થઈ. એમ ઉત્તરાત્તર વંશપરપરામાં કંઈક ખલહુાનિ દાખલ થઈ ગઇ, જેના પરિણામે હાલ પ્રજા નિળ દેખાય છે. બધામાં થયેલી ઘેાડી થોડી નિ ળતાના સંગ્રહુ આપણામાં થયા છે, એટલે હાલની આપણી શારીરિક નિમ્ ળતાનાં મુખ્ય બીજો જીમી અનેક કામાંધ રાજાઓના વખતથી રાપાઇ ગયા છે. પરંતુ હાલની જાગૃતિથી તે અન્યાય દૂર થવા માંડયા છે, એટલે આપણે તે કુઢીનાં બીજોને ઉખેડી ફેકી દેવા જોઇએ. વીર્ય સરક્ષણ માટે જે જે નાશક કુમાર્ગોથી બચવાનુ છે તેમાંના કેટલાકાનુ દિગ્ દર્શન ઉપર કરાવ્યું છે અને મીજા પણ કેટલાક છે પરંતુ વિસ્તારલયથી અત્રે આપેલા નથી. ઉપર જણાવેલા નાશકમાગૌથી ખચવાને પિરણામે વીય રક્ષા કરી શકાય છે, પરંતુ આવી સમજ આવ્યાં પહેલાં પુત્રપુત્રીઓને તેવા માર્ગોથી બચાવી લેવાની જોખમદારી તેમનાં માતષતા અને વડિલાના શિર ઉપર છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
- બ્રહ્મચર્ય પાળવાનો ઉપદેશ. જે શુદ્ધ અને વિસ્તૃત વિચારક્ષેત્ર ખેડવા ઇચ્છતા હે સવર્તનની સીડીએ ચઢવા ઈચ્છતા હો તે શરીરને દઢ કરે અને શરીરને દઢ કરવા માટે બ્રહ્મચર્યવ્રતનું તમારા પ્રાણની પેઠે રક્ષણ કરો. જે યોગ્ય ઉમ્મર થયા પછી જ લગ્ન કરવામાં આવશે અને ત્યાં સુધી ઉત્તમ શિક્ષણ લેવાશે તથા આરેગ્યતાના નિયમે પળાશે તે માથે પડતા નિર્બળતાના ક્રૂર પ્રહારથી બચી શકાશે દુષ્ટ જોના આક્રમણથી વિલાસી ધનિકે એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે તમારા ધનમાલનું રક્ષણ તમે પહેરેગિરો રાખીને કે રાજ્યના સિપાઈઓથી કદાચ કરી શકશે, પરંતુ પાશવક્રીડાથી ઉત્પન્ન થતી નિર્બળતાના કૂર પ્રહારથી બચવા માટે તમારી પાસે કયું સાધન છે? માટે પાશવકીડા છોડી દઈ બ્રહ્મચર્યના ચેકસ નિયમનું પાલન કરેજેથી તમારી સુખની પરંપરામાં અનેક તરેહના વધારો થવા પામે. કેટલાક ટૂંક વિચારવાળાનાં હૃદયમાં કદાચ તક ઉઠશે કે શું તમે તમામને બ્રહ્મચારી બનાવવા ઈચ્છે છે? ઉત્તરમાં કહેવું જોઈએ કે તેવું બની શકે તે તે પરમ અભીષ્ટ રૂપ છે ખરું પરંતુ તેમ સર્વથા બનવું તે લગભગ અશક્ય છે. તેમ છતાં સમાજમર્યાદા નિયમિત ચાલે તે બીજા ઉન્નત દેશની પ્રજાની પિઠે આપણે પણ સુખપૂર્વક સંસારવ્યવહાર અને ધર્મમાર્ગને અનુસરી શકીએ અને એમ થવાની અનિવાર્ય જરૂર પણ છે. જો કે સઘળા એક અધિકારના હતા નથી, પરંતુ જેઓ પિતાના મનને સર્વથા નિયમિત રાખી સર્વથા બ્રહ્મચારી થશે તેવાઓની સમાજના અને દેશના હિત માટે જરૂર તે બહુજ છે. ગૃહસ્થાશ્રમની જાળમાં નહીં ફસાયેલ મનુષ્યો જે
* આખું વિદ્યાર્થી જીવન શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યમય જ નિર્ગમવું જોઈએ. તેજ. વિદ્યાને ઠીક વિકાસ થવા સાથે શરીરઆરેગ્ય પણ સારી રીતે સચવાઈ શકે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર
સમજદાર અને શિક્ષિત હેય તે તેના વિચારો બીજાનાં ભલામાંજ પિતાનું ભલું લેખવાની તરફેણમાં હોય છે. તેથી તેઓ કેઈ ને કઈ રસ્તે સમાજસેવાનું કામ હાથ ધરે છે. માણસનું મન લક્ષ્ય વિના રહી શકે નહીં. જે સર્વથા બ્રહ્મચારી ગાહેશ્યની દોરીમાં સપડાયે નથી તો તેના મનનું લક્ષ્ય કંઈ બીજુ જ હોવું જોઈએ અને તે એ કે સમાજસેવા દ્વારા પોતાનું હિત સાધવું. જેઓ સર્વથા બ્રહ્મચર્ય પાળવાને મને બળ ન ધરાવતા હોય તેઓ ભલે ગૃહસ્થાશ્રમને આશ્રય લે પરંતુ તે પહેલાં ગૃહસ્થાશ્રમને સુવ્યવસ્થિત ચલાવવાની અને ધર્મમાર્ગથી ભ્રષ્ટ ન થવાની ખાતર ચીવટ રાખી શારીરિક, માનસિક અને ચારિત્રબળને સંચિત રાખવું જ જોઈએ. ચારિત્રબળમાં વિચારબળને ટેકો છે અને વિચારબળનું પિષક તથા સ્થિતિસ્થાપક શરીરબળ છે, તે વાત પ્રથમ પણ કહેવાઈ છે. શરીરબળના અવર્ણભક (પષક) નિયમિત બ્રહ્મચર્યની પણ બીજા વર્ગ માટે પૂરેપૂરી જરૂર છે અને તેના બળે ગુણેની શુંખલાના પ્રથમ આંકડારૂપ સમ્યકત્વને અને બીજા આંકડારૂપ દેશવિરતિને અવલંબી આગળ વધી શકાય છે. શાસ્ત્રાધ્યયન, વિચાર, લેખન, વ્યાખ્યાન કે બીજા મસ્તિષ્કનાં કાર્યોમાંજ ફક્ત વીર્યરક્ષા સહાય કરે છે તેમ નથી, પરંતુ વ્યવહારનાં તેવા ક્યાં કાર્યો છે કે જેમાં શરીરબળની જરૂર ન હોય ? પાંચ શેરને બીજા માટે મજુર શૈવ પડે, અધે માઈલ ચાલ્યા પહેલાં ધાસ ચઢી આવે, પગે કળતર થાય, એક વખત પણ કાચું કે અર્ધ પાર્ક કે થોડું વધારે ખાતા કે ભેંય ઉપર સૂતાં તાવના ભંગ થવું પડે, દુકાનનું કે બીજું કામ કરતાં કંટાળો આવે, સ્વભાવમાં ચીડિયાપણું થઈ જાય અને નૈસગિક કાંતિ પલાયન કરી ગયાથી શભા સાચવવા માટે રસાયણદિક પ્રયોગો કરવા પડે. આ બધા આઘાતે નિયમિત બ્રહ્મચર્યને અભાવે સહન કરવા પડે છે. - ૧ સાંકળ. ૨ મગજ-બુદ્ધિ. ૩ સ્વાભાવિક. ૪ સંક્ટ-આફતો.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
.
ઉપસંહાર
ઉપસંહાર. પુષ્ટમાં પુષ્ટ કે ધનિકમાં ધનિક મનુષ્ય પણ વ્યભિચારરૂપ વિશેષ સળગતી અગ્નિની સેબતથી તુરતજ શારીરિક અને આર્થિક આપત્તિઓમાં આવી પડે છે. પૃથુરાજ જેવા બલવાન રાજાને પણ છેવટે હાર ખાવી પડી અને યવનેને દેશમાં દાખલ થવા દેવાના અનિષ્ટ પ્રસંગના ભાગી થવું પડયું; તેનું કારણ તપાસતાં વિલાસપ્રિયતાજ જણાશે. મુસલમાન બાદશાહના સામ્રાજ્યનાં મૂળ સયાં તેનું કારણ અજ્ઞાનતા અને તજજન્ય વિલાસપ્રિયતાજ છે. સ્વામિ રામતીર્થ લખે છે કે – નેપોલિયન જે મહાન રણવીર પિતાના સર્વોત્તમ સ્થાનેથી કરરભુસ કરતે ગબડી પડયો તેનું શું કારણ? ઇતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે કે રણમાં જવા અગાઉ તે પોતાને હાથે જ પોતાનું ખૂન કરી ચૂક્યા હતા. સંગ્રામમાં જવાની આગલી રાત્રે જ તે બદ કર્મના કુવામાં ગબડી પડયો હતો. આશ્ચર્ય નથી કે તેવા કટાકટીના મામલા વખતે, વીર્યરક્ષાજન્ય સદબુદ્ધિ અને સાત્વિક વિચારની જરૂર વખતે, વીર્યના ક્ષયથી અકર્તવ્યને કર્તવ્ય સમજી બેસવાનું સાહસ ખેડાયું હોય અને તેથી રણશલ્યમાં આપત્તિજનક પરિણામ આવ્યું હોય! શુરવીર શિવાજીના નિસીમ પરાક્રમ અને બુદ્ધિપ્રભાવથી સ્થપાયેલ હિંસામ્રાજ્યની ભિત્તિના પાયાને ઢીલો કરનાર તેના પુત્ર સંભાજીની વિલાસપ્રિયતાજ હતી. દેશની પડતીના બીજા કારણેમાં રાજા કે પ્રજાની વિલાસપ્રિયતા એ પણ એક અસાધારણ કારણ છે. પશ્ચિમના દેશમાં જ્યારથી નિયમિત રહી ગ્ય અવસ્થાએ ગૃહસ્થાશ્રમની શરૂઆત કરી શરીર ટકાવી રાખવાના પ્રયત્ન શરૂ થયા છે ત્યારથી જ ઉન્નતિની શરૂઆત થઈ છે ઈંગ્લેન્ડમાં પહેલા વિકાસ અધિક હતું તે કમ થવા લાગ્યો કે અલ્યુદયની શરૂઆત થઈ! કાન્સમાં વિલાસની
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ માત્રા વધતાંજ પૂર્વ કરતાં અધ:પતનને પ્રારંભ થયે પિતાના ભરણપોષણની પૂરતિ શક્તિ મેળવ્યા પહેલાં એક યુગલ (સીપુરૂષ) ને સંતાન ઉત્પન્ન કરવાને કશે હક નથી. જેઓ પોતાના પિષણ જેટલી પણ શક્તિ ધરાવતા નથી તેઓ બીજાને ભરણપિોષણ માટે જોખમદારી ઉઠાવી પિતાની મૂર્ખાઈ સાબીત કરે છે. સંતાનના અપરાધોની શિક્ષા જે માતાપિતાને મળતી હોય તે શું જલદી સુધારે ન થાય? બ્રહ્મચર્યના અતુલ પ્રભાવથી પિતાની તરફ લેકને આકર્ષનાર સંખ્યાબદ્ધ પુરૂષ અને સ્ત્રીઓ આર્યાવર્તમાં થઈ ગયા છે. સર્વથા કે નિયમિત બ્રહ્મચર્યનું યથાવત પાલન કરવાથીજ બ્રાહ્મી, સુંદરી, સીતા, દ્વિપદી અને દમયંતીનાં નામે કાળને વિશાળ પડદો પડયાં છતાં પણ હજુ તેવાને તેવાં પૃથ્વીના એક ખુણાથી બીજા ખુણા સુધી તાજા છે અને આધુનિક પ્રજાને માર્ગદર્શક થઈ પડે છે, ગણધર ગામ જબૂસ્વામી અને સ્થૂલભદ્રનાં તેમજ વિજયશેઠ તથા સુદર્શન શેઠ પ્રમુખનાં જીવનચરિત્રરૂપ નિખૂકંપ, ઉજજવલ અને પ્રકાશક બ્રહ્મચર્યને દીપસ્તંભ, ખરાબાથી બચાવી જીવનનૈકાને અભીષ્ટ સ્થાન ભણી લઈ જવા માટે હંમેશને માટે વિદ્યમાનજ છે, ગમે તેટલો કાળ ગયા પછી પણ ઓપેલ સોના કરતાં વધારે વધારે ચમકનાર આ ઉજવળ ચરિત્રસ્તંભ વિષયવિરત જીવોને વિશ્રામ અને આશ્વાસન આપવા માટે બસ છે. પ્રાચીન પુરૂષોના આવા પ્રશંસાપાત્ર નિયમોને લક્ષ્યમાં રાખી દ્રવ્ય અને ભાવ આરોગ્ય ઈચ્છનાર અતિ અગત્યના ઉજવળ બ્રહ્મચર્ય ભણી દધ્યાન આપે, આપતાં શીખે એટલીજ આશા રાખી હાલ તે વિરમાય છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાતઃકાલસ્મરણીય મહાસત્ત્વશાળી સતા અને સતીઓની પવિત્ર નામાવળી તથા તેમનું સ્મરણ કરતાં
રાખ જોઈને ઉચ્ચ ઉદ્દેશ ભરતેશ્વર બાહુબલી, અભયકુમાર, ઢંઢણકુમાર, સિરિયા, અણિકાપુત્ર, અયમત્તાજી(અતિમુક્ત), નાગદત્ત, મેતાય, સ્થૂલભદ્ર, વયસ્વામી, નંદિષણ, સિંહગિરિ, કવન્નાઇ, સુકેશલ, પુંડરી, કેશી, કરકંડ, હદ્ધ, વિહલ, સુદર્શન, શાલ, મહાશાલ, શાલિભદ્ર, ભદ્રબાહુ, દશાર્ણભદ્ર પ્રસન્નચંદ્ર, યશભદ્ર ભૂસ્વામી, વંકચૂલ, ગજસુકમાલ, અવંતિસુકમાલ, ધન્નાજી, ઈલાચીપુત્ર, ચિલતિપુત્ર, યુગબાહુમુનિ, આર્યમહાગિરી, આર્ય રક્ષિત, આર્ય સુહસ્તી, ઉદાયક, મનક (પુત્ર), કાલકાચાર્ય, શાંબ પ્રદ્યુમ્ન, મૂળદેવ, પ્રભવ (સ્વામી), વિષ્ણુકુમાર, આકાર દૃઢપ્રહારી, શ્રેયાંસ, કરોડ, શયંભવ (સૂરિ) અને મેઘકુમાર વગેરે મહાસત્ત્વશાળી શીલ, સંતેષ ધર્મ ગાંભિર્યાદિક અનેક ગુણગણસંયુક્ત પવિત્ર પુરૂષે જેમનું નામ (માત્ર) ગ્રહણ કરવાથી પાપના થ નાશી જાય છે તે પુણ્યશ્લેક અને સમાધિ-સુખ આપે!!!
વળી તુલસા, ચંદનબાલા, મનેરમા, મદન રેખા, દમયતા, નર્મદા, સુંદરી, સીતા નંદા, ભદ્રા, સુભદ્રા, રાજિમતી, ઋષિદરા, પદ્માવતી, અંજના, શ્રીદેવી, છા, સુજ્યેષ્ઠા, મૃગાવતી, પ્રભાવતી, ચેલણાદેવી, બ્રાહ્મી, સુંદરી, રુકિમણી, રેવતી, કુતી, શિવા, જયંતી, દેવકી, દ્વિપદી, ધારણી, કલાવતી, પૂષ્પચૂલા, “પદ્માવતી, ગેરી, ગાંધારી, લક્ષ્મણ, સુસીમા, જાંબુવતી, સત્યભામા, રૂકિમણી.” એ કૃષ્ણ વાસુદેવની આઠ પટરાણુઓ સમજવી. તથા
યક્ષ, યક્ષદિન્ના, ભૂતા, ભૂતદિન્ના સેણું, વેણુ અને રેણા એ સ્થૂલભદ્રજીની સાત બહેને સમજવી, ઈત્યાદિક મહાસતીએ અલંક શીલ સંયુક્ત રહેલી હેવાથી તેમને જશપડહે (યશવાદ) અદ્યાપિ પર્યત ત્રિભુવનમાં સર્વત્ર વાગી રહ્યો છે. ઉપર
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
કહેલા સતા અને સતીઆનાં પવિત્ર નામ, તીર્થંકર ગણધર પ્રમુખ સસ જ્ઞાની પુરૂષાએ સ્વમુખથી ઉચ્ચરેલાં છે તે વાતજ તેમાં ના પ્રત્યેકની પવિત્રતા પુરવાર કરે છે, ઉપર કથેલા પવિત્ર સતા અને સતીઓનું પ્રાત:કાળે સ્મરણ કરવાના હરેક ભાઇ વ્હેનને શા ઉચ્ચ ઉદ્દેશ હોવા જોઇએ, તે અત્ર પ્રસંગેાપાતવિચારવું-ભાવવું બહુ ઉપયોગી થઈ પડશે. સદ્ગુણી આત્માના સદ્ગુણાનું આપણને સહજ ભાન થાય એવી રીતે લક્ષપૂર્વક તેમનાં પવિત્ર નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવનું ચિંતન કરવું, એ જેવું જરૂરનું છે તેવુંજ ખલકે તેથી અધિક જરૂરનું એ છે કે એવાજ સગુણા આપણા આત્મામાં પ્રગટ થાય એટલે અનાદિ અવિવેકચેાગે અવરાઈ રહેલા સદ્ગુણા આપણા આત્મામાં પૂર્ણ રીતે પ્રકાશી નીકળે એવી રીતે પ્રગટ ગુણયુક્ત મહાત્માઓના પવિત્ર ચરિત્રાનું શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસન કરવું અર્થાત્ મહાસત્ત્વવંત સદ્ગુણી મહાશયાનાં પવિત્ર ચરિત્રને લક્ષથી વાંચવા અને સાંભળવાં, તેવાં ચિરત્રાની જાદી જાદી છાયા એવી ખારીકીથી તપાસવી કે તે તે પ્રસંગે આપણા આત્મા તદાકાર-વૃત્તિને ભજે, તેમાં આપણું મન વીધાઇ જાય એટલે આપણા આત્મા પણ સમ વિષમ સ ંચેોગામાં સમભાવ રાખી, ધૈર્ય ધારી અડગપણે તેવા ઉત્તમ ગુણાનું ગ્રહણ કરે અને યથાશક્તિ (શક્તિ ગેાપવ્યા વિના) યથાઅવસર (તક ચૂકયા વિના) તેનું રિશીલન કરે એટલે નિર્ભયપણે સ્થિરતા રાખી રૂચિપૂર્વક ખેદ રહિત તેના અભ્યાસ કરવા અને અભ્યાસ કરી તેને સાક્ષાત્ અનુભવ કરવા અર્થાત્ એવા સચ્ચરિત્રદ્વારા ઉત્તમાત્તમ સદ્ગુણાને સાક્ષાત્ મેળવવા સર્વથા સાવધાન થઈ રહે ! બ્રહ્મચર્ય જેવા અત્યંત જરૂરના ગુણાને સિદ્ધ કરવા ઉપર જણાવેલી વાત ભુખ લક્ષમાં રાખી આત્મહિતાર્થે દીપક સમાન શાસ્રવિહિત માર્ગના સદ્ભાવથીજ આદર કરવા યુક્ત છે. બ્રહ્મચર્યની પુષ્ટિ માટે સમસ્ત જગતના
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭ કલ્યાણાર્થે નવ વાડે નિર્મળ રાખવાવડે સ્વમનને અનુક્રમે અકકમપણે વશ કરવા તીર્થકર અને ગણધર ભગવંત જેવા સમર્થ જ્ઞાની પુરૂએ આપેલ અમૃત સમાન ઉપદેશ સાર્થક કરવા હરેક આત્માર્થી સાધુ, સાદવી, શ્રાવક, શ્રાવિકાએ લક્ષ રાખવું બહુજ જરૂરનું છે, અન્યથા સ્વેચ્છાએ સિંહગુફાવાસી સાધુની પેરે સ્થૂલભદ્રમુનિ જેવા સમર્થ સિદ્ધ પુરૂષની દેખાદેખી કરવા કરેલી પ્રવૃત્તિ તો બહુધા આત્માને અત્યંત અનર્થકારી થાય છે, તે વાત લાકવિદિતજ છે. જો સ્થૂલભદ્ર સમાન સામર્થ્ય પ્રગટ કરવા પ્રબળ ઇચ્છા વર્તતી હોય તે જેવી રીતે સ્થૂલભદ્રજીએ બાર વર્ષ પર્યત ભેગવેલા મનગમતા વિવિધ ભેગને પણ રેગવત તજી ૫રમ સુખકારી ગમાર્ગને સુખકારી જાણી, વિચારી ને વિવેકથી આદરી, શ્રી સંભૂતિવિજય સુરીશ્વર જેવા સમર્થ સંયમધારી સપુરૂષનાં ચરણકમળની ઉપાસના કરી, સમ્યગૂ જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાબળે સંયમમાગને સારી રીતે સાથે અને તન, મન, વચનથી આત્માર્પણ કરી શ્રી સદગુરૂની સેવા ભક્તિ વડે સંયમ બળને દૃઢ કર્યું, તેમ અન્ય મુમુક્ષ વર્ગ તથા શીલ સંતોષાદિક ઉતત્તમ ગુણેના અભ્યાસી વગે પણ પ્રવર્તવું ઉચિત છે. વળી જંબુકમાર, સુદર્શન શેઠ, વિજય શેઠ અને વિજયા શેઠાણુ જેવા બ્રહ્મચર્ય (chastity) ના ખરા નમુના “Idealને આગળ રાખીને તેનાં પુષ્ટિકારક સાધનને વિરાધ્યા વિના અનુક્રમે સર્વ શાસ્ત્રીય 'નિયમને અનુસરી આત્મામાં પણ એવું જ અપૂર્વ સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કરવા પૂરત પ્રયત્ન કરો ઉપયુક્ત છે. આવી રીતે અનુક્રમે અ
ભ્યાસમાં વધારે કર્યા વિના બ્રહ્મચર્ય જેવા ઉત્તમ ગુણેની કદાપિ સિદ્ધિ થઈ શકશે નહીં. બ્રહ્મચર્ય એટલે તત્ત્વથી જોતાં આત્મચર્ચા અર્થાત આત્મરમાણુ યા સ્વભાવરમણ થાય છે અને એવું સ્વભાવરમણ યા તત્ત્વરમણ તે તત્ત્વજ્ઞાન અને તત્ત્વશ્રદ્ધાના અળથીજ પ્રભવે છે. સારા નરસાં જેવાં કારણ છવ મેળવે છે
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવું જ કાર્ય નીપજે છે. તેથીજ તત્ત્વજ્ઞાન, તત્ત્વશ્રદ્ધા અને તત્ત્વરમણને સતેજ કરનારાં પવિત્ર ચરિત્ર અવગાહવાની સહુ કોઇને અતિ આવશ્યકતા છે. તત્ત્વજ્ઞાન, તત્ત્વશ્રદ્ધા અને તત્ત્વરમણને શાસ્ત્રકાર રત્નત્રયી કહીને બોલાવે છે. ૧૮૦૦૦ શીલાંગ રથના ઘેરી એવા બ્રહ્મચારી મુનિમાં જ ઉકત રત્નત્રયી સંભવે છે. આવા ઉચ્ચ અધિકારને પામવા નિરંતર મૈત્રી, મુદિતા, કરૂણા અને માધ્યસ્થતા રૂપ ભાવનાચતુષ્ટયને સમાશ્રય કર યુક્ત છે. સર્વ પ્રકારે ક્ષુદ્રતા યાને સ્વાર્થધતાને તજી પરમાર્થ પંથે પ્રવર્તનાર પવિત્ર આશયવંતને ઉક્ત ભાવનાના અપૂર્વબળથી બ્રહ્મચર્યની યથાશું પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. તેની દિશા દેખાડનારાં પૂર્વોક્ત મહા સત્ત્વવત સદગુણીનાં ચરિત્ર છે. તેમનું યથાવિધિ શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસન (પરિશીલન) કરવાથી જ બ્રહ્મચર્ય જેવા ઉત્તમ ગુણે દૃઢ સંસ્કારવાળા થાય છે.
પહેલે ખંડ સમાપ્ત.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજો.
બ્રહ્મચર્યનું સ્વરૂપ અને તે વ્રતનું પાલન કરનારા કઇક સતાસતીઓનાં ચરિત્રા.
બ્રહ્મચર્ય વ્રત એટલે મૈથુનના ત્યાગ કરવા તે. તેના એ ભેદ છે ૧ સથી અને ર દેશથી. ૧ લેા સર્વ થી=મન વચન કાચાએ કરી સર્વ પ્રકારની (પાતાની કે પારકી) સ્રી સાથે સથા સભાગ કરવાના ત્યાગ. ૨ જો દેશથી સર્વ થી શીળ પાળવાનેઅશક્ત હાય તેને પેાતાની સ્રી વિના બીજા કાઇ પ્રકારની પર સ્ક્રી સાથે સભાગ કરવાના ત્યાગ. વળી મૈથુનના બીજા બે પ્રકાર સૂમ અને સ્થૂલથી પણ થાય છે. તેમાં ૧ લેા કામના ઉદયથી ઇંદ્રિયના કાંઇક અલ્પ વિકાર કરવા તે. ૨જો મન વચન કાયાએ કરી આદારિક તથા વૈક્રિય શરીરવાળી સ્ત્રી સાથે ભેગ ભાગવવે તે. વળી મીજા બે ભેદ દ્રવ્ય અને ભાવથી પણ થાય છે. તેમાં પર સ્ત્રી અને પર પુરૂષના પરસ્પર સગમ તે દ્રવ્ય સેવન પુરૂષ પર સ્ત્રીના અને સ્રીએ પર પુરૂષના ત્યાગ કરવા જોઇએ. કામસેવન તથા રતિક્રીડા તે દ્રવ્ય મૈથુન કહીએ. તેને જે સ્ત્રી પુરૂષ છેડી દે તેને દ્રવ્ય બ્રહ્મચારી કહીએ. ॥૧॥
ચેતનરૂપ પુરૂષને વિષયાભિલાષ પપરિણતિરૂપ તથા તૃષ્ણા સમતારૂપ ઈત્યાદિ નિશ્ચય પર સ્ત્રી છે. તેની સાથે મળવું, તેને મેાજમજા આવી, તેની સાથે વાંછિત વિલાસ કરવા; તે ભાવ મૈથુન. પરમાત્માની વાણીના ઉપદેશથી તથા સદ્ગુરૂની હિતમિક્ષાના આધથી પાતે પરપુદ્ગલને ઓળખી, વિજાતીય જાણી,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગામિક કાળે મહા દુ:ખદાઈ જાણી અને પૂર્વે ગતકાળમાં ઘણું મરણાંત દુ:ખની પરંપરા હું એના વડે પામે છું તે કારણ માટે મારે એ વિજાતીય સ્ત્રીઓ છોડવી જોઈએ અને મારી પોતાની સ્વજાતિ, પરમ ભક્ત, શ્રેષ્ઠ અને મુકુલીન સમતા રૂપી સુંદરીની સોબત કરવી સારી છે; વિભાવદશારૂપ પરસ્ત્રીએ મારી સર્વ શભા ખેંચી લીધી છે; હવે સુગુરૂની સહાયતા વડે એ દુષ્ટ પરિણામી સ્ત્રીની સોબત ધીરે ધીરે છેડી દઉં, એને ટાળવાને ભાવ આદર કે જે વડે મારા શુદ્ધ સ્વભાવ ઘટરૂપી ઘરમાં સમતા સુંદરી આવીને રહે અને ઘરનો પ્રકાશ વધે; એ બોધ મેળવીને પરપરિણતિમાંથી મગ્નતા છોડે, કર્મ ઉદય આવે સંતાપ પામે નહિ, શુદ્ધ ચેતનાને સંગી થઈને રહે તે ભાવ મિથુન ત્યાગી કહીએ. મારે તેમાં દ્રવ્ય મિથુનના ત્યાગી તે છએ દર્શન નમાં મળી આવે પણ ભાવ મૈથુનના ત્યાગી તે જિનદર્શનમાં જિનવાણી સાંભળવાથી જેના દદયમાં ભેદજ્ઞાન પ્રગટયું છે તે સહેજ ઉદાસીનતા–ઉપાયથી ભાવ મિથુન છોડી દે, માટે તેવા બીજા દર્શનમાં ન મળી આવે.
અત્રે પર સ્ત્રીને ત્યાગ કર્યો એટલે પર પુરૂષની પરણેલી કે રાખેલી સ્ત્રી સાથે અનાચાર સેવન ન કરવું એ નિયમ લે તે પરસ્ત્રીગમનવિરમણ વ્રત કહીએ અને પિતાની સ્ત્રીથી સંતેષ રાખ એ જે નિયમ તે સ્વદારાસતેષ વ્રત કહીએ, ત્યાં દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યંચ સંબંધી સ્ત્રી સાથે અનાચાર સેવવા ને નિષેધ એટલે દેવ સંબધી બે કરણને ત્રણ જેગે, તિર્યંચ સંબંધી એક કરણ અને ત્રણ જેગે અને મનુષ્ય સંબંધી એક કરણ અને એક જેગે સેઈ દોરાના આકારે સંગ કરવાનો નિષેધ, પણ મનથી, વચનથી અને સ્પકમાં ભેગા થાય તેની જયણ હાલની સ્ત્રી છોડીને બીજી સ્ત્રી સાથે વિવાહ ન કરવા તથા
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
દિવસે બ્રહ્મચર્ય પાળવું. ન પળે તે પ્રમાણ રાખવું. શિયળની નવ વાડા પાળવી. સ્ત્રીઓએ પણ એ જ પ્રમાણે પર પુરૂષના ત્યાગ સમજવા. એ વ્રતના પાંચ અતિચાર છે, તે નીચે લખીએ છીએ
अपरिग्गहिआ इतर अणंगवीवाह तिव्वअणुरागे । उत्थवयस्स इआरे, पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥
૧ સન્નિદિયા એટલે વૃિદ્દીતા જેને બીજા કોઇએ ગ્રહણ કરી ન હોય અથવા પરણેલી ન હોય તે કુંવારી સ્ત્રી, અથવા જેના સ્વામિ મરણ પામ્યા હોય તે વિધવા, તેને જોઇ કોઇ સૂર્ખ માણસ વિષયાભિલાષી થઈ ભ ભાવે એમ ધારે કે મે તો પારકી સ્રીને ત્યાગ કર્યા છે અને આ તા કેાઈની સ્ત્રી કહેવાતી નથીમાટે તેની સાથે મેળાપ કરવાથી મને શું પાપ લાગે, એમ ધારી કુંવારી કે રાંડેલીની સાથે ભોગિવલાસ કરે તે પહેલા અતિચાર લાગે. તેમજ શીલ વ્રતવાળી સ્ત્રીને પણ અન્ય પુરૂષને ત્યાગ છે તે પણ અપરિગ્રહિત પુરૂષ કુંવારો કે રાંડેલા હાય તેની સાથે પૂર્વોક્ત વિચાર મનમાં લાવીને અનાચાર સેવે તા તે સ્રીને પણ પ્રથમ અતિચાર દૂષણ લાગે.
૨ ચરપરિવૃત્તિતા એટલે થાડા વખત લગી ભાડુ' આપીને કાઇ વેશ્યાદિકને રાખે અને અજ્ઞાનપણે એમ વિચારે કે મારે તા પારી સ્રીના ત્યાગ છે અને આને તેા મેં પેાતાની સ્રી કરીને રાખી છે તે. એમાં મને શા દોષ છે, એમ ધારીને તેની સાથે ભાગવિલાસ કરે તે બીજો અતિચાર લાગે, એજ પ્રમાણે વ્રતધારી સ્રીને પણ, જે દિવસે ધણી પાસે જવાના શાકના વારો હોય તે દહાડે ધણીને પાતે ભોગવે, એમ ધારીને કે પેાતાના ભરતારને સેવતા શા દોષ છે ? મારે તે અન્ય પુરૂષના ત્યાગ છે ! પણ એવા વિચાર
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
નકરે કે આજ તે એ મારી શેકને ધણી છે, મારે તે આજ ધણી કને જવાને વાર નથી. એમ વારે નહિ છતાં પણ કપટ કરીને પતિને સેવે તો તે સ્ત્રીને બીજો અતિચાર લાગે.
૩ અન્નાહા કામ-કંદર્પ જાગ્રત કરવા સારૂ અધરચુંબન, આલિંગન, કુચમર્દન, નેત્રના હાવભાવ કટાક્ષાદિ હાંસી પ્રમુખ ઠ મશ્કરી પરસ્ત્રી સાથે કરે, મનમાં એમ ધારે કે મેં તે સમય દરાના આકારે ભેગને ત્યાગ કર્યો છે, બીજું કાંઈ વ્રત લીધું નથી. પણ તે અજ્ઞાની કામવશ થવાથી એટલો વિચાર ન કરે કે ચેતન તે બનેમાં બગડે છે, એનાથી પણ વત વહેલુંજ ભાંગે છે, મન ચળે છે. તથા પોતાની ભાર્યા સાથે રાશી આસન વડે કામ જાગ્રત કરે, ભેગ ભોગવે એ આદિ કામ જાગ્રત કરવાની ક્રિીડા કરે તેને અતિચાર લાગે. તેમજ સ્ત્રી પણ કામાંધ થવાથી અંગુઠા વડે સુખ વાસ્યા કરે અથવા “રેરાં મળી ગુપ્ત સ્થાને અધિકરણ વડે સંચારણ કરે તેમજ પુરૂષે પુરૂષ પરસ્પર વિષય-. ક્રિીડા કરે અને પિતાની ઇચ્છા તૃપ્ત કરે ત્યારે પણ તેને અતિચાર લાગે, કેમકે શ્રાવકે તો હરકેઈ ઉપાયવડે કામસંજ્ઞા ઘટાડવાને પ્રયત્ન કરી જોઈએ. જેવી રીતે કેઈ લેભી વેપારી આખો. દિવસ ધંધામાં રોકાયે હેય, તેને વચ્ચે ભૂખ લાગે તે પણ ગણકારે નહિ, પણ જ્યારે ભૂખ સહન ન થાય ત્યારે ઉતાવળે ઉતાવળે રસેડામાં જઈ ખાઈ લે, પણ સારા માઠા સ્વાદની તજવીજ કરે નહિ અને ફરી પિતાના તે કામે વળગે, તે પ્રમાણે વ્રતધારી શ્રાવક પરલોકના ધંધામાં મગ્ન રહે છતે કામને ઉદય. આવે ત્યારે તેને ગણકારે નહિ તેમ કરતાં પણ અતિ વેદેદય થાય ત્યારે ઉતાવળે ઉતાવળે કંદપરોગ નિવારણ કરે અને ફરી પોતાના કામમાં પ્રવર્તે. શ્રદ્ધાવાન પુરૂષો તે મૈથુન સેવવાની જગ્યાને જાજરૂ તુલ્ય માને છે તો તેઓ કામ વધારવાની ઈચ્છા કેમ રાખે?
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
વળી સ્ત્રીનાં ઢાંકેલાં અંગ રાગદષ્ટિએ જુએ નહીં, પણ તેને સૂગ ઉપજવાનાં સ્થાન જાણી તજી દે, જે ગોમૂત્ર લાવવું પડે તે એનિમર્દન કરીને ન લેવું. વળી સ્વમમાં સેવન થાય તો તેની જયણા રાખે, કદાચિત એવું કુસ્વમ આવે તે શ્રાવક એવી ભાવના ભાવે કે કામ તે મોટું શલ્ય છે, કામ તે મહા વિષ છે, કામ તે નાગ સરીખો છે અને કામની પ્રાર્થના કરવાથી વિષય નહિ ભેગાવ્યા છતાં પણ છે દુર્ગતિએ જાય છે. ક્ષણમાત્ર સુખ છે, ઘણે કાળ દુખ છે તે પણ સંસારી જી તેને નિષ્કારણ સુખકારી જાણે છે. કામ તે સંસારમાંહી મેક્ષ પામવામાં શત્રુભૂત છે. વળી કામગ તે અનર્થની ખાણ છે, ઇત્યાદિ વૈરાગ્ય ભાવના ભાવીને મહેડેથી નવકાર મંત્ર ગણી પછી સૂઈ રહેવું જેથી ખરાબ સ્વમ હોય તે સારું સ્વમ થાય અને ખરાબ સ્વમ આવે નહિ, એમ કરતાં છતાં પણ જો કોઈ મેહના ઉદયથી સીસેવનાદિ કુસ્વમ આવે તો તરત ઊઠી દરિયાવહિ પડિઝમીને એકસો આઠ ધાછવાસને કાઉસ્સગ્ન કરે. તેમજ પરસ્ત્રી આશ્રયી ગૃહસ્થ શીળની નવ વાડ પાળવી જોઈએ તેનાં નામ-૧ સ્ત્રીની વસતી માંહે ન રહેવું. ૨ સ્ત્રીની સાથે કથા ન કરવી. ૩ સ્ત્રીને આસને ન બેસવું૪ સ્ત્રીની ઇન્દ્રિયે ન જોવી, ૫ ભીંતને અંતરે ન રહેવું. ૬ પૂર્વે કરેલી કામક્રીડા ન સંભારવી. ૭ ઘણે માદક આહાર કરે નહિ, ૮ ઘણું ચાંપીને પેટ ભરી જમવું નહિ. ૯ શરીરની શોભા ન કરવી, એ પ્રમાણે ત્રીજે અનંગક્રીડા અતિચાર જાણો,
૪ શિકાર એટલે કન્યાદાન ફળની લાલચથી અથવા સ્નેહવશે પારકા છોકરાને વિવાહ જેડ. આગળ થઈને નાતજાતમાં સગાંવહાલામાં, ભાઈબંધ-દસ્તદારમાં પ્રેરણા કરી વિવાહ કરે, કરાવે અને જ્યારે તે વાતની લોકે પ્રશંસા કરે ત્યારે ખૂબ ખુશી થાય અને તેમ જોઇને બીજા પણ તેવા કામના અથી જન
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય તે તેમની પાસે આવી ખુશામત કરે, સ્તુતિ કરે, ત્યારે
તે કહે કે અમારે તમારે એક વાર્તા છે, કામકાજ ફરમાવજે, એમ જગ્યાએ જગ્યાએ વિવાહાદિકને સંબંધ કરાવે એ અનચેનું મૂળ રેપવા જેવું છે. તેમ કરવાથી વ્રત શુદ્ધ ન રહે અને કામ-અધિકરણ વધારવામાં સંસાર વધે, શ્રાવક તો પોતાના ઘરનું એવું કામ હોય તે પણ પારકાને ભળાવી વેગળે રહે, માટે વિરતિ થઈ પારકા વિવાહ જેડાવે તે અતિચાર લાગે. અહિં પિતાના ઘર સંબંધી તથા સગા સંબંધી જેનાથી છૂટાય તેમ નથી તેવાને વિવાહ કરવાની જયણ, તેનું પણ પરિમાણ કરી લે. એમ સી પણ પારકા વિવાહમાં મોડ પ્રમુખ બાંધે અને આગળ થઈને લગ્નક્રિયા કરે ત્યારે અતિચાર લાગે. ( ૫ તીત્રાનુરાન એટલે કામભેગને વિષે તીવ્ર અનુરાગ ક
-અત્યંત અભિલાષા કરવી. કામગ ક્યારે પણ ન માન્યો હોય એમ માની સ્ત્રીનું મુખ જુએ, કાખ ગુહ્ય ભાગ સ્તનાદિકનું લાંબા વખત સુધી સેવન કરે, તથા કામની વૃદ્ધિ કરવા માટે અને ફિણ, માજમ, ભાંગ, દૂધ, દહિં, ઘી, ધાતુની ખાખ, ઔષધિ, પાક વગેરે કામ દીપાવવાની વસ્તુ ખાય, તેથી પાંચ અતિચાર લાગે, કેમકે વ્રતધારી શ્રાવક તે પાપથી બીતે રહેતો હોય પણ વિદને ઉદય તેનાથી સહન ન થાય તેથી સ્વદારા સંતેષાદિ વ્રત ગ્રહણ કરે અને તેટલા મૈથુનમાર્ગ કરી વેદની ઉપશાંતિ કરે. અહીં પરસ્ત્રીના ત્યાગીને એ પાંચે અતિચાર હોય અને સ્વદારા સંતોષીને છેલ્લા ત્રણ અતિચાર અને પહેલા બે અનાચાર છે કેમકે તેથી કરીને વ્રતભંગ થાય છે,
એમ પરપુરૂષ ત્યાગી સ્ત્રીને પણ પાંચ અતિચાર છે અને સ્વપુરૂષ સંતોષી સ્ત્રીને પ્રથમના બે અનાચાર છે અને છેલ્લા ત્રણ અતિચાર છે, પણ અનામે ગમન થઈ જાય તે સ્વદાર સંતો
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીને પ્રથમના બે પણ અતિચાર રૂપે લાગે, એમ તેને પાંચ અતિચાર જાણવા. આ અતિચાર જાણવા પણ આચરવા નહિ. . - જે શક્તિવાન હોય તેમણે બાળપણાથી ગાંગેયની પેઠે શુદ્ધ શીળ પાળવા ઉદ્યમ કરે કેમકે તેનાં મેટાં ફળ શાસ્ત્રમાં કહેલાં છે. દેવ, દાનવ, ગાંધર્વ, યક્ષ, રાક્ષસ, કિન્નર એ સર્વ બ્રહ્મચારી પુરૂષને નમસ્કાર કરે છે, કેમકે શીળ પાળવું એ દુષ્કર કામ છે. એ વ્રત પાળવાથી અખંડ આજ્ઞા એશ્વર્યપણું, ઘણી ઋદ્ધિ, રાજ્ય, કામ, કીર્તિ, બળ, સત્સંગ, એટલાં વાનાં તો સહેજે મળે અને મેક્ષ પણ અનુક્રમે પ્રાપ્ત થાય, ક્લેશને કરનાર, લેકને હણનાર છતાં સાવઘ યોગથી વિરપે એ જે નારદ તે પણ મેક્ષે ગયે, તે રૂડે પ્રતાપ શીળને જાણવો.
વળી અન્ય દર્શનીમાં કહ્યું છે કે, હે યુધિષ્ઠિર ! એક રાત્રિ શીળ પાળનારને જે ગતિ મળે છે, તે ગતિ હજારે યજ્ઞ કરવાથી પણ મળતી નથી. પરદારગમન કરનારાઓ આ લોકમાં વધ, બંધન પામે, ઊંચા બંધાય, નાક દાય, દરિદ્ધી થાય, પરેલમાં તીર્ણ કંટક ભોંકાય, નરકમાં દુસહ વેદના સહે. ગયા ભવમાં કુશીલ સેવ્યાં હોય તે ઇંદ્રિયછેદ, નપુંસકપણું, કુરૂપપણું, દુર્ભાગીપણું, ભગંદર, રંડાપણું, વાંઝિયાપણું અને વિષકન્યાપણું વગેરે પ્રાપ્ત થાય, તેમજ જે પુરૂષ દેવદ્રવ્ય ભક્ષણ કરે, પરસ્ત્રી ગમન કરે, તે જીવ સાત વાર સાતમી નરકે જાય. વળી પરસ્ત્રી સેવન કરવાથી એક્વીશ વાર નરકમાં પડે, માટે ધમ પુરૂષે તેથી દૂર રહેવું. પરસ્ત્રીની અભિલાષા માત્ર કરવાથીજ રાવણ તથા ગભિલ્લરાજ આલોક તથા પલકમાં મેટા અનર્થને પામ્યા તે સાક્ષાત્ ભેગવવાથી તો અનેક સંકટ પામે તેમાં તે નવાઇજ શી? માટે ઉત્તમ પુરૂષે પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરે. વળી અવસરે પિતાની સ્ત્રી વિષે પણ શીલ અંગીકાર કરવું. જે હમેશાં શિયળ પાળી ન શકાય તે પર્વ દિવસે તથા શ્રી તીર્થકર દેવના
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણકના દિવસે અને છ અઈના દિવસે તો તે પાળવુંજ, બાર તિથિ, દશ તિથિ અથવા પાંચ તિથિ તે અવશ્ય કુશીલ વર્જવું, બાકીના દિવસેમાં પણ દહાડે તો વ્રત પાળવું સહેલાઈથી બને તેમ છે, માટે તેમ કરવામાં પ્રમાદ ન કરવો. અને રાત્રિએ પણ એક કે બે વારની ગણત્રી રાખવી, કેમકે પુરૂષ ભેગને નથી છોડતો પણ ભંગ તે પુરૂષને છાંડે છે જ. અને કુશળ ભગવતાં નવ લાખ જીવોની હિંસા થાય છે એવું જાણું ભેગને ત્યાગ કરે. વળી હમણું પણ દિવ્યાદિકને વિષે તથા ધી જ કરવાને વિષે વિશુદ્ધ શીળને મહિમા જોઈએ છીએ, માટે બાલ્યાવસ્થામાં જે સર્વ થી બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરવા અશકત હોય તે સુદર્શન શેઠની પેરે પિતાની સ્ત્રીને વિષે સંતેષ કરે, એ પણ શીળવંત પ્રાણી બ્રહ્મચારી બરાબર સમજ, તે સુદર્શન શેઠ કેણુ હતા અને તેમણે કેવી રીતે શીળ પાળ્યું, તેની કથા નીચે મુજબ છે –
સુદર્શન શેઠ. મોક્ષ સુખને આપનાર શુદ્ધ શીળ અને સમકિતને પાળનાર ભવ્ય પ્રાણુએ સુદર્શન શેઠની પેઠે અલ્પકાળમાં મુક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે,
જંબુદ્વીપના દક્ષિણ ભાગના આભૂષણ રૂપ એવા ભરત ખંડમાં ચંપાપુરી નામે નગરી છે, ત્યાં રણસિંહ રાજાને પુત્ર દધિવાહન ન્યાયમાર્ગે પ્રજાનું પાલન કરતું હતુંતેણે રાધાવેધ સાધીને અભયાદેવી નામે રાણીને પરણી હતી. ત્યાં અર્હદાસ નામને અતુલ બળ, ઘન, સમૃદ્ધિએ યુક્ત એવો એક વ્યવહારી વસતે હતે. તેને અહંક્વાસી નામે પત્ની હતી. બન્ને જણ શ્રી જિનેશ્વરને પ્રરૂપેલ ધર્મ પાળતાં હતાં,
એકદા અર્હદાસીની કુક્ષિએ કે ગુણવાન છવ અવતર્યો. સદા જિનપૂજામાં રક્ત અને શુદ્ધ સમકિત પાળવામાં તત્પર
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૭
એવી તે સ્ત્રીએ અનુક્રમે શુભ દિવસે પુત્રરત્નને પ્રસ, સ્વજન વર્ગને શેઠે સન્માન દઈને યાચકને નાનાવિધ દાન આપ્યાં અને પુત્રનું સુદર્શન એવું નામ પાડયું. અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામતા તે સુદર્શને ધર્મશાસ્ત્રને અભ્યાસ કર્યો. કહ્યું છે કે, રૂપવનથી સુશેભિત અને ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલો હોય છતાં પણ વિદ્યાવિનાને માણસ રૂપાળાં પણ સુગંધ રહિત કેસુડાનાં ફલની પેઠે શોભત નથી. વળી પંડિત પુરૂષમાં સર્વ ગુણ હોય છે ને મૂખ માણસમાં સર્વ દોષ જ હોય છે, તો હજારે ભૂખ એકઠા કરીએ તોય પણ તેમનામાંથી બુદ્ધિશાળી પુરૂષ નહિ બની શકે. - ત્યાર પછી સુદર્શનના પિતાએ તેને મને રમા નામની એક શ્રેણીની પુત્રી મહોત્સવ પૂર્વક પરણાવી. તેની સાથે સંસારસુખ ભગવતે તે સુખે દિવસ નિગમન કરતો હતે. વળી તે સમકિત વ્રત પાળવામાં દઢ હતા, કારણ કે એ સમકિત બોધિવૃક્ષનું મૂળ છે, પુષ્યરૂપી નગરનું દ્વાર છે, મોક્ષરૂપી મહેલની પીઠ છે અને વળી સર્વ સંપત્તિનું નિદાન છે, જેમાં સમુદ્ર રત્નને ભંડાર છે તેમ સમતિ સર્વ સદગુણેને ભંડાર છે અને ચારિત્ર રૂપી ધનનું પાત્ર છે તે તેવા સમકિતની કેણ પ્રશંસા ન કરે? એવામાં પુત્રને ઘરને ભાર ધારણ કરવાને યોગ્ય જાણીને પિતાએ દીક્ષા લીધી. સુદર્શન પોતાના પિતા કરતાં પણ અધિક ગુણવાળો હેવાથી રાજાને વિશેષ કરીને માનીતો થયો, જેમ જળના કુંભથી ઉત્પન્ન થએલા અગત્ય, કુંભ સરખા માપવાળા સમુકને પી ગયા તેવી રીતે કઈ વખતે પુત્ર પણ પિતાના ચરિત્રથી પિતા કરતાં ચઢી જાય છે. • - હવે તેજ ગામમાં કપિલ નામને રાજાને પુરહિત હતો કે જેની સાથે સુદર્શનને મૈત્રી થઈ. કપિલ બહુ વખત સુદર્શનને ત્યાં રહેતા તેથી તેની સ્ત્રી કપિલાએ પૂછયું-“હે સ્વામિ! આપ હમણુ ઘણે વખત કયાં રહે છે?” પતિએ કહ્યું- હું
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારા મિત્ર સુદર્શનને ત્યાં રહેતે થકે ગોષ્ઠી કરું છું, શી તેની વાત કરૂં? તે રૂપમાં કામદેવ સમાન છે, વાણીમાં બ્રહસ્પતિજેવા છે, બુધિમાં બુધ જેવ, તેજમાં સૂર્ય જે, શીતળતામાં ચંદ્ર જે કર્મ છેદનમાં મંગળ જે જ્ઞાનમાં શુક્ર જેવો અને કુકર્મના મંદપણને લીધે શનિ જેવે છે. વધારે શું કહું? એક શીળગુણે કરિને જ તે સર્વથી ઉત્કૃષ્ટ છે. તેને વિધાતાએ સર્વ ગુણમય કર્યો છે. ભર્તારના મુખથી સુદર્શનની આવી સ્તુતિ સાંભળીને કેપિલા તેની અનુરાગિણી થઈ અને બોલી કે હાથી, હાવભાવથી, મદથી, લજજાથી, ત્રાંસુ જોઇને અધ કટાક્ષ ફેંકવાથી, વચનથી, ઈર્ષ્યાથી, કલહથી અને લીલાથી સ્ત્રીઓ જેવું એકે પાશબંધન નથી, સુદર્શનના રૂપલાવણ્યથી મોહિત થઈ કપિલા તેની સાથે વિષયસુખ ભેગવવા તક શોધતી હતી તેવામાં એકદt તેનો ભર્તાર કપિલ કંઈ કાર્યને અર્થે બહાર ગામ ગયે તે વખતને લાગ સાધી, જૂઠું બહાનું કાઢી સુદર્શન શેઠને ઘેર તે ગાઈ અને કહેવા લાગી- આપના મિત્રને તાવ આવ્યો છે તેથી આ પને બેલાવે છે અને તે માટે જ હું આપને બોલાવવાને આવી છું, માટે આપ વિલંબ કર્યા વિના ચાલેસુદર્શને કહ્યું-“મને ખબર નહોતી તેથી ઠીક થયું કે તમે બેલાવવા આવ્યાં. પછી તે સર્વ કાર્ય ત્યજીને મિત્રને ઘેર ગયે. જે તે ઘરમાં પેઠે કે તુરતજ કપિલાએ બારણાં બંધ કર્યા. ઘરની અંદર ગયા પછી કપિલા બોલી-“હે સ્વામિ ! હું બહુ કાળથી આપને સંગમ ઇચ્છતી હતી તો હવે આ શરીર અને આ શયા આપને સ્વાધીન છે, સ્વેચ્છાએ ભેગ ભેગો.” પણ તેણુએ જ્યારે એમ જાણ્યું કે, તે માનતો નથી ત્યારે તે પોતાના શરીરથી તેને સ્પર્શ કરવા લાગી પરંતુ સુદર્શનને તે જરા પણ અવિકાર થયે નહીં. તેણે તેણુને કહ્યું-“અરે! તને કેણે ભૂલાવી ? હું તો નપુંસક છું, ત્યારે તે વાત કઈને કહેવી નહીં.” તેણુએ પણ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી કહ્યું. “ તમારે પણ આ મહારૂં દુશ્ચરિત્ર કેપને જણાવવું નહીં.” એમ કહીને તેણીએ તેને છોડી દીધે.
ઘેર આવીને સુદર્શન શેઠે અભિગ્રહ કર્યો કે “ હવેથી કદિ પણ મહારે જેમ તેમ કોઈને ત્યાં જવું નહીં.” - એકદા રાજા વસંતસમય આવ્યે જાણીને મહા અધર્ય
સહિત ઉદ્યાનમાં કીડા કરવા નીકળ્યો. મહારાણી અભયાદેવી પણ વાહનમાં બેસીને કપિલા સહિત ત્યાં આવી. મનેરમા પણ પિતાના એ પુત્રને લઈને વસંતભા જોવા માટે ચાલી અને સુદર્શન પણ તેજ ઉદ્યાનમાં એ પ્રમાણે આવ્યું. ત્યાં મને રમાને અને તેના છ પુત્રોને જોઈને કપિલાએ મહારાણી અભયાદેવીને પૂછયું “આ કેની સ્ત્રી છે ? અને આ પુત્ર કેના છે? » અભયાદેવીએ કહ્યું “ એ સ્ત્રી તથા પુત્ર સુદર્શન શેઠના છે.” ત્યારે કપિલાએ કહ્યું “ જ્યારે મેં તેની પરીક્ષા કરી ત્યારે તે કહે કે હું તે નપુંસક છું. તે સાંભળીને અભયાએ કપિલાને કહ્યું “એ તે તેણે તને છેતરી” કપિલાએ કહ્યું. એ ખરું, પરંતુ હારી ચતુરાઈની પણ ત્યારે ખબર પડે કે જ્યારે તું એની સાથે કીડા કરે.” રાણીએ કહ્યું ત્યારે જ હું અભયા ખરી કે, જ્યારે એને વશ કરું.”
એકદા રાણીની સખી પંડિતાએ તેણીને પૂછ્યું “હે સખિ ! ત્યારે શું ચિંતા છે?” તે ઉપરથી રાણીએ પિતાનું વૃત્તાંત યથાસ્થિત કહી બતાવ્યું. એટલે પંડિતાએ કહ્યું “કદાપિ મેરશિખર ચળશે પણ એ સુદર્શન શેઠ કદિ ડગશે નહી. એને પરસ્ત્રી બહેન તુલ્ય છે.” ત્યારે છેવટે રાણીએ તેનાં દર્શન કરાવવાનું પંડિતાને કહ્યું ને તે વાતની પંડિતાએ હા કહી અને કહ્યું કે પર્વને દિવસે એને હું કપટ કરીને અહિં લાવીશ.”
એવામાં કૌમુદીમહેસવા આવ્યું. તે સમયે રાજાએ પડહ વજડાવ્યો તેથી તેનું અંતઃપુર તથા બીજા સર્વ લેક મહત્સવ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
કરવા નગરની બહાર આવ્યા, પણ અભયારાણું માથું દુખવાનું બહાનું બતાવીને મહેલમાંજ રહી. પાછળ સુદર્શન શેઠ પણ રાજાની આજ્ઞા થવાથી દેવમંદિરમાં જઈ કાઉસ્સગ્ય ધ્યાને રહ્યા. પેલી પંડિતા દાસી હવે યુક્તિ કરીને એક યક્ષની પ્રતિમાને વાહનમાં બેસારીને દેવમંદિરે લઈ ગઈ અને પાછી વળતી વખતે કાઉસગ્નધ્યાને રહેલા શેઠને તે રથમાં બેસારીને મહેલમાં લાવી. એટલે અભયારણુએ કહ્યું “હે સુદર્શન ! મારી સાથે ભેગ ભગવ.” એમ વારંવાર કહેવા લાગી પણ સુદર્શન કંઈ બધે નહીં. ત્યારે છેવટે તેણુએ કહ્યું. “જો તું મહારું વચન નહિ માન્ય કરે તે હું ત્યારે પ્રાણ લઈશ.” છતાં પણ શેઠે તેણીનું વચન અંગીકાર કર્યું નહિ, તેથી રણુએ મહેટ સ્વરે બૂમ પાડી કે “ અરે કેઈ આવો ! આ દુષ્ટ અહિં હારું શીળ ભંગ કરવા આવ્યું છે! ” એટલે રાજપુરૂષો દોડી આવ્યા અને શ્રેષ્ઠીને રાજા પાસે લઈ ગયા. રાજાએ તેને પૂછવા માંડયું પણ પિષધને ભંગ થશે એવા ભયથી તેણે કંઈ ઉત્તર આપ્યો નહીં. તે ઉપરથી કેછે ભરાઈ રાજાએ તેને શૂળી ઉપર લઈ જવાની આજ્ઞા કરી. એટલે રાજપુરૂષ તેને ગામમાં ફેરવીને સ્મશાન ભૂમિ પ્રત્યે લઈ ગયા.
અહિ મનેરમા પિતાના સ્વામીનાથની આવી દશા જાણીને વિચારવા લાગી હારે ભર એમ કદાપિ કરે નહી.” એમ દઢ નિશ્ચય કરીને તે કાર્યોત્સર્ગ રહી. અને એમ અભિગ્રહ કર્યો કે “ જ્યારે મહારા ભર્તારનું વિક્ત નાશ થશે ત્યારે જ હું કયેસગ પારીશ.”
સ્મશાનભૂમિમાં સુદર્શન શેઠને શળિ ઉપર આપ્યા કે તુરતજ શાસન દેવતાએ શૂળીનું સુવર્ણનું સિંહાસન કરી ના
ખ્યું ! તે સાંભળીને રાજા ત્યાં આવ્યું. અને શ્રેષ્ઠીને સિંહાસન ઉપર બેઠેલે જોઈ તે ચમત્કાર પામ્યું. એટલે શાસન દેવીએ કહ્યું, “જે કે આ સુદર્શન શ્રેણીનું અશુભ ચિંતવશે, તેના હું પ્રાણ લઈશ, કારણ કે એ તે મહા શીળવાન છે.” પછી સુદર્શન શેઠને મહા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
ઉત્સવ પૂર્વક ધેર લઈ ગયા. તેમને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થયા તેથી તેમણે સયમ ગ્રહણ કરી સક ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. આવી રીતે પેાતાના શીળના માહાત્મ્યથી તેએ અંતે મેાક્ષગામી થયા. અનેારમાં પણ અનુક્રમે સયમ ગ્રહણ કરી, કને હણી માક્ષસુખ પામી.
સ્થૂલભદ્ર મુનિ.
જેવી રીતે "સ્થૂલભદ્રે મંત્રીની પદવી ત્યજી દઈને સંયમ અંગીકાર કર્યો અને કાશ્યાએ તેને ચળાવવા અનેક ઉપસ કર્યાં છતાં પણ તે તલમાત્ર ડગ્યા નહીં, તેમ સતાષરૂપી ઐય ના વાંછક પુરૂષા રાજ્યને પસંદ કરતા નથી અને શીળવ્રતમાં દૃઢ રહી સ્રીઓના હાવભાવથી ચળતા નથી.
''
પાટલીપુત્ર(પટના) નગરને વિષે નવમેા નઃ રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને કલ્પ વશના શકાળ નામે મત્રી હતા. તેને લક્ષ્મીવતી નામની સ્ત્રી, સ્થૂળભદ્ર તથા શ્રીયક નામના બે પુત્રા અને સાત પુત્રીએ હતી. ( આ સંબંધ શ્રીયકની કથાથી જાણી લેવા. ) શકટાળ મંત્રી દેવગત થયા "પછી નંદ રાજાએ રિવાજ પ્રમાણે તેના પુત્ર શ્રીયકને પ્રધાન પદવી લેવાનું કહ્યું. તેણે કહ્યું “ મ્હારા મ્હોટા ભાઇ સ્થૂળભદ્ર કાયા ગણિકાને ઘેર બાર વર્ષ થયાં રહે છે, તેને ખેલાવીને એ પદવી આપે!! ” તે ઉપરથી રાજાએ સેવાને માકલીને તેને મેલાબ્યા. તે આવીને નમન કરીને ઉભા રહ્યા. રાજાએ તેને સન્માનપૂર્વક કહ્યું “ ત્હારા પિતા મૃત્યુ પામ્યા છે, માટે એ પદ્મ ક્રમપ્રમાણે તું ગ્રહણ કર. સ્થૂલભદ્રે રાજાને કહ્યું “ આપનુ કહેવું પ્રમાણ છે પણ વિચાર કરીને ગ્રહણ કરીશ. ” એમ કહીને તે અરોકવનમાં ગયા. ત્યાં જઇને વિચારવા લાગ્યા—“ જો 'એ ૫૬ હું ગ્રહણ કરીશ તા હું પરવશ થઈશ અને એમ પણ થશે કે, તેમના વિચાર
,,
“
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
પ્રમાણે નહિ અનુસરું તે તે રૂછ થઈ પ્રાણ પણ લેશે. માટે જ કહ્યું છે કે-દરિદ્ર, રેગી, મૂર્ખ, કાસદ અને નિત્ય સેવક એ પાંચે જણ જીવતા છતાં મૃત્યુ પામેલા જેવા સમજવા. ખરેખર સુખી તો તેજ છે કે જેઓ ભેગવિલાસને ત્યજીને મુક્તિસુખને દેનાર એવા સંયમને અંગીકાર કરે છે.”
આ વિચાર કરી લેચ કરીને મુખવા સૂકા અને રજેહરણ સહિત તેણે રાજા પાસે જઈ ધર્મલાભ કહ્યો. રાજાએ કહ્યું “હિં સાવિત શું વિચાર કર્યો?” સ્થૂળભદ્ર એ અર્થ કર્યો કે, “કેમ, લોચ કર્યો ? અને એવું સમજીને તેણે ઉત્તર આપે કે “હા જી, મેં રોજિત લોચ કર્યો એ વ્યાપારે મારે સર્યું. મહારે એ મુદ્રાવ્યાપાર નહિ જોઇએ; કારણકે વ્યાપાર પાંચ મુદ્રાવાળે છે. જેમકે હાથને વિષે મુદ્રા, મુખે મુદ્રા, બન્ને પગે બે મુદ્રા અને ઘરને વિષે પણ મુદ્રા એ પ્રમાણે વ્યાપાર પાંચ મુદ્રાવાળે છે. ” એમ કહીને ધર્મલાભ દઈ તેમણે શ્રી સંભૂતિવિજય આચાર્ય પાસે જઈને સર્વ સાવદ્ય વ્યાપારના ત્યાગરૂપી દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પછી રાજાએ શ્રીયને મંત્રીપદ આપ્યું. તેણે પણ
સ્થૂલભદ્રના વિયેગથી પીડાતી કેશ્યા-વેશ્યાને બંધ પાડીને શકે ઊતરાવ્યો. હવે સ્થૂળભદ્ર મુનિ ગુરૂના ચરણવી સેવા કરતા તપશ્ચર્યાદિ કરતા કરતા અભ્યાસ કરવા લાગ્યા. એક વાર વર્ષાઋતુ શરૂ થયા પહેલાં ત્રણ શિષ્યોએ સંભૂતિવિજ્ય ગુરૂ પાસે આવીને આવા અભિગ્રહ લીધા-એકે કહ્યું કે, “હું ચાર મહિના સિંહની ગુફા પાસે કાયોત્સર્ગ રહીશ.” બીજાએ કહ્યું કે, “હું સર્ષના બીલ પાસે ચાર મહિના સુધી કાર્યોત્સર્ગ રહીશ.” ત્રીજાએ કહ્યું કે, “ હું કુવાના ભારવટિયા ઉપર કાસગે રહી ચોમાસુ નિર્ગમન કરીશ.” તે વખતે સ્થૂળભદ્રે આવીને કહ્યું “હે ભગવન! હું કેશ્યા ગણિકાની ચિત્રશાળાને વિશે પરસ ભેજન લેતે છત માસુ પૂર્ણ કરીશ.” ગુરૂએ સર્વને કહ્યું “સે પિતાનાં
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩.
વાંછિત સ્થાનકે સુખે જાઓ પણ ત્યાં તમારે ધર્મને વિષે તત્પર રહેવું. »
પછી પેલા ત્રણે શિષ્ય પોતપોતાને ઈચ્છિત સ્થાનકે જઇને રહ્યા. સ્થૂલભદ્ર પણ ગુરૂને નમીને કેશ્યા વેશ્યાને ઘેર ગયા. ત્યાં તે તેમને જોઈને તે તુરતજ અંજળિ જોડીને ઉભી થઈ અને તેમને સન્માનપૂર્વક કહેવા લાગી–બ પધારે, સ્વામિ પધારે, આદેશ હોય તે ફરમાવે આપને જે રૂચે તે કરવાને દાસી તૈયાર છે.” સ્થૂળભદ્દે કહ્યું, “તને ધર્મને લાભ થાઓ. હારી ચિત્રશાળાની મારે માસુ રહેવાને માટે જરૂર છે. એટલે તેણુએ તેમને ચિત્રશાળા સંપી. કેશ્યાની રજા લઈ તેમાં તેઓ રહ્યા. વેશ્યાએ વિચાર્યું કે “સુકુમાર દેહવાળા એ કુમાર વ્રતભાર નહિ સહન કરી શકવાથી અહિં પાછા આવ્યા છે. લજજાને લીધે તે હમણાં જે કે કઈ નહિ બેલે, તેપણું અનુક્રમે બેલશે અને મને લાભ આપશે. એને હું ક્ષણવારમાં ચાતુર્ય અને શૃંગારરસ રૂપી સમુદ્રમ ડૂબાવીશ. )
એમ ધારીને તે વેશ્યા બાકણુ સંબાકણ અને સંબાનેય એ ત્રણ પ્રકારનાં ધાન્યથી તથા દૂધ, દહિઘી, કાંજી, છાશ અને મધ એ છ રસોથી, તથા મૂળ, કંદ, ઈલ્ફરસ, લતા, પત્ર, પુમ્પ અને ફળ એ છ પ્રકારનાં શાકથી મુનિને હમેશાં જમાડવા લાગી. તેમના જમી રહ્યા પછી પડી રહેલું ભેજન તે જમતી. પછી તે વેશ્યા અનેક મને રથાદિક કરતી દુસહ ભ્રકુટિ રૂપ બાણને ચલાવતી મુનિની પાસે આવતી, તે પણ તેણુની બહારની સ્થિતિ કે બહારનું રૂપ જોઇને તેઓ રક્ત થયા નહિ તેમ તેણીની અંતરંગની મલીન સ્થિતિ જોઈને વિરક્ત પણ થયા નહીં! વેશ્યા તેમને મેહ પમાડવાને જે જે ઉપાયો આદરવા લાગી, તે તે સર્વ નિષ્ફળ થવા લાગ્યા; કારણ કે આકાશમાં ચિત્રની રચના અને જળને વિષે દીપક એ કદી બને નહીં.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ તે કશ્યા નિત્ય નિત્ય તેને ભ પમાડવાને નવીન નવીન ઉપાય કરે, પણ સ્થૂળભદ્ર મુનિ ધ્યાન રૂપી રસથી ડગે નહીં. ઉલટું તેણીના ઉપસર્ગથી તેમનું ધ્યાન વધારે વધારે દીપવા લાગ્યું, કે જેવી રીતે પુષ્કળ પ્રહાર વાગવાથી વીર પુરૂષનું સત્વ વધારે ને વધારે પ્રકાશે. પછી પ્રથમ હાવભાવ બતાવીને તેમના ચરણમાં પડીને તેણીએ ભેગસુખાદિકને વિષે પૂર્વની પેઠે તેમને મનાવવા માંડયા ત્યારે સ્થૂળભદ્ર મુનિ બેકયા “હે કેશ્યા ! આ જીવે બહુ ભેગ ભેગવ્યા છે, પરંતુ તૃપ્તિ પામ્યો નથી. કહ્યું છે કે “કામગ શલ્ય છે, કામાગ વિષ છે અને કામગ આસીવિષ ( સર્ષની દાઢમાં રહેલા એર) જેવા છે. તે કામગ ભેગવ્યા ન હોય છતાં તેની પ્રાર્થના કરવાથી એટલે તેની ઈચ્છા કરવાથી પણ છવો દુર્ગતિમાં જાય છે. વળી ચેતના રહિત વસ્તુને વિષે પણ રાગ છે તે શ્રેષને પિષવાને અથેજ છે. કારણ કે, મજીઠમાં રાગ-રગ છે તે તેને બહુ ખંડાવું પડે છે અને અત્યંત તાપ સહન કરવા પડે છે. વળી મૃતિક જેવા એકેંદ્રિય જીવને પણ રાગના દોષને લીધે વિષ્ટા ઉપર નખાવાનું તથા પત્થરથી પીલાવાનું સહન કરવું પડે છે. જેમ તવ મચ્છરને બાંધી શકે છે, પણ હસ્તિને બાંધી શકતો નથી, તેમ વિષય તો ફક્ત કાયર પુરૂષને જ વિહુવળ કરે છે પણ ઉત્તમ પુરૂષને નહીં. વળી મૈથુનસંજ્ઞામાં આરૂઢ થએલે જીવ નવ લાખ જીવોને હણે છે, એમ આગમમાં કહ્યું છે, માટે મિથુનથી છાની હિંસા થાય છે. ” સ્થૂળભદ્દે કહેલાં આવાં ઉપદેશવચનથી કેશ્યા વેશ્યાએ પોતાના કુળાચારધર્મને છોડીને શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો. પૂર્ણ ભાગ્ય વિના કુમાર્ગ ત્યજી શકાતે નથી. જે સ્ત્રી પુરૂષ સન્માર્ગગામી હોય છે તેઓજ મેક્ષ લ
ક્ષ્મીના ભકતા થાય છે. સ્થૂળભળ મુનિએ આ પ્રમાણે ઇંદ્રિ ઉપર જીત મેળવી. તે જોઇને કેશ્યાએ પણ એમ અભિગ્રહ કર્યો
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
કે “ રાજા પ્રસન્ન થઈને જે પુરૂષને હારી પાસે મોકલે, તે પુરૂષ સિવાય બીજા બધા મહારે ભાઈ સમાન છે.”
માસુ પૂર્ણ થએ છૂળભદ્ર ગુરૂ સમીપે આવ્યા. બીજા ત્રણ શિષ્ય પણુ પોતપોતાના અભિગ્રહ પૂર્ણ થએ ત્યાં આવ્યા. તે ત્રણને જોઈ ગુરૂએ કહ્યું “ અહો ! તમે દુષ્કર કર્યું છે ! પણ સ્થૂળભદ્રને તેમણે ઊઠીને એમ કહ્યું કે, “ અહે! તમે અતિ દુષ્કર કર્યું છે!!” તે ઉપરથી તે ત્રણે મુનિએ વિચારવા લાગ્યા“આપણે સામાન્ય કુળમાં જન્મેલા છીએ અને આ સ્થૂળભદ્ર તે શકટાળ મંત્રીને પુત્ર ખરે ને ! તેથી ગુરૂએ એને એ પ્રમાણે “અતિ દુષ્કરકારક” એમ કહ્યું. છ રસના આહારના ભાગવનારાની તેમણે પ્રશંસા કરી.” બત્રીશ લક્ષણવાળા વલયથી કેશ્યા વેશ્યાને વિષે આસક્તિ પામેલા શૂળભદ્ર વ્રતનું આચરણ કરીને વિશ્વને જીતનાર એવા કામને બોધરૂપી શસથી મારીને ગુરૂના પ્રસાદથી આ અતિ દુષ્કરકારક કર્યું એવું પદ મેળવ્યું. પેલા ત્રણ દુકરકારક સુનિએ વળી વિચારવા લાગ્યા કે, “ગુરૂને પણ કેઇક આધક છે, ને કેઈ ઓછા છે ! માટે હવે આપણે આવતા ચોમાસામાં દુષ્કર દુષ્કરકારક થઇશું.” એ નિશ્ચય કરીને તે ત્રણેએ મહા કષ્ટ આઠ મહિના કાઢયા.
હવે માસુ આવ્યું ત્યારે સિંહગુફામાં રહેલા મુનિએ આચાર્યને કહ્યું. “ સ્થૂલભદ્ધ કર્યું તેમ કરીશ. ” ગુરૂએ કહ્યું
હે મહાનુભાવ ! સ્થૂલભદ્દે જે કર્યું છે, તે કેઈ નહીં કરી શકે!” તારે વળી ઘૂળભદ્રને વાદ છે ? સૂર્ય વિના બીજો કઈ દિવસ ન કરી શકે. ચંદ્ર વિના બીજે કેણ અમૃત ઝરે ? પાણી વિના બીજે કેણ ધાન્ય નીપજાવે ? અને ચક્રવર્તી સિવાય બીજો કેણું છ ખંડ સાધી શકે ? માટે તે આ અભિગ્રહ કર્યો છે, તે તારું પૂર્વનું પુણ્ય નાશ કરશે ?
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
સંભૂતિવિજય આચાર્ય, આ પ્રમાણે બહુ નિષેધ કર્યો, છતાં તે નહિ માનતા તે મુનિ કેશ્યાના આવાસે આવ્યા. ત્યાં તેણે તેણીની ચિત્રશાળા માગી, જે તેણુએ આપી. કેશ્યાએ જાણ્યું કે, સ્થૂળભદ્ર ઉપર ઈર્ષ્યાને લીધે તે અહિં આવ્યા છે. તે ઉપરથી તેણુએ તેમને છ રસ યુક્ત આહાર જમાડે. પછી ઉન્નતસ્તની એવી તે વેશ્યા શુંગાર, હાવભાવ વગેરે વિલાસ કરતી મુનિ પાસે આવીને ઉભી રહી. તેને જોઈને મુનિ ક્ષોભ પામ્યા. કહ્યું છે કે સારા અવયવે યુક્ત એવી સ્ત્રીને દેખીને કણ ન પડે? અગ્નિએ કેણુ ન બળે ? લક્ષ્મીથી કેણુ મેહ ન પામે ? અને વિાધને વશ કેણુ ન થાય ? - હવે કામાતુર અને ભાગવાંછાવાળા મુનિને જોઈને વેશ્યા એ કહ્યું “ અમારે દ્રવ્ય જોઈએ, દ્રવ્ય વિના કેઈ આવા ભેગ ભોગવી શકે નહીં. તે ઉપરથી કામાતુર સાધુ બેલ્યા “મહારી પાસે હાલ કોઈ નથી, પછી હું આપીશ.” ત્યારે વેશ્યા તેમને પ્રતિબોધ પમાડવાને બોલી. “જે ભેગની વાંછા હોય તે નેપાળ દેશને વિષે જાઓ. ત્યારે રાજા સાધુઓને લક્ષમૂલ્યવાળી રત્નકં. બલ આપે છે, તે લઈ આવે અને પછી તમારું ઈચ્છિત કરે.”
કામાતુર મુનિ તે ચોમાસુ છતાં પણ નેપાળ દેશમાં ગયા અને ત્યાંથી રત્નકંબળ લઈને પાછા વળ્યા. રસ્તામાં પદ્ધિપતિને પોપટ બેલ્યો “લક્ષ જાય છે. ” એ સાંભળીને પદ્વિપતિએ જાણ્યું કે સાધુ પાસે લક્ષ મૂલ્યની વસ્તુ છે તે ઉપરથી કબળ લઈ લીધી. તેથી સાધુને ફરી નેપાળ જવું પડયું અને રૂપ બદલવું પડયું. એમ કરીને ફરી રત્નકંબળ લાવ્યા. તેને વાંસની પિલી નળીમાં સંતાડી લાવ્યા. પિપટ બે ત્રણ વાર છે. “લક્ષ જાય છે, લક્ષ જાય છે પણ પશ્વિપતિને કાંબળ જડી નહીં. તેથી મહા કષ્ટ સાધુજી રત્નકંબળ લઈને વેશ્યા પાસે આવ્યા. તે તેણુને આપી. એટલે વેયાએ સ્નાન કરીને તેના વડે શરીર લુહિને તેને ઘરની ખાળને વિષે
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
ફેકી દીધી! સાધુએ કહ્યું “અરે કશ્યા ! આ મહામૂલ્યવાળી રત્નકબળ અત્યંત કષ્ટ પ્રાપ્ત કરી છે, તેને તું કેમ ખાળમાં ફેંકી દે છે?” વેશ્યાએ કહ્યું “અરે મૂર્ખ સાધુ ! એના શે શાચ કરે છે? આ મહા કષ્ટ ઉપાર્જન કરેલા મનુષ્યઅવતાર, વળી તે પણ શુદ્ધ ચારિત્ર યુક્ત તેને મ્હારા મળ મૂત્ર સહિત એવા શરીરમાં ફેંકી દેતાં તને કેમ શાચ થતા નથી ? ,, આ સાંભળીને મુનિને કામરાગ વિષસમાન થઈ પડયા. એટલે વેશ્યાએ વૈરાગ્ય પમાડયો છે જેને એવા મુનિ એલ્યા—હૈ સુખની દેનારી ! હું મહામેાહજાળમાં પડયા, તેને હારા જેવી વેશ્યાએ ચતુરાઈ વાપરી ઉદ્ધર્યાં છે. જે અતિચારાષ મને લાગ્યા છે તે આળાવીને હું પાપરહિત થઇશ. હવે હું ગુરૂ પાસે જાઉં છું, તને હંમેશાં ધર્માંલાભ થાઓ. ” કાશ્યાએ કહ્યું “ હે પ્રભા ! બ્રહ્મચારી એવા આપને પણ પ્રતિઐવાધને અર્થે મેં જે આશાતના કરી હાય, તે આપ ક્ષમા કરજો.
,,
હવે તે સાધુ સ્થૂળભદ્ર મુનિની આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરે છે. પર્યંતની ગુફામાં કે માણસ વિનાના વનમાં વાસ કરીને તે હજારા જણ ક્રિયા વશ્ય રાખી શકે, પરંતુ અતિ મનેાહર એવી હવેલીઓમાં સ્ત્રી જનની સમીપે રહીને ઇંદ્રિયા ઉપર નિગ્રહ રાખનાર તેા શકટાળ પુત્ત સ્થૂળભદ્ર એકજ છે ! જે અગ્નિમાં પ્રવેશ કર્યાં છતાં દાઝયાનહી; ખડ્ગન અગ્ર ભાગને પામ્યા છતાં છેદાયા નહિ, કાળાસના ઘરમાં રહ્યા છતાં દશ પામ્યા નહી. અને કાજળના ઘરમાં રહ્યા છતાં પણ જેને ડાઘ માત્ર લાગ્યા નહીં ! સદા રાગવતી અને પેાતાને અનુસરનારી એવી વેશ્યાના સંગ છતાં, છ રસ ચુત ભેાજન મળતાં છતાં, ઉત્તમ સ્થૂળ, મનહર શરીર તથા નવ કૈાવનના સમાગમ છતાં અને ચામાસાના કામેાત્માઢક કાળ છતાં પણ જે મહાપુરૂષે કામદેવ ઉપર જીત મેળવી, તે સ્ત્રીને પ્રાધ પમાડવામાં કુશળ એવા શ્રી સ્થૂળભદ્રને નમસ્કાર થાએ. ”
પછી વેશ્યાને ધર્મલાભ કહીને સિંહગુફાવાસી સુનિ ગુરૂ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાસે આવ્યા. ત્યાં ગુરૂએ કહ્યું, “મહાનુભાવ ! મહારે નિષેધ . છતાં પણ તું ત્યાં ગયે; મેં કહ્યું હતું કે, સ્થૂળભદ્દે કર્યું તે કેઈથી કરી શકાશે નહીં. સ્થૂલભદ્ર સમાન કેઈ નથી. ” હે કામદેવ! આ સ્ત્રીએ હારાં મુખ્ય શસ્ત્ર છે. વળી વસંત, કેયલ, પંચમ રાગ અને ચંદ્ર પ્રમુખ હાર મુખ્ય વિરે છે. હરિ, શિવ, બ્રહ્મા વગેરે હાર સેવકે છે, છતાં એ ખેદ યુક્ત છે કે તું આવા એક મુનિથી પણ આશાભંગ થઈને હણ ! વળી હે રતિપતિ મદન ! આ સ્થૂલભદ્ર મુનિને નંદિષેણ, રથનેમિ મુનીશ્વર અને આદ્ધિકમાર તુલ્ય ગણ્યા, પણ તે ન જાણ્યું કે એ તે નેમિનાથ, જંબુસ્વામિ અને સુદર્શન શેઠની પેઠે ચેથા થઈને તને રણક્ષેત્રને વિષેજ હણશે. વળી સ્થૂળભદ્ર અને નેમિનાથ એ બન્નેને સરખાવીએ તો પણ અમે તો સ્થળભદ્રને જ ઉત્તમ વીર માનીશું, કારણકે નેમિનાથે તે ગિરનાર પર્વત ઉપર ચઢીને મેહને છત્યે પણ સ્થૂળભદ્ર તે મેહના જ ઘરમાં પ્રવેશ કરીને તે મેહને જી. વળી અસ્થિર મનવાળા પુરૂષો જ સ્ત્રીના વિભ્રમથી મેહ પામે છે, પણ સ્થૂલભદ્ર જેવા ધીર પુરૂષ મેહ પામતા નથી. પાષાણુ ચૂર્ણ થઈ શકે લેહ આગ્નને વિષે બળી શકે, પરંતુ વૈર્યમણિ અગ્નિથી તપતા છતાં પણ વિકૃતિ પામતે નથી.
હવે નંદ રાજાએ કેશ્યા વેશ્યાના ચરિત્ર-સ્વરૂપને જાણુને એક કુશળ સુથારને તે વેશ્યા સેંપી અર્થાત તે સૂથારને તે વેશ્યાને ઘેર મોકલ્યો. ત્યાં વિષય રહિત એવી વેશ્યા તે સૂથારને પ્રતિબંધ પમાડવાને કહેવા લાગી. “ છૂળભદ્ર વિના બીજ કેઈ પુરૂષ ધર્મવાન કે કુશળ દેખાતું નથી.” તે ઉપરથી સ્થળભદ્રની પ્રશંસાને નહિ સહન કરી શકવાથી, તે સુથારે પોતાની કળા દેખાડવા માટે શયામાં બેઠાં બેઠાં જ એક તીર વડે - બાની એક લુંબને વીધી. પછી અદ્ધ ચંદ્રાકાર બાણથી તે લું.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
બને જ છેદીને મૂળ સહિત તે લુંબને લઈને વેશ્યાના હાથમાં આપી! એમ કરીને તેણે વેશ્યાને કહ્યું કેજોયું મહારૂં વિજ્ઞાન? ”
એ ઉપરથી કેશ્યાએ તેને મદ ઉતારવાને સર્ષવના ઢગલા ઉપર સોય મૂકી, તે ઉપર પુષ્પ મૂકીને તેના ઉપર નૃત્ય કરવા માંડયું, પરંતુ સર્ષવ, સોય કે પુષ્પ કિંચિત પણ હાલ્યાં નહીં. વેશ્યાની કળાથી સંતુષ્ટ થઈ સુથારે આદર સહિત કહ્યું, “તને હું શું કહું? એ કંઈ અપૂર્વ કળા નથી, એ પ્રાણુઓને પૂર્વના અભ્યાસથી જાતિસિદ્ધ જ છે. કહ્યું છે કે—માછલાં પાણીમાં તરે છે, પક્ષીઓ આકાશમાં ઊડે છે અને દેવતાએ ત્રણે જગતમાં ફરે છે, તે તેમને પ્રકૃતિથી જ સિદ્ધ છેકઈ આશ્ચર્ય યુક્ત નથી. માટે તેં જે લુંબ આણી તે અભ્યાસને લીધેજ અને મેં જે નૃત્ય કર્યું તે પણ અભ્યાસથી જ. માટે મેં અને તેં જે કર્યું એ કંઈ દુષ્કર નથી, પરંતુ ભેગથીજ ઉજવળ છે શરીર જેનું એવા અને ભેગમાં જ ઉછરેલા એવા સ્થૂળભ, જે નહિ જાતિસિદ્ધ કે નહિ અભ્યાસિત એવું કર્યું તેજ દુષ્કર કહેવાય. તેજ આશ્ચર્ય કર્તા કહેવાય કે જે સ્થૂળભળે કર્યું ! મહારી સાથે બાર વર્ષ સુધી બેગ ભેગાવ્યા હતા, તેણે આવીને મહારી ચિત્રશાળામાં રહીને છ રસને આહાર લેતાં છતાં પણ અખંડ વ્રત પાળ્યું !” વળી વેશ્યા સુથારને કહેવા લાગી એ પ્રમદારૂપી વનમાં નાહ ગુંચવાતાં બહાર નીકળી આવે માટે એણેજ દુકર કાર્ય કર્યું ”
આવું આવું વેશ્યાએ કહ્યું, ત્યારે સુથારે “સ્થૂળભદ્ર કેણ? ” એમ પૂછયાથી તેણીએ ઉત્તર આપે. “શાળ મંત્રીને પુત્ર.” ત્યારે સુથારે કહ્યું એવા પુરૂષને તે હું દાસાનુદાસ છું. એમ કહીને વૈરાગ્ય પામવાથી ભૂપતિની રજા લઈને તેણે ગુરૂની પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
હવે એકદા બાર વર્ષ સુધી દુકાળ પડયે, તે વખતે સા
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધિઓને સંઘ સમુદ્રવાટે શ્રી ગુરૂની પાસે આવ્યું. આ વિષમ સમય થવાથી સાધુઓ સુધાથી પીડાતા હેવાથી ભણતા ગણતા બંધ થયા. તેથી સો સિદ્ધાંતે વિસરી ગયા.
તે ઉપરથી પાટલીપુત્ર નગરમાં સંઘ મળ્યો. ત્યાં જેને જે જે સૂત્ર આવડતાં હતાં તે તે એકઠાં કરીને અગીઆર અંગ પૂર્ણ કર્યો. ત્યાર પછી શ્રી સંઘે બારમા દષ્ટિવાદ અંગ માટે બે સાધુઓને શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી પાસે મોકલ્યા. તેમને પ્રણામ કરીને સાધુઓએ કહ્યું- આપને ગુરૂ મહારાજ પાટલીપુત્ર નગરમા બોલાવે છે. ? ભદ્રબાહુ સ્વામી બોલ્યા, “ હમણું મેં માહાપ્રાણ નામનું ધ્યાન આરંભ્ય છે, માટે મહારાથી ત્યાં હમણું આવી શકાશે નહીં.” સાધુઓએ પાછા આવીને તે પ્રમાણે કહ્યું. તે ઉપરથી ગુરૂએ અને શ્રીરાધે ફરીથી બે શિષ્યને ત્યાં મોકલાવ્યા. તેમણે ભદ્રબાહુસ્વામીને પૂછયું બજે સંઘની આજ્ઞા પ્રમાણે ન વતે તેને શે દંડ કરે ?” શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીએ ઉત્તર આપે-બતેને શ્રીસંઘની બહાર મૂક.” ત્યારે શિવેએ તેમને કહ્યું. “આ વચનથી તે તમેજ સંઘની બહાર થયા.” ત્યારે ભદ્રબાહુ મુનિ બેલ્યા, મહારે સંઘને આદેશ પ્રમાણ છે, પણ હમણાં હું મહાપ્રાણ ધ્યાનમાં છું, તેથી મહારે નવરાશ નથી તોપણ હું તે સાધુઓને સાત વાચના દઈશ. એક વાચના ગોચરીએથી આવીને આપીશ, બીજી મધ્યાહુને આપીશ, ત્રીજી બહારની ભૂમિથી પાછા આવીને, ચેથી સંધ્યા સમયે અને ત્રણ વાચના પ્રતિક્રમણ વખતે આપીશ. એમ કરવાથી શ્રી સંઘનું તેમજ મહારૂ કાર્ય પણ થશે.”
આ સાંભળી તેમણે નમીને બને સાધુ પાછા વળ્યા. આ વીને સંઘને સર્વ વાત કહી તેથી હર્ષ પામીને શ્રીસંઘે સ્થળભદ્ર પ્રમુખ પાંચશે સાધુને દષ્ટિવાદ શીખવાને મોકલ્યા. આંતરે આંતરે બે છેડે વખત વાચના મળવાથી તેઓમાંના ઘણાખરા
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧
(
સામાન્ય બુદ્ધિને લીધે ભણતા ભણતા ઉદ્વેગ પામી ઘેાડુ થાડ” શીખી પાતપેાતાને સ્થાનકે જતા રહ્યા. છેવટ ફક્ત સ્થૂળભદ્ર એકલા રહ્યા. ત્યારે સ્થૂળભદ્રને પણ મનભંગ થયેલા જોઇને ગુરૂએ પૂછ્યું. “ કેમ બેઢ પામે છે ? ” ઉત્તર મળ્યા કે, “આપ અલ્પ વાચના આપેા છે. તેથી મને તૃપ્તિ થતી નથી.” ગુરુએ કહ્યું, “કિર ન કર, મ્હારૂં ધ્યાન લગભગ પૂર્ણ થવા આવ્યુ છે; માટે એ સમાપ્ત થશે કે તુરત તને સાષ થશે ત્યાં સુધી પાઠ આપીશ.” ધ્યાનપૂર્ણ થએ ગુરૂએ સ્થૂળભદ્રને વાચના આપવા માંડી એટલે સ્થૂલભદ્ર બુદ્ધિવંત હાવાથી એ વસ્તુ સિવાય દશ પૂર્વ શીખી ગયા.
હવે શ્રીયક પણ સંભૂતિવિજયને ધર્મોપદેશ સાંભળી વૈરાગ્ય પામી દીક્ષા લેવાને આતુર થયા એટલે તેની સાથે તેની બહેને પણ દીક્ષા લેવાને તત્પર થઇ. તે એમ સમજીને કે, “સત્યમ લક્ષ્મી ગ્રહણ કર્યા વિના સ`સારના પાર પામવાનાં નથી. ” એ ઉપરથી શ્રીયકે પાતાના પુત્ર શ્રીધરને મત્રીપદે સ્થપાવી, રાજાની આજ્ઞા લઇ સાતે બહેનેાની સાથે દોક્ષા અંગીકાર કરી. શ્રીસ‘ભૂતિવિજયની પાસે તે સવે ભણતાં ગણતાં તપશ્ચર્યા કરતાં વિહાર કરવા લાગ્યા. એકદા શ્રી પષણ પર્વ આવ્યાં, ત્યારે શ્રીયકની મહેન તેને કહેવા લાગી. હે ભાઇ ! આજે વાર્ષિકદિવસ છે, માટે આજ તા પચ્ચકખાણ કર; કારણકે, આવા પર્વને દિવસે દાન, પુણ્ય, તપ કરવાથી અનંત ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. કહ્યું છે કે, જે પ્રાણી એકાગ્ર ચિત્તે જિનશાસનની પૂજા પ્રભાવનામાં વૃદ્ધિ કરવા તત્પર રહે અને એકવીશ વખત કલ્પસૂત્ર સાંભળે, તે શીધે ભવસાગર તરી જાય. મહેનેાનુ... આવુ કહેવુ... સાંભળીને શ્રીયકે પારસી કરી. ત્યાર પછી તેણે સાઢારસીનું પચ્ચકખાણ કર્યું. પછી પુરિમઝુનુ, પછી અવર્ડ્ઝનું, એમ અનુ ક્રમે ઉપવાસ કર્યાં. આખા દિવસ મહોત્સવમાં નિમન કર્યાં,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
પણ રાત્રિ તા મહા દુઃખદાઇ થઈ પડી ! એટલે પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કારનું સ્મરણ કરાવ્યું છે જેને એવા તે અંતે મૃત્યુ પામી પલાક ગયા.
ભાઇએ કાળ કર્યો તેથી યક્ષા સાધ્વી દુઃખથી ખેદ પામી શ્રી સંઘની આગળ કહેવા લાગી. “મેં બહુ વિચારી કાર્ય કર્યું, તેથી મ્હારા ભાઇએ કાળ કર્યાં. એ પાપથી હુ કેમ છૂટીશ ? મેં સાધુના ઘાત કર્યો, તેથી મ્હારે નરકતિમાં જવુ પડશે. માટે હવે હુ. આત્મઘાત કરીશ. ” શ્રી સદ્યે કહ્યું–“ એમાં તમારો ઢાષ નથી. એ તા તમે હિતબુદ્ધિએ અને ઉપવાસ કરાબ્યા, તમને પુણ્ય થશે અને તમારા ભાઈને પણ સ્વ પ્રાપ્ત થયું છે. ” યક્ષાએ કહ્યું “પણ તે વાત શ્રી જિનેશ્વર કહે તેજ હું સત્ય માનુ” એટલે શ્રી સંધે કાર્યાત્મ કર્યાં, તેથી શાસનદેવીએ યક્ષા સાધ્વીતે ધીમેથી ઊપાડીને શ્રીસીમધરસ્વામી પાસે જઈ મૂકી. તેણીએ નમસ્કાર કરી પેાતાના સંદેહ પૂછ્યા ત્યારે અર્હત્ ભગવાને કહ્યું એમાં ત્હારો દાષ નથી. શ્રીયક બહુ કર્માંના ક્ષય કરીને પહેલે દેવલાક ગયા છે, ત્યાંથી તે મુક્તિ પામરો.” ત્યાં શ્રી સીમધરસ્વામીએ ધર્મોપદેશ રૂપ ચાર ચૂલિકા આપી, તે ચારે તેણી. એ ધારી લીધી.
હવે પેાતાના સંશય નિવારણ થયા એટલે તેણીએ શ્રીજિનેશ્વરને વંદન કરી, શાસનદેવીની સહાય્યથી પેાતાના સ્થાનકે આવીને ચારે ચૂલિકા શ્રીસંઘને આપી. પછી યક્ષા સંઘ સહિત ધ કા
કરવા લાગી.
હવે એકટ્ટા તે સાતે હેનેા પેાતાના ભાઇ સ્થૂળભદ્રને વંદન કરવા ગઈ. વનને વિષે પૂજ્યપાદ ગુરૂ શ્રીસ ભૂતિવિજય આચાર્ય ને નમીને પૂછ્યું . હું સ્વામિન્ ! અમારે ભાઇ કાં છે ? ગુરૂએ કહ્યું “આગળ જાઓ; અશાક વૃક્ષ આવશે, તેની પાસે તે એકાંતે સજ્ઝાય કરતા હશે.” મહેના ત્યાં ગઇ, તા પોતાના
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
ભાઇની જગ્યાએ તેમણે સિહુને દીઠા. તે જોઇ ભય પામીને તે પાછી આવતી રહી. આવીને ગુરૂને કહ્યું tr અમારા ભાઇને સિંહુ ભક્ષણ કરી ગયા છે; કારણ કે ત્યાં તે નથી, ફક્ત એક સિહુ છે.” આચાર્યે કહ્યું “ ખેદ ન કરો. તમારો ભાઇ કુશળ વિદ્યમાન છે, ફરી જાઓ અને વદન કરો.” યક્ષાદિ સર્વ મહેનાસાધ્વીઓએ ત્યાં ફરીતે સ્થૂલભદ્રને વાંઘા. તેએએ ત્યાં ચમત્કાર પામીને પૂછ્યુ' એટલે સ્થૂલભદ્રે “ એ સિહુનું રૂપ મે'વિક્રુ હતુ... ” એમ કહ્યું. એ વાત સાધ્વીઓએ જઇને સંભૂતિવિજય આચાય ને કહી.
“
4:
હવે સ્થૂળભદ્ર સજ્ઝાય કરીને ગુરૂની પાસે વાચના લેવા આવ્યા ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું, “હું તને હવે વાચના નહિ આપું, તું અયેાગ્ય છે. તે સિહુનું સ્વરૂપ કર્યું, તા બીજાની શી વાત ? કા ળના માહાત્મ્યથી હવે આગળ વિદ્યા પચશે નહીં; માટે સુપાત્રને વિદ્યા આપવી, કુપાત્રને ન આપવી. જેવી રીતે કાચા ઘડાને વિષે નાખેલું પાણી તે ઘડાનેાજ વિનાશ કરે છે, તેવી રીતે સિદ્ધાંતનું રહસ્ય પણ આધારને વિનાશ કરે છે.” તે ઉપરથી સ્થૂળભદ્રે શ્રી ગુરૂપાદને પ્રણમોને પેાતાના અપરાધની ક્ષમા માગી, હું હવે પછી એવા અપરાધ નહિ કરૂં. ” પણ ગુરૂએ તેા વાચના આપવાની ના પાડી. ત્યારે શ્રી સંધે મળીને કહ્યું “હે સ્વામિન ! ત્યારે તમે બીજા દેશ પૂર્વ ધારી સાધુઓને વાચના આપેા.” ગુરૂએ ઉત્તર આપ્યા કે, “ સ્થૂળભદ્ર જેવાને પણ જ્ઞાનનું અજીણુ થયું, ત્યારે બીજાઓને તે તે કયાંથીજ પચરો ? કારણ કે, આ કાળજ દુષમ છે. ” શ્રીસંઘે કહ્યું, “ એમ કરવાથી તા સ પૂના વિચ્છેદ થરો અને તેનું પાપ આપને લાગશે.” ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું ૬ જો સ્થૂળભદ્ર હવે પછી બીજા સાધુઓને છેલ્લાં ચાર પૂર્વ ન શીખવે, તા હું એને તેના પાઠ આપું.” શ્રી સથે કહ્યું “ આપે
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
કહ્યું તેમજ થરો.” પછી ગુરૂએ સ્થૂળભદ્રને છેલ્લાં ચાર પૂ મૂળથી શીખવ્યાં પણ તેના અર્થ શીખવ્યા નહીં.
હવે સ્થળભદ્ર મુનિ એકલા ચૌદ પૂર્વ ના ધારણહાર પૃથ્વીમાં વિચરતા, તપશ્ચર્યા કરતા, અનેક ભવ્ય જીવાને પ્રતિમાધ કરતાક કાળધમ પામી પહેલે દેવલાકે ગયા. એવી રીતે જે કાઇ ભવ્ય પ્રાણીઓ શિયળવ્રતને ઉત્તમ રીતે પાળશે તે સ્વર્ગાદિનાં સુખ ભાગથી અંતે માક્ષલક્ષ્મીન પામશે.
સીતા સતી.
જે સ્ત્રી પુરૂષો નિરંતર શીલવ્રત પાળે છે તે ત્રણે ભુવનને વિષે સીતાની પેઠે પ્રશંસા પામે છે.
ામથિલા નગરીને વિષે હરિવંશના વાસુકિ નામના રાજાની વિપુલા નામે રાણીની કૂખથી જન્મેલા જનક નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને વિદેહા નામની સ્રી હતી. એકદા વિ દેહાએ પુત્ર પુત્રીના સુદર યુગલને જન્મ આપ્યા. તે વખતે સૌધમાં દેવલાક થકી પિંગળ નામે દેવ ત્યાં આવીને પૂર્વ ભવના વૈરને લીધે તે યુગલમાંથી પુત્રને લઇને જતા રહ્યા. જતાં જતાં તેને મામાં દયા આવી, તેથી તેને કુડલાદિ ભૂષણેા પહેરાવી, વૈતાઢય પ િતના વનને વિષે મૂકી પાતાને સ્થાનકે ગયા. તે વખતે તે પર્વત ઉપર આવેલા રથનુપુર નગરના સ્વામી ચંદ્રગતિ વિદ્યાધર ત્યાં આભ્યા. તેણે પેલા બાળકને જોઇ, તેને લઈ જઈ પેાતાની પ્રિયા પુષ્પાવતીને આપ્યા. પછી નગરને વિષે તેણે રાણી ગુમગર્ભા હતી, તેણીને પુત્ર પ્રસભ્યો છે, ” એમ વાત પ્રગટ કરીને પુત્રને જન્માત્સવ કર્યાં, અને ભામંડળનુ ચિન્હ દેખવા ઉપરથી તેનું ભામંડળ કુમાર એવું નામ પાડયું. અનુક્રમે ચંદ્રગતિના અત્યંત લાડમાં ઉછરતા એ ખાળ યૌવન
66
વય પામ્યા.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિં પાછળ મિથિલા નગરીને વિષે જનક, રાજપુત્રને નહિ જોવાથી બહુજ દુખી થયે પણ છેવટે શેક ત્યજી દઈને પુત્રીનું નામ સીતા પાડયું. આ પુત્રી સીતાએ અનુક્રમે વનાવસ્થા પ્રાપ્ત કરી સ્ત્રીની સર્વ કળાને અભ્યાસ કર્યો એ જેઇ પિતા જનક તેને અથે વર શોધવાની ચિંતામાં પડયે. દીકરીને બાપ સર્વથા દુઃખી જ હોય છે. કહ્યું છે કે એના જન્મ સમયે શેક, વૃદ્ધિ પામે તેમ (વર શેધવાની ) ચિંતા અને તેણુને પરણાવતાં પણ દંડ આપવો પડે. એવામાં મ્લેચ્છ લેકે દેત્યની પેઠે જનક રાજાને હણવા આવ્યા. તે ઉપરથી તેણે પિતાના મિત્ર દશરથ ભૂપતિને એ વાત જણાવી એટલે યુવરાજ રામે પિતાની આજ્ઞા લઈને ત્યાં જઈ યુદ્ધમાં સર્વ સ્વેચ્છ ઉપર વિજય મેળવ્યો. તે ઉપરથી જનક રાજાએ હર્ષ પામી રામને મહેસવ સહિત પિતાના નગરમાં આણ્યો. અને તેને પિતાની પુત્રી સીતા આપવાને તત્પર થયે. આ અવસરે પીળા કેશવાળા અને હસ્તને વિષે છત્ર ધારણ કરનાર એવા નારદ મુનિ ત્યાં આવ્યા. તેમનું ભયાનક રૂપ જોઈ સીતા ભય પામી નાસવા લાગી. તેણુની દાસીઓએ પણ કેલાહલ કરી મૂક્યો. તે સાંભળી રાજસેવકએ આવી નારદ ઋષિને કંઠે ઝાલીને ઘરથી બહાર કાઢી મૂક્યા. આમ થવાથી રષિ કપાયમાન થયા અને સીતાની એક સરસ છબી આળેખીને તેણે તે ચંદ્રગતિ વિદ્યાઘરના પુત્ર ભામંડળને બતાવી. એ છબી પિતાની બહેનની છે” એમ ન જાણનારે કુમાર તો એ જોઇને કામવિલ થયે અને અલ્પ જળમાં રહેલા માછલાની સ્થિતિને પામ્યા. ચંદ્રગતિએ પિતાના સુતના ઉદ્વેગનું કારણ જાણી લઈ, ચપળગતિ નામને દૂત મેકલીને જનક રાજા પાસે સીતાનું માથું કર્યું.
જનકે પ્રીતિ સહિત કહ્યું. “મેં પૂર્વે આ મારી પુત્રીને દશરથ રાજાના કુમાર રામને આપવાનું ધારી મૂક્યું છે, તે પણ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે એમ કહું છું કે જે મનુષ્યદેવતાથી અધિષ્ઠિત એવાં વાવત નામના બે ધનુષ્યને ઉપાડીને એના ઉપર પણછ ચઢાવશે તેને સીતા વરશે. એમ કહીને તેણે સ્વયંવર મંડપ રચા અને એ બે ધનુષ્યોને સ્વયંવર મંડપમાં મૂકીને અનેક રાજાઓને તેડાવ્યા.
હવે પેલા ચપળગતિ દૂતે પોતાના રાજાને જનકે કહેવરાવ્યું હતું તે પ્રમાણે કહ્યું. એટલે તે પોતાના પુત્રને લઈને ત્યાં આવ્યા. દશરથ પણ પિતાના પુત્ર સહિત સ્વયંવર મંડપ ઉપર આવી પહોંચે. બીજા પણ અનેક રાજાઓ અને વિદ્યારે ત્યાં આવ્યા, એટલે સીતા પણ ઉત્તમ વસ્ત્રાલંકાર પહેરી આવીને મંડપની શોભામાં વૃદ્ધિ કરવા લાગી. અંગ, વંગ પ્રમુખ દેશોના રાજપુએ ધનુષ્યને પણછ ચડાવવાને વૃથા પ્રયાસ કર્યો. તેઓ તે તેને તેના સ્થાનથી ચલાવી પણ શક્યા નહિ. પછી દશરથ પુત્ર રામે ઉભા થઈ લીલા માત્રમાં એક ધનુષ્ય ઉપાડયું અને તેના ઉપર પણછ ચડાવી કે તુરતજ જાનકી (સીતા) એ તેના કંઠમાં વરમાળા આરેપણ કરો. એ જ પ્રમાણે લક્ષ્મણે બીજા ધનુષ્યને ઉપાડીને તેના ઉપર પણછ ચઢાવી એટલે વિદ્યાધિરિએ પ્રસન્ન થઈને પોતાની અઢાર કન્યાઓ તેને આપી. ભરતને પણ તે વખતે કનક ભૂપતિએ પોતાની ભદ્રા નામની પુત્રી આપી.
પછી દશરથ રાજા પિતાના પુત્રને પરણાવીને પિતાના નગરે પાછા આવ્યું. પણ ભામંડળ પિતાની ઈચ્છા પૂર્ણ નહિ થવાથી દુઃખ ધરતો પિતા સાથે આવતો હતો, તેવામાં આકાશવાણુ થઈ કે, “હે ભામંડળ ! ખેદ ન કર, આ સીતા હારી બહેન છે અને જનક રાજા હારા પિતા છે. હારૂં તે કે દવે હરણ કર્યું હતું તેથી તું ચંદ્રગતિના હાથમાં આવી પડયે છે. એ સાંભળી ભામંડળ સીતાને બહેન જાણી તથા જનકને તાત જાણી હર્ષ પામી તેમને મળે, બહેન સીતાની ક્ષમા માગી
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
અને પિતા જનક રાજાની રજા લઇ ચંદ્રગતિ સહિત પાતાને નગરે ગયા.
રામ હવે સીતા સાથે ઉત્તમ ભાગવિલાસ ભાગવે છે. એવામાં દરારથને, પાતે પૂર્વે કેકેચીને આપેલા વચનને અનુસારે ભરતને રાજ્ય આપવું પડયું, અને પેાતે સત્યભૂતિ આચાર્ય ની પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરીને રામચને વનવાસ ગ્રહણ કરવાને આદેશ કર્યો. એટલે શ્રીરામ લક્ષ્મણ અને સીતા સહિત વનમાં ગયા. અનુક્રમે દંડકારણ્યને વિષે રાવણે સીતાનુ. હરણ કર્યું, તેથી રામે યુદ્ધ કરી રાવણને હણીને સીતાને પાછી આણી, અને પાતે પેાતાનું રાજ્ય મેળવ્યું. (આ વૃત્તાંત પ્રસિદ્ધ હાવાથી વિસ્તાર સહિત કહ્યો નથી.) પછી રાજ્ય ઉપર બેસી રામે ભાઇમાને દેશ વ્હેચી આપ્યા.
એવે સમયે સીતાએ ગભ ધારણ કર્યો તેથી તેણીએ ઉત્તમ પ્રકારના ઢાદ ઉત્પન્ન થયા; તે સર્વે રામે પૂર્યાં. એકદા સીતાનું દક્ષિણ નેત્ર ફરકયુ, તે જોઇ તેણીએ તે હકીકત રામને કહી. રામે કહ્યું, “એ નિમિત્ત છે, કારણ કે પૂર્વ સૂરિએ કહી ગયા છે કે, પુરૂષનું દક્ષિણ (જમણુ) અંગ ફરકે અને સ્ત્રીનું વામ (ડાબુ) અંગ ફરકે તા તે શ્રેષ્ઠ છે, બાકી અનિષ્ટ છે, માટે હે ભદ્ર! તું જિનાલયને વિષે દીપમાળા રચાવ તથા દીન લેાકાને દાન આ૫.” સીતાએ પતિએ કહેલુ‘ સ કર્યું. અન્યદા લાકો આવીને રામને કહેવા લાગ્યા. હે દેવ ! માણસા એમ કહે છે કે, કામાતુર એવા રાવણે જેણીને છ છ મહિના સુધી પેાતાના આવાસને વિષે રાખો, એવી સીતાને સતી કેમ કહેવાય ? હે દેવ ! પાણીમાં જેમ તેલનુ બિંદુ પ્રસરી જાય છે, તેવી રીતે આ યુક્તિવાળા લોકાપવાદ સત્ર પ્રસરી રહ્યો છે, માટે એ અસત્ય હાય નહીં. આવે લાકાપવાદ સારો નહીં.” એ સાંભળી રામ અલ્પ સમય
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
મેલ્યા વિના રહ્યા પછી કહેવા લાગ્યા. તમે કહ્યું તે ખરૂ કહ્યું છે; હું કાઇ પણ સ્ત્રીનું આવું અકાય સહન કરી શકતા નથા.” એમ કહી તેણે તેમને વિસર્જન કર્યાં.
એકદા કાકુસ્થ રામ રાત્રિસમયે નગરચર્ચાએ ફરતા એક મેાચીના ઘર પાસે ઉભા રહ્યો. તે વખતે માચીએ બહારથી બહુ વારે પાછી આવેલી પેાતાની સ્રીને પાટુ મારીને કહ્યુંતું અત્યાર સુધી કયાં ગઈ હતી ?” પેલીએ ઉત્તર આપ્યા. “તમે બહુ ભલા જણાએ છે ! રામ જેવાથી પણ અધિક ! ! રામે તે રાવણને ઘેરથી પણ પાછી આવેલી સીતાને શુદ્ધ માની અને તમે તે! હું એક ક્ષણ શ્રીજે અન્યત્ર રહું તે ખમી શકતા નથી, તેનું શું કારણ !” માચીએ તે ઉપરથી કહ્યું તે રામ તા સ્ત્રીને આધીન છે, હું તેવા નથી; તેા કેમ સહુન કરૂ` ? ”
એ સાંભળી રામે વિચાર્યું સ્રીને આધીન એવા મને ધિક્કાર છે !” પછી ત્યાંથી જઇ તેણે લક્ષ્મણ સાથે ગુપ્ત વાતચીત માં કહ્યું લેાકેા સીતાને અસતી ગણે છે.” ત્યારે લક્ષ્મણે કહ્યું. આપ લેાકેાના કહેવા માત્રથી સીતાનેા ત્યાગ કરો. નહીં, કારણ કે તેઓ પારકા દાષ કહેવામાં રસિક હોય છે. વળી જે લેાકેા સ્વભાવથીજ તે પ્રમાણે પારકા દોષ ગાવામાં બહુ રસિક હાય તેમને તે મહાત્મા એવા રાજાઓએ શિક્ષા દેવી જોઇએ અથવા તેા ઉવેખી મૂકવા જોઇએ.” રામે કહ્યું. ભાઇ લક્ષ્મણ ! તું કહે છે તે સત્ય છે તાપણ લાવિરૂદ્ધ કાર્ય નિરંતર ત્યજવું.” લક્ષ્મણે નિષેધ્યા છતાં પણ અંતે રામે પેાતાના સેનાનીને ખેલાવીને કહ્યું. “તુ સીતાને વનમાં મૂકી આવ. એણીને સમેતિશખર તીથે જવાને દાદ ઉત્પન્ન થયા છે માટે ગંગાને સામે તીરે મૂકીને આવજે.” એ ઉપરથી જેવી આજ્ઞા” એમ કહીને સેનાની સીતા પાસે ગયા અને કહેવા લાગ્યા.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
“હે સ્વામિની ! હું આપને મહારાજા રામના આદેશથી સમેતશિખર તીથે લઈ જવા આળે છું માટે આપ આ રથમાં બિરાજમાન થાઓ.” એમ કહિને સીતાને રથને વિષે બેસારી તે એક ભયાનક અરણ્યને વિષે લઈ ગયે. ત્યાં તેણીને કહ્યું-હે સ્વામિની ! તમારા પતિએ તમને અહિં ત્યજી જવાનું મને કહ્યું છે; મને ધિક્કાર છે, પણ હું કિંકરજન શું કરું ? સ્વામીને આદેશ એટલે દુષ્કર છતાં પણ કરવો પડે છે. એ સાંભળીને સીતાને મૂછો આવી; રથમાં પડી ગઈ; કેટલીક વારે મૂછી પાછી વળી એટલે તે વિલાપ કરતી કરતી રામને ઉદ્દેશીને કહેવા લાગી. “હે સ્વામી ! જે આપને લોકાપવાદને ભય હતું, તો આપે ત્યાં લોકોની સમક્ષજ હારી પરીક્ષા કેમ ન કરાવી? એમ કર્યું હોત તો તે કુળને ઉચિતજ હતું; પણ આ તો તમે નિર્દય જનને વિષે અગ્રણી ગણાયા. કારણ કે તમે તમારી ગર્ભવતી પ્રિયાને વનને વિષે એકલા મૂકી, તો પણ હું તો પતિને લેશ પણ વિખૂકારી નહીં થાઉં. રામ અને લક્ષ્મણ ચિરકાળ પર્યત જયશાળી વર્તો.”
આ પ્રમાણે સીતાએ સેનાની સાથે સંદેશ મોકલ્યો અને તેને વિસર્જન કર્યો. તેની ચક્ષુઓ આંસુથી ભરાઈ ગઈ અને રડી પડે એ રીતે સીતાને મૂકીને પાછો વળે
હવે જાનકી પાછળ પિતાના કમને દેષ કાઢતી અહિં તહિં ભમવા લાગી. એવામાં ત્યાં વજજંઘ નામને પુંડરિકપુરને રાજા આવી ચઢ, તે તેને બહેન સમાન ગણી પોતાના નગરને વિષે લઈ ગયે. એવામાં સેનાની પાછો જઈ રામને મળી સીતાએ કહેવરાવેલાં વચને રામને કહેવા લાગ્યા. તે સાંભળી દીન બની જઈસીતાને વિગ ન સહન કરી શકવાથી તેણીને પાછી લઈ આવવાને રામ પોતે જાતે સેનાનીની સાથે વનમાં આવ્યા. ત્યાં બહુ શોધ કરી પણ જાનકી તેમને જડી નહીં. એટલે રામે કોઈ વ્યાઘ કે એવાં બીજા ક્રૂર પ્રાણીએ તેણીનું ભક્ષણ કરી નાખ્યું
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
હશે” એમ ધારી ઘેર જઈ તેની ક્રિયા કરી; પછી સીતાનાજ ધ્યાનમાં કાળવહન કરવા લાગ્યા.
મને ભાઇએ લવને
અહિ વઘ રાજાને ત્યાં રહેલી સીતાને પ્રસવ થયા. તેણે એ પુત્રને જન્મ આપ્યા. જન્માત્સવ કરીને વાજ ધે તેમનાં લવ અને કુશ એવાં નામ પાડયાં. અનુક્રમે એ ઉત્તમ કળાઓના અભ્યાસ કરીને મળવાન થયા. વજ’ઘ રાજાએ પાતાની પુત્રી શશિકળા અને અન્ય પણ ખત્રીશ રાજકુમારી હુ` સહિત પરણાવી. પછી કુશને અર્થે તેણે પૃથુરાજની પુત્રી માગી, પણ તે રાજાએ તેના વંશ-કુળ જાણ્યા વિના આપવાની ના કહી. એટલે તે તેણે લવ અને કુશને સાથે લઇ જઇ તે પૃથુરાજના સૈન્યને રણક્ષેત્રને વિષે હરાવ્યું અને હત પ્રહત કરી નાંખ્યું, એટલે તે દિશાદેિશ નાશી ગયું. પૃથુરાજને પણ નાસી જતા જોઇને અન્ને ભાઇઓ કહેવા લાગ્યા. હું મહીપતિ ! અમારા જેવા અવાજોને જોઇને તમારા જેવા વંશો કેમ નાશી જાય છે ? જરા અમારૂ શૌય તા જીઆ !” એ પછી તેમનું એવું અસાધારણ વીર્ય દેખીને પૃથુરાજાએ વજ ઘની સાથે મેળાપ કર્યાં અને કહ્યું કે, “એમનાં છળ પરાક્રમ જોઈનેજ મેં એમનું કુળ જાણ્યુ છે.” એવામાં સંગ્રામને વિષેજ નારદ ઋષિ અંતરીક્ષથી આવી ઊતર્યાં. તેમને પ્રણામ કરીને વાજ ઘ રાજાએ પૂછ્યુ આ એ કોનાં બાળકો છે ?” નારદે કહ્યું-લેાકોના અપવાદના ભયથી ભીરૂ એવા રામે સગર્ભા યજી દીધેલી સતી સ્ત્રી સીતાના આ મે પુત્રા છે.” પછી કુશે કહ્યું હે - ષિ ! રામે તે સારૂ કર્યું નથી.” પછી લવે પૂછ્યું. ત્યારે એ નગરી અહિંથી કેટલી દૂર છે ?” તેના ઉત્તરમાં નારદ ઋષિએ કહ્યું અહિંથી ઇસા યાજન દૂર છે.” ત્યાર પછી પૃથુરાજાએ પાતાની કનકમાળા કન્યાને કુશ વેરે પરણાવી એટલે ત્યાંથી વજ્રજઘ તે બન્ને ભાઈઓને લઇને પેાતાને નગરે આન્યા.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાં મામા વજબંઘ તથા માતાની આજ્ઞા લઈ લવ અને કુશ પિતાની સાથે સારસાર સિન્ય લઈ, પોતાની માતા સીતા સહિત અધ્યા નગરી આવ્યા. એટલે રામ અને લક્ષ્મણ કપાયમાન થઈ સામા ક્ષેત્રમાં ઊતરી પડયા. યુદ્ધ થયું, તેમાં લવ અને કુશે સામા સૈન્યને દીન દશાએ પહોંચાડી દીધું. એટલે લક્ષ્મણે ક્રોધાતુર થઇ કુશ ઉપર ચક મૂક્યું, પણ ચક તે તે (કુશ) ની પ્રદક્ષિણું દઈને પાછું લક્ષ્મણ પાસે આવ્યું એટલે તો રામ અને લક્ષ્મણે ખેદ પામી વિચાર્યું. “શું આ તે નવા બળરામ અને નારાયણ ઉત્પન્ન થયા ?”
એટલામાં તે આકાશથી નારદ ગષિ ઊતરી આવ્યા, અને રામ તેમજ લક્ષ્મણ પ્રત્યે હસીને બેલ્યા- “અહો ! તમને બનેને હર્ષને બદલે આ વિષાદ શેને થાય છે? પોતાના પુત્રથી પરાજય પામ એ હર્ષદાયક નથી થતું એ વિચિત્ર છે. આ બને સીતાની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન થયેલા આપનાજ પુત્ર છે અને તમને યુદ્ધને મિષ કરીને મળવા આવ્યા છે. તમારું ચક તેમને કંઈ કરી શક્યું નહીં, એજ એની નિશાની; કારણ કે, એ ચક્ર એકોત્રી પુરૂષે ઉપર ચાલી શકતું નથી. એ સાંભળી રામ લક્ષ્મણે યુદ્ધ પડતુ મેહ્યું એટલે વિનયવંત એવા બને કુમારેએ આવીને પિતાને પ્રણામ કર્યા. પિતાએ પણ તેમને સ્નેહ સહિત આલિંગન આપ્યું એટલે બને સિન્યને વિષે હર્ષનાદ થઈ રહ્યો. પછી રામે નગરને વિષે પ્રવેશ કર્યો.
હવે સુગ્રીવ અને બિભીષણે મળીને જ જંધને કહ્યું. “સીતાને નગરમાં લા. આ વખતે લક્ષ્મણે પણ સતાને પ્રણામ કરીને કહ્યું “તમે આવીને નગરને પવિત્ર કરે.” પણ સીતાએ કહ્યું હું શુદ્ધિ વિના નહિ પ્રવેશ કરૂં. મેં પાંચ દિવ્ય કરવા અંગીકાર કર્યા છે. તે આ પ્રમાણે છે-જવાળામુક્ત અગ્નિમાં પ્રવેશ કરે, અગ્નિ પીવે, તપાવેલા તેલમાંથી કેડી
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
લઇ લેવી, તાળાવું અને જીલ્હાવર્ડ ફળ ગ્રહણ કરવું.” રામે કહ્યું હું સીતા! તું સતી છે, માટે હુવે નગર મધ્યે પ્રવેશ કર.” પણ સીતાએ તે એ પાંચ દિવ્ય કરિ બતાવ્યા પછીજ પ્રવેશ કરવાની હા પાડી. તે ઉપરથી રામે એક ચેાજન પ્રમાણ ખાઈ ખેાદાવીને તેમાં ખેરના અંગારા પૂરાવ્યા. પછી સીતા ત્યાં આવીને લેાકેા સમક્ષ કહેવા લાગી. જો મે મારૂ શીળ લેશ પણ ખંડિત કર્યું હોય તો આ ખાઇ મને સળગાવી દેજો, અન્યથા તે મને જળ સમાન થઇ પડજો.” એમ કહી નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન ધરતી સીતા સર્વ સમક્ષ એ ખાઇ પાતાના પગે ઊતરીને તેને પેલે તીરે ગઈ. તે જોઇ રામે વિચાર્યું-અહા ! મેં પૃથાજ આવી મ્હારી પત્નીને સટમાં નાખી” પેાતાના કથને આમ ખેદ કરતા જોઇ સીતાએ કહ્યું. “હે ત્રણે જગતમાં વીરશિરાણિ ! તમે મ* આને નિષ્કારણ દુઃખ દીધુ, એમ વિચારીને દુઃખી થરો નહિ. કેાઈ વેજ મને આ અગ્નિમાં નાખી, તેમાંથી મ્હારા હૃદયમાં રહેલા એવા આપેજ મને ઉગારી છે.” તે પછી લેાકેા કહેવા લાગ્યા. અસત્ય આરેાપના ભયશ્રી સીતાએ અગ્નિને પાતાની આહુતિ આપી તેા અગ્નિ પણ શીતળ થયા; એજ સીતાનું સતીપણું ખતાવી આપે છે.”
આવા બનાવ બની રહ્યા છે, એટલામાં ત્યાં ચાર જ્ઞાનધારીશ્રી શીળચદ્ર સૂરિ આવ્યા. તેમને વંદન કરવા અને ધમ સાંભળવા રામ આદિ સર્વે ગયા. ધમેોપદેશ અપાયા પછી સીતાએ પૂછ્યું “હું ગુરૂ ! મેં એવું શું કર્યું હશે કે જેથી મ્હારે માથે આવું કલક આવ્યું ?” એ ઉપરથી ગુરૂએ સીતાના તેમજ લાકોના પ્રત્યેાધને અર્થે કહ્યું કે હિતાર્થી પુરૂષે દુ:ખકારક, અસત્ય, પરને આળ, ચાડી અને મ`ભેદક એવાં વચને ન મેાલવાં. જો કે, પારકા છતા ઢાષ હાય તા પણ મહાપુરૂષે નહિ ખેાલવાં જોઇએ, તેા પછી અછતા દોષ પ્રગટ અથવા છાની
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
રીતે લેકેને શી રીતે કહેવાય? જે દુબુદ્ધિ પુરૂષ બીજાને ખોટું આળ દે, તે પુરૂષ લેકમાં નિંદાય અને આકરાં દુઃખ પામે. મચ્છરદોષથી ભરેલો જે પુરૂષ પાંચ સમિતિના ધારક, શુદ્ધ ભાવવાળા અને બ્રહ્મચારી એવા સાધુને ખેટું આળ દે તે પુરૂષ, મુનિને પૂર્વ ભવે ખોટું આળ દેવાથી જેમ સીતા અનંત દુઃખ પામી, તેમ અનંત દુઃખ પામે, તે આ પ્રમાણે –
આજ ભરતક્ષેત્રમાં મિણાલિની નામની નગરીમાં શ્રીભૂતિ નામે પુરોહિત પોતાની સરસ્વતી નામે સ્ત્રી સહિત વસતે હતું. તેને વેગવતી નામની પુત્રી હતી. તે નગરીના ઉદ્યાનમાં એકદા એક તપસ્વી સાધુ આવ્યા. તે ત્યાં કાઉસ્સગ્ન દયાને રહ્યા. લેકે તેમને વંદન કરવાને આવવા લાગ્યા. બહુ લાકેથી સેવાતા આ સાધુને જોઇને ઇષ્પોળ થઈ વેગવતી કહેવા લાગી. હે લોકે! આ કૂડકપટી પાખંડીઆ મુંડીઆને તમે સેવો છે, ત્યારે બ્રાહ્મણને કેમ નથી પૂજતા? એ સાધુને તે મેં એકાંતે સ્ત્રી સંગાથે કીડા કરતો જોયો છે, અને હમણું આ દંભ આદર્યો છે. લોકે તે આવું સાંભળીને તે સાધુને વિષે વિરક્ત થયા, પણ સાધુ તે એ સાંભળીને વિચારવા લાગ્યા -“મેં જરા પણ કુમાગે આચરણ કર્યું નથી છતાં સર્વ જનના દેખતાં અસત્ય આળ દે છે, એથી જિનશાસનની મહેટી હેલના થઈ છે, માટે જ્યારે મહારે માથેથી એ કલંક ઊતરશે, ત્યારેજ હું અન્ન જળ ગ્રહણ કરીશ.” એમ પ્રતિજ્ઞા કરી તેઓ કાસગે રહ્યા, એટલે શાસનદેવીએ વેગવતીના શરીરમાં, તેણુને શિક્ષા કરવાને અર્થે તીવ્ર વેદના મૂકી. તેથી તેણીને એવી તો પીડા થવા લાગી કે તે મુખથી પણ બેલી શકે નહીં. પછી તે દેવીએ એમ ગાથા કહી કે, “આ વેગવતીએ અતી તીવ્ર તપશ્ચર્યા કરનારા એવા યતિને પણ વૃથા કલંક દીધું છે. એ સાધુ બિલકુલ રોષ રહિત છે, ને આ વેગવતી દુષ્ટ સ્ત્રી છે. તેણીને હું
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
હણીશ શાસન દેવીની વાણીથી ભય પામી વેગવતી સર્વ લોક સમક્ષ કહેવા લાગી. “હે મુનિ ! હું તમને વંદન કરું છું, મેં પાપિણીએ એ અસત્ય આરોપ મૂક્યો હતો, હું અધમ છું.” તે પછી દેવીએ તેણીને સ્વસ્થ કરી. પછી સાધની ફરી ફરી ક્ષમા માગી તેણીએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી. દીક્ષામાં પણ તે તીવ્ર તપશ્ચર્યા કરવા લાગી, અને પોતે કરેલું કર્મ કાંઈક પ્રકારોતરે ગુરૂની સન્મુખ નિંદતી તે સ્વર્ગ ગઇ. ત્યાંથી અવીને તે વેગવતીને જીવ જનક રાજાની પુત્રી પણે ઉત્પન્ન થયે, તે સીતા તે તું. તું હારાં પાપ સમ્યફ રીતે આળવ્યા વિના મૃત્યુ પામી, તેથી તેને આવું કલંક પ્રાપ્ત થયું.” ' સૂરિનાં આવાં વચન શ્રવણું કરીને રામ સીતા આદિ વિશેષપણે ધર્મકાર્યમાં પ્રવર્તાવા લાગ્યા. અનુક્રમે સીતા સંયમ લઈને તેને રૂડી રીતે પાળીને બારમા અત દેવ કે ઇંદ્ર થઈ. એકદા એ સીતાનો જીવ જે અસ્કૃત વેલેકમાં ઇંદ્ર છે તેણે રામને પ્રતિબેલ્યોએ સાતાને જીવ અનુક્રમે મુક્તિ પ્રાપ્ત કરશે.
રાજિમતિ. જેમ રાજિમતીએ રથનેમિ સાધુને કુમાર્ગે દોરતા અટકાવ્યા તે પ્રમાણે સર્વ કેઇએ જીવને કુમાર્ગે જતાં પ્રયત્નથી તેનું રક્ષણ કરવું.
મથુરા નગરીને વિષે ઉગ્રસેન રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેને વારિણી નામે પ્રિયા હતી. એ ધારિણીની કુક્ષિએ અપરાજિત વિમાન થકી ચ્યવીને એક દેવ સ્ત્રીપણે અવતર્યો. શુભ દિવસે ધારિણુએ એક પુત્રીને જન્મ આપે. તેણીને જન્મ મહોત્સવ કરીને માતા પિતાએ તેનું રજિમતી એવું નામ પાડયું. એકદા આ ઉગ્રસેન નૃપતિ યાદવની સાથે દ્વારિકા નગરીએ ગયે. આ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
વખતે રાજિમતી કન્યા વયે વૃદ્ધિ પામતી બહુ રૂપવતી કન્યારત્ન સમાન થઇ પડી હતી, અને સ્વભાવે પણ સુદર તેમજ તરૂણાવસ્થાથી ત્રણ લાકને વિષે શાભાયમાન તેણીના સમાન બીજી કન્યા કાઇ ઠેકાણે નહેાતી.
તે વખતે નેમિનાથની માતા દેવી શિવારાણીએ પેાતાના પુત્રને કહ્યું. હે પુત્ર! હવે તુ વિવાહ કર.” ત્યારે નૈમિકુમાર માલ્યા–જ્યારે મને ચાગ્ય કન્યા મળશે, ત્યારે હું વિવાહ કરીશ.” એમ કહી તે પેાતાની માતાને અત્યંત હ પમાડતા હતા.
એકદા શ્રીનેમિકુમાર પાતાના સમાન વયના મિત્રા સાથે ક્રીડા કરતા કરતા શ્રી કૃષ્ણની આયુધશાળાને વિષે જઈ ચઢયા. ત્યાં રક્ષકે વાર્યાં છતાં પણ ચક્રને હાથમાં લઇને કુંભારના ચાકની પેઠે ફેરવવા લાગ્યા, ધનુષ્યને પણ કમળ પુષ્પના નાળવાની પેઠે અર્ધું નમાવ્યુ, ગદાને ઉછાળવા માંડી અને શ`ખ પણ પૂર્યાં. તે સમયે પોતાના શખ અન્ય જને પૂર્યાં જાણીને શ્રી કૃષ્ણ મહુ ચિંતાતુર થયા અને રોષ કરો સભાને વિષે આલ્યા-જેણે આ મ્હારા શખ પૂર્યાં છે, તેનું નિશ્ચે મૃત્યુ આવ્યુ સમજજો.” એમ કહી પાતે સન્નદ્ધ તૈયાર થઇ પેાતાની સકળ સેનાને યુદ્ધને અર્થે સજ્જ કરી. એવામાં તે તેને કોઇ પુરૂષે આવીને ખબર આપી કે, “એ સ મિકુમારે કર્યું છે.” એ સાંભળી કૃષ્ણે વિચાર્યું. ત્યારે તા જરૂર એજ વાસુદેવ થશે; હું નહિ.” એમ વિચાર કરે છે એવામાં તે નૈષિકુમાર ત્યાં આવ્યા. તેને કૃષ્ણે તેના ખળની પરીક્ષા કરવાનું કહ્યું કે, હે નેમિકુમાર ! અને હાર્ મળ ભતાવ. ચાલ, પ્રથમ તુમ્હારી ઊંચી કરેલી ભુજલતાને નમાવ.” એના ઉત્તરમાં ત્રિકુમારે તેની ભુજલતાને કમળપુષ્પના નાળવાની પેઠે નમાવી દીધી ! પછી કેમિકુમારે પેાતાની ભુજલતા ઊંચી કરી શ્રીકૃષ્ણને તે નમાવવાનું કહ્યું. કૃષ્ણે પોતાનું સર્વ બળ તેને નમાવવાને એકઠું કર્યું. એક વાનરની
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેઠે તે ભુજલતા પકડીને હિંચકા ખાધા, છતાં તે પ્રભુની ભુજાને લેશ પણ નમાવી શક્યા નહીં. એટલે તે તેનું મુખ નિસ્તેજ થયું. તેણે ધાર્યું કે હવે મહારું રાજ્ય જવા બેઠં” પણ બળભદ્દે તે વખતે કહ્યું, “ચિંતા ન કરે, નેમિકુમાર રાજ્યને અર્થી નથી.” વળી આકાશને વિષે કે દેવતાઓ પણ કહ્યું- હે કૃષ્ણ! તું નેમિકુમારને ભય ન રાખીશ; એ રાજ્યને અર્થ નથી.” એ સાંભળીને કૃષ્ણ સ્વસ્થ થયા અને નેમિકુમાર ઉપર ઘણી પ્રીતિ દર્શાવવા લાગ્યા.
વળી કઈ અવસરે શિવા રાણીએ શ્રીકૃષ્ણને કહ્યું-નેમિકુમાર વિવાહ કરવાની હા પાડતો નથી, માટે એવું કરે કે જેથી તે એ વાતની હા કહે એ ઉપરથી (શ્રીકૃષ્ણની સૂચના ઉપરથી) એકદા ગ્રીષ્મરૂતુને વિષે શ્રીકૃષ્ણની જાંબૂવતી આદિ સ્ત્રીઓ જળક્રીડા કરવાને ગઈ હતી. ત્યાં તેઓ નેમિકુમાર પિતાને દિયર હોવાથી, તેને હાસ્યવચને કહેવા લાગી. “અહે નેમિકુમાર ! તમે વિવાહ કેમ કરતા નથી ? તમારા ભાઇ બત્રીસ હજાર કન્યા પરણ્યા છે, તે તમે એક પણ કેમ પરણી શક્તા નથી? પૂર્વે સર્વ તીર્થકરો પણ પરણ્યા હતા. આપણાજ વંશમાં મુનિસુવ્રત જિનેશ્વર પણ પરણ્યા હતા.” આવી આવી યુક્તિ કરીને તે સ્ત્રીઓએ પિતાના વહાલા દિયરને પરણવાની હા પડાવી. પછી એ વાત શ્રીકૃષ્ણ શિવાદેવીને જણાવી કે બનેમિકુમારે વિવાહ કરવાની હા કહી છે. ત્યારે કઈગ્ય કન્યા શેધી લાવો” એમ શિવાદેવીએ કહ્યું. તે જ વખતે સત્યભામાએ કહ્યું મારી બહેન દેવાંગના જેવી રૂપવંતી છે; સૌદર્યમાં અસરાઓ તેનાથી ઊતરતી છે. રામતીના રૂપનું આવું વર્ણન સાંભળી શ્રીકૃષ્ણ પોતે ઉગ્રસેનની પાસે જઈ તેની પુત્રીને નેમિકુમારને અર્થે માગી, ઉગ્રસેને કહ્યું-“જેમ આપને રૂચે તેમ કરો.” ( અર્થાત તેણે પિતાની પુત્રી નેમિકુમારને વરાવી. )
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
પછી શ્રીકૃષ્ણ તથા સમુદ્રવિજય આદિ રાજાઓએ લગ્નશાસ્ત્રીએને બેલાવીને લગ્નને શુભ દિવસ પૂછયે. તેઓએ પણ પિતાનાં શાસ્ત્ર વિલેકીને કહ્યું. “શ્રાવણના શુકલ પક્ષને છઠને દિવસ બંને વરકન્યાના વિવાહને એગ્ય છે.” એ ઉપરથી તેઓએ તે લગ્ન લીધાં અને પિતાતાને ઘેર વિવાહ સામગ્રી તૈયાર કરવા ભંડયા. તે ઉપર ગાથા કહી છે. તેનો અર્થ આમ છે કે
શ્રીકૃષ્ણ ઉગ્રસેન રાજાની પુત્રી રાજિમતીને (નેમિકુમારને અથે ) માગી, વિવાહની સામગ્રી તૈયાર થઈ અને નેમિકમાર વસ્ત્રાભૂષણ પહેરી સજજ થયા. ” પછી શ્રાવણ સુદી છઠને દિવસે લગ્નની વેળા પહેલાં શ્રી નેમિકુમાર સમુદ્રવિજય આદિ રાજાએની શ્રેણિથી શોભતા અને શિવાદેવી, સત્યભામા, રૂમિણી આદિ બહુ સીજનેથી ગવાતાં ગીતો સહિત, ઉગ્રસેન રાજાના ગૃહસમીપે આવી પહોંચ્યા. તે વખતે પ્રભુએ સારથિને પૂછયું. “ આ ધવળગૃહ દેખાય છે તે કેવું ? સારથિએ આંગળી વડે બતાવીને કહ્યું “ એ તમારા સસરા ઉગ્રસત ભૂપતિનું ગ્રહ છે. તે વખતે ગવાક્ષમાં રહેલી રાજિમતિ નેમિકુમારને જેવા લાગી. તે વખતે તેણુની સખીઓ ચંદ્રાનના અને સુલોચના પરસ્પર કહેવા લાગી. સુલેચના બેલી કે “એક રાજિમતીજ નિશ્ચ સ્ત્રીવર્ગમાં વર્ણવવાયેગ્ય ગુણવાળી છે. એવી લાવણ્યની નીધિને નેમિકુમાર પરણશે. 2) ત્યારે બીજી સખી ચંકાનના બેલી. “ વિધિએ રાજિમતીનું રૂપ રંભાના રૂપથી પણ અધિક કર્યું છે જો આમાંથી હવે એ વિધિ વિરહ કરાવે તે વિશે બહુ અનિષ્ટ થાય, એટલામાં તે પાછું વળીને જોતાં તેણીએ રાજિમતીને જોઈ એટલે તે ઉત્સુક થઈ કહેવા લાગી. “જો રાજિમતી, તું મને કાંઈ ઈનામ આપે તે હું તને નેમિકુમારને બતાવું. જે નેમિકુમાર કેવા છે ? જાણે પાતાળકુમાર હેયની ! અથવા કામદેવ હાયની ! અથવા સુરપતિ કે મૂર્તિમાન પુણ્યરાશિ હાયની
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું તે એનું કેટલું વર્ણન કરૂં ? એ જે તેને પરણવાને આવે છે તે જાણે આત્માએ કરીને વિધાતાનુ લુંછણું હેયની ? એ અને નિરૂપમ સૈભાગ્યને નિધાન છે.” વળી હસીને તે બોલી “બીજા જિનેશ્વર તે મેં દીઠા નથી, આને જોઈને મને સ્વાભાવિક પ્રેમ થઈ આવે છે; માટે તું એની સાથે જ પાણિગ્રહણ કર.”
એવામાં પશુઓને આ સ્વર સાંભળીને નેમિકુમારે ઉત્કંઠા સહિત સંરથિને પ્રશ્ન કર્યો કે, “ અરે સારથિ ! આ દારૂણ સ્વર શેને છે?” તેણે ઉત્તર આપે- આપના વિવાહ પ્રસંગે સ્વજને ગૌરવ કરવાને (જમાડવાને ) માંસને માટે આણેલા અને એકઠાં કરેલાં પશુઓને એ કરૂણામય સ્વર છે !” નેમિનાથે તે જોઈને કહ્યું “ અહે! વિચિત્ર ચિત્તવૃત્તિવાળાઓના ચરિત્ર શ્રવણ કરવા પણ અશક્ય છે, કે જેઓ પોતાના ઉત્સવને અર્થે જતુઓ સાથે નિષ્કારણ વૈર બાંધે છે !”
આ વખતે રાજિમતી બેલી. “ અહી સખીઓ ! મહા દક્ષિણ નેત્ર ફરકે છે, એ શું હશે ? ” સખીઓએ ઉત્તર આપે
એ અનિષ્ટ દૂર થાઓ.” નેમિકુમારે તે સમયે પિતાના સારથિને રથ પાછો ફેરવવાનું કહ્યું. એટલામાં એક હરિણ નેમિકુમારને જોઈને, પોતાની ડેકથી હરિણીની ડોક ઢાકી દઈને ભયમાં બોલ્યો “મને મારે, મને મારે.” મહારી સ્ત્રી હારી આપત્તિ દૂર કરનારી છે, તેથી જ તેણુનું મૃત્યુ થશે તો મને દુસ્સહ એવો પ્રિયતમાને વિગ થશે. ” પણ હરિણી તે વખતે હરિણ પ્રત્યે કહેવા લાગી. “હે સ્વામિ ! તમે ચિંતા ન કરે. આ પ્રસન્ન વદનવાળે નેમિકુમાર ત્રિભુવનને સ્વામિ છે અને નિષ્કારણુ બંધુ છે માટે એજ સર્વ જીવનું રક્ષણ કરશે ?
એવા એવા નિરપરાધિ પશુઓના દયાજનક પકાર સાંભળીને નેમિકમારે તે પશુઓના સાચવનારાઓને કહ્યું
જે તમારે સ્વામિ મહારા વિવાહને સમયે એ જોને હણ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭.
શે તો હું પરણીશ નહિ, માટે એ પશુઓને છોડી મૂકે. પશુના રૂધિરથી છંટાયેલ માણસ દુર્ગતિ પ્રાપ્ત કરે છે, માટે એવા વિવાહરૂપી વિષવૃક્ષની હમણું મારે જરૂર નથી. ” આ સાંભળીને શિવાદેવી ગદ્ગદ્ સ્વરે બોલ્યાં—“ હે જનનીવત્સલ પુત્ર ! તારે એ પશુઓનું માંસ જમવા ન જમવાનું પ્રથમ શું કામ છે? ફક્ત પાણુગ્રહણનું કારણ છે, માટે તેજ તું કર અને મને દેખાડ” આવું શિવાદેવીનું બોલેલું કાનને અમૃત સમાન ન વાક્ય સાંભળીને ચંદ્રનના બોલી. “ એ માતાએ કહેલા શબ્દોને પ્રતિઉત્તર તે આપો. વિનાકારણ અવહેલના કરવી રહેવા દો. ત્યારે નેમિકુમાર બોલ્યા, “હે માતા ! આગ્રહ ન કરે; માનુષી સ્ત્રી ઉપર મહારૂં મન જ નથી. મારી ઈચ્છા મુક્તિ રૂપી વધૂને વિષે ઉત્કંઠિત છે. ” તે સાભળી રાજિમતી કહેવા લાગી-“હે ધૂર્ત નેમિકુમાર ! જે સકળ સિદ્ધ પુરૂષને ધૂતનારી એવી મુક્તિરૂ૫ ગણિકાને વિષેજ તમારું મન હતું તે આ પરણવા આવવાનો આરંભ કરીને મહારી વિડંબના શા માટે કરી?” પછી તેણુની સખીઓ તેણુને કહેવા લાગી “ હે પ્રિય સખી! એ પ્રીતિ રહિત છે, તે એના ઉપર શે પ્રીતિભાવ દર્શાવે છે? આપણે ત્યારે માટે કોઇ અન્ય પ્રીતિકર વર શેધશું. પણ રાજિમતીએ સાંભળતાં કાન બંધ કરીને કહેવા લાગી, “જો આ સૂર્ય પશ્ચિમ દિશાએ ઉદય પામે તે પણ આ નેમિનાથને મૂકીને હું અન્ય રામી કરનાર નથી. જે વિવાહ સમયે મને મારા હસ્ત ઉપર મહારા પ્રિયને હસ્ત ન મળે તે હું દીક્ષા સમયે એને હસ્ત મહારા મસ્તક ઉપર મૂકાવીશ.”
આ વખતે વળી સમુદ્રવિજયે બેલ્યા-“હે અત્યંત નિમળ અંત:કરણવાળા પુત્ર ! તું અમારા મને રથ પૂર્ણ કર. ત્રષભદેવ આદિ જિનેશ્વરે પણ પરણીને મુક્તિએ ગયા છે. ( નથી
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગયા એમ નથી.) હે કુમાર! બ્રહ્મચારીને એથી (મેક્ષથી } એકે ઉચ્ચ સ્થાન મળતું નથી, કારણ કે એથી એકે બીજું ઉચ્ચ પદ છે જ નહીં. ” ત્યારે નેમિકુમારે કહ્યું-“ હે પિતા ! એક વખતના સ્ત્રીસંગમથી અસંખ્ય જંતુઓને ઘાત થાય છે, તો એવા અકાર્ય જેવા વિવાહકાર્યમાં તમે શા માટે આગ્રહ કરે છે?” ત્યારે શ્રીકૃષ્ણ બોલ્યા. હે સર્વોત્તમ ભાઈ! એક વાર પ્રસન્ન થઈને માતાપિતાને મને રથ પૂર્ણ કર અને વિવાહ કરવા દે.” નેમિકુમારે એ સાંભળીને કહ્યું- એક વાર તમારા અને માતાપિતાના આગ્રહથી તો મેં વિવાહ કરવાનું અંગીકાર કર્યું હતું, પણ અહિં તે વિવાહ કરવામાં અનેક જીવને સંહાર થાય છે, માટે એમાં તમારે ન બોલવું. ” એ ઉપરથી સમુદ્રવિજય પ્રમુખ સૌ મૈન રહ્યા અને નેમિકુમાર ઘેર પાછા ગયા,
તે સમયે સારસ્વતાદિ કાંતિક દેએ આવીને કહ્યું – હે કંદર્પ ઉપર વિજય મેળવનાર અને અનેક જંતુઓને અભય આપનાર સ્વામિ ! આપ નિત્ય ઉત્સવને અર્થે ધર્મતીર્થને પ્રવર્તા.” એ પ્રમાણે સ્વામિ નેમિનાથ ભગવાનને પ્રણામ કરીને
કાંતિક દેવતાઓએ વિનંતિ કરી. ત્યાર પછી શેક કરતા સમુદ્રવિજય રાજા અને શિવાદેવીને જોઈને કૃષ્ણ કહ્યું-. અહે માતપિતા! હર્ષને સ્થાને આ વિષાદ શાને ?” પછી પ્રભુએ સૂર્યના ઉદયથી પિરસી પર્યત એક કોડને આઠ લાખ નૈયાનું દાન એક વર્ષ પર્યત આપ્યું. એ પ્રમાણે દાન દઈ તેમણે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પછી સર્વ કર્મને ક્ષય થયે તેમને રેવતાચળ ઉપર કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું એટલે તે વખતે ઈદ્રોએ મળીને સમવસરણ રચ્યું. ત્યાં ઈંદ્રાદિ અનેક દે, કૃષ્ણ આદિ અનેક રાજાઓ, મનુષ્ય અને તીર્થો ધર્મ સાંભળવા આવ્યા. ત્યાં પ્રભુએ દેશના દીધી-“હે છો! આ સંસાર છે તે ભયાનક અટવી તુલ્ય છે; શરીર છે તે બહુ છિદ્રોએ યુક્ત એવું એક ગૃહ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૧
છે. આ બળવાન કાળ એક ચેાર છે; માટે મેહરૂપી અંધકારમય રાત્રીને વિષે, તમે ધ્યાનરૂપી ખગ, વિરતિ રૂપી ઢાલ અને શીલરૂપી કવચ લઈ સાવધાન રહી ચક્ષુએ સ્થિર રાખી જાગતા રહે, આ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં પ્રાણીઓ કર્મરૂપી કલૅલમાં ભમતા ભેગા થાય છે અને જૂદા પણ થાય છે, તે તેમાં કેને કેને બાંધવ કહેવો ”
પ્રભુને આવા ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરીને વરદત્ત પ્રમુખ અનેક મહિપતિએાએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી, જેમને પ્રભુએ ગણધર પદવી આપી. તે સમયે રાજિમતીએ ઉભા થઈ પ્રભુને નમસ્કાર કરી તેમની પાસે દીક્ષા માગી એટલે તેણીને દીક્ષા આપી, તે ગ્રહણ કરી તેણુએ નાના પ્રકારની તપશ્ચર્યા કરતાં સંયમ પાળ્યું એવામાં નેમિનાથ પ્રભુના હાના ભાઇ રથનેમિ પણ પિતાની આજ્ઞા લઈને ભગવાનની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરીને તપ કરવા લાગ્યા.
એક વાર એમ બન્યું કે, રાજિમતી સાધ્વી નેમિનાથ ભગવાનને વાંદવાને જતાં હતાં, એવામાં રસ્તે મેઘવૃષ્ટિ થવા લાગી. મેઘ અત્યંત વર્ષવાથી વસ્ત્ર બહુ ભીજાયાં, તેથી સુકવવાને એક ગુફામાં ગયાં. ત્યાં જઈ પોતાનાં સર્વ વસ્ત્રો તેમણે છુટા છુટાં સુકવ્યાં. એ વખતે શ્રીને મીશ્વરને લઘુ ભાઈ રથનેમિ સાધુ પણ અકસ્માત તેજ ગુફામાં આવ્યું. તે રાજિમતીને વસ્ત્ર રહિત જોઇને કામાતુર થયે અને ભેગની ઇચ્છાએ તેની પ્રાર્થના કરવા તેણીની પાસે ગયો. તેને પાસે આવતો જે જિમતીએ વસ્ત્ર પહેરી લીધાં. પછી એકાંત જાણું રથનેમિએ તેણીને કહ્યું-“હે રાજિમિતી? મારી સાથે ભેગ ભોગવ અને મારી ભેગની ઇચ્છાને પૂર્ણ કર. એકવાર ભેગ ભેગવ્યા પછી ફરી આપણે વ્રત પાળીશું. ” એ સાંભળી
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
સાધ્વીએ વિચાર્યું. “ અહા ! એ મૂઢ જણાય છે કામી પુરૂષ કામાંધ થઇ કૃત્ય અકૃત્ય જાણતા નથી કહ્યું છે કે—આ જગતને વિષે અંધ પુરૂષ હોય છે તે પાતાની આગળ રહેલી એવી દૃશ્ય વસ્તુને જોઇ શકતા નથી. પણ જે રાગે કરીને અધ છે તે તેા પેાતાની પાસે હાય તેને પરિહરે છે અને ન હોય તેને દુખે છે. કારણ કે જે અશુચિના સમૂહવાળા સ્રીના અવયવેામાં દાંતને કુંદના ફુલની માફક, ચક્ષુને નીલ કમળ સમાન, મુખને પૂર્ણ ચંદ્રસમાન, સ્તનને સુવર્ણના કળશ સમાન, બાહુને લતા સમાન અને તે પધ્રુવ સમાન માનીને હર્ષ પામે છે. વળી મનુષ્ય પડિત, કુલીન અને વિવેકી ત્યાં સુધીજ ગણાય છે કે જ્યાં સુધી દુષ્ટ કામાગ્નિ તેનામાં પ્રજ્વલિત થયા નથી. એ કામદેવ ।ળામાં નિપુણ એવાઓને ક્ષણમાં વિકળ કરે છે, પવિત્ર પુરૂષાના ઉપહાસ કરે છે અને ધૈર્ય વાનની શ્રેય મુકાવી દે છે.” આ પ્રમાણે વિચારીને રાજિમતિએ કહ્યું “અરે મહાભાગ્ય ! તમે એમ કેમ કહે છે ? તમારે રાગ કરવા ન ઘટે. કહ્યું છે કે-ચેતના રહિત વસ્તુએમાં પણ રાગ છે તે દોષનું જ પાષણ કરે છે;કારણ કે મજીઠ રાગ ( રંગ ) ચુક્ત છે તેા તેને બહુ માર સહન કરવા પડે છે અને તાપની વેદના બેાગવવી પડે છે. વળી કૃતિકા જે (લાલ) માટી તેના જેવી એકે દ્રિય વસ્તુમાં રાગ (રંગ)ના દાષ છે, તે તેને વિષે છાણ નાંખે છે અને તેને પાષાણ વડે વાડે છે. વળી તમે જે મને કહ્યું, એમ કહેવાથી તેા પ્રાણીને નરકંતિ મળે છે, કહ્યું છે કે-જેણેપરસ્ત્રીના સામી ખેાટી દૃષ્ટિ કરી છે, તેણે પેાતાના આત્માને ધૂળ મેળવ્યેા છે, સ્વજનને ખાર દીધા છે અને પગલે પગલે માથા ઢાંકણુ કર્યું છે. વળી પરાક્રમથી જગતનેા પરાભવ કરનાર રાવણ પણ પરસ્ત્રીની સાથે રમવાની ઇચ્છાથી કુળના ક્ષય કરીને નર્કને પામ્યા છે. વળી હૈ અપયશના અભિલાષી ! તને ધિક્કાર થાએ કે, જે તુ અસયમ જીવિતવ્યને માટે નેમિનાથ ભગવાને
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાગ કરેલા ભેગાદિકને ભેગવવાની ઇચ્છા કરે છે ! તેથી મર્યાદાને ઉલ્લંઘન કરનારા તને મરણ તેજ ભલું છે. અર્થાત હારે મરણ સારું છે, પણ આવું વિપરીત કાર્ય કરવું સારું નથી વળી હે રથનેમિ ! હું ભેજકવૃષ્ણિ કુળના રાજા ઉગ્રસેનની પુત્રી છું અને તું અંધકવૃષ્ણિ કુળના રાજા સમુદ્રવિજયને પુત્ર છે, તેથી ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલા આપણે બને ગંધન કુળમાં ઉત્પન્ન થએલા સર્પો જેવા એટલે વસેલું વિષ પાછું ન ચુસી લે તેવા અર્થાત ત્યાગ કરેલા ભેગને પાછા ફરી ન ગ્રહણ કરનારો હોઈએ, તેજ કારણ માટે તું નિશ્ચળ થઇને સર્વ પ્રકારના દુઃખને નિવારણ કરનારા સંયમનું આચરણ કર. હે રથનેમિ ? જે તું જે જે સ્ત્રીઓને દેખીશ તે તે સ્ત્રીઓમાં જ આ સારી આ વધારે સારી અને આને હું એવું ” એવો ભાવ કરીશ, તે વાયુથી પ્રેરાયેલા અને મૂળ બંધાયા વિનાના વૃક્ષની પેઠે અસ્થિર આત્માવાળે થઇશ. અર્થાત્ સર્વ દુઃખને ક્ષય કરનારા સંયમ ગુણમાં હારૂં મૂળ બંધાયેલું થશે નહી, તેથી આ સંસાર સમુદ્રમાં પ્રમાદરૂપ પવને પ્રેરેલે તું આમ તેમ ભટક્યા કરીશ ઇત્યાદિ રાજિમતીનાં વચન સાંભળીને રથનેમિ તેણીને ચરણે પડીને બેલ્યો. “ હું ખરેખર અભાગ્યવાન છું, તે પણ તમે આમ મહારૂં મન ઠેકાણે આપ્યું. તેથી તમે મહારા ગુરૂને ઠેકાણે છે, માટે હવેથી તમે મારા ગુરૂ છે, ” રેજિમતીએ કહ્યું “ તમને ધન્ય છે. આ પ્રમાણે રથનેમિને પ્રબંધ આપીને તે પિતાને ઉપાશ્રયે ગઇ, અનુક્રમે તે સર્વ કર્મને ક્ષય કમને નેમિનાથના નિર્વાણ પહેલાં જ મુક્તિએ પહોંચી.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
અંજનાસુંદરી. પિતાને પ્રાપ્ત થએલી અતિશય આપત્તિ પણ માણસે અંજનાસુંદરીની પેઠે શુદ્ધ શીળના પ્રભાવથી એક ક્ષણમાત્રામાં ઉલંઘી જાય છે
આદિત્યના નામના નગરને વિષે પ્રહલાદ નામે વિદ્યાધર રાજા રાજ્ય કરતું હતું. તેને કેતુમતી નામની પત્નિની કુક્ષિએ પવનજય નામે પુત્ર થયો. તે બહુ વિદ્યા સાધતો હતો.
વળી એક બીજા માહેંદ્રપુર નગરમાં તે વખતે મહેંદ્ર રાજા રાજ્ય કરતું હતું. તેને હૃદયસુંદરી રાણુની કુક્ષિથી અંજના સુંદરી નામે પુત્રી થઈ. અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામતી તે વનાવસ્થાને પામી, ત્યારે તેણીને મહત્સવ પૂર્વક પવનય કુમાર વેરે પરણાવી; પણ પવનંજયે કંઈ ગર્વના કારણથી તે મહાસતીની મનથી પણ સાર સંભાળ ન કરી, તે વચન કાયાના વિષયની તે વાત જ શી કરવી? આમ થવાથી અંજનાસુંદરી તે દુખે કાળ નિર્ગમન કરવા લાગી. . એવામાં એકાદ રાવણને દૂત આવીને પ્રહલાદ રાજાને કહેવા લાગ્યું. “વરૂણની સામે યુદ્ધ કરવા જવું છે, માટે મહાર સ્વામી તમને બોલાવે છે. તે ઉપરથી પવનય ત્યાં જવાને ઉત્સક થયો અને માતાને નમન કરવા ગયો. માતાને ભક્તિ સહિત વંદન કર્યું પણ પોતાને પાયે પડેલી અગનાની તે તેણે અવાજ કરી. પછી પવનજય તે સિન્ય સહિત આકાશ માર્ગે ચાલ્યા, તે એક સરોવરે પહોંચ્યા. ત્યાં રાત્રિને વિષે ચકવાથી વિગ પામેલી ચકવાકી રૂદન કરતી હતી, તે જોઇને તેને પિતાની પત્ની સ્મરણમાં આવી. તે વખતે તેના એક મિત્રે તેને ઉપહાસ કર્યો. તે જ વખતે પોતાની પ્રિયા પાસે આવીને કામ વિહવલ એવી તેણીને સમાગમ કરીને તેણીને સુખી કરી
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
પ્રભાતે પતિ ફરી ચાલ્યા, ત્યારે પ્રિયાએ કહ્યું, “ આપ અહિં આવી ગયા છે. તેથી જો હુારા ગર્ભ વૃદ્ધિ પામશે, તો હું... શા ઉત્તર આપીશ ? તે ઉપરથી તેણે તેણીને નીશાનીને અર્થે પેાતાની મુદ્રિકા આપીને કહ્યું. “ તું ભય રાખીશ નહી, હું વેરીને જીતીને પાછે આવું, ત્યાં સુધી સુખમાં રહેજે, ” એમ કહીને તે પાડેા પેાતાની સેના પડી હતી ત્યાં ગયા અને ત્યાંથી આગલ પ્રયાણ વધાર્યું.
હવે અહિં પાછળ અજનાસુંદરીના ગર્ભ વૃદ્ધિ પામ્યા, તે જોઇ તેણીની સાસુએ તેણીને તિરસ્કાર કરીને કહ્યું “ હે દુષ્ટા ! આ કુળને વિષે કલંક લાવનારા ઉદરવ્રુધ્ધિ સ્વરૂપ વિષે તું શુ કહે છે? કારણ કે હારા પતિ તે દેશાંતર ગયા છે. ” તે સાંભળીને સતી અંજનાએ પતિની આપેલી મુદ્રિકા ખતાવી, તેનાથીજ ગર્ભ રહ્યા છે, એ વાત કહી બતાવી. ત્યારે તેા સાસુ વધારે કાપ કરીને કહેવા લાગી “ આવું અકાર્ય કરીને પાતાના સનમાન્યા ઉત્તર કેમ આપે છે ! હારા એ કહેવા ઉપર મને વિશ્વાસ નથી. ” એવાં કશ વચનેા કહી, પેાતાના પતિને એ વાત નિવેદન કરી, તેથી તેમણે તેણીને એક રથમાં બેસારી માહે પુર મેાકલાવી દીધી, તે તા બિચારી પિતાને ત્યાં ગઈ, પણ તેણે એવી દાયવાન ગણેલ પુત્રીને રાખી નહીં, પરંતુ એક વસંતતિલકા દાસી સહિત એને બહાર કાઢી મૂકી, એટલે તે અરણ્યને વિષે દુઃખમાં દિવસ કાઢવા લાગી.
ވ
ત્યાં રહેતાં તેણીએ એકદા એક તપસ્વીને જોયા. તેમને વંદન કરી ધર્મોપદેશ શ્રવણ કર્યાં. પછી તેણીએ પ્રેરેલી દાસીએ પૂછ્યું. “ હે મુનિ ! આ અજનાસુંદરીએ એવું શું કરૂં કર્યું હશે, કે જેથી તેણીને આવુ કલંક લાગ્યું ? ” મુનિએ કહ્યું. વલાકથી એક દેવ વીને તેણીની કુક્ષિને વિષે અવતર્યો છે, તે જન્મ પામીને પ્રાંતે મુક્તિગામી થશે. વળી સાંભળ,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
પૂર્વ કાઇક નગરને વિષે કનકરથ નામના રાજાને લક્ષ્મીવતી અને કનકાદારી નામે એ સ્ત્રીઓ હતી, લક્ષ્મીવતી પરમ અદ્વૈતની ભકિત હતી. એકદા તેણીએ ભગવતની પૂજા કરીને મૂકેલી અરિહંતની પ્રતિમાને કનકાદરીએ હરી લઇને ગુપ્તસ્થાને મુકી. પ્રતિમા ગુમ થઇ જાણીને લક્ષ્મીવતી તા બહુ ખિન્ન થઇ. પણ એટલામાં નાદરીએ સાધ્વી પાસે પ્રતિમાહરણનું પાપ સાંભળીને પાછી તેને પૂર્વને સ્થાને મુકી દીધી, પ્રાંતે ધર્મના એધ થવાથી તે મૃત્યુ પામીને સ્વર્ગમાં દેવી થઈ, ત્યાંથી ન્યવીને એ નકાદરી આ ત્હારી સખી અજનાસુ દરી થઇ છે. પૂ - ભવમાં પ્રતિમા હરણ કરવાના પાપને લીધે તેણીને આવું દુઃખ ભાગવવુ પડયું છે, પણ હવે તેનું ક્રમ ઘણુ ખરૂ ભગવાઇ રહ્યું છે અને વળી હવે વધારે પુણ્યકાર્ય કરે. ” તે સાંભળીને અજનાસુંદરી વિશેષ ધર્મ કાર્યો કરવા લાગી.
આમ રહેતાં રહેતાં અનુક્રમે તેણીને ગુફાને વિષે પ્રસવ થયેા, તેણીએ એક પુત્રને જન્મ આપ્યા. આવે વખતે તે રૂદન કરવા લાગી. તે સાંભળીને પ્રતિસૂય નામના વિદ્યાધર ત્યાં આ બ્યા, તે તેણીને પાતાની ભગિની સમાન ગણીને તેણીને તથા નવા પ્રસવેલા બાળકને વિમાનમાં એસારી પેાતાની સાથે લઈ ગયા. વિમાન આકારા માર્ગે વેગ સહિત ચાલવા લાગ્યું, એવામાં માતાના ખેાળામાંથી પુત્ર પડી ગયેા. તે જે પતના શિખર ઉપર પડયા તેજ શિખરને તેણે ચુર્ણ કરી નાંખ્યું. પછી પ્રતિસૂયૅ વેગથી બાળકને લઇ આવી, સાજી ને તાજી તેની માતાને સોંપીને કહ્યું કે, “ તેણે તે પતને ચુર્ણ કરી નાંખ્યા છે. ” પછી તે તેમને પેાતાને હુન્નુરૂહ નગરે લઈ ગયા અને તેના જન્મ પછી તુરતજ તેને ત્યાં લઈ જવામાં આવ્યા તેથી હુન્નુરૂહ નામ ઉપરથી તેનું હનુમાન એવું નામ પાડયું; એમ તે અનુક્રમે માતાને ઘેર વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવામાં અહિ રાવણને સાન્નિધ્ય કરીને પવનજય પિતાને નગર પાછા આવ્યા. ત્યાં તેને પોતાની સ્ત્રીને કાઢી મુકયાની ખ. બર પડી, તેથી તે અસુરને નગરે ગયે, ત્યાં પણ તે ન હોવાથી તે વને વન ભમવા લાગે, પણ તે ન મળવાથી તે બહુ શોકાકુળ થયે તે વખતે તેના મિત્રે ઉપહાસ કર્યો, તે ઉપરથી તેણે તેને પ્રણામ પૂર્વક કહ્યું. “હે મિત્ર! જે એ સ્ત્રી મને નહીં મળે તે હારૂં મૃત્યુ થશે.” આ વાત તે મિત્રે પ્રહલાદ રાજાને જણાવી તે સાંભળી દુઃખી થએલો પ્રહલાદ રાજા વિદ્યાધરોની સાથે અંજનાસુંદરીની શોધમાં ગયો. ભમતાં ભમતાં તેણે પોતાના આગ્નમાં પ્રવેશ કરવા તૈયાર થયેલા પુત્રને જોઇને કહ્યું. “હે પુત્ર! આમ બાળક જેવો થઈ તું મરણ શરણ થા નહીં, એવું મરણ દુર્ગતિએ લઈ જાય છે, કહ્યું છે કે “ગળાને વિષે પાશ નાંખીને, વિષ ખાઈને, જળ કે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીને, તૃષા કે ક્ષુધા વેઠીને અથવા પર્વત ઉપરથી પૃપાપાત કરીને મૃત્યુ પામનારા જને નરકગતિ પામે છે; અને શુભભાવ યુક્ત હોય છે તે વ્યંતર થાય છે. એવામાં પવનજય પ્રિયાના વિયોગથી દુ:ખી થઈ અગ્નિપ્રવેશ કરે છે, એવું સાંભળવાથી પ્રતિસૂર્ય વિદ્યાધર અંજનાસુંદરી સહિત ત્યાં અકસ્માત આવી પહોએ. તેમને જેઇ સર્વ હર્ષ પામ્યા. પ્રતિસૂર્યના આગ્રહથી પ્રહલાદ અને પવનજય આદિ રાજાએ હનુરૂહ નગરે ગયા. ત્યાંથી પછી સર્વ રાજાએ પોતપોતાને નગરે ગયા. પવન જય તો પોતાના પુત્ર સહિત ત્યાંજ રહ્યા. હનુમાન પણ ત્યાં જ ઉછરવા લાગે અને સિા કેઈને હર્ષનું કારણ થઈ પડે. કાળે કરીને તેણે બહુ વિઘાઓ સંપાદન કરી. એકદા વરૂણુના સંગ્રામને વિષે હનુમાનનું બળ જોઈને રાવણે પણ સંતુષ્ટ થઈ તેને પ્રસાદ કર્યો. પછી પવનય પિતાની સ્ત્રી તથા પુત્રને લઇને પોતાને નગરે આવ્યો અને માત પિતાના ચરણને વિષે નયે આ વખતે સીતાનું હરણ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
થયું હતું, તેથી હનુમાન જઈને રામને મળ્યા અને તેને સીતાને લઈ આવવામાં પેાતાના સ` મળથી સાનિધ્ય કરી; એ વાત સની જાણીતી છે. તે રામને કહેવા લાગ્યા હું ધ્રુવ ! હું શું કરૂ? કહા તો લકાનેજ ઉપાડીને અહિં લઇ આવું; કહા તા જબુદ્વીપને લઇ આવું; કહેા તા જળસાગરને પી જઉં, કહેા તે વિધ્યાચળને અને કહો તે સુવણ પવના શિખરને ઉપાડી સમુદ્રને વિષે ફેકી દઊ? અને (એમ કરીને ) એ મહાસાગરને બાંધી લઉ. વળી કહેા તા પાતાળ થકી સુધારસ લઇ આવું; કહેા તેા ચંદ્રને પીડા કરીને અમૃત લઇ આવુ; કહેા તેા ઉદય પામતાં સૂર્ય ના કિરણાને નિવારૂ અને કહેા તા કિનાશ જે યમ તેને કહ્યું કણ ( ચુ` ) કરી નાખું. ” આ પ્રમાણે હનુમાને રામને બહુ બહુ કહ્યું છે એમ જાણવુ.
-
પછી પવનજય પેાતાના પુત્ર હનુમાનને રાજ્ય સોંપી દીક્ષા ગ્રહણ કરી પ્રાંતે મુક્તિપદ વર્યાં. આજનાસુ દરી પણ ચંદ્રસૂરિ સુનિ પાસે દીક્ષા અગીકાર કરી, ક` ક્ષય થતાં મેક્ષે ગયાં અને અનુક્રમે હનુમાન પણ ચિરકાળે પૃથ્વીનું પાલન કરી પાતાના પુત્રના રાજ્ય અભિષેક કરીને શ્રીદેવસૂરિ પાસે વ્રત લઇ, મહા તપશ્ચર્યા કરતા રાત્રુ ંજય તીથૅ ગયા અને ત્યાં કેવળ જ્ઞાન સંપાદન કરીને મેાક્ષ પામ્યા હતિ.
શ્રીદેવી.
શ્રીપુર નગરને વિષે શ્રીધર નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા, તેને શ્રીદેવી નામની રાણી હતી. એકદા શ્રીધર રાજા પેાતાની પ્રિયા સહિત ઉદ્યાનને વિષે ક્રીડા કરવા ગયા. ત્યાં કમળકેતુ નામના વિદ્યાધર અકસ્માત્ શ્રીદેવીનું હરણ કરીને તેણીને પાતાને સ્થાને લઇ ગયા અને ભાગને માટે તેણીની પ્રાર્થના કરવા
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાગ્યો. કહ્યું છે કે પિતાને આધીન સ્ત્રી છતાં જે પુરૂષ પારદાર સેવન કરે છે, તે જળથી ભરેલા પૂર્ણ તળાવને મૂકીને ઘડામાંથી જળ પીનારા કાપક્ષી જે સમજે. વળી જે પુરૂષે પરસ્ત્રી સામું જોયું; તેણે પોતાના આત્માને ધૂળ મેળવ્યો. સગાંને છાર દીધું અને પગલે પગલે માથા ઢાંકણું કર્યું સમજવું.
શ્રીદેવી પણ પોતાના કાન બંધ કરીને કહેવા લાગી કે“હે વિદ્યાધર! એમ ન બેલ, કારણ કે પરસ્ત્રીના ગમનથી તો નરકમાં પડવું પડે છે. વળી શીળ છે તે સ્વર્ગના સુખને અર્થ થાય છે. કહ્યું છે કે જે પુરૂષ બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાળે છે તે પુરૂષને વિમાનવાસી દેવતાઓ, તિવી દેવતાઓ, ભવનપતિ દેવતાઓ, દેવતાના આ-ગાંધર્વ દેવતાઓ, વૃક્ષમાં રહેનારા ચક્ષુ, માંસ ખાવામાં તત્પર એવા રાક્ષસો અને વ્યંતર જાતિના કિન્નર દેવતાઓ, એ સર્વે નમસ્કાર કરે છે.” ઇત્યાદિ વચનથી પ્રબંધ પમાડેલા વિદ્યાધરે ફરી તેણીને શ્રીપુર નગરને વિષે મૂકી.
એકદા કેઈ દેવતાએ આવીને શ્રીદેવીને કહ્યું. “ હું હારે નાથ છું. માટે ચાલ મહારી સાથે, કે જેથી કરીને લ્હારૂં કુશળ થાય.” શ્રીદેવીએ કહ્યું “તું દેવ છે અને હું માણસ છું, તે આપણે વેગ શી રીતે થાય ? વળી હું પ્રાણુને નાશ થાય તે પણ પિતાના પતિ વિના અન્ય પુરૂષની ઇચ્છા કરતી નથી. ” શ્રીદેવીનાં એવાં વચન સાંભળી પ્રસન્ન થએલે દેવ “તું મને હાસતી છે.” એમ કહી પિતાને સ્થાને ગયે શ્રીદવી પણ મૃત્યુ પામીને પાંચમે દેવલોકે ગઇ. ત્યાંથી એવીને તેને જીવ વીરપુર નગરને વિષે ભદ્રષ્ટીના મદન નામના પુત્રપણે ઉ– ત્પન્ન થયે. અનુક્રમે તેણે ગુરૂપાસે ધર્મ સાંભળી દીક્ષા અંગીકાર કરી યોગ્ય રીતે પાળી અને પ્રાંતે કર્મ ક્ષય કરીને તે મુક્તિને પામે છે,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલાવતી. આ પૃથ્વીને વિષે રવિ વાલાએ જવલિત, મેરૂપી વાટ અને સમુદ્રજળરૂપી તેલથી ભૂત મંગળદિપવત જંબુદ્વિપ . તેને વિષે વૈતાઢય પર્વતથી બે વિભાગવાળું અને ગંગા સિંધના પ્રવાહથી ષટ ખંડ મંડિત ભારતક્ષેત્ર છે. એમાં દક્ષિણધ ભરતના મધ્ય ખંડને વિષે મંડનરૂપ, રમ્ય ગ્રામ-પુર અને દેશે સંયુક્ત શ્રીમંગલ નામે દેશ હતું. તેને વિષે દક્ષિણાવર્તા શંખ સદ્દશ મનવાંછિત દેનારૂં, લક્ષ્મીએ પરિપૂરિત અને વિશદ વણે ભૂત શંખપુર નામે નગર હતું. જે નગર પ્રસાદ ધ્વજના મિષથી નિરંતર અંગુલી ઊંચી કરી ઘંટા ઘેરે આ પ્રમાણે નાદ કરતું જે “મારી સમાન અને નગર નથી ? તે નગરને વિષે શંખ સરખા ઉજવળ યશવાળો શંખ નામે રાજા હતું. જે શુર છતાં પણ સંતાપી ન હતે. સેમ છતાં કલંકિત નહતો. સુપાત્ર દાનને વિષે ઉદાર, ઘતાદિવ્યસનને વિષે કૃપણ, પરસ્ત્રીથી પરાડ. મુખ અને સર્વ શત્રુઓને વિષે સન્મુખ હતા. તેને અંતાપુર અને પ્રધાનાદિ વગે સંયુક્ત રાજ્ય પાળતાં કેટલાક કાળ નિર્ગમન થ.
અન્યદા મહેલને વિષે બેઠેલા ભૂપતિ પ્રત્યે પ્રતિહારીએ નિવેદન કર્યું કે-ગજશ્રેષ્ટિને પુત્ર દત્ત આવે છે. રાજાની આજ્ઞાથી પ્રવેશ કરી અદ્દભુત ભેટર્ણ મુકી તે રાજાની સમીપે બેઠે. રાજાએ પૂછ્યું, “ભે કુમાર ! તું કુશળ છે ? ઘણે દિવસે કયાંથી આવ્યો.” | દત્ત કહે “દેવના ચરણકમળ વિલેકનથી મને કુશળ વર્તે છે. પરંતુ ચિરાગમન કારણ સાંભળ-અમારી વ્યાપારીઓની એવી રીતિ છે કે પરદેશ ફરી તરૂણ અવસ્થામાં દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવું. કારણ કે કહ્યું છે કે યુધિત થયેલા મનુષ્યથી વ્યાકરણ ખવાતું નથી, તુષાતુર માણસથી કાવ્યરસનું પાન થતું નથી અને
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
છંદશાસ્ત્રવડે કેઈના કુળને ઉદ્ધાર થતો નથી માટે દ્રવ્ય ઉપાજન કરવું; એ વિના સર્વે કળા નિષ્ફળ છે તે કારણ માટે હે દેવ! અહીંથી હું દેવશાળપુરે ગયો હતો, ત્યાં પુષ્કળ દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરી ઘણે કાળે હમણું અત્રે આવ્યો છું.'
રાજા કહે “અતિ દૂર દેવશાળ પુરે જઈ તેં તારું કથન સત્ય કરી બતાવ્યું છે, કહ્યું છે કે
कोऽतिभारः समर्थानां, किं दूरं व्यवसायिनां ।
को विदेशः सुविद्यानां कः परः प्रियवादिनां ॥ સમર્થ પુરૂષને અતિ ભાર શું ? વ્યવસાયી પુરૂષને અતિદૂર શું ? સુવિદ્યાવંતને વિદેશ કર્યો અને પ્રિયવાદિને શત્રુ કેણ? અર્થાત સમર્થ પુરૂષને અત્યંત ભારજ નથી. વ્યવસાયી પુરૂષને કાંઈ દૂરજ નથી, સુવિલાવંતને કઇ પરદેશ જ નથી અને પ્રિય વાદિને કેઈ શત્રુજ નથી. પરંતુ હે ઉત્તમ! ત્યાં તે જે જે આશ્ચર્ય જોયા હોય તે કહે.” | દત્ત કહે “રાજન ! સાંભળે. એ નગરને વિષે અપ્રતિમ દેવમંદિર છે, સપરિવાર મુનીદ્રો ત્યાં વસે છે અને શ્રાવકે બુદ્ધિમાન છે, સર્વત્ર આશ્ચર્યમય એ નગરને વિષે વિશેષ મેં જે જોયું તે આપ પ્રફુદ્ધ નયનથી જુઓ.” એમ કહી યત્નવડે ગપવી રાખેલી વિચિત્ર વર્ણ યુકત ચિત્રપટ્ટિકા કાઢીને નૃપતિ સમીપે મુકી. તેને વિષે અગણ્ય લાવણ્યવડે જેણે દેવાંગનાઓને હસી કાઢી છે એવી કન્યા જોઈ તેના નિત્રતેનું મુખ, હસ્ત, ચરણ, સ્તન વિગેરે સર્વ અવયવ ભિતાં જોઈ-આ કેઈ દેવીની મૂતિ છે એમ માની રાજાએ પુછયું. “આ કઈ દેવીની મૂર્તિ છે ? કયા ચિતારાએ ચિતરી છે?'
દત્ત કહે “હે દેવ આ માનુષી છે, પરંતુ તમારા સંગમથી દેવી થશે. એમાં કાંઈ ચિતારાની કૃતિ નથી; ફક્ત જયા પ્રમાણે આળેખ્યું છે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
રાજા કહે આના રૂપને વિષે કાંઇ પણ ન્યૂનતા નથી. ચંદ્રમંડળ સદેશ પૂર્ણ વદન છે, કેશપાશ શોભિતા છે. ચંચળ ભ્રકુટીવાળાં નેત્ર છે, જાણે હસતા હેાય એવા દાંત છે; ચલાયમાન અંગુલીવાળા હસ્તકમળ છે અને પગ તા જાણે ચાલતા હાય એમ જણાય છે. એ સર્વ પ્રકારે સુશાભિત છે, ચિત્રસ્થિતા એ સર્વથા મારા મનનું હરણ કરે છે. ’
દત્ત કહે હે દેવ ! તેની અંગ રોાભા કોઇ જુદા પ્રકારની છે અને તેની લીલા પણ જુદાજ પ્રકારની છે, આ । સ્મૃતિમાં આવ્યું તેટલુ આળેખ્યુ છે.
રાજા કહે હું સામ્ય ! એ કોણ છે ? તે કહે. ’ દત્ત કહે એ મ્હારી મ્હેન છે.
"
રાજા કહે ત્યારે તે દેવશાળપુરે કેમ જોઇ ? 1
દત્ત કહે ‘તત્વ સાંભળે, દ્રવ્યની ઇચ્છાથી વિવિધ દેરોશ જોતા હું હાટા સાથે સઘાતે પટન કરતા હતા. એક વખત ઘણા દેશાનું ઉલ્લંઘન કરી વિવિધ પ્રકારના કેતુક જોતા હુ નદિદ્દેશને વિષે આવેલા દેવશાલપુરથી કેટલેક દૂર એક ભયંકર અરણ્યમાં પહોંચ્યા. ત્યાં માઢ તુરંગ ઉપર આરૂઢ થઇ સનદ્રં ભદ્ર સુભટાએ પરિવૃત, ચાર ભિલ્લુની શકાથી આગળ ભાગ શેાધતા હું ચાલતા હતા, તેવામાં માને વિષે સુંદર અંગવાળા, જેની સમીપે મૃત ધાડા પડયા છે એવા કોઇ પુરૂષને મે જોયા. મે' તેની સમીપે જઇ, કાંઇ જીવિત છે એમ માની તત્કાળ શીતળ જળ છટાળ્યું. કાંઇ સ’જ્ઞાવાળા જણાયા એટલે થોડા શીતળ જળનું પાન કરાવ્યું, જ્યારે ખરાખર શુદ્ધિમાં આવ્યા ત્યારે ક્ષુધાર્તા મનુષ્યના ચિત્તને પ્રમેાદ કરે એવા મેાદક ખવરાવ્યા. પછી મેં પુછ્યું તમે કાણું છે ? અહીં આવા વિકટ કષ્ટમાં શી રીતે પડયા ? ' તેણે કહ્યું અવશ્ય ભાવને વિષે ગ્રહે। પણ અનવગ્રહ (પ્રતિકુળ)થાય છે. તૃષ્ણને જેમ પવનની ગતિને અનુસરવું પડે છે તેમ
>
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
છંદશાસૂવડે કેઈના કુળને ઉદ્ધાર થતો નથી માટે દ્રવ્ય ઉપાજન કરવું; એ વિના સર્વે કળા નિષ્ફળ છે તે કારણ માટે હે દેવ! અહીંથી હુ દેવશાળપુરે ગયો હતો, ત્યાં પુષ્કળ દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરી ઘણે કાળે હમણાં અત્રે આવ્યો છું.'
- રાજા કહે “અતિ દૂર દેવશાળ પુરે જઈ તેં તારું કથન સત્ય કરી બતાવ્યું છે, કહ્યું છે કે
कोऽतिभारः समर्थानां, किं दूरं व्यवसायिनां ।
को विदेशः सुविद्यानां कः परः प्रियवादिनां ॥ સમર્થ પુરૂષને અતિ ભાર શું ? વ્યવસાયી પુરૂષને અતિદૂર શું ? સુવિદ્યાવંતને વિદેશ કર્યો? અને પ્રિયવાદિને શત્ર કેણુ? અર્થાત સમર્થ પુરૂષને અત્યંત ભારજ નથી. વ્યવસાયી પુરૂષને કાંઇ દૂરજ નથી, સુવિશાવંતને કે પરદેશ જ નથી અને પ્રિય વાદિને કેઈ શત્રજ નથી. પરંતુ હે ઉત્તમ ! ત્યાં તે જે જે આશ્ચર્ય જોયા હોય તે કહે.” | દત્ત કહે “રાજન ! સાંભળે. એ નગરને વિષે અપ્રતિમ દેવમંદિર છે, સપરિવાર મુનીદ્રો ત્યાં વસે છે અને શ્રાવકે બુદ્ધિમાન છે. સર્વત્ર આશ્ચર્યમય એ નગરને વિષે વિશેષ મેં જે જોયું તે આપ પ્રફુલ્લ નયનથી જુઓ.” એમ કહી યત્નવડે ગપવી રાખેલી વિચિત્ર વર્ણ યુકત ચિત્રપટિકા કાઢીને નૃપતિ સમીપે મુકી. તેને વિષે અગણ્ય લાવણ્ય વડે જેણે દેવાંગનાઓને હસી કાઢી છે એવી કન્યા જેમાં તેના નેત્ર, તેનું મુખ, હસ્ત, ચરણ,
સ્તન વિગેરે સર્વ અવયે શાભિતાં જોઈ–આ કેઈ દેવીની મૂતિ છે; એમ માની રાજાએ પુછ્યું. “આ કઈ દેવીની મૂર્તિ છે ? કયા ચિતારાએ ચિતરી છે?”
દત્ત કહે “હે દેવ ! આ માનુષી છે, પરંતુ તમારા સંગમથી દેવી થશે. એમાં કાંઈ ચિતારાની કૃતિ નથી; ફક્ત જોયા પ્રમાણે આળેખ્યું છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
રાજા કહે આના રૂપને વિષે કાંઇ પણ ન્યૂનતા નથી. ચંદ્રમંડળ સંદેશ પૂ વદન છે, કેશપાશ શાલિતા છે. ચચળ ભ્રકુટીવાળાં નેત્ર છે, જાણે હસતા હોય એવા દાંત છે; ચલાયમાન અંગુલીવાળા હસ્તકમળ છે અને પગ તા ચાલતા હાય એમ જણાય છે. એ સર્વ પ્રકારે સુશાભિત છે, ચિત્રસ્થિતા એ સર્વથા મારા મનનું હરણ કરે છે.
જાણે
"
દત્ત કહે હે દેવ ! તેની અંગ શોભા કોઇ જુદા પ્રકારની છે અને તેની લીલા પણ જુદાજ પ્રકારની છે, આ ા સ્મૃતિમાં આવ્યુ. તેટલુ' આળેખ્યુ છે.
રાજા કહે ‘ હે સામ્ય ! એ કાણુ છે ? તે કહે. ’ દત્ત કહે એ મ્હારી મ્હેન છે.
6
રાજા કહે ત્યારે તે દેવશાળપુરે કેમ જોઇ ?
6
દત્ત કહે તત્વ સાંભળેા, દ્રવ્યની ઇચ્છાથી વિવિધ ઢા જોતા હું હેટા સાથે સઘાતે પટન કરતા હતા. એક વખત ઘણા દેશાનું ઉલ્લંઘન કરી વિવિધ પ્રકારના કૈાતુક જોતા હુ નદ્દેિશને વિષે આવેલા દેવશાલપુરથી કેટલેક દૂર એક ભયંકર અરણ્યમાં પહોંચ્યા. ત્યાં પ્રાઢ તુરંગ ઉપર આરૂઢ થઇ સજ્જ અ‰ સુભટાએ પરિવૃત, ચાર ભિલ્લુની શકાથી આગળ માર્ગ શોધતા હું ચાલતા હતા તેવામાં માને વિષે સુંદર અંગવાળા, જેની સમીપે મૃત ધાડા પડયા છે એવા કોઇ પુરૂષને મેં જોયા. મેં તેની સમીપે જઇ, કાંઇ જીવિત છે એમ માની તત્કાળ શીતળ જળ છટાવ્યું, કાંઇ સ ́જ્ઞાવાળા જણાયા એટલે થોડા શીતળ જળનુ પાન કરાવ્યુ, જ્યારે ખરાખર શુદ્ધિમાં આવ્યા ત્યારે ક્ષુધાર્તા મનુષ્યના ચિત્તને પ્રમેાદ કરે એવા મેાદક ખવરાવ્યા. પછી મે પુછ્યું ‘તમે કાણું છે ? અહીં આવા વિકટ કટમાં શી રીતે પડયા ? ' તેણે કહ્યું અવશ્ય ભાવને વિષે ગ્રહે। પણ અનવગ્રહ (પ્રતિકુળ)થાય છે. તૃષ્ણને જેમ પવનની ગતિને અનુસરવું પડે છે તેમ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્યની કલ્પનાને વિધિની ઇચ્છાને અનુસરવું પડે છે. હું તે દેવશાળપુરથી અશ્વ અપહરણ કરેલ અત્રે આ સ્થિતિમાં આઍ છું, પરંતુ હે પરેપકારી! તમે કયાં જાઓ છે ? ” મેં કહ્યું
હું દેવશાળપૂર તરફજ જવાનો છું. માટે ચાલે, આપણે બંનેને એકજ માર્ગ છે. તમે અધરહિત છે માટે મારી સાથે સુખાસનમાં બેસે.”
પછી અમે બંને સુખાસનમાં બેસી નાના પ્રકારની વાર્તા કરતા તે વિકટ અરણ્યમાં ચાલ્યા. એમ તે દિવસ તે અમે આનંદથી નિગમન કર્યો. બીજે દિવસે માર્ગે ચાલતા હયના હેવા ર, ગજના ગાજર અને રથના ચિત્કાર શબ્દ સંયુક્ત મેટો. સેનાના સુભટને કેલાહલ સંભળાયો. તેથી શક્તિ થઈ અમારા, સુભટો સાવધ થતા હતા; તેવામાં બહીશ નહિ, બહુશે નહિ, એમ કહેતે એક સ્વાર અમારી સમીપે આવ્યો અને બોલ્યો કે અવે અપહરણ કરેલા પુરૂષને તમે જે ?” એમ બોલતો મારી સાથેના પુરૂષને ઓળખી અત્યંત આનંદ પામ્યા, તરતજ સર્વ સિન્ય તથા વિજયભૂપતિ ત્યાં આવ્યા અને તે પુરૂષ કે જે તેને પુત્ર થતું હતું તેને જોઈ હર્ષિત થયા. બંદિજને ઉચ સ્વરે બોલવા લાગ્યા કે “વિજયભૂપતિને પુત્ર જયસેન કુમાર જય પામે.” તરતજ કુમારે સુખાસનથી ઉતરી પગે ચાલી પિતાને નમસ્કાર કર્યો અને પિતાના પૂછવાથી પિતાને વૃતાંત જણવવા લાગ્યું- હે તાત ! કુશિક્ષિત હયે મને આ વિકટ અરણ્યમાં પ્રવેશ કરાવ્યું. પછી મેં ઉદ્વેગ પામી લગામ છેડી દીધી એટલે તરત તે અટક. અકાર્યકારીપણુથી જાણે લજજા પામતે હેય તેમ તત્કાળ તે પ્રાણુ વિમુકત થયે. તે સમયે મને પણ મૂછ પ્રાપ્ત થઈ. સુધા અને તુષાએ પીડિત ત્યાંજ પડયે હતા, ત્યાં આ ધર્મબંધુએ આવી મને જીવાડશે.” એમ કહી મને દેખાડ. તે સમયે રાજાએ મને આલિંગન કરી પિતાના
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
જયેષ્ઠ પુત્રવત મા. સાર્થની રક્ષા કરવા સુભટોને મુકી મને પ્રથમ દેવશાલપુરે લઈ ગયા, જ્યાં હું ઘણું દિવસ રહે. તે સમથમાં રાજપુરૂષોએ મારું મન એટલું હરણ કરી લીધું કે મને માતાપિતા અને સ્વદેશ યાદજ આવ્યા નહિ. કહ્યું છે કે, મહિતલને વિષે એવા વિરલ મનુષ્ય મળે છે કે જેઓ હૃદયમાં જાણે ઢાંકણાથી કેતરાઈ ગયા હોય તેમ ક્ષણમાત્ર વિસ્મૃત થતાં નથી. તે રાજાને શ્રીદેવી નામે રાણુની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન થયેલી જયસેન કુમારની અનુજા શુભ લક્ષણે સંયુક્ત એક પુત્રી છે. રૂપે તિલોત્તમા સદશ–નયન નેહારિણી તે કન્યા કલાકાપે સંયુકત હોવાથી નામ અને ગુણે કલાવતી છે. તેને એગ્ય પતિ શેધ કરતાં પણ ન મળવાથી રાજા રાણી ચિંતાતુર હતાં. કહ્યું છે કે. या मातुर्जनयन्ति दीनमुखतां प्राप्ताश्च सद्यौवनं,
चिन्ताब्धि किल वर्द्धयन्ति विपुलं यान्त्यः परेषां गृहे; कान्तेनापि विवर्जिता अपसुताः पित्रोभृशं दुःखदाः, पुत्रीणां नयनाम्बु जन्मसमये मात्रा ततो दीयते.
પુત્રીએ માતાને દીનમુખવાળી કરે છે, વનને વિષે પ્રાપ્ત થયેલી ચિંતા સમુદ્રને વધારે છે, પર રહે જાય છે અને પતિએ વતિ અથવા વંધ્યા હોય તે માતાપિતાને દુઃખદાતા થાય છે તેટલા માટે જ પુત્રીના જન્મ સમયે માતા અશ્રુ પાડે છે.
એક દિવસ તેઓએ મને કહ્યું રે દત્ત ! આ તારી બહેનને વર તું શોધી આપ. કારણકે તું ઘણા દેશને વિષે પ્રવાસ કરનાર છે. અને વદુરના વસુંધરા એ વાક્ય પ્રમાણે જગતમાં ઘણું એવા ઉત્તમ પુરૂષો હશે, માટે એ અમારું કાર્ય તું જ કર.” મેં તેમનું વચન અંગીકાર કર્યું અને આ પ્રતિઈદ મેંજ કરી લીધો. પછી તેમની પાસેથી રજા લઈ ત્યાંથી પ્રથાણ કરી કાલે અત્રે આવ્યો છું. મેં વિચાર કર્યો કે આ કન્યા દેવને યોગ્ય છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા પોતાના સ્વામીને મુકી, રત્ન બીજાને કે અર્પણ કરે ? એમ ધારી અત્રે આવી આ પ્રતિછંદ આપની સમીપે મુકે છે. હવે જેમ આપને એગ્ય લાગે તેમ કરે.”
એમ કહી દત્ત અટક્યું. તે સમયે રાજાને કામકિરાતના બાણથી વિલ અને ચિત્રના રૂપને વિષે રક્ત જોઈ શ્રીધન નામે મંત્રી બે--
एषा त्यक्तकलङ्कचन्द्रवदना विस्मरे पछेक्षणा, रक्ताशोकमुपल्लवारुणकरा लावण्यनीरापगा; देवं देवकुमारसारमहसं मुक्त्वा च कस्योचिता, हंसी हंसवरं विहाय कलयेदङ्क व काकस्य किं.
આ સ્ત્રી કલંક રહિત ચંદ્ર જેવા વદનવાળી છે, વિકસ્વ૨ થયેલા કમળ જેવા નેત્રવાળી છે, રક્ત અશકના પલ્લવ સમાન રાતા હસ્તવાળી છે અને લાવણ્ય જળની નદી રૂપ છે, તે દેવકુમાર સરખા તેજવંત દેવને મુકી અન્ય કોને ઉચિત હોય ? શું હંસી ઉત્તમ હસને છેડી કાગડાના અંકને શોભાવે? પછી મહિસાગર નામે મંત્રો બે –રે દત્ત ! તું અમારાથી પણ અધિક થયે; કારણકે અમે તે અહીં રહી સ્વામીનું કાર્ય કરીએ છીએ પરંતુ તેં તે પરસ્થાને જઈ સ્વામી કાર્ય કર્યું.”
સુબુદ્ધિ નામે મંત્રી બે —જે અન્યાર્થનો નાશ કરી પિતાને અર્થે સાથે તે અધમ કહેવાય, પોતાને અને પર એમ બંનેને અર્થ સાધે તે મધ્યમ કહેવાય, પરંતુ જેઓ પરાર્થ કરવાને વિષેજ તત્પર હોય તે તે ઉત્તમ પુરૂષ ગણાય છે.”
તે વારે સુમતિ મંત્રી બે –જે પરાર્થ કરવાનો પ્રારંભ કરે છે તે ધન્ય છે, પરંતુ જેઓ પ્રારંભ કરી તેને નિર્વાહ કરે છે તે વિશેષ પ્રકારે ધન્ય છે. કારણકે કહ્યું છે કે –
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः । विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानः, प्रारब्धमुत्तमजना न परित्यजन्ति ।।
નીચ પુરૂષે વિઘ્નના ભયથી કોઇ પણ કાર્યના પ્રારંભ - રતા નથી, મધ્યમ પુરૂષા પ્રારંભ કરેલા કામ વિઘ્ન આવ્યા થી છેાડી દે છે; પરંતુ ઉત્તમ પુરૂષો વારંવાર વિઘ્નથી હુણાયા છતાં પણ પ્રારંભ કરેલા કાર્યના ત્યાગ કરતા નથી.
એ પ્રમાણે તે મત્રીધરોના વાર્તાલાપ સાંભળી દત્ત હુસીને એલ્યા~
૮ ચારનાં પગલાં દેખાડે તે પ્રાહરિક' એ કહેવત તમે સત્ય કરે છે. એ પ્રમાણે સભ્ય પુરૂષાને અમૃત સમાન મિષ્ટ ગાષ્ટિ કરતા મધ્યાન્હ થયા. તે સમયે કળાનિવેદિ પુરૂષ ખેલ્યા— आक्रामत्युल्लसत्तेजाः सूरोऽयं जनमस्तके; तिव्रतेजस्विनां लोके किमसाध्यं भवत्यहो सुवर्णाढ्या च शृङ्गारो-लासिनी कमलेक्षणा, सानन्दा दयिता लक्ष्मी - लभ्यते देवपूजया. ઉલ્લુસાયમાન તેજવાળા આ સૂર્ય મનુષ્યના મસ્તક ઉપર આક્રમણ કરે છે. તીવ્ર તેજસ્વીને લોકને વિષે અસાધ્ય હેાય ? અર્થાત્ તેવાને કાંઇ અસાધ્ય નથી. મુવણે સંયુકત, શૃંગારથી ઉલ્લુસાયમાન થતી, કમલેક્ષા-કમલના જેવાં નેત્રવાળી અને આનંદ પ્રાપ્ત કરાવનારી યિતા-લક્ષ્મી દેવ પૂજાથી પમાય છે.
મારા
11211
તે સાંભળી ભૂપતિ સભા વિસર્જન કરી, સ્નાન કરી, જિનપૂજાને વિષે તત્પર થયા; પછી ભેાજન કરી શય્યાને વિષે આલાટતા પ્રિયાની પ્રાપ્તિના વિચાર કરવા લાગ્યા. તે એયેા હે વિધિ !
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
તને ધન્ય છે કે જેણે દેવાંગનાને પણ રૂપ બદ્ધિએ પરાભવ કરનારી એ સુચના બનાવી; પરંતુ હવે આકાશગતિને વિષે તત્પર થાઊ એવી પાંખે આપ, જેથી હમણુંજ તે ચંદ્રવદનાનું મુખાવકન કરૂં. એવી કઈ રાત્રી અથવા ક દિવસ અમૃત સમાન થશે કે જેને વિષે દુલભ એવી તે સુચનાને પુષ્યાનુયોગથી હું પ્રાપ્ત કરીશ.” એમ ચિંતાના સંકલ્પરૂ૫ કલેલથી વ્યાકુલ થએલા હૃદયે કેટલાએક કાળ અતિક્રમણ કરી સભા મંડપને વિષે આવ્યો. ત્યાં સેવાથે આવેલા અમાત્યાની વાતથી સંતોષ પામી તે દિવસ તથા રજની નિગમન કરી, બીજે દિવસે પ્રભાતે અમાત્ય અને સામંતોએ પરિવૃત રાજા બેઠે છે તેવામાં કઈ પુરૂષે દોડતા આવી વિજ્ઞપ્તિ કરી. “સ્વામિન, સીમસામંતોએ નમ્રતાપૂર્વક કહાવ્યું છે કે, રથ, અશ્વ, હસ્તિ અને સુભટેથી આકુળ કઈ મહત સન્ય આપણા નગર તરફ આવે છે, જેના કલાહલથી વનવાસી પશુઓ ત્રાસ પામી ગયા છે.”
તે સાંભળી ક્રોધથી જેના હેઠ પ્રકંપિત છે, ભ્રકુટી જેની ભીષણ છે અને રણુકેલી ( યુદ્ધ ) જેને પ્રિય છે એવો તે રાજા બોલ્યો ભે બે સેવકે ! હંકકા વજડા, સામત સજ્જ થાઓ અને રણને વિષે ખેલવા ચાલે. રાજાની આજ્ઞા શ્રવણ કરી સર્વે સુભટે વિવિધ પ્રકારના આયુધે સંયુક્ત થઈ ગજ, અશ્વ કે રથ તૈયાર કરવા લાગ્યા, લેકે પણ શકિત થઈ માંહે માંહે પૂછવા લાગ્યા અને આખા નગરને વિષે કેલાહલ થઇ રહ્યો તે સમયે દત્તે રાજા સમીપે આવી વિજ્ઞપ્તિ કરી સ્વામિન ! અકાળે આ શું સમારંભ કર્યો છે? હે પરત્ન? જે કન્યારત્ન ચિત્રને વિષે જેવાથી આપણું હૃદયમાં નિશ્ચળ છે, તે સ્વયંવર વરવાને આવે છે. જે સકલ કલાને પાર પામે છે. પ્રકૃતિએ જે ઉદાર છે અને જેનું સ્કાર પરાક્રમ છે એવો જ્યસેનકુમાર સૈન્ય સાથે તેને લઈ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
અત્રે આવ્યું છે.” એ સમાચારથી રાજા અત્યંત આનંદ પામે અને સુવર્ણની રસના (જીભ) તથા દેહાભરણ ભેટ આપી બેલ્યો ભે દત્ત! આ દુર્ઘટ કાર્ય જ કર્યું? દત્ત કહે “સ્વામિન! દેવે
તે સમયે મતિસાગર મંત્રિએ કહ્યું,રાજન દત્ત પ્રઢ અનુભવિવાન છે, કાર્યનિર્માણને વિષે ઉદાર અને વાક્યાડંબરે કૃપણ છે. કહ્યું છે કે જે મેઘ અત્યંત વરસે છે તે મૃદુ અને મધુર ગાજે છે, પરંતુ રિક્ત (ખાલી ) હેય તે ઘણુજ ગરવ કરે છે. અસાર પદાર્થને વિષે પ્રાયઃ મહાન આડંબર દેય છે. કારણ કે જે ઇવનિ કાંસાથી થાય છે, તે સુવર્ણથી થત નથી. પોતાના સ્વામી પાસે પ્રિય આલાપ કરનાર સેવક અધમ અને પક્ષે રહી સ્વામિના ગુણને ગ્રાહી હોય છે, તે ઉત્તમ સેવક ગણાય છે. દત્ત ગંભીરપણાથી કંઈ બોલતા નથી પણ મને એમ સંભવ થાય છે કે એણે આપના ગુણની સ્તુતિ કરી એ કન્યાને આપના ઉપર પ્રીતિવાળી કરી અને પછી તેના પિતાએ કુમાર સાથે મોકલેલી તેને લઇને અત્રે આવ્યો. સ્વામીને વિજ્ઞાપના કરવા માટે તે વરિત ગતિથી પૂર્વ આવ્યો હશે.
દત્ત કહે મંત્રી મતિસાગર તમે યથાર્થ સાગરજ છે, કારણ કે જે પક્ષે પ્રવૃત્ત છે તે પ્રત્યક્ષ જોયા બરાબર કહે છે.”
રાજા કહે “દત્ત ગંભીર મનવાળે છે અને મહિસાગર તમે બુદ્ધિમાન છે, હવે સમયને ઉચિત હોય તે પ્રમાણે કરે, સૈન્ય સામગ્રીનું નિવારણ કરે, હાટની શ્રેણુઓ રંગાવે, તોરણે બંધાવો અને ધિધન પ્રધાનને જયકુમાર પાસે મોકલી તેને પ્રવેશ મહત્સવ કરાવે, ગજ અને અને માટે ઘાસ તૈયાર રખા
અને ઉતારાની સોઇ કરે.” રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે મંત્રીશ્વરોએ પિતાનું સર્વ કાર્ય બજાવી જયસેન કુમાર અને પરિવારનું એવું સન્માન કર્યું કે તેથી તેઓ અત્યંત ખુશી થયા અને
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંદિજનોએ તે ઉચે સ્વરે શખ નૃપતિની પ્રશંસા કરવા માંડી. સર્વે સજજ કરેલી સામગ્રીથી ચિત્તને હર્ષ ઉત્પન્ન કરે એવા પ્રાસાદને વિષે જયસેન કુમારને ઉતારે આપે. ત્યાં મજજન, સ્નાન અને ભેજન કરી, ગીત નાટકદિવડે સુખ સમાધીમાં તે દિવસ અને રાત્રી નિર્ગમન ક્ય, બીજે દિવસે પોતાના મંત્રી અને સામતિએ પરિવૃત્ત કુમાર રાજ્ય સભામાં ગયે, ત્યાં અમુલ્ય ભેટ મૂકીને શંખ પતિના ચરણકમળને વિષે મસ્તક નમાવ્યું, રાજાએ પણ સ્નેહ પૂર્વક આલિંગન કરી ઉર્વ આસને બેસાર્યો.
પછી કયારને મહામતિ મંત્રી રાજાની સન્મુખ થઈ બેલ્યો. સ્વામિન ! તમારા ઉજજ્વલ ગુણવડે અમારા ભૂપતિનું મનરંજન થયું છે. દર ચિતારાએ ભરૂપી કુચાથી બહુ વણ વડે અમારા પ્રભુના ચિત્ત પટને વિષે તમારું સ્વરૂપ આલેખ્યું છે; તેથી તેમને આપની ઉપર દૂર રહ્યા છતાં પણ અસ્થિમજજા સદશ રાગ વતે છે. વધારે શું કહીએ? પણ એ રાગને અનુસરી પિતાના પ્રાણ થકી પણ પ્રિય એવી આ કન્યાને આપના પ્રત્યે આપવા મેકલી છે. ઘણું રાજપુત્રોએ માગણી કર્યા છતાં તે પણ આપની ઉપર સ્નેહુવતી છે, માટે સારે દીવસ જોવરાવી એનું પાણિગ્રહણ કરવું એ આપને ઉચિત છે. દાન માનાદિએ એનું એવી રીતે સન્માન કૂરવું આપને ઘટિત છે કે જેથી તે પિતાના માતા પિતાને ભૂલી જાય.
તે સાંભળી શંખ સરખા મધુર સ્વરવાળો શંખ ભૂપતિ એલ્ય-દૂર રહેલે ગુહિન અને વયે બાળ સરખે જે હું તેને વિષે વિજય ભૂપતિ આવા પ્રકારને સ્નેહ ધરાવે છે કે તે એમની અપૂવસૌજન્યતા બતાવે છેઃ કહ્યું છે કે:
मनसि वचसि काये पुण्यपीयुषमनास्त्रिभुवनमुपकारश्रेणिभिः प्रीणयन्तः;
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यं .
निजहृदि विकसन्तः सन्ति सन्त कियन्तः ॥१॥ મન, વચન અને કાયાને વિષે પુષ્યામૃતથી પૂર્ણ ત્રણ ભુવનના પ્રાણીને ઉપકારની શ્રેણિથી ખુશી કરનારા અને લેશ માત્ર પરગુણને પર્વત સમાન ગણુને પિતાનું હૃદય વિકસ્વર કરનારા એવા સંત પુરૂષે કઇક જ હોય છે.
હું પણ નિષ્કપટ સ્નેહ ધારણ કરનાર તે મહીપતિનું વચન પિતાના પિતાની પેઠે અન્યથા નહિ કરું. કુલીન સ્વરૂપવાન અને કપલ્લી સદશ ફલદાયિ કન્યાને સ્વીકાર કરવાને કેણ ડાહ્યો પુરૂષ વિલંબ કરે.”
તે સમયે જયકુમાર સભાને વિષે આવેલ દત્ત તરફ હસીને છે. “હે બંધુ ! આજ મને તમારા વચનની વિશેષ પ્રતીતિ થઈ અમૃત તુલ્ય વાગ્વિલાસવાળા આ નૃપતિને વિષે દાક્ષિય અને વિનયને ઉચિત સર્વ અપૂર્વ ગુણે છે, પરંતુ તે પિતાના ગુણે કરીને સંતુષ્ટ નથી, જેથી અપર મનુષ્યના ગુણ સમૂહને ગ્રહણ કરે છે. અથવા મહાનુભાવ પુરૂષ સ્વભાવે એવાજ હોય છે. એમનું અવલોકન કરવાથી આજ મારાં લેચન સફળ થયાં અને એમની વાણું શ્રવણ કરવાથી હું કૃતાર્થ થયો.
એ પ્રમાણે ગોષ્ટી કરી, લગ્ન દિવસ નિરધારી સવે પિતાને ઉતારે ગયા, એમ નિરંતર અમૃત સમાન ગણી કરનાર તેઓ એ કેટલાક દિવસ ત્યાં જ નિર્ગમન કર્યો એટલે લગ્ન દિવસ પણ આવ્યું, તે દિવસે ગુરૂતર સમૃદ્ધિ પૂર્વક શંખ ભૂપતિ અને કલાવતીને પાણિગ્રહણ મહત્સવ થયો. કરમોચન અવસરે જયકુમારે પિતાના કહ્યા કરતાં પણ અધિક હસ્તિ અધ, રથ, શૃંગાર અને વસ્ત્ર આયાં. શંખ રાજા પણ કલાવતીનું પાણિગ્રહણ કરી અત્યંત આનંદ પામે. થોડા દિવસ પછી જયસેન કુમારે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
શૈખ રાજાની આજ્ઞા લઇ, કલાવતીને આશ્વાસન આપી સૈન્ય સહીત દેવશાલપુર તરફ પ્રયાણ કર્યું.
શંખ રાજા પણ કલાવતી સાથે નિરતર ભાગ ભાગવતા તેના પ્રેમરસમાં એવા નિમગ્ન થઈ ગયા કે ક્ષણમાત્ર પણ તેના વિયેાગ સહન કરી શકે નહિ. તેના વિના આસ્થાન માપ ચારકસ્થાન સમાન લાગે, સાર આહાર નીરસ લાગે અને અર્ધક્રીડા મનને પીડારૂપ લાગે, બીજાં સ` કા` દેવર્ડ કરતા પરંતુ મન તા તેને વિષે સ્થાપિત રહેતું. રાજાની એવી પ્રીતિથી અત: પુર પણ કલાવતીમય થઇ ગયું. નગરની સ` સ્ત્રીએ તેણીનુ સૌભાગ્ય અને સુખ જોઇ પરલાકે તેના સરખુ સુખ પ્રાપ્ત કરવાને ધમ કાર્ય માં તત્પર થઇ. બાળપણથી સદાચારને વિષે લીન થયેલી લાવતી પણ કોઇ દિવસ મૃષા વચન ખેલતી નથી, પેશુન્ય આદરતી નથી, કલહ મત્સર કરતી નથી અને રાજાની એવી પ્રીતિનું પાત્ર હાઇને લેશમાત્ર પણ ગવ ધારણ કરતી નથી. નિરંતર સવની સાથે મધુર સ્મિત અને વિનયી વચનથી મેલે, પરોપકાર કરવામાં તત્પર રહે અને દિવસે દિવસે વધારે સદાચારવંત દેખાવા યત્ન કરે. મીજી અજ્ઞાન સ્રીઓની પેઠે પાતાની રોકયા સાથે પણ કલહું કંકાસ ન કરતાં તેઓને સર્વ રીતે આનઃપમાડતી.
અન્યદા સુખ શય્યાને વિષે સુતેલી કલાવતી રાત્રીના છેલ્લા પ્રહરે કુસુમમાલાએ અર્ચિત વિકસ્વર થયેલા કમલે ઢાંકેલ અને ક્ષીરાધિ જળે ભરિત સુવર્ણ કલશ જોઇને પ્રાતઃકાળના વાર્જિત્રનાદે જાગી. તરતજ અત્યંત આનંદ પૂર્વક પતિ પાસે જઇ સ્વ× વૃત્તાંત નિવેદન કર્યાં. રાજાએ કહ્યું : પ્રિયે ! તારે અપૂર્વ રાજ્યશ્રીને ભગવનાર પુત્ર ચરો, ” પતિનુ એવું વચન સાંભળી આનદ પામનારી રાણી સુખમાં દિવસ નિર્ગમન કરતી . ગર્ભનું પાલન કરવા લાગી. અત્યંત શીત ઉષ્ણુ ન જમવું, ક્ષુધા તૃષા
"
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨ ન સહન કરવી, ગર્ભ પોષક ઔષધિઓ પીવી, ગર્ભ સંરક્ષણાર્થ મલિક બાંધવી, ગર્ભની પુષ્ટિને અથે શિષ્ટ દેવતાની સેવા કરવી વિગેરે ગર્ભવતીને ઉચિત કાર્યો કરવા લાગી.
આ સમાચાર દેવશાલપુર તરફ પહોંચ્યા. નવ માસ થવા આવ્યા ત્યારે આઘ પ્રસૂતી પિતાને ઘેર હેય, એ રીતિને ધારણ કરી પિતાએ પણ કલાવતીને તેડવા માણસો મેકલ્યા. તેઓ અનુક્રમે શંખપુરમાં આવી દત્ત શ્રેષ્ટિને ત્યાં ઉતર્યા. કર્મ સંયોગે તેઓને પહેલી કલાવતી મળી. તેણુએ હર્ષ પૂર્વક માતા, પિતા ભાઈ અને રાજ્યના કુશળ વર્તમાન પૂછયા. તેઓએ પણ સર્વ કુશળ સમાચાર નિવેદન કર્યા અને ભેટ આપવાને લાવેલી સર્વ વસ્તુઓ તેણુને આપી. પછી તેઓએ અંગદયુગલ અને વસ્ત્ર યુગલ દેખાડીને કહ્યું કે “આ જયસેન કુમારે રાજાને આપવા કહ્યું છે. હું તેમને આપીશ.” એમ કહી તે પણ તેણુએ લીધું અમે ને પછી તેઓનું સારી રીતે સન્માન કરી પોતાના મહેલ પ્રત્યે ગઇ.
પિતાના આવાસભુવનમાં આવી અંગદયુગલ પિતાને હાથે પહેરી હર્ષ પામતી કલાવતી સખી પ્રત્યે બેલી “ હે સખી ! આ જેવાથી મારાં નેત્ર અમૃતથી સીંચાય છે, એ દેખવાથી હમણાં મેં જાણે મેં એમને જ આલિંગન કર્યું ! ” સખીએ કહ્યું, “સ્વામિનિ ! જેવો તેને તમારે વિષે સ્નેહ છે તે બીજા ઉપર નથી તેથી તમને એમ લાગે એમાં શું આશ્ચર્ય ?
એ સમયે કલાવતીના આવાસ પ્રત્યે આવતે રાજા આવા પ્રકારના હાસ્ય શબ્દો સાંભળી ગવાક્ષમાં ઉભે રહ્યો, અંગહ્યુંગલ જોઈ ઉલ્લાસ પામી કેઈના પણ નામ વગરના તેણીએ બેલેલા વચનથી શકિત થયે, અને જાણે કોધરૂપી સપ ડર હેય, તેમ મનમાં વિચારવા લાગ્ય–આના હૃદયને વિષે આનંદ પમાડનાર કે અન્ય પુરૂષ વસે છે, એણે મને કપટપાટ કરી
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩ વશ કર્યો છે. શું એના પ્રિયને મારૂ? અથવા એને પિતાને જ હણું ? અહે? હત્યાનુકારિણી કઈ દુતિએ આ ફગ કરા! એમ વિચારી કેધથી આકળ થયેલ રાજા ત્યાંથી પાછા ફરી પોતાના આવાસ પ્રત્યે ગયે. ત્યાં શેષ દિવસ નિર્ગમન કરી સૂર્ય અસ્ત થયે ત્યારે શૈકરિક સ્ત્રીને ગુપ્ત રીતે બેલાવી પોતાની મતિકલ્પના પ્રમાણે હુકમ કર્યો અને તેણીના ગયા પછી કેઈ નિઃકરૂણ નામના ભટ્ટને બેલાવી પ્રત્યુષ સમયે રાણીને દૂરના કઈ વનમાં મુકી આવવા કહ્યું.
પ્રાત:કાળે રથને અધ જેડી તે સુભટ દેવી પાસે આવી
–“રાજા વનને વિષે કીડા કરવા જાય છે અને ત્યા તમને તત્કાળ બોલાવે છે; માટે આપ જલદી રથમાં બેસે તે સાંભળી પતિની આજ્ઞાને આધીન રણું તરતજ રથ ઉપર બેઠી અને તેણે ઘોડા ચલાવ્યા. થોડે દુર રથ ચાલ્યો એટલે તેણીએ પુછયું “પ્રાણપ્રિય ક્યાં છે?” તે બોલ્યો “આગળ દૂર છે.” એમ કરતાં સૂર્યોદયને સમય થવા આવ્ય, દિશાઓ સર્વ પ્રસન્ન થઈ, ત્યારે પુનઃ રાણું ચારે તરફ જોઈ બોલી “અહીં કેઇ સ્થળે સ્વામીનાથ દેખાતા નથી, ઉદ્યાન જણાતું નથી, ચાકરેને રવ જણાતો નથી અને વાજિંત્રના ઘેષ સંભળાતા નથી તે શું આ અરણ્ય છે? ઇંદ્રજાળ છે? શું મને મતિહ અથવા દિધ્યમ થયો? હે વત્સ! મને અબળાને શા માટે ઠગે છે ? સાચું બોલ, મને ક્યાં લઈ જાય છે? પ્રાણનાથ વિના હું કેમ રહી શકીશ?”
રાણીનાં એવાં વચનથી નિકરણના હૃદયને વિષે કરૂણ થઈ અને રથથી નીચે ઉતરી ગગદુ સ્વરે બે “હે દેવ ! તને ધિક્કાર છે ! દેવી! હું પાપી છું, મારૂં કિરૂણ નામ સત્ય છે. કારણકે દેવે મને આવા કાર્યને વિષે જોડે છે. દેવિ! સેવા કરી ઉપાર્જન કરેલા દ્રવ્યથી જે માણસ નિરંતર પિતાનું જીવિતવ્ય ચલાવે છે; તેને ધિક્કાર છે; એવા મનુષ્યો ગતને વિષે
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
.
જન્મ પામી ન જન્મ્યા બરાબર છે. કારણકે દુર્ભર ઉદર ભર વાને અર્થે પિતાની સાથે યુદ્ધ કરે છે. બાંધવને હણે છે અને દુર્ઘટ કાર્યને વિષે પ્રવર્તે છે. પટ ચાટતા કરનાર સેવક થાન " તુલ્ય ગણાય છે. દેવિ ! મારે પણ પરસ્વાધીનપણે આવું અકાર્ય કરવાનો વખત આવ્યો છે. તમે રથથી નીચે ઉતરે અને આ શાલ વૃક્ષની છાયા નીચે બેસે. વધારે કહેવાને હું શક્તિમાન નથી, રાજાની આજ્ઞા એવીજ વસે છે.'
તેનાં તેવાં વચન સાંભળવાથી તત્વને જાણનારી કલાવતી રથી નીચે ઉતરી મુછ પામી અને તે સુભટ પણ રૂદન કરતે રથ હાંકી નગર તરફ ગયો. થોડી વારે જેવી કલાવતી સચેતન થઈ રૂદન કરે છે તેવામાં રાજાએ મોકલેલી કોધે ભયંકર દેખાતી, રાક્ષસીની પેઠે હાથમાં કુતિક ધારણ કરેલી, ચાંડાલીએ આવી કહ્યું-રે પાપિષ્ટ ! દુષ્ટચેષ્ટિત સંપદા ભેગવવાને તત્પર થઈ? તું જાણતી નથી કે તેથી રાજા પણ પ્રતિકુળ થયે માટે તે કર્મનું ફળ તું ભેગવ.” એમ કહી આભૂષણે સહિત તેના બે હસ્ત છેદી નાંખ્યા. - હા તાત! હા માત ! એમ બેલતી કલાવતી તરતજ મુછ પામી ભૂમિ ઉપર પડી. કેટલીએક વારે શીત પવનના યોગથી સચેતન થઈ. ત્યારે અત્યંત વિલાપ કરતી બોલવા લાગી -“હે દેવ! તું શા માટે મારા ઉપર કે પાયમાન થયે. અરેરે મેં એવાં શા પાપ કર્યો હશે જેથી મારે આવાં ફલ ભેગવવાં પડે છે, હે આર્યપુત્ર! હે વિજ્ઞ! તમે આવું સાહસ કર્યું તે યુક્ત કર્યું હશે, કારણ કે તમારા અંતઃકરણમાં ઉત્પન્ન થયેલી શંકા આવવત અનુતાપ કરતી હશે. અગર જો કે મેં તો કાંઇપણ અપરાધ કર્યો નથી, પરંતુ કેઇ ખલ પુરૂષે તમને શું કહ્યું હશે; તે હું જાણતી નથી, હે સ્વામીનાથ ! હું મારા શીલને કલંક્તિ કરે એવી
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
સ્વને પણ શ્રદ્ધા ન રાખે. મારી સર્વ દ્ધિને નાશ થાઓ, મારા દેહને અંત આવે, મારું સર્વસ્વ લુંટાઈ જાઓ પણ હું શીયલવ્રત ખંડિત ન કરૂં. ક્ષણરતા સ્ત્રીઓ વિરક્ત થાય પણ સતપુરૂષ અંગીકાર કરેલી, નિશ્ચળ હોય એ લેકેદ્દઘોષણ તમે વિપરીત કરી, હે પ્રિય! તે પ્રેમપ્રતિપત્તિ-તે મધુરાલાપની ૫દ્ધતિ તમે એકદમ કેમ વિસ્મૃત થયા? હે તાત! હે માત ! હે બ્રાત! તમારા પ્રાણથી પણ વલ્લભ હું અત્રે મૃતઃપ્રાય પડી છું, તેનું કેમ રક્ષણ કરતા નથી ! હું અશરણ અવસ્થામાં પડેલી વ્યથાતુરા શું કરું ? એમ દુઃખથી વિલાપ કરતાં ઉદરને વિષે વ્યથા ઉત્પન્ન થઈ નથી. પ્રસૂતિ સમય જાણી લજજા પામી, નજીક આવેલી નદીના તીર ઉપર રહેલ ઝાડની ઘટાના મધ્ય ભાગમાં ગઈ. ત્યાં માટે દેવકુમાર સદશા પુત્રને જન્મ આપે.
અહે! કમની કેવી ગતિ છે? જેનું વચન નીકળે ત્યાં હજાર માણસો ખમા ખમા કરનાર તૈયાર હોય, જેના પ્રસવસમયે પ્રસૂતિ ક્રિયા કરવાને સેંકડો દાઈઓ હાજર હોય અને જે રાજ્ય મહેલને વિષે સુખશયાને વિષે શયન કરનારી તેણીને આવે સમયે વનમાં-ઝાડની ઘટામાં જમીન ઉપર એકલાં નિરાધાર અવસ્થામાં આ ક્રિયા બને એ કેવી વિચિત્રતા! કર્મ કરે તે કેઈ ન કરે ! કમ મનુષ્યને ન હોય ત્યાં લઈ જાય છે અને ન બને તેવા કાર્યોમાં પ્રવૃત કરે છે.
પિતાને હસ્ત નથી જેથી બાળકને લઇ લે, તેથી પગ પાસે પડેલા બાળકને જોઇ, તે હર્ષ અને શેક ધારણ કરતી બેલી હે બાળ ! તું ભલે જ ! તું દીર્ધાયુ-સુખી થજે ! અભાગ્યના ઉદયથી અત્રે હું બીજી તે શું વધામણી કરૂં? એમ બોલતી રોઇ પડી. આંખમાં આંસુ ભરાઈ ગયાં-તમસ આવી મૂ
તુર થઈ ગઈ. અહો! જે બાળકના જન્મ સમયે અનેક પ્ર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
કારના વાજિંત્રે વાગે, હજારે વધામણીઓ થાય અને સેંકડે માણસના હૃદયમાં આનંદ વે; તે બાળકને વગડામાં--જંગલમાં કે ભેંય ઉપરથી લઈ લેનાર પણ મળે નહીં ! આ દેખાવ જોઈ કઈ માતાનું હૃદય ફાટી ન જાય ? કેણુ મનુષ્ય આવા બનાવથી દિલગીરે ને થાય?
ડી વારે મુછ પામેલી કલાવતી શુદ્ધિમાં આવી ત્યારે તરફડતે બાળ આળોટતો નદીના તીર પાસે ગયેલે જાણી અને ત્યંત કણે ત્યાંથી ખસી પગવડે તેને પકડી રાખી બેલી. હે નદીમાતા ! દીન થયેલી હું તારે આશ્રયે આવીને બેઠી છું. શરણાગત ઉપર કૃપાવતિ તું મારા પુત્રનું હરણ ન કર, હે દેવિ ! હે જ્ઞાનલેચને! જે લેશમાત્ર પણ મારા શીયલ વ્રતને મેં કલંકિત કર્યું ન હોય તો આ મારા બાળકનું પાલન થાય એવો ઉપાય કર. એમ દીન સ્વરે રૂદન કરતી કલાવતી ઉપર શિયળના પ્રભાવથી નદીની અધિષ્ઠાતા દેવી પ્રસન્ન થઈ અને તત્કાળ પ્રગટ થઈ તેની બાહુલતા ભવ્યતર કરી અદા થઈ.
આ બનાવથી કલાવતી જાણે અમૃતથી સીંચાઈ હોય તેમ અપૂર્વ સુખ અનુભવવા લાગી, હસ્તવડે બાળકને ગ્રહણ કરી પિતાના ઉસંગમાં સ્થાએ અને દેવીની સ્તુતિ કરવા લાગી.
जय देवि ! चिरं भद्रं, तुभ्यं निश्छद्मवत्सले दुःखदीनाझनाथाहं, त्वया स्वामिनी जीविता. ॥१॥ इदृगापन्निमनाया, जीवितव्येन किं ममः किं तु बालं लसद्भालं नेशे मोक्तुं निराश्रयम् ॥२॥
હે દેવિ! તું જયવંત થા! હે નિ છદ્મવત્સલે ! તારૂં ચિર કાળ પર્વત કલ્યાણ થાઓ ! હે સ્વામિનિ દુ:ખથી દીન થયેલી અને અનાથે એવી મને તમે જીવાડી. આવી આપત્તિને વિષે પડેલી હું તેને જીવિતવ્ય કરીને શું ? પરંતુ તેજસ્વી ભાલવાળા નિરાશ્રય આ બાળને મુકવા હું સમર્થ નથી.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭ વળી બાળકની સામું જોઈ રૂદન કરતી બેલી પુત્રની ઉ– ત્પત્તિ રાજાના નગરને વિષે મહાનઉત્સવ કર્તા થાત, પરંતુ વિધિની વિચિત્રતાને ધિક્કાર છે. જો આમ હતું તો મને શા માટે આ સ્થિતિ સુધી પહોંચાડી? પરંતુ એમાં વિધિને શું દોષ ગણ ? એ તો મારા કર્મનેજ દોષ છે. જે પૂર્વે હું શીયલવ્રત ધારણ કરી સાધ્વી થઇ હેત, તે ભવ સંબંધી આ પરાભવ સહન કરવો ન પડત” એમ જુદા જુદા પ્રકારની કલ્પના કરી રૂદન કરતી તે વનપશુઓને પણ રૂદન કરાવવા લાગી. એવામાં કોઈ તાપસ એ રસ્તેથી નીકળ્યો. તે તેણીને જોઈ વિચારવા લાગ્યો કે શું આ સ્વર્ગસુરી છે? શું વિદ્યાધરી છે? શું વનદેવી છે ? શું કિન્નરી છે? શું નગાંગના છે? અથવા નુષાંગના છે? એમ વિચારી તેણુને મનુષ્ય જાણી-દયા આણું પિતાના તપોવનમાં કુલપતિ સમીપે લઈ ગયા. કલાવતીએ કુલપતિ સમીપે જઈ નમસ્કાર કર્યો એટલે તેમણે કુશલ વર્તમાન પુછયા, તેથી દુઃખનું સ્મરણ કરીને રૂદન કરવા લાગી. તેણીને એ પ્રમાણે રૂદન કરતી જોઈ આ કેઈ દુઃખા છે એમ વિચારી, કુલપતિએ અમૃત સદશ મધુર વાણીએ તેને આધાસિત કરી; અને બે – હે વત્સ! સુખ દુઃખ એ પુણ્ય પાપ રૂપી વૃક્ષનાં ફળ છે અને તે પોતેજ ઉત્પન્ન કરેલા છે. સત મનુષ્ય તેને વિષે ખેદ હર્ષ ન કરે. લક્ષણે યુક્ત તારૂં શરીર, ગંભીર વાણિ, સુંદર નેત્રે એ વિગેરેથી તારે વિષે કુલીનતાની સંભાવના થાય છે. હે પુત્રી ! તારું કલ્યાણ થશે ? માટે અહી તાપસીએની સાથે રહી ધેર્ય અવલંબન કરી આ બાળકનું પાલન કરે. કહ્યું છે કે “વન મ સ્ટમ” જીવતે મનુષ્ય કલ્યાણને પામે છે. એ પ્રમાણે કુલપતિના વચનથી વિતાશા પ્રાપ્ત થયેલી કલાવતીએ તેનું વચન માન્ય કર્યું એટલે ગુરૂએ તેણીને તાપસીને સેંપી. - અહીં ચંડાલણએ અંગદ ગુગલે સહીત હસ્ત રાજાને દેખા
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ ડયા; તેની ઉપર જયસેન કુમારનું નામ જોઈ ખેદ સાથે શક્તિ થ. નિશ્ચય કરવાને ચટપટી થઈ. તરતજ દત્ત શ્રેષ્ટિને બોલાવીને પૂછ્યું કે “દેવશાલપુરથી હમણાં કેઈ આવ્યું છે ?” તેણે કહ્યું હાજી. દેવીને તેડવા માટે રાજપુરૂષે આવેલા છે અને તેઓ મારે ઘેર ઉતર્યા છે. પ્રસ્તાવના અભાવથી તેઓ આપનું દર્શન નથી કરી શકયા.
એથી વળી વધારે ચિંતા થઈ. તત્કાળ તેઓને બોલાવ્યા અને પુછયું કે “ સુંદર આકારવાળા અને અમૂલ્ય મણિવડે નિમિત અંગદ યુગલ તમે લાવ્યા છે !' તેઓએ કહ્યું “જયસેન કુમારે પ્રેમ પૂર્વક દેવને અર્પણ કરવાને માટે અમને આપ્યા હતા પરંતુ દેવની પાસે અમે આવી શક્યા નહિ, તેથી તે દેવીને અમે આપ્યા છે. તેઓના એમ બેલવા સાથે જ રાજા મૂછી પામી આસન ઉપરથી નીચે પડ.
રાજાને અકાળ મૂછ પ્રાપ્ત થવાથી મંત્રી વિગેરે હાહાકાર પામ્યા અને શીત વસ્તુના ઉપચારથી સચેતન કરવા લાગ્યા.
જ્યારે મૂછથી વિમુક્ત થયે, ત્યારે રાજા ચિત્તને વિષે વિચારવા લાગે. “અહો જુઓ મારૂં અવિવિક્ષત્વજુઓ મારું અજ્ઞાન જાભિત્વ ! જુઓ ઉત્સારિતા ! જુએ નિશ્યમૌલિતા ! જુઓ નિયચિત્તત્વ ! જુઓ કુટબુદ્ધિ! જુઓ કૃતનકારિત્વ ! જુઓ કર્મચંડાલતા ! સ્થિર પ્રીતિવાળા મિત્ર અને ભાર્યાદિ સંપત્તિને હું અગ્ય છું, એમ વિચારી પુનઃમૂછ પામે, તેથી તેવીજ રીતે મંત્રીશ્વરો તેને સજજ કરી પુછવા લાગ્યા “હે સ્વામિન્ ! અકાળે આપને આટલી વ્યાકુળતા થવાનું શું કારણ છે ? રાજાએ કહ્યું “હે અમાત્યો ! પૂર્વે હું નામે શંખ હતે. હવે અર્થથી પણ શંખ થયે. બહાર વિશદ અને મૃદુ વાણુવાળ પણ અંતઃકરણમાં કુટિલ ઠર્યો. વિજય ભૂપતિના હિતને, જયસેન કુમારની વયસ્યતાને, કલાવતીના પ્રેમસ્વૈર્યને અને કુળની નિર્મ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
લતાને મેં મલીન કરી કાદવમાં નાંખી ! પિતાનીજ સંતતિને. મેં છેદ કર્યો ! હાહા નજીક પ્રસવકાળવાળી રાણુને મૃત્યુ પમાડી હે પ્રધાને ! પાપના સંતાપથી ગુમ થયેલા હું આત્મા ધારણ કરવાને શક્તિમાન નથી. માટે તત્કાળ ઇંધનવડે અગ્નિ તૈયાર કરાવે જેથી હું તેનું શરણુ કરૂં.
રાજાની એવી વિષમ વાચા શ્રવણ કરી, સર્વે પરિકર વગે એક બીજાના મુખ સામું જોવા લાગ્યા અને વ્યાકુળ થઈ વિલાપ કરવા લાગ્યા. અંતઃપુરની સ્ત્રીઓએ વૃત્તાંત જાણું અમારા શૃંગારરૂપ દેવી ક્યાં ગઇ ! હે આર્યપુત્ર તમે નિર્દય થયા! શા માટે આવું અસમંજસ કાર્ય કર્યું? એમ બેલતી રૂદન કરવા લાગી. નગરમાં ચેતરફ એ સમાચાર પ્રસરી ગયા. હે વિધિ !. આ શું વિષમ કાર્ય કર્યું ? એમ બેલતા નરનારીના સમૂહ સ્થળે સ્થળે રૂદન કરવા લાગ્યા; શેકાકાત થયેલા નગર જેને એ થોડું ઘણું ભજન કરેલું વમન કર્યું, ખાવું પીવું ત્યાગ કર્યું, તે દિવસે બાળકેએ પણ સ્તનપાન કર્યું નહિ; એમ સર્વ નગર શેકમય થઇ ગયું.
અખિલ નગરને શેકાકુળ જાણી દ્વિગુણ દુઃખને પામતો રાજા બોલ્ય-ભે પ્રધાને ! અત્યંત વેદનાથી વ્યાકુળ થયેલ મને શા માટે હવે વિલંબ કરાવે છે ? તે સમયે મંત્રી, સામંત અને નગરને શિષ્ટજન રાજ સમીપે આવી વિજ્ઞપ્તિ કરવા લાગ્યા “હે ક્ષિતીશ્વર ? ક્ષત ઉપર ક્ષારનું લેપન ન કરે ! હે રાજન! તમારે એક મેટે દેષ થયો. હવે બીજે જે દેષ કરવા આપ તત્પર થયા છે, તે દાઝયા ઉપર ડામ જેવું છે. બીકણ જને ભયભીત થઈ ધીર પુરૂષને શરણે જાય છે પરંતુ ધીર પુરૂષાજ જ્યારે ધીરજનો ત્યાગ કરે ત્યારે તેવા જનેને કેનું શરણ ? હે સ્વામિન ! રાજ્યને ત્યાગ કરી, કુળને છેદ કરી, મરણવાંછા કેણ કરે ? એ કેણુ મુખે હેાય કે ઘર બાળીને ઉદ્યોત કરે. એમ અનેક પ્રકારે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
સમજાવ્યા છતાં તેઓની શીખામણની અવગણના કરી રાજા હયારૂઢ થયે અને મંત્રીઓએ વાર્યા છતાં આગળ ચાલ્ય.. સેવક જનેને દુ:ખ પ્રાપ્ત કરાવતો ધમ પુરૂષને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરાવતે, શેકાયુવડે ધોવાએલા નેત્રવાળી નારીઓથી જેવા
અને છત્ર ચામર તથા વાજિંત્રએ વર્જિત રાજા નગરની બહાર નંદનવનમાં ગયો.
એ સમયે બીજા ઉપાયને અભાવ થવાથી વિલંબ કરાવવા માટે ગજષ્ટિએ આગળ આવી વિજ્ઞપ્તિ કરી “હે સ્વામિન! જગત્મભુ દેવાધિદેવને અત્રે પ્રાસાદ છે, તેમની પ્રથમ પુષ્પ ચંદનાદિ વડે પૂજા કરો અને પછી તેજ સ્થળે અમિતતેજ નામે ગુરૂ છે તેમને વંદન કરે. જેથી આ લોક અને પરલોકને વિષે મંગલ થાય, - શ્રેષ્ટિનું અલંધ્ય વચન અને એ સર્વ ક્રિયાઓ પરભવને વિષે સંબલરૂપ થશે એમ ધારી, રાજા જિનપ્રાસાદમાં ગયો.
ત્યાં ભકિતપૂર્વક વંદન–નમસ્કાર પૂજા કરી બહાર નીકળી ગુરૂ મહારાજને વંદન કર્યું. તે સમયે ગુરૂ મહારાજે દેશના આપવી શરૂ કરી-- રાજન ! જન્મ જરા મૃત્યુરૂપ નીરે પૂર્ણ, આધિ
વ્યાધિરૂપ વડવાનળ યુક્ત અને રાગદ્વેષ થતા અજ્ઞાનરૂપ મહા મસ્યએ વ્યાપ્ત આ ભવસમુદ્ર દુસ્તર છે. તેને વિષે મનુષ્ય, તિઈંચ, નરક અને સ્વરૂપ ચાર ગતિ છે, જેને વિષે પડીને સર્વ છીએ અનંતવાર દુખે ભેગવ્યા છે. વળી તેમાં ક્રોધ, માન, માયા અને લેભરૂપ ચાર સર્ષ છે, જે સર્વ પ્રાણિને ડસીને ત્રાસ પમાડે છે. કહ્યું છે કે
कोहो पियं पणासेइ, माणो विणयनासणो; माया मित्ताणि नासेइ, लोहो सव्वविणासणो ॥१॥ ક્રોધ પ્રીતિને નાશ કરે છે, માન વિનયને નાશ કરે છે; માયા મિત્રાઈને નાશ કરે છે અને લેભ સર્વ વિનાશક છે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
હે રાજન્ ! ક્રધાતુર માણસ કા અકા, હિત અહિત, યુક્ત અયુક્ત, સારાસાર, ગુણ અવગુણ-કાંઇ પણ જાણતા નથી. ક્રોધને વશ થઈ મનુષ્ય એવાં કાર્ય કરે છે કે જે આ ભવ અને પરભવને વિષે દુઃખ કર્તા થાય. ક્રોધાતુર અવસ્થામાં કરેલાં સાહસ કાર્યા પૂર્વે થએલા પદ્મ રાજાની પેઠે શલ્યવત્ અનર્થ કરનારા થાય છે.”
તે સાંભળી રાજાએ કહ્યું ‘ભગવાન ! જગને વિષે હું મહા પાપવાન છુ, તે માટે એ પદ્મ રાજા કાણુ અને એને વૃત્તાંત કેવી રીતે છે તે કહેા ’
ગુરૂએ કહ્યું “ આ અપાર સ`સારને વિષે ભારેકી પ્રાણિ આને એવાં વૃત્તાંત અનતવાર મને છે. તથાપિ પ્રસ્તુત કથા સાંભળ ! પૂર્વે પદ્મપુરને વિષે પદ્મનામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તે એક દિવસ રચવાડી જતા હતા, તેવામાં તેણે માર્ગને વિષે સુવન ઉપર બેઠેલી, સરૂપ સપત્તિએ શેાભિત સાક્ષાત્ કમળા સંદેશ વરૂણ શ્રૃષ્ટિની કમલા નામની કન્યાને સખીઓ સાથે ક્રીડા કરતી જોઇ. પાતાના અંતઃપુરમાં ઘણી સ્રીએ છતાં તેની ઉપર લુબ્ધ થયેા કહ્યું છે કે—
लुब्धः स्वैः कामुकः स्त्रीभिः पृथिव्या पार्थिवोऽपि च; વિદ્વાન મુમતિ: જોઽવ, તૃäિ ત્રાસી નગરે. ॥ શ્॥
જગમાં કેઇ લાભી પુરૂષ દ્રવ્યથી, કામી પુરૂષ સ્ત્રીથી, રાજા પૃથ્વિથી અને વિદ્વાન સુભાષિતથી સતાષ પામ્યા છે ? અર્થાત્ તે તે પુરૂષા તેતે વસ્તુથી સતાષ પામતા નથી.
તરતજ તે કન્યાની તેના પિતા પાસે માગણી કરી, શુભ મુર્હુત જોવરાવી આડંબરથી લગ્ન કર્યું પણ બહુ વ્યગ્રતાને લીધે તેણી હૃદયથી પણ વિસ્તૃત થઈ અને પિતાને ઘેર રહી. કેટલેક
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
કાળે રસ્તે જતાં મેઢ અવસ્થાને પ્રાપ્ત થયેલી તેણીને જોઈ સાથેના મિત્રને પૂછ્યુ ( આ કોણ છે ? ” તેણે કહ્યું હે પ્રભો! પૂર્વે તમે જે શ્રેષ્ટિની કન્યા સાથે લગ્ન કર્યું હતું તે તમારી ભાર્યાં છે.' એ સાંભળી તે સબંધી સ્મૃતિ થઇ અને વિચારવા લાગ્યા કે અહા મેં એની સાથે લગ્ન કરી એને કદના પમાડી; પુનઃ મિત્રને પુછ્યું • એ પ્રેાષિત કાંતાની જેમ કુત્સિત વસ્રવાળી અતિ દુ`લ અને મગલસૂચક વલયનેજ ધારણ કરનારી કેમ દેખાય છે ? તેણે કહ્યું રાજન્ ! શીલાભરણે ભૂષિત કુલસ્રીઆના એ ધમ છે કે પતિના વિરહે શૃંગારાદિ ધારણ ન કરે,' કહ્યું છે કે—
'
पादवा इव शुष्यन्ति, स्मराग्निज्वालिता अपि
शीलं मानं न मुञ्चन्ति सदाचाराः कुलाङ्गनाः સ્મરાગ્નિએ દહન કર્યાં છતાં વૃક્ષની જેમ સુકાય છે. પરંતુ સદાચારવાળી કુલાંગનાએ શીલના ત્યાગ કરતી નથી.
પછી રાજાએ તેણીને તેડવા માટે માણસ મેાકલ્યાં. તેમની સાથે તેના પિતાએ પ્રીતિપૂર્વક પેાતાની પુત્રીને મેાકલી, તે પણ રાજ્ય ભુવનમાં આવી શૃંગાર સજી સખીઓ સાથે વાસભુવનમાં બેઠી. તેના સ’ગમને વિષે ઊત્સુકતાને ધારણ કરનાર રાજા પણ સભા વિજ હષ સહીત ત્યાં ગયા. સમીપ આવતા ભારને જોઇ ઉભા થઇ રાણીએ વિનય પૂર્વક આદરસત્કાર આપ્યા. રાજાએ કહ્યું ‘ હે ભદ્રે ! આગ્રહપૂર્વક મે' લગ્ન કરી તને વિસરી મૂકી એ મારી ભૂલ માટે તારે ક્ષમા કરવી; ' એમ કહી રાજાએ તેને અત્યંત ખુશી કરી.
(
તેણીએ કહ્યું પ્રાણેશ ! સ` વિષયમાં સાવધાનતા ધારણ કરનાર તમને તા પ્રિયાથી વિસ્મૃતિ ન થાય, પરંતુ નિ:પુણ્ય સ્ત્રીઓને પેાતાના સ્વામીનું દન દુર્લભ હોય છે તેમ મારા અભાગ્યને લીધે આપને વિસ્તૃત થઇ. સ્વામીનાથ સ્નેહ પૂર્વક
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
આપને ચિત્તને વિષે ધારણ કર્યા છે, દ્રષ્ટિએ અનેકવાર જોયા છે તોપણ વિરહાગ્નિવડે આ શરીર દધ્ધ થઈ ગયું ' એમ કહી રતિવિલાસમાં ચતુર તે સ્ત્રીએ લજાને ત્યાગ કરી તે રાત્રિને વિષે રાજાને અત્યંત રંજન કર્યો, પરંતુ નૃપતિ તેની કામકલાને વિષે ચાતુરી જોઇને શંકિત થયો. ગુણે કેટલીએક વખત દોષને અથે થાય છે. તેવી રીતે આને વિષે રહેલી ચતુરાઈએ રાજાને સંશય પમાડે. રાત્રીના છેલ્લા પ્રહરમાં રાજા વિચાર કરવા લાગ્યા કે આ સ્ત્રી મહીલા નથી પરંતુ પ્રઢ રમણિક છે; એનું ચરિત્ર અને વિજ્ઞાન વિચિત્ર છે. કુલવતી નારીઓને પતિના પ્રથમ સંગમે આવી ચતુરાઈ અને શૈર્ય ક્યાંથી હોય ? માટે નિશ્ચયે એ દુશિલા છે. હું એને વધ કરું કે શું કરું ! એમ કેપાક્રાંત થઈ ગયે. વળી વિચાર્યું કે પુરુષોને સ્ત્રી અવધ્ય છે, માટે બીજે ઉપાય ક. એમ ધારી કોધાતુર થયેલો ત્યાંથી નીકળે. તરતજ મંત્રીને બેલાવી હુકમ કર્યો કે આ દુષ્ટાત્મા સ્ત્રીને નાશ કરે. ”
મંત્રીએ તેણુને સાથે લઈ એકાંત સ્થાનમાં રાખી. વિચારવા લાગ્યો કે “ આ સંસારમાં મનુષ્યના વિચિત્ર ચરિત્ર હોય છે, તેઓને રાગદ્વેષ નચાવે તેમ નાચે છે. રાગાંધ મનુષ્ય છતાં દોષને દેખતો નથી અને અછતા ગુણને દેખે છે. ઠેષાંધ તેથી વિપરીત રીતે પ્રવર્તે છે. કેપ પરિતાપના ઘાતથી જર્જરિત અંગવાળા ભુપતિને મારે મતિ સંજવિની દઈને સજજ કરે, એ મારી ફરજ છે” એમ ધારી રૂદન કરતી તેણીને આશ્વાસન આપી, બુદ્ધિ વડે પતિને બેધ કરવા રાજસભામાં ગયે.
સભામંડપને વિષે આવેલા કુસ્થાનગત ગુણસમુહવત પ્રભાત સમયના દિપવત ઉદ્યોતે અદીપ્યમાન, વિસ્મય અને ધ મિશ્ર, આ શું ? આ શું ! એમ વિચારમાં બેઠેલા રા
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
"
6
જાને જોઇ નમસ્કાર કરી બેસનારા સભાજના વિવિધ પ્રકારની વાર્તા કરવા લાગ્યા. તે સમયે વિવă નામનેા વાચાલ બ્રાહ્મણ પ્રથમ એલ્યા ૮ ભ।ભે. ! સભાજના અધુના એક વિચિત્ર વૃત્તાંત થયા છે. ” તે સાંભળી સભાજનાએ તે જાણવા આકાંક્ષા બતાવી એટલે તે ખેલ્યા “ આ નગરને વિષે ગુણે શ્રેષ્ટ ધન્ય નામે શેઠ હતા, સ` વ્યવહારીને વિષે એ મુખ્ય હતા, તેને શ્રી નામા ભાર્યાં હતી. તેના ધન, ધનદ, ધમ અને સામ નામે ચાર વિચક્ષણ પુત્ર છે. ચૈાવનવયે તે ચારેને પરણાવ્યા છે. એક દિવસ ધન્ય શેઠને ઘણાજ મંદવાડ થઇ ગયા. વૈદ્યોએ અસાધ્ય વ્યાધ જણાવવાથી સર્વે સ્વજન વર્ગ ત્યાં એકઠાં થયા, તેઓએ શેઠની ભક્તિપૂર્વક પૂજા કરી અને પ્રત્યેકે ક્ષમાવ્યા. પછી તેઓ મેલ્યા શ્રેષ્ઠિન ! તમે નામ અને અર્થથી ધન્ય છે, તમે જાતે અગણિત દ્રવ્ય ઉપાર્જન કર્યું, સ્વજન વનું` પાષણ કર્યું, અને સાત ક્ષેત્રને વિષે પ્રચુર દ્રવ્ય વાપરી કીર્તિ અઘરી વગાડી; પરંતુ પિતાના મરણ પછી સ પત્તિ વહેંચવાના વિધિ પિતાએ ન બતાવ્યા હોય તેા પુત્રા પરસ્પર વાદવિવાદ કરે છે. માટે અમારી સાક્ષિપૂર્વક તમે પુત્રાને સમ ભાગે દ્રવ્ય અર્પણ કરે, જેથી એએને અંદર અંદર કલેશ ન થાય તે તમારો યશ પ્રવર્તે. ’ તે સાંભળી શેઠે પુત્રોતે પાતાની પાસે મેલાવી ખેલ્યા, પુત્રો ! તમારે એક બીજાની સાથે સ ́પીને રહેવુ ચક્ષુ વડે વદન શાભે છે અને વદન વડે ચક્ષુ શાભે છે, પદ્મવથી વૃક્ષ શાલે છે અને વૃક્ષ વડે પઙ્ગ૧ શાલે છે, તેમ તમે પણ એક બીજાથી અધિક શાભાપામા. કોઈ વખત તમારે અંદર અંદર લહુ ન કરવા અને પ્રીતિથી રહેવું; કદાપિ પ્રીતિના નિર્વાહ ન થાય તેા ઓરડાની ચાર દિશામાં ચાર કળશ દાટેલા છે, તે અનુક્રમે તમારે ગ્રહણ કરવા એમ કહી પચત્વ પામ્યા. અને પુત્રાએ લૈકિક ક્રિયા કરી.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
પછી તે પુત્રાએ કેટલાએક વખત તે સુખ અને સપમાં નિમન કર્યાં, પણ પાછળથી સ્રીઓને લીધે તેઓ પૃથક્ હૃદય વાળા થયા; એટલે ચારેએ એકત્ર થઈ પિતાએ કહેલા કળશ કાઢયા તેમાં પહેલાને વિષે ધૂળ, મીજાને વિષે અસ્થિ, ત્રીજાતે વિષે ચાપડા, અને ચાથમાં સાના મ્હાર, એમ નીકળ્યું; તે જોઇ ત્રણ તા દીનમુખવાળા થયા, અને ચેાથેા ખુશી થયા.
પેલા ધનના લાભથી નિરાશ થયેલા ત્રણે ભાઇએ જાણે તરવારથી હણાયા હેાય તેમ પૃથ્વી ઉપર પડયા, અને માથું કુ ટતા ખેલ્યા શત્રુરૂપ પિતાએ અમને વિશ્વાસ પમાડીને ગ્યા. સ સાથે વસ્તુ સામને આપી. અમને કાંઈ પણ ન આપ્યુ ત્યારે સજ્જન પુરૂષાએ કહ્યું ' સઘળુ ચાર ભાગે વહેચી લ્યા.’
(
સામ કહે · મને મારીને યે। અન્યથા તેમાંથી કિંચિત્ માત્ર દ્રવ્ય હું નહિ આપું. કદાષથી તમારૂ દ્રવ્ય ધૂળરૂપ થઇ ગયુ તેમાં મારે શુ દાષ ?. જેથી મારામાંથી ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા રાખા છે.
(
પેલા ત્રણ ભાઇઓ આલ્યા હે મુગ્ધ ! તું સઘળા ધનને વિષે લુબ્ધ થયા છે. પણ તેમ નહિ અને. વ્યવહારે સમજ અથવા સ્વજન કુટુંબીઓ કહે તે પ્રમાણે કર, તેઓ તને આપે તેટલુ દ્રવ્ય તું ખુશીથી ભાગવ; એ શિવાય બીજો ભાગ નથી. એમ ઘણા વિવાદ થયા પણ કોઇ સમજ્યું નહિ તે સમયે હિતરવી લાકાએ કહ્યું તમે કલહુ ન કરે, વ્યાપાર કશે અને તમારે ન્યાય કરવાને પ્રધાનાદિ રાજ્ય વર્ગ પાસે જાઆ ? તેઓએ તે પ્રમાણે અંગીકાર કરી છ માસ પર્યંત ધર્માધિકારી પાસે આંટા ખાધા પણ કોઇએ તેના નિવેડા ન કરી આપ્યા. આ વાત રાજાજીએ ધારણ કરવા જેવી છે. ”
રાજા કહે । પછી તેના સડવાદ કાઇએ પતાબ્યા કે નહિ. ?? તેણે કહ્યું “ સ્વામિન્ તેઓના કલેશ કાઇએ પતાવ્યા નહિ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
તેથી મુઝાઇને પરદેશ તરફ ચાલ્યા. કોઈ ગામના પાદરમાં સભા કરીને બેઠેલ વૃદ્ધ પશુપાળને જોઈ નમસ્કાર કરી ત્યાં ઉભા રહ્યા. તે જોઇ તેણે પૂછ્યુ કે તમે કોણ છે અને કયાં જાએ છે ? ઉત્તરમાં ચારે ભાઇઆએ પાતાના વૃત્તાંત કહી બતાવ્યેા. તે મોંભળી તે પશુપાળ મેલ્યા--- તમારા પિતા પડિત અને હિત– કર્તા હતા એમ જણાય છે.’ તેઓ મેલ્યા ' તાત! અમારા વાદત્તુ તમે નિવારણ કરો.’
અ
પશુપાળ કહે ' તમારા પિતા વિચક્ષણ હતા, તેણે જેને જે ચાગ્ય હતુ. તે પ્રમાણે આપ્યું છે. પ્રથમ કળશમાં ધૂળ નીકળી તે ઉપરથી સાથી મેટા પુત્રને સમસ્ત કૃષિ કમ આપેલું છે, ખીજામાં અસ્થિ નીકળ્યા તે ઉપરથી બીજાને સર્વે ચતુષ્પદાનુ અધિકારીપણું સોંપ્યું છે, ત્રીજામાં ચાપડા નીકળ્યા તે ઉપરથી ત્રીજાને વ્યાપાર, ઉઘરાણી વગેરે સાંપ્યું છે અને ચેાથાને સ રોકડ દ્રવ્ય આપેલું છે. તમે વિચાર કરીને તપાસ કરા તે આ સર્વ વસ્તુએ સરખી થશે. તેણે પેાતાના નિરતરના ભ્યાસથી વિચારીને વહેં'ચણ કરેલી છે. ભાઈએ! દ્રવ્ય છે તે વીજળીના ચમકારા અને અતુલની જેમ અસાર છે. ફાઇને દ્રવ્ય આપેલું રહેતુ જ નથી, પિતાના દ્રવ્યને માટે જેઓ કરે છે, તેને મૂર્ખ સમજવા. તેમજ પિતાના દ્રવ્યમાંથી પેાતાના ભાઇઆને આધુ આપવા યત્ન કરે છે તેને અધિક મુખ` સમજવા. માટે દ્રવ્ય ઉપર મૂર્છાવંત થઇ, તેને અર્થે કલેશ ન કરતાં, પિતાની વાણી સ્નેહુવડ અવધારણ કરો. તમારી અજ્ઞાનતાને લીધે તમે પિતાને દાષ ન દો જેણે અતિ સ્નેહથી તમારૂ લાલન પાલન કરી આ સ્થિતિએ તમને પહોંચાડયા તે તમારી બાબતમાં અન્યાય કરે એ તમારો વિચાર કેટલી ભૂખ - તાવાળા છે. તે। વિચારીને પુનઃ આ પ્રમાણે ભૂલ ન કરતાં પા તાની ભૂલ વિચારવા ઉત્સુક થાઓ.
લેશ
આ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
એ પ્રમાણે વૃદ્ધ પશુપાળનાં વચન સાંભળી– પામી લઘુ ધવને આલિંગન દઇ–અશ્રુ વરસાવતા ત્રણે ભાઇઆ ઓલ્યા 'વત્સ ! લાભાકુળ થઇ અમે તને જે ખેદ પમાડયા તેને માટે ક્ષમા કર. ’ તે સમયે લઘુ મધવ પણ ત્રણે ભાઇ એને ચરણકમળમાં પડી ખેલ્યા હું બધુ ! તમે મારે તાત તુલ્ય છે, મૂઢ બુદ્ધિથી મેં તમને જે કર્કશ વચન કહ્યાં તેને માટે મને ક્ષમા કરો એમ અરસ્પરસ ક્ષમા યાચના કરી ચારે ભાઇએ પશુ પાળ પ્રત્યે મેલ્યા– અમારા પિતા મરી ગયા છે તથાપિ તમે કૃપાળુએ અમને અજ્ઞાતાને તત્ત્વ પ્રગટ કરી સમજાવ્યા અને અમારા લેશનેા નાશ કરાવ્યા તેથી તમે અમારા પિતાથી પણ આધક છે, એમ કહી નમસ્કાર કરી કદાગ્રહ મુક્ત થયેલા તે ઘરે આવ્યા, આનમાં રહેતા તે અરસપરસના પ્રેમમાં ાદ્ધ કરવા લાગ્યા.
તે સાંભળી સર્વે સભાજનાએ પેાતાના મસ્તક ધૂણાવ્યા અને આશ્ચય પામી ખેલ્યા કે એ આશ્ચર્યકારી વાત છે. અજ્ઞાત ગ્રામ્ય મનુષ્ય એ વાદનેા શી રીતે નિકાલ કરી શકયાકારણ કે જે વાદને ન્યાયાધિકારીએ અને પ્રધાન પુરૂષા નિવેડા કરી શકયા નહિ તેનેા એક ગામડી પશુપાળે નિવેડા કર્યાં,
તે આશ્ચર્યજનક કહેવાય.
""
એ સર્વ વ્યતિકર શ્રવણ કરી નૃપતિ મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે પૂર્વે નહિ જોયેલા પશુપાળે દૂરથી તે મમ જાણ્યા તા શાસ્રજ્ઞ અને કુશળ પ્રિયાનું કામકળાને વિષે કૌશલ્ય હાય તેમાં શું નવાઇ ! માટે નિશ્ચયે મે ભૂલ કરી છે. મે... અવિચારી કામ કરી અનાર્ય પણ કર્યું છે, હું નિજ છું, હું નિર્ભાગ્ય છું; કારણ કે મેં એવા સ્રીરત્નના વિનાશ કર્યો, એમ લાંખા વખત અંતકરણમાં શાચ કરી દીન વદનવાળા નૃપતિ મત્રી પ્રત્યે એક્લ્યા. એ નિઃપુણ્યે મહા પાપ કર્યું છે. પિતાના મૃત્યુ
(
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ માં સુખે રહેલી તેણુની ઉપર મેં મહા અનર્થ કર્યો છે. હવે હું પ્રાણ ધારણ કરવાને શક્તિમાન નથી માટે આગ્નમાં પડીને મૃત્યુ પામીશ. - રાજાનાં એવાં અત્યંત દુઃખભરિત વચને શ્રવણ કરી મંત્રી બોલે “ સ્વામિન ! સત્સવક હોય તે પોતાના સ્વામીનું હિતાહિત જાણે છે, વિચારે છે. સુપરીક્ષિત કાર્ય ફળદાતા થાય છે પરંતુ સહસાકૃત કાર્ય ફળદાતા થતું નથી, કારણ કે સહસા કરવામાં કાર્યાકાર્યને વિવેક રહેતું નથી અને વિવેક રહિત કાર્ય ઉત્કૃષ્ટ આપત્તિને વિસ્તાર કરે છે; વગર વિચાર્યું કરનાર મનુષ્ય પિતાના ગુણ અને સંપત્તિને લેપ કરે છે તેથી હું આપની આજ્ઞા અંગીકાર કરી તેણીને લઈ ગયા, પરંતુ મેં વિચાર કર્યો કે કંધના આવેશ સમયે જેવી બુદ્ધિ હોય તેવી કે વખત હોતી નથી અને તેવા વખતમાં જે કાંઈ કાર્ય થાય તે તેનું સારું પરિણામ ન આવે, માટે હાલ તેણુને વધ ન કરતાં ગુપ્ત સ્થાને રાખવી. મારી એ ધારણા પ્રમાણે હજુ સુધી મેં તેણુને જીવતી ગુપ્તસ્થાનમાં રાખી છે.” . મંત્રીની વાત સાંભળી આનંદ પ્રાપ્ત થયેલે રાજા બે વયસ્ય, તેનું રક્ષણ કરવાથી તે મારા જીવિતવ્યનું રક્ષણ કર્યું છેપછી તેણુને પોતાના મહેલમાં તેડાવી અને તેને વારંવાર ખમાવી. તે દિવસથી તે દંપતીને ગાઢ પ્રેમ થયો.”
એ પ્રમાણે વાત કરી મુનિ બોલ્યા “રાજન ! જેમ પધરાજાએ સહસા કરવાથી પોતાના આત્માને વ્યાકુળ કર્યો તેમ તું પણ કરે છે. ધર્મજ્ઞ મનુષ્યએ પદ્યાતધત આત્મઘાત પણ ન કરશે. કારણ કે આત્મઘાત કરે એ પણ મહા પાપ છે. જે મનુષ્યો દુ:ખને ઘાત કરવા માટે દુષ્કર આત્મઘાત કરે છે તેઓ સુગમ અને સર્વ દુ:ખહર્તા ધર્મ શા માટે ન કરે ? કારણ કે ધમે છે તે દુષ્કર્મને નાશ કરે છે, સત્કર્મની પ્રાપ્તિ કરાવે છે અને
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
અશરણ
અનેક પ્રકારના સુખ આપે છે એટલુંજ નહિ પણ આ સસારમાં મનુષ્ય માત્રને ધમ એજ શરણભૂત છે.
રાજા કહે પૂજ્ય ! દુઃખ દાવાગ્નિમાં દુગ્ધ થયેલા મનુષ્યને એ ધની વાત પણ કર્યાંથી હાય ! માટે મને તે આ પ્રારભ કરેલા કાર્ય માટે યાગ્ય ધમ સબલપા’
મુનિ કહે । રાજન ! તુ દુ:ખાં થઈને મૃત્યુ ઇચ્છે છે પરંતુ તેથી તેા વિશેષ દુ:ખને પામીશ. કારણ કે દુઃખ પાપથી ઉસન્ન થાય છે, પાપ પ્રાણિઘાતથી ઉપન્ન થાય છે અને પરપ્રાણઘાતથી પણ આત્મઘાત વિશેષ પાપકારી છે. આત્મઘાતને દુઃખની પરંપરા જાણી—ધથી પાપના ક્ષય થાય છે એમ વિચારી, નિશ્ચિત થઇ જિનેદિત ધર્મ કરતા તું એક દિવસ વિરમ (ઢીલકર,) જેથી સુત સહિત કલાવતી તને પ્રાપ્ત થશે. તેની સાથે તું ચિરકાળ પર્યંત ભાગ ભેગવીશ અને પછી રાજ્ય લક્ષ્મીને ત્યાગ કરી દપતી દીક્ષા અંગીકાર કરશેાઃ
ગુરૂગિરાથી સ્વસ્થ થએલા રાજાએ તે રાત્રી ત્યાં ઉપવનમાંજ નિમન કરી. રાત્રીને પ્રાંતે નિદ્રામાં એવુ સ્વપ્ર જોયુ કે, કોઇ કલ્પવૃક્ષને લાગેલી લતા ફળવતી થઇ, તેવામાં કાઇએ તેના છેદ કર્યો અને તે ભૂમિ ઉપર પડી, પુનઃ તેજ લતા કલ્પવૃક્ષને લાગી અને ફળવતી થઈ. તરતજ ઉઠી ગુરૂ પાસે જઇ નમસ્કાર કરી વિનય સહીત સ્વપ્નના અર્થ પૂછયા. ગુરૂએ કહ્યું × તે દેવીના ત્યાગ કર્યો ને કલ્પલતાનેા છેઃ કર્યાં. તે દૈવી આજે ફળે સહીત—પુત્રે સહીત તને પ્રાપ્ત થશે.
"
એ સાંભળી રાજા અત્યંત આ પામ્યા અને કહેવા લાગ્યા હે પ્રભેા ! આપની કૃપાથી મારૂ સવે શુભ થશે પછી પેાતાના સ્થાન પ્રત્યે જઇ દત્તને મેલાવી લાથી નમ્ર થયેલા રાજા ખેલ્યા. મિત્ર ! દુષ્ટ બુદ્ધિથી મેં મહત્ પાપાચરણ કર્યું, નિ`ળ કુળને લાંછિત કર્યું પરંતુ ગુરૂ મહારાજની
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
અમૃત સરખી વાણીથી આશ્વાસન પામ્યા, આશાલુબ્ધ થયેલા હું અહીંજ આખા દિવસ નિમન કરીશ, સાયંકાળ સુધી જો કલાવતીને જીવતી નહિ જોઊ' તાનિશ્રયે મરીશ, માટે તું તુંગારૂઢ થઇ ત્વરિત ગતિએ જઇ તેણીને શોધી લાવ. ’
(
તે સમયે જેવી દેવની આજ્ઞા, એમ કહી દત્ત નીકળ્યા, સાંભળેલી હુકીકતને અનુસારે ચાલ્યા, તેવામાં દૈવયોગે એક તાપસને તેણે જોયા. તેને પ્રણામ કરીને પુછ્યું ભે। સુનિ ! તમે અથવા બીજા કોઇએ નજીક પ્રસવકાળવાની અથવા પ્રસૂતા કોઇ સુદરીને જોઇ ? તેણે કહ્યું તુ* કાણુ છે અને કયાંથી આવ્યા.
દત્ત કહે ‘હું શ’ખપુરથી આવ્યા છું, મને ત્યાંના રાજાએ
માલ્યા છે. ૩
તાપસ કહે ‘શું હજી પણ તે બિચારી ઉપરથી રાજાએ વેરના ત્યાગ નથી કર્યા? લેાકેાક્તિ પણ એવી ચાલે છે કે કીડી ઉપર કટક ન હોય. ’
દત્ત કહે હવે વૈર નથી પરંતુ તેણીને દુ:ખ દીધું એથી પશ્ચા તાપ છે. હમણાં વધારે વાત કરવાના સમય નથી કારણ કે જોવાને ઉત્સુક થએલા રાજા સાંજ સુધીમાં તેણીને નહિ જોવે તેા અગ્નિમાં પડી મળી મળશે.
એમ સાંભળી તે દયાળુ તાપસ તેને પેાતાના આશ્રમ પ્રત્યે લઈ ગયા. ત્યાં કુળપતિને નમસ્કાર કરી ટકામાં સર્વ વૃત્તાંત જણાવી દત્તે કહ્યું, વિભા! રાજાને અભય આપે.
(
આવ્યાં,
તરતજ કુળપતિએ કલાવતીને મેલાવી. ત્યાં તેમની પાસે દત્તને બેઠેલા જોઇ તેણીની આંખમાં અશ્રુ ભરાઇ એક પણ વચન એટલી શકી નહિ અને જાણે સઘળા દુઃખના ઉભરો તે સમયે ભરાઇ ગયા હોય તેમ અત્યંત રૂદન કર્યુ કહ્યું છે કે હૃદયને વિષે ભરાઇ રહેલુ દુઃખ સ્વજનને દેખવાથી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
કોટિધા થાય છે, તેણીને એ પ્રમાણે રૂદન કરતી જોઇ, આધાસન આપી દત્ત મેલ્યા ' બેન તુ' ખેદ ન કર ' એ સઘળા કર્માંના પરિણામ છે. પાતાનાં કરેલાં કર્મજ પેાતાને ભેગવવા પડે છે, અન્યજને તેા નિમિત્ત માત્ર છે. આ સંસારને વિષે પ્રાણિઆને દુઃખ સુખની જે લાગણી મનમાં થાય છે તે સર્વે શુભા શુભ કર્મથીજ થાય છે. જગતમાં પિતા, માતા, પતિ, ભ્રાતા, પુત્ર, પુત્રી વિગેરે સ્વજના દુષ્કર્મીના ઉદયથી શત્રુરૂપ થાય છે. અને તેએજ પુણ્યાયના યોગથી. સુખકર્તા થાય છે. માટે આપત્તિ આવી પડે ત્યારે ધૈ ધારણ કરવું. એન તું સમજણુ શક્તિવાળી અને ડાહી છે, તને કાંઇ વધારે કહેવુ પડે તેમ નથી પરંતુ તે જે દારૂણ દુ:ખ ભાગળ્યું તે કરતાં અધિક તારા વિયેાગથી નૃપતિ ભગવે છે. તે પશ્ચાતાપથી સાંપ્રતકાળે પાવક મધ્યે પ્રવેશ કરવાને ઇચ્છે છે. સાંજ સુધી જો તને જીવતી નહિ દેખે તેા જરૂર તે અગ્નિને શરણ થશે, માટે તું જલદી રથમાં આ થા !!
એ પ્રમાણેના વૃત્તાંત સાંભળી તે પતિપાસે જવાને ઉત્સુક ૬ ઇ, કારણ કે કુલાંગનાઓના ધમ છે કે અહિતકારી પતિનુ પણ હિત ચહાલું. પછી કુલપતિને નમસ્કાર કરી, બીજા તાપસાને મિષ્ટ વચને ખેલાવી, સર્વેની રજા લઈ પુત્રની સાથે રથમાં બેઠી. સધ્યા સમયે નૃપાશ્રિત વનને વિષે પહોંચ્યા, ત્યાં પૂર્ણાંગી કલાવતીને સાક્ષાત્ જોઇને ઉત્કષ સહીત હવત છે, તેા પણુ લજ્જાથી નમી ગયેલા વદનવાળા રાજા તેણીના સન્મુખ જોવાન શક્તિમાન થયા નહિ. હર્ષ સદ્ધિ-વર્ધાપના સઘળે પહોંચી, રાત્રી પૂર્ણ થતા સુધી વાજીંત્રા અને નગારાના નાદ પૂર્વક ઉત્સવ થયા.
તે સમયે હુ પામેલા અમાત્ય અને સામતાની સાથે આસ્થાન મંડપમાં ક્ષણવાર બેસી નૃપતિ પ્રિયા પાસે ગયા.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
બનેના ને એક બીજાની સન્મુખ જોઇ હર્ષાશ્રુથી ભરાઈ આવ્યાં કલાવતીએ નીચું મુખ કરી વંદન કર્યું, તે વારે પિતાના હસ્તકમલથી તેણીનું વદન ઉચું કરી રમ્ય વાચાએ પતિ બોલે અહે મારા જીવિતવ્યની રક્ષા કરનારી.,
એમ બેલતા રાજાને અટકાવી કલાવતી બેલી મારી નિર્ભાગ્યવતીની–વકીની સ્તુતિ શી?”
રાજા કહે “પ્રિયે ! હું નિર્ગુણ કૃતઘી અને અકૃત્ય કરનાર છું કારણ કે મેં સતીશ્રેષ્ટ–સુશીલા-ગુણવતીને અત્યંત ખેદ પમાડ.
તે સાંભળી સતીમતતલ્લિકા કલાવતી બેલી “ તમે ગુણ છે. એમાં તમારે દોષ નથી, તેમ સદાકાળ તમારે વિષે રક્ત અંત:કરણવાળી અને તમને જ વિતવ્ય માનનારી જે હું તેને પણ દેાષ ન હતું, પરંતુ દેષ મારા કર્મને જ સમજ; કારણ કે કર્મના યોગે સર્વે કાર્ય બને છે, તે પણ સ્વામિનું મને શંકા થાય છે કે આપે મારા કયા અપરાધને એ દંડ કર્યો? કારણ કે દોષિત મનુષ્યને શિક્ષા કરવી એ રાજાઓને ધર્મ છે.”
' રાજા કહે “જેમ વબરને પુષ્ય નહિ અને વંજુલવૃક્ષને ફળ નહિ તેમ તારે વિષે દોષને સંભવ નથી; તે પણ અજ્ઞાનતાથી જે દુવિકલ્પ થયા તે કહેવાને હું શક્તિમાન નથી પરંતુ તારા આગ્રહથી કહું છું.” એમ કહી કેપનું કારણ કહી બતાવ્યું. પછી કલાવતીએ પિતાને વૃત્તાંત નૃપતિએ પૂછવાથી નિવેદન કર્યો. તે સાંભળી પ્રમુદિત થયેલે રાજા બે પ્રિયે ! સૂર્ય ચંદ્રની સ્થિતિ પર્યત મારા અપયશને પહ વાગશે અને તારી ઉજ્વળ શીલપતાકા લેકમાં લહુલહાયમાન થશે. તારે દુઃખાનતાપ
સ્મરણ કરી મૃત્યુવાછનારે હું. ગુરૂ મહારાજની ઉક્તિ અનુસાર થયેલી તારા સંગમની આશારૂપ સંજીવનીના પ્રભાવથી જીવતે રહ્યો છું.”
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
કલાવતી કહે “સ્વામીનાથ! મારે માટે આપને સંતાપ ભેગવવો પડયે, મને દુઃખ ઉત્પન્ન થયાનું જાણું આપને દુઃખ થયું, એ મારા ઉપરની આપની કૃપા પ્રભાવ છે. સ્વામિન ! આપણે દુઃખને વિષે પડયા છતાં પણ સુખમાં સ્થિત થયા એ સર્વે પુત્રના પુન્યને પ્રભાવ સમજે. ધન્ય છે તે ગુરૂ મહારાજને કે જેણે આપને સદબુદ્ધિ આપી, મને તેમનાં દર્શન કરાવો ! '
રાજા કહે “આપણે પ્રાત:કાળે વંદન કરવા જઈશું. '
એ પ્રમાણે સ્નેહલાપ કરતા ક્ષણદા ક્ષણરૂપ જણાઈ.. પ્રભાતે દંપતિ સર્વ સમૃદ્ધિ સાથે સૂરિ મહારાજને વંદન કરવા ચાલ્યા. ત્યાં જઈ ગુરૂષાદને પરમ ભકિત પૂર્વક વંદન કરી. અનુક્રમે યાચિત સ્થાને સર્વે બેઠા. તે સમયે ગુરૂશ્રેષ્ટ શીલ મહાભ્યદેશિની દેશના આપવી શરૂ કરી.
शीलं प्राणभृतां कुलोदयकरं शीलं वपुर्भूषणं, शीलं शौचकरं विपद्भयहरं दौर्गत्यदुःखापहं; शीलं दुर्भगतादिकन्ददहनं चिन्तामणिः प्रार्थितो, व्याध्रव्यालजलानलादिशमनं स्वर्गापर्वगपदम् ॥१॥
પ્રાણીઓને શીલ, કુળનો ઉદય કરનારૂં, શરીરને ભૂષણરૂપ પવિત્રતા કરનારૂં, વિપત્તિ અને ભયને હરનારૂં, દુર્ગતિ અને દુઃખને નાશ કરનારૂં, દુર્ભાગ્યાદિ કંદને દહન કરનારું, પ્રાર્થના કરેલ ચિંતામણું સરખું. વ્યાઘ, સર્પ, જળ અને અનલના ઉપસર્ગને શમન કરનારું અને સ્વર્ગ મેક્ષ આપનારું છે.
दत्तस्तेन जगत्यकीर्तिपटहो गोत्र मषीकूर्चकचारित्रस्य जलाञ्जलिर्गुणगणारामस्य दावानला;
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
ત્રોને નાદ આકાશને વિષે પ્રસર્યો અને પ્રગટપણે જાણે મહાસતિના મહામ્યની ઉદ્દઘણું કરતા હોય તેમ પ્રતિદ્વારે તેરણે બંધાયાં તથા ધ્વજાઓ ફરકી. એ સ્ત્રી પુરૂષે રાજા - ણીના દર્શન કરવાને માર્ગમાં એકત્ર થયા. કેટલીક સ્ત્રીઓ તે જાણે તેના અપયશ રૂપી મલનું ક્ષાલન કરતી હોય તેમ કલાવતીને કુસુમાંજલી, કરવા લાગી. કેટલીક સ્ત્રીએ સ્તુતિ પૂર્વક ” હે સતી ! તારે જય થાઓ, તારે પુત્ર દિર્ધાયુષી થાઓ !” એવા આશીશવચન બેલવા લાગી. રાજાએ દીન જનેને દાન વિગેરે ઘણાં કાર્યો કર્યા. રાજા મૃત્યુથી નિવર્તન થયે. દેવી અક્ષતાંગી પ્રાપ્ત થઈ અને પુત્રની ઉપ્તત્તિ થઈ વિગેરે હર્ષ ઉપર હર્ષની વધામણું સાંભળી નગરને વિષે મહે ઉત્સવ થઈ રહ્યા; ગીત, નૃત્ય અને વાજિંત્રાએ કરીને સ્થાને સ્થાને તે નગર રમણીક થઈ પડયું.
એમ આનંદમાં અગીયાર દિવસ વીત્યા પછી બારમે દિવસે સ્વજન વર્ગને એકત્ર કરી રાજાએ, કુમાર ગર્ભમાં આવ્યો તે સમયે કલાવતીએ પૂર્ણ કલશ સ્વમમાં જે હતું તે ઉપરથી પૂર્ણકલશ એવું કુમારનું નામ પાડયું અને તે દિવસે સર્વેને ઉત્તમ પ્રકારના ભેજનથી કર્યો. એ પ્રમાણે સુખમાં કેટલેએક કાળ નિગમન કર્યા પછી સદ્દગુરૂની સંગતિથી શાસ્ત્ર શ્રવણને વિષે આસક્ત, વિષયાશયથી મુકત, સંતોષામૃતથી તૃષ્ટ અને ધમ કર્મમાં દષ્ટ તે દંપતીએ માવજ જીવ પર્યત સર્વ બ્રહ્મવત અંગીકાર કર્યું. ગુરૂગિરારૂપ અમૃતે સિંચાયેલી તેના મનરૂપી ભૂમિને વિષે વિવેક બીજથી ઉત્પન્ન થયેલું સમ્યકત્વ વૃક્ષ પ્રૌઢતર થયું. જે વૃક્ષ મદમાદિ ગુણરૂપ શાખા અને પૂજા-સત્કાર રૂપ પદ્ધ સંયુકત તથા કુશ્રતિરૂપ દુર્વાતથી અસ્પષ્ટ હેઇને કુસુમેદયવાળું થયું.
પછી નિરંતર ધર્મકાર્યને વિષે રક્ત આશયવાળા શંખ રાજા
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
એ જીણું ચેને ઉદ્ધાર કર્યો, કેટલાએક નવીન ચે બંધાવી તેમાં જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા કરી અને જિનેશ્વર ભગવંતની મહેટા આડંબરથી પૂજા કરી; મુનિ મહારાજાને નમન સ્તવન અને વંદન પૂર્વક અશન, પાન, શયા, વસ્ત્ર, પાત્ર અને ધર્મોપકરણથી સદાકાળ પ્રતિલાભવા લાગે; દુ:ખી સ્વધર્મીઓને ઉદ્ધાર કર્યો, શ્રાવકને કર મુક્ત કર્યા અને જિનમતના પ્રત્યનિકેનું નિવારણ કર્યું, એમ ચિરકાળ પર્યત ધર્મનું પાલન કર્યું.
એક દિવસ ધર્મ જાગરણું જાગતા પિતાના સુતને રાજ્ય દુ. રંધર જાણી રાત્રીને વિષે રાજા આ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યો. “આહ ! શરીર અને મન સંબંધિ અનેક પ્રકારના દુઃખરૂપ જળથી વ્યાકુલ એ આ સંસાર સમુદ્ર દુસ્તર છે, આશ્રવને રૂંધન કરનાર, ગુણે પુર્ણ અને સચ્ચારિત્રે સંભૂત અધર્મરૂપ પત (વહાણ) વિના તેને પાર કેમ પમાય? ધર્મ સંબંધી સંપૂર્ણ સામગ્રી નરભવ વિના પ્રાપ્ત થતી નથી. સિદ્ધાંતને વિષે મનુષ્ય ભવ દશ દ્વતે દુર્લભ કહ્યો છે. કદાચૈ કેઈ શુભ કર્મના ભેગે તે પ્રાપ્ત થાય તે ધર્મશ્રવણ એ દુર્લભ છે અને ધર્મ સાંભળવાને વેગ બને તે પણ તે પ્રમાણે આચરણ કરવાની ચાતુરી ન હેય, એ સર્વ સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય ત્યારે મનુષ્ય જન્મ સાર્થક થાય; આ મનુષ્ય જન્મ અને આવી સામગ્રી પ્રાપ્ત થયા છતાં હું કાંઇ કરી શક્યું નહિ. માતા, પિતા પુત્ર અને સ્વજન એ સર્વે સંસારમાં પાશરૂપ છે, તારૂણ્ય અને ધન ધાન્યની આશા સ્વનિની પેઠે વિનશ્વર છે દારા નરકરૂપી કારાગૃહ પ્રત્યે લઈ જનાર છે અને રાજ્ય દુર્ગતિનું કારણ છે. વિષય વિષતુલ્ય છે, શિવ લક્ષ્મીનો સંગમ કરવાને તે સંયમ એજ શ્રેષ્ટ છે માટે સર્વ સંગને ત્યાગ કરી સંયમ અંગીકાર કરવું. એ પ્રમાણે વિચારી કલાવતીને પૂછયું. તે દક્ષા બેલી મહારાજ ! ચિરકાળ પર્યત ભેગ ભેગવ્યા, રાજ્ય પણ કર્યું અને ધુરંધર પુત્ર થયે, સાંપ્ર
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ તકાળે આપણે ચારિત્ર ગ્રહણ કરવું એજ શ્રેષ્ઠ છે. આ જન્મને નિસાર જાણુ સારભૂત સંયમ અંગીકાર કરી-આપણે નિરતિચાર વ્રત પાળવું એજ યુક્ત છે.
રાણીએ પિતાને મત અંગીકાર કર્યો એટલે ઉત્સાહવંત - પતિએ મંત્રીવર્ગને બેલાવી પૂર્ણકલશ કુમારને રાજ્યાભિષેક કર્યો, જિન મંદિરને વિષે ઉત્સવ મંડાવ્ય, યતિશ્રેષ્ટ અને ધામિકની બહુ પ્રકારે યચિત પૂજા કરી. બંધીવાનને છોડી દીધા અને યાચક વર્ગને સંતોષ પમાડે. એમ આઠ દિવસ પતિ ઉત્સવ કરવા સાથે જનસમૂહને નાના પ્રકારના ભેજ્યાદિ પદાથૈવડે સત્કાર કર્યો. તે સમયે ઉદ્યાનપાલકે આવીને ભૂપતિ પ્રત્યે વિજ્ઞપ્તિ કરી “સ્વામિન ! ઘણુ મુનિજને પરિવૃત આમિતતેજ નામના ગુરૂ મહારાજા ઉદ્યાનને વિષે આવ્યા છે, તે સાંભળી પ્રમુદિત થયેલ રાજાએ તેને વધામણીમાં ઘણું દ્રવ્ય આપ્યું. પછી સર્વ ઋદ્ધિ અને પરિવારે યુક્ત રાજા કલાવતીને સાથે લઈ સૂરિવર સમીપે ગયો. ત્યાં પંચાભિગમ સાચવવા પૂર્વક ગુરૂશ્રેષ્ટને વંદન કરી ધર્મ દેશના સાંભળી. પછી અવસર પામીને રાજાએ સુરિપ્રત્યે વિજ્ઞપ્તિ કરિ “ભગવાન ! દેવી કલાવતીએ પૂર્વે શું દુષ્કૃત્ય કર્યું હતું જેથી મેં નિરપરાધે તેણીના હસ્ત છેદાવ્યા ?
ગુરૂ બેલ્યા રાજન! તેને પૂર્વભવ સાંભળ મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિષે મહેંદ્રપુર નામે નગર છે. તે નગરને ત્રિવિકમ તુલ્ય પરાકમવંત નરવિક્રમ નામે રાજા હતું, તેને સત શીલાચરણવાળી લીલાવતી નામે પટ્ટરાણી હતી. તેની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન થયેલી એક સુચના નામે પુત્રી હતી. તે અનુક્રમે મન્મથના કેલિવનરૂપ
વનને પામી, તેણીનું મુખ પુણિમાના ચંદ્ર સમાન હતું, અધરને વિષે અમૃત હતું, દંતપંકિત મણિશ્રેણિ સમાન લાગતી, કાંતિ લક્ષ્મી સમાન જણાતી, ગમન હસ્તિ સમાન હતું, પરિમલ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯ પારિજાતક દૃશ હતા, વાણુ કામદુધા સમાન હતી, કટાક્ષ બાણ કાલકૂટ વિષ સમાન હતા, તેથી જાણે દેવતાઓએ તેને માટેજ ક્ષીરસમુદ્રનું મથન કર્યું હોય તેવો ભાસ થતો હતે.
स्वभावतो बहुकुतुहलकेलिलीलाः सद्धर्मकर्मनिरताः सुरताः सुशीलाः । प्रोद्यन्मदातिविशदाऽन्यकृतावहीलाः,
पायो भविन्त सकलेषु कुलेषु बालाः ॥१॥ પ્રાયે સ્વભાવથી બહુ કુતુહળે યુક્ત કીડાની લીલા વાળી, સદ્ધાર્મીકમને વિષે તત્પર પ્રીતિવાળી સશીલવતી અને ઉત્પન્ન થતા મદના ઉજ્વળપણુએ બીજાની અવહેલના કરનારી બાળાએ સર્વ સુકુળને વિષે થાય છે,
અન્ય નૃપતિના ઉસંગને વિષે તે કુમારી બેઠી હતી તે સમયે કઈ પુરુષે આવી રાજાને સુંદર આકારવાળોવિચિત્ર ભાષા બોલવામાં ચતુર એક પોપટ ભેટ કર્યો. રાજાએ તેને પોતાના હસ્ત ઉપર સ્થાપન કરી બોલાવ્યો. જન્મથી દક્ષ એવે તે પોપટ પણ દક્ષિણ ચરણ ઉપાડી હર્ષપૂર્વક બે
त्वदारितारितरुणीस्वसितानिलेन, समूर्छितेषु च महोदधिषु क्षितीश; अन्तटुंठत् गिरिपरस्परशृङ्गपातोद्
घातारवैस्तव रिपोरपयाति निद्रा. ॥२॥ હે ક્ષિતીશ! તેં વિદારણ કરેલા શત્રઓની સ્ત્રીઓના ધાશ્વાસના પવન વડે મહેદાધ ઉછળતે છતે તેમાં રહેલા પર્વત અથડાયાથી પડેલા શિખરવડે ઉત્પન્ન થયેલા શબ્દથી તારા શત્રુઓ નિદ્વારહિત થાય છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
પિપટના એ પ્રમાણે બેલવાથી રજિત થઈ રાજાએ પોપટ લાવનારને ઘણું દ્રવ્ય અને શરિરના આભુષણે આપી વિદાય કર્યો. પછી તે પોપટ રાજાએ કુંવરીને આપે. તેણુએ હર્ષિત થઇ પિતાને વાસભુવન પ્રત્યે જઈ સુવર્ણ પિંજરને વિષે તેને રાખે. નિરંતર દાડમ, દ્રાક્ષ, ચારોળી, અંજીર વિગેરે નાના પ્રકારને ફળફળાદિ ખવરાવતી અને સારસિધિત જળનું પાન કરાવતી કઈ દિવસ તેને પાંજરાને વિષે રાખે, કેઈ દિવસ પિતાના ખેાળામાં બેસારે અને કેઈ દિવસ વિવિધ પ્રકારની વાણું બેલતાં શીખવે. પિતાને આસને તેને બેસારે, પોતાની પથારીએ તેને સુવાડે, પોતાની સાથે જમાડે અને પોતે જ્યાં ત્યાં કીડા, કરવા જાય ત્યાં સાથે લઈ જાય; પોતાના આત્માની પેઠે તે નિ: પટને ક્ષણ માત્ર પણ અળગે ન રાખે. એક દિવસ ઘણી સખી
એ પરિવૃત્ત રાજપુત્રી પંજરસ્થ પિપટને સાથે લઈ નગરની સમીપે કુસુમાર નામના ઉદ્યાનને વિષે ગઈ. નરકાદિપાતવારણ, સિદ્ધિવધુસંગમકારણ અને લેાચનને સુધારસના પારણું સમાન એક જિનાલય જોયું. તે જિનપ્રસાદમાં પ્રવેશ કરી શ્રી સીમંધર સ્વામીને જેઈ સુચના અત્યંત હર્ષ પામી અને વારંવાર વંદન કરવા પૂર્વક સ્તુતિ કરવા માંડી.
जगज्जन्तुनिस्तारणे यानपात्रं, शमारामविश्रामसंलीनचित्तम् नतानेकनाकीन्द्रपादारविन्दं, स्तुवे स्वामिसीमन्धरं देवदेवम्
જગતના પ્રાણિઓનું નિસ્વારણ કરવાને યાનપાત્ર સમાન, શમરૂપી આરામને વિષે વિશ્રામ લેવામાં લીન ચિત્તવાળા અને જેના ચરણ કમળ પ્રત્યે અનેક ઈદ્રોએ નમસ્કાર કર્યો છે, એવા સીમંધર પ્રભુની હું સ્તવના કરૂં છું. પિપટ પણ જિનેશ્વર ભગવંતની મૂર્તિ જોઇ ચિત્તમાં ચિંતવવા લાગ્યા, “અહો! આજ ભારે જન્મ સફળ થયો! આજ મારું પુન્ય જાગૃત થયું ? જેથી મને જિનેશ્વર ભગવંતનાં દર્શન થયાં-આવું સ્વરૂપ મેં પૂવે કે
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ વખત જોયું છે.” એમ ઈહિહ કરતાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પૂર્વ ભવ જોયો અને જાણ્યું કે “પૂવે હું સીધુ હતું. અનેક શાસ પઠન પાઠનને વિષે સાવધાન અને પુસ્તક ઉપધિ સંગ્રેહણમાં તત્પર હતું પરંતુ સંયમ કિયાને વિષે શિથિલ આદરવાળ થઈ મેં વ્રત વિરાધિત કર્યું અને પ્રાંતે માયા કરવાથી કાળ કરી અહીં કિર થયે પૂર્વ ભવના અભ્યાસથી તિચિના ભવને વિષે પણ મને જ્ઞાન થયું. મને ધિક્કાર છે કે જ્ઞાન દીપ હસ્તને વિષે છતાં પણ અજ્ઞાનરૂપ અંધકારથી અંધ થઈચારિત્રરૂપ ચરણથી ખલિત થઈ–ભવરૂપી ખાડાને વિષે પડો. પરંતુ તિર્થચભવને વિષે પણ પુન્યના પ્રભાવથી આજ મને
સ્વામી જિનેશ્વરનાં દર્શન થયાં, હવે આજથી જિનેશ્વરને દાન કર્યા સિવાય હું ચારે નહિ લઉં એમ પિતાના મનમાં નિશ્ચય કર્યો. તે સમયે સુચના પણ જિનેશ્વરને વંદન-નમસ્કાર કરી બહાર નીકળી. અને શુકવિભૂષિત પંજર લઇ પોતાના આવાસ પ્રત્યે ગઈ. “
બીજે દિવસે નૃપ પુત્રી શુકને પંજરથી બહાર કાઢી - જન કરવા બેઠી એટલે પોપટ “નો રિહંતા” એમ બોલી જિનેશ્વરના દર્શન કરવાને બહારના ઉદ્યોન તરફ ઉડી ગયો. ત્યાં ભગવંતને પરમ ભક્તિ પૂર્વક નમસ્કાર કરી ફળાહાર કરતે ઉઘાનમાં સ્વેચ્છાએ ફરવા લાગ્યા. અહીં સુલોચના તેના વિ
ગથી દુઃખિત થઈ અત્યંત રૂદન કરવા લાગી. તેથી ઘણું લેકે પિપટને શોધવા નીકળ્યા, તેમાંના કેઈએ કુસુમાકર ઉદ્યાનમાં ગુપ્તપણે રહી પોપટને પાશજાલે પકડી રાજપુત્રી સમીપે આણ્યો કુંવરી પણ તેને ગ્રહણ કરી કોધથી રક્તલોચન વાળી થઈ બોલી, “રે ધુત! મને ઠગી સ્વેચ્છાએ ઉડીને તું વનમાં ગયો ! યાદ કર હવેથી તને બહાર જવાજ નહિ દઉં.” એમ કહી તેની ગતિને ભંગ કરવાને માટે તેની પાંખે છેદી નાંખી
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
અને પછી કારાગારની પેઠે પાંજરામાં નાંખ્યા. પેપર પણ મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે અહા ધિક્કાર છે આ પરાધીનતાને કહ્યું છે કેઃहठानीचतरं कार्य, कार्यते मार्यतेऽपि च । नरकावासदेशीयां, तत् प्राहुः पारवश्यतां ॥
હુથી અતિ નીચ કાર્ય કરવું પડે છે, માર ખાવા તેથી પરાધીનતા નરકાવાસ સરખી કહી છે.
પડે છે
"
પૂર્વ ભવે મુનિપણાને વિષે સ્વાધિનપણે પ્રમાદથી ક્રિયાઅનુષ્ટાન ન કર્યાં તેનું આ ફળ છે. અથવા આ તે શું દુ:ખ છે પરંતુ ભવાંતરને વિષે અનેક પ્રકારની વિટમના સહુન કરવી પડશે. આ ભવને વિષે વીતરાગના વદન કમળનું અવલેાકન કરવા નહિ પામું: ' એમ ચિંતા કરતા અત્યંત દુઃખિત થયા. પુનઃ પેાતાના મન સાથે વિચારવા લાગ્યા હું આત્મા ! હવે શાકને છેાડી દે, કારણ કે શાકથી નિવિટ ક`ના અધ થાય છે. વળી મારે જિન દન વિના ભાજન કરવાને નિયમ છે; માટે હવે અનશન કરૂં, ' એમ વિચારી અનશન કરી પંચપરમેથ્રીનું સ્મરણ કરવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે કરતા પાંચમે દિવસે મૃત્યુ પામી સૌધમ દેવલાકે મહાન્ ઋદ્ધિવાળા દેવ થયા. સુલેચના પણ તેના દુ:ખથી દુ:ખિત થઇ–અનશન કરી–સમાધિમાં મૃત્યુ પામી તેજ ઢળની દેવાંગના થઇ. ત્યાં વૈષયિક સુખ ભાગવિ અનુક્રમે ચવી પેટના જીવ તુ શખરાજા થયા અને સુલેાચના તારી અગ્રાહી કલાવતી થઇ. માટે હે રાજા ! પરમા થી તા પ્રાણિ સ્વકૃત શુભાશુભ કર્મના ફળ ભાગવે છે. કોઇ કોઇને સુખ દુઃખના કર્યાં નથી. પૂર્વ ભવે સુલેાચનાએ પોપટની પાંખા છેઠી તે વૈરી આ ભવમાં તે લાવતીના હસ્ત છેદાવ્યા. કહ્યું છે કે— कृतकर्मक्षयो नास्ति, कल्पकोटिशतैरपि ।
अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥ १ ॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
સેકસ અને કાટ કર્યો પણ કરેલા કર્માંના ક્ષય થતા નથી કારણ કે કરેલા શુભાશુભ ક અવશ્ય ભાગવવાં પડે છે. ઝ
એ પ્રમાણે ગુરૂના મુખથી પૂ॰ભવ સ્વરૂપ શ્રવણ કરી સ'સારને અસાર જાણી, વૈરાગ્યવાસિત અંતઃકરણવાળા તે દંપતી હસ્ત કમળ જોડી આચાય પ્રત્યેક વિજ્ઞપ્તિ કરવા લાગ્યા. પ્રભા ! સહસાર સમુદ્રમાં પડેલા જે અમે તેમને સફલક અને સિ તપટ વાળી દીક્ષા આપે।. ’.
હે
'
ગુરૂ કહે ‘ તત્ત્વજ્ઞાનને સમજનાર તમારા જેવાએ તેમ કરવું એજ ચુક્ત છે; કારણ કે ઘરમાં અગ્નિ લાગ્યા છતાં કાણુ પેાતાની વ્હાલામાં વ્હાલી વસ્તુને ઉદ્ધાર ન કરે? હે રાજન! શૂર પુરૂષોમાં તુજ શુરવીર છે જેથી આ પ્રમાણે પ્રત્રજ્યા લેવાને ઉત્સુક થયા છે.
એમ કહી આચાયે કલાવતી સહિત શખરાજાને દીક્ષા આપી અને ગ્રહણ આસેવન પ્રમુખ શિક્ષાના મેધ આપ્યા. શખરાજિષ શ્રુતાભ્યાસ કરતા ગુરૂની સાથે પૃથ્વી ઉપર્ વિચરવા લાગ્યા. શમામૃત કુંડને વિષે નિમગ્ન થઈ અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગથી પણ ઉદ્વેગ નહિં પામતાં પાતાના આત્માને રાજાજેધર કરતાં અધિક માનવા લાગૅ ચારિત્રનું આરાધન કરવામાં પેાતાનું સર્વ સામ વાપરવા લાગ્યા. યતનાએ એસવું, યતનાએ ચાલવું, યતનાએ ખેલવું, યતનાએ સૂવું વિગેરે સ કા યતના પૂર્વક કરવા લાગ્યા. એમ મહુ કાળ પર્યંત શુદ્ધ ચારિત્ર પાળી પ્રાંતે અનશન કરી સમાધિમાં મૃત્યુ પામી સાધમ દેવલાકે પાંચ પામના આયુષ્ય ધ્રુવપણે ઉત્પન્ન થયા. કલાવતી સાધ્વી પણ તેજ પ્રમાણે ચારિત્ર પાળી મૃત્યુ પામી તે દેવની દેવીપણે ઉત્પન્ન થઇ.
વાંચનાર ! લવતીના ચમત્કારી ચરિત્ર ઉપરથી એધ લેવાના છે કે શીલ એ મનુષ્યનું પરમ ભૂષણ છે, શીલથી સ પ્રકારના ઉપસર્ગના નાશ થાય છે અને શીલથી વાંછિતાની
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ સિદ્ધિ થાય છે–માટે જેમ બને તેમ શીલશાળી થવાને ઉછુક્ત થવું; સંખરાજાનું અને પદ્મરાજાનું દ્રષ્ટાંત લઇ એકદમ કેધને તાબે થઈ સાહસ કરતાં ડરવું–બીજા જે જે શિક્ષા વચને અને શિક્ષા દ્રષ્ટાંતે છે તે વાંચી સાર ગ્રહણ કરે અને શંખજા તથા કલાવતી રાણી સર્વ =દ્ધિને ત્યાગ કરી શુદ્ધ ચારિત્ર ગ્રહણ કરવાને ઉદ્યમવત થયાં એટલું જ નહિ પણ ગ્રહણ કરી પુશું ભાવે પાળી દેવગતિને પામ્યા એમ વિચારી ચારિત્ર ગ્રહણ કરવાને ઉઘા થવું જેથી ઉત્તમ ગતિ પ્રાપ્ત થાય.
વિશેઠ અને વિજ્યારાણી. આ સંસારમાં પ્રાણીને સર્વ કાર્ય કરતાં શિયળ પાછોવું ઘશું દુષ્કર છે. અનેક મનુષ્ય મનુષ્યવૃત્તિ તજી, દઈ પશુવૃત્તિને આધિન થઈને પરસ્ત્રી લંપટ થાય છે, તે તે અત્યંત ધિક્કારને જ પાત્ર છે. તે સિવાય સ્વસમાં શંષ માનનારાઓમાં પણ પર્વ તથા તિથિઓને દિવઓએ શિયળ પાળવાની અશકિત કેટલાક વિશેષ માહિતવૃત્તિવાળા બતાવે છે, પરંતુ જેમની વિષયવૃત્તિ મર્યાદામાં હોય છે તેવા તે બાર તિથિ અને પર્યજણાદિક પવીએ સ્વલ્લીના સંબંધમાં પણ શિયળ પાળે છે. તે કરતાં પણ અધિકતર શ્રેષ્ઠ કાર્ય વિજયશેઠ અને વિજયારાણીએ કરેલું છે તેમનું ચમત્કારિક ચરિત્ર સંક્ષેપમાં આ નીચે પ્રદર્શિત
ભરતક્ષેત્રમાં વછ દેશની અંદર દક્ષિણ સમુહ્ના કિનારા ઉપર એક સુભિત નગરમાં વિજયનામે એક શ્રેણીપુત્ર વસે છે તેમને સદ્દગુરૂને સમાગમ થવાથી ગુરૂ મહારાજે દાન, શિલ; તપ ને ભાવરૂપ ચાર પ્રકારના ધર્મને ઉપદેશ કર્યો. તેમાં શિલ ધર્મ સંબંધી ઉપદેશ કરતાં કહ્યું કે –
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫ सिलं कुलआहरणं, सिलं रुवं च उत्तम होइ॥ सिलं चिय पंडितं, सिलं चिय निरुवमं धम्मं ॥१॥
શિલ કુળનું આભરણ છે, ઉત્તમ એવું રૂપ તે શિલ છે, શિલ પાળવું તેજ પાંડિત્યતા છે અને નિરૂપમ-જેને બીજી ઉપમા પણ આપી ન શકાય એ ધર્મ તે શિલ ધર્મજ છે.”
આ પ્રકારને ઉપદેશ સાંભળીને વિજય નામના શ્રેષ્ઠીપુત્રનું હૃદય આદ્ધ થયું અને પાણી ગ્રહણ કર્યા પછી કૃષ્ણપક્ષમાં નિરંતર શિયળ પાળવું એવો અભિગ્રહ ગુરૂ મહારાજની સમિપે ગ્રહણ કર્યો. આ વખત તેની નાની વય હતી.
હવે તેજ નગરીમાં શ્રેષ્ઠિની વિજયાના સુશીળ, ડાહી અને સ્વરૂપવાન પુત્રી હતી. તેને પણ બાળવયમાં ગુરૂને સમાગમ થયો. ગુરૂ મહારાજે સ્ત્રીવર્ગને વાસ્તવિક શોભા આપનાર શિયળરૂપ શૃંગારનું વર્ણન કર્યું. “શિયળરૂપી આભૂષણ વિના બીજા ગમે તેટલા આભૂષણે પહેર્યા હોય તો પણ તે ભારત છે માટે ઉત્તમ કુળવાન સ્ત્રીએ પરપુરૂવ સામી દ્રષ્ટિ પણ કરવી નહી અને પિતાના ભર્તાર સાથે પણ વિષય સુખના સંબંધમાં સંતોષવૃત્તિ ધારણ કરવી.આવા ઉત્તમ ઉપદેશથી તે વિજયાનું મન ઘર્મરંગવડે રગિત થયું અને પાણી ગ્રહણ કર્યા પછી શુકલપક્ષમાં નિરંતર શિયળ પાળવું એ અભિગ્રહ ગુરૂ સમિપે ગ્રહણ કર્યો.
અનુક્રમે બંને યુવાવસ્થાને પામ્યા અને દેવગે તે બંનેનેજ વિવાહ થયો, પાણિગ્રહણમહોત્સવ સમાપ્ત થયો એટલે પ્રથમ દિવસે વિજ્યા અનેક પ્રકારના શૃંગાર ધારણ કરી ઉત્કંઠા સહિત પિતાના ભર્તાર સમિપે પિતાના આવાસ ભુવનમાં આ વ; વિજયકુમાર પણ તેને જોઇને બહુ હર્ષિત થયો. પરંતુ તરતજ પૂર્વે લીધેલા નિયમ સાંભળી આવ્યું, એટલે બે ઘડી આનંદ કારક વાતો કરીને પછી વિજયાને કહ્યું કે હે પ્રાણપ્રિયા મારે કૃશુપક્ષમાં શિયળ પાળવાનો નિયમ છે અને તેના દિવસ ત્રણજ બા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
કી રહેલા છે માટે હાલતા વિષયભાગની ઈચ્છા શમાવી દેવી. ત્રણ દિવસ પછી શુક્લપક્ષમાં આપણે સાંસારિક સુખ ભાગવીશું ”
વિજ્યા પેાતાના સ્વામીના ઉપર પ્રમાણેના વચને સાંભજ્યાં કે તરતજ ચિત્રવત્ સ્તબ્ધ થઇ ગઇ. એ પ્રમાણેની વિલ ક્ષણતા તેની આકૃતિ ઉપર જોઇને વિજયશેઠે પૂછ્યું” કે “ હે પ્રિયા : આમ સ્તબ્ધ કેમ થઇ ગઇ ? શું ત્રણ દિવસ તારે મન મહુ થઇ પડે છે અથવા કાંઇ બીજી ચિંતા ઉત્પન્ન થઇ છે ?” વીજયા તરતજ પેાતાની મનેાવૃત્તિને શાંત કરી ખેાલી કે– પ્રાણનાથ જેમ આપે બાલ્યાવસ્થામાં કૃષ્ણપક્ષના નિયમ ગ્રહણ કર્યાં છે, તેજ પ્રમાણે મેં પણ બાલ્યાવસ્થામાં શુકલ પક્ષમાં શિયલ પાળવાના નિયમ લીધેલા છે માટે હવે જે બન્યું તે ડીકજ અન્ય છે; તેમાં કાંઇ પરિતાપ કરવા જેવું નથી. આજથી હુંતા બને પક્ષમાં શિયળ પાળીશ, તમે ખુશીથી બીજી સ્ત્રીનું પાણિગ્રહણ કરો અને કૃષ્ણપક્ષે શિયળ પાળી શુક્લપક્ષે સાંસારિક સુખ ભાગવા. મારા તરફના કાંઇ પણ આપે અસતાષ રાખવા નહીં. મારી મનેાવૃત્તિ અત્યારથીજ શાંત થઇ ગયેલી છે. આપ બીજી સ્રી સાથે પણિગ્રહણ કરો. તેને હું... મહેન તુલ્ય ગણીશ અને તેનું સુખ જોઈ હું અંતઃકરણમાં રાજી રહીશ. કિચિત્ પણ તેના પ્રત્યે શાયપણુ ગણીશ નહીં. કેમકે તમને જે પ્રકારે સુખ થાય તે પ્રકારેજ વવાને હું તનમનથી મધાયેલી છું.
,,
વિજયાના આવા ઉત્તર સાંભળીને વિજયશેઠનું મન પણ વિષયવૃત્તિ રહિત શાંત થઇ ગયું અને આનંદ ચુકત આકૃતિએ ખેલ્યા કે “ હે સુંદરી ! તારા આવા વિવેક ભરેલા ઉત્તર માંભળી હું ખુશી થયા છું. તારી ધામ ક લાગણીને માટે હું તારી જેટલી પ્રશંસા કરૂ તેટલી ઓછી છે. ત્રાયે સ્રી જાતિની વિષય વૃત્તિ પુરૂષ કરતાં વિશેષ હેાય છે છતાં જ્યારે તારી વિષયવૃત્તિ શાંત પામી જાય છે ત્યારે પછી કાળકૂટ વિષ જેવા વિષયસુખના
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
ઉપગથી મારે પણ શું પ્રયોજન છે? પૂર્વના ભાગ્યોદય વડે અસ્કમાત શિયળ પાળવાની અનુકૂળતા પ્રાપ્ત થઈ ગઈ છે, તે એવા પરભવમાં દુ:ખને આપનારા અને દુર્ગતિમાં લઈ જનારા વિષય સુખના સેવનથી સર્યું. તારી પેઠે હું પણ બંને પક્ષમાં શિયળ પાળીશ અને વ્રતને દૂષણ લાગવા નહિ દઉં તે બીજી
સ્ત્રી પરણવાની મને સલાહ આપી પણ એમ કરવા મારી ઇચ્છા નથી. માટે માત પિતાથી ગુપ્ત રીતે શિયળ પાળીને ભાવથી યતિપણે સંસારમાં જ રહીશું. એમ કરતાં કેઇ પ્રકારે પણ માતાપતા જાણી જશે તો પછી સંસાર છોડી દઈને ચારિત્ર અંગીકાર કરશું.
આ પ્રમાણે નિર્ણય કરીને બંને એક શયામાં શયન કરવા છતાં પણ ત્રિકરણ શુદ્ધ ખગધારા તુલ્ય શિયળ પાળવા લાગ્યા; કેઇ પ્રકારનું દૂષણ લાગવા દેતાં નહી અને દિનપરદિન વિશેષ ઉજવળ પરિણામવાળા થતા હતા. પુણ્યવાન મનુષ્યની બલિહારી છે, જેની મનોવૃત્તિમાંથી વિષય વાસના ઉઠી જાય છે તેને શિયળનું પરિપાલન મુકેલ નથી. પરંતુ આવી રીતને નિરંતરનો સહવાસ છતાં દિનપરદિન શુદ્ધ મનવૃત્તિ રહેવી અને તેપણ વધતી જવી તે આશ્ચર્યકારક છે.” - એવા અવસરમાં વમળ નામના કેવળી ચંપાનગરીના ઉઘાનમાં સમોસર્યા. દેવતાએ કમળની રચના કરી. નગરમાંથી જિનદાસ વગેરે શ્રાવકે વાંદવા માટે આવ્યા. કેવળી ભગવતે ઉપશમસાર શિળ પ્રધાન દેશના આપી; શ્રાવક ધર્મ અને સાધુધમ એમ બે પ્રકારને ધમ ઉપદે; જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયીનું સ્વરૂપ કહ્યું તથા જીવના અનાદિ કાળના મૂળ સ્વભાવ તરીકે તેને ઓળખાવ્યા, તેને લાગેલા આવરણે દૂર કરવા રસ્તા બતાવ્યા; દાન, શિળ, તપ ભાવારૂપ ચાર પ્રકારના ધર્મનું સમગ્ર સ્વરૂપ પ્રદર્શિત કર્યું અને તેમાં દાન ધર્મનું સ્વરૂપ પ્રકા
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
શિત કરતાં સુપાત્ર દાનને મેક્ષસુખનું પ્રબળ કારણભૂત બતાવ્યું; સુપાત્ર તરિકે તીર્થકર, ગણધર, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને પાંચ મહાવ્રતને પાળવામાં અહેનિશ તત્પર એવા મુનિ મહારાજને મુખ્ય જણાવ્યા. આ પ્રમાણેના ઉપદેશને અંતે જિનદાસ શ્રાવકે ઉભા થઇ વિનંતિ કરી કે “ હે ભગવંત ? આપના ઉપદેશથી મને સુપાત્ર દાન દેવાની અત્યત ઉત્કંઠા થઇ છે માટે ચોરાશી હજાર મુનિઓ મારા ઘરને આહાર ગ્રહણ કરે તો મારે મનેરથ સફળ થાય, માટે તેવો માર્ગ બતાવવા કૃપા કરે. કેવળી બોલ્યા “હે જિનદાસ! તું કહે છે એ વાત બનવી તદન અસંભવિત છે કારણ કે એટલા બધા મુનીને એકત્ર કેગ ક્યાંથી થાય ? અને કદી એમ બને તે એટલા બધા મુનિરાજને નિષ શુદ્ધમાન–તેમને અર્થે નિપજાવેલ નહેય તેને આધાકરની વિગેરે દેશ રહીત આહાર ક્યાંથી મળે ? માટે તારે મને એ રીતે સફળ થાય તેમ નથી. પણ ૮૪૦૦૦ મુનીરાજને આહારપાણી વહેરાવતાં જેટલા ફળની પ્રાપ્તિ તેટલા ફળને પ્રાપ્ત કરવાને બીજો રસ્તે છે, ” જિનર્સ બોલ્યા કે- ભગવાન ? કૃપા કરીને તે માર્ગ બતાવે કેવળી બોલ્યા કે-વચ્છ દેશમાં વિજય શેઠ અને વિજયા નામે તેમની સ્ત્રી છે તે બંને અખંડ શિયળના પાળનારા, ભવયતિ થઈને સંસારમાં રહેલા છે તેમને જમાડવાથી તને તેટલા ફળની પ્રાપ્તિ થશે. એક શ્રાવક શ્રાવિકાને જમાડવાથી ૮૪૦૦૦ મુનિરાજને ભાતપણું આપવા જેટલા ફળની આશ્ચર્યકારક વાત કેવળીને મુખે સાંભળીને શંકા રહીતપણે તેનું કારણ શું ? ” એમ કેવળી પ્રત્યે વિનય પૂર્વક તેણે પૃચ્છા કરી. કેવળી બોલ્યા કે તેઓમાંના એકેકને જુદા જુદા પક્ષમાં શિયળ પાળવાનો નિયમ હતું, પાણિગ્રહણ થયા પછી તે વાતની પરસ્પર ખબર પડતાં બંને જણાએ બને પક્ષમાં નિરંતર શિયળ પાળવાનો નિર્ણય કર્યો અને તેઓ એવું
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
ઉત્કૃષ્ટ શિયળ પાળે છે, તેમજ એમના અધ્યવસાય એવા ઉજ્વળ છે કે તેને જમાડવાથી ૮૪૦૦૦ મુનિરાજને દાન દીધા જેટલા ફળની પ્રાપ્તિ થાય તેમ છે. જિનદાસે તે વાત સ્વીકારી. કેવળી અન્યત્ર વિહાર કરી ગયા. જિનદાસ શ્રાવક તરતજ વચ્છ દેશે આવ્યા અને વિજયશેઠના માતા પિતાને મળી વિજયરોને સ્રી સહિત પેાતાને ત્યાં જમવા આવવાનું આગ્રહપૂર્વક આમંત્રણ કર્યું, માતાપતાને આવા અજાણ્યા માણસથી એ વાતના અતિ આયહુ થતા જોઇ આશ્ચય થયું, તેથી તેનું કારણ પૂછ્યું, જિનદાસે કેવળી ભગવતે કહેલા સવવૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યેા. માતાપિતા આશ્ચય પામ્યા અને જમવાનું સ્વીકાર્યું. જિનદાસ ષિત થયે। અને અનેક પ્રકારની રસવતીવડે તેને અત્યંત ભક્તિપૂર્વક જમાડી ઉત્કૃષ્ટ સુપાત્રદાનનુ ફળ મેળવ્યુ
વિજયશેઠ અને વિજયારાણીને જિનદાસને આવવાના કારણની અને પેાતાના શિયળ સંબંધી પેાતાના માિિપતાને જાણ થયાની. ખબર પડી એટલે આગ્રહપૂર્વક માષિતાની આજ્ઞા લેને મન્ને જણાએ કેવળીભગવંતની પાસે ચારિત્ર અંગીકાર કર્યું.
ઉજ્વળ ભાવે નિરતિચાર ચારિત્ર પાળી આઠે કતિ ખપાવ્યાં. પ્રથમ ચાર ઘાતિકને ખપાવી કેવળજ્ઞાન પામી, અનેક ભવ્ય જીવાને પ્રતિબાધ પમાડી માક્ષ માર્ગના પથી કર્યાં અને આયુષ્યને અંતે બાકીના ચાર અઘાતિ કર્મીને ખપાવી મેક્ષસુખ પામ્યાં.
આ પ્રમાણેના શિયળના મહામહિમા જાણી દરેક ભવ્ય: જીવાએ શિળધમ પાળવામાં ઉદ્યમી થવું. પાંચ ઇંદ્રિના. વિષયાને ખરેખરા વિષે તુલ્ય સમજીને તેનાથી દૂર રહેવું. શિળ પાળવાથી આ ભવમાં પણ અનેક કષ્ટો નાશ પામે છે, દેવ. સાનિધ્ય કરે છે, સ્થાને સ્થાને કીર્તિ વિસ્તરે છે અને અનાવૃત્તિ ઉજ્જ્વળ થતી જાય છે. પરભવે દેવભુવનનાં સુખ અને યાત્ મેાક્ષસુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
જ બૂકમાર, રાજગૃહી નગરીમાં શ્રેણિક રાજા રાજ્ય કરે છે ત્યાં ત્રણભદત્ત નામે શેઠ વસે છે. તેની ધારિણી નામની સ્ત્રીએ સ્વમમાં જંબૂવૃક્ષવડે સૂચિત પુત્રને જન્મ આપે. તેથી તેનું નામ માત પિતાએ જબકુમાર પાડયું. અનુક્રમે તે વનાવસ્થા પાપે, તે વખતે તે નગરીમાં રહેલા આઠ શ્રેષ્ઠીની આઠ પુત્રી તેના ઉપર અનુરાગવાળી થઈ. એવામાં સુધર્માસ્વામી બહારના ઉદ્યાનમાં આવી સમસ, સર્વ માણસે ઘર્મોપદેશ સાંભળવા ગયા, તેમાં જબકુમાર પણ ગયો, ગણધર મહારાજાએ ભવભયને હરણ કરનારી દેશના આપી કે “ આયુષ્ય મેઘ ધનુષ્યની પેઠે અસ્થિર ; લક્ષ્મી વિજળીની પેઠે ચપળ છે, વૈવન તથા ભેગાદિક, અલ્પ, કાળ રહેવાવાળા છે, એવું જાણું ગૃહસ્થ રત્નત્રયીનું આરાધન કરી થોડા સમયમાં શાશ્વત પદને પ્રાપ્ત કરે છે અને સાધુ રત્નત્રીનું આરાધન કરી શીધ્ર શાશ્વત પદને પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ જેઓ મેહના બંધનમાં લુબ્ધ થઈ પ્રમાદને વશ પડયા રહે છે તેઓ આ ભવ અટવીને વિષે 'નિત્ય ભ્રમણ કર્યા કરે છે, એ પ્રકારે ધર્મોપદેશ સાંભળીને જંબકુમાર દીક્ષા લેવાને ઉત્સુક થ. ગુરૂએ માતાપિતાની અનુજ્ઞા વિના દીક્ષા આપવાની ના કહી તે પણ શીલવત લેવાને આતુર મનવાળે પિતાને ઘેર આવતું હતું તેવામાં વૈરીઓએ રાજગૃહીને ઘેરી લીધું છે. કિલ્લા પર બેઠેલા રાજપુરૂષ યંત્રવડે પત્થરને ફેકે છે, એવું જઇ પિતાને વ્રત લેવામાં વિન થશે એમ જાણું તે પાછો ગુરૂ પાસે ગયે. ત્યાં જઈ શીલ વ્રતને ગ્રહણ કરી પાછા પોતાના ઘરે આવ્યું અને માતપિતાને કહ્યું કે મારે દીક્ષા લેવી છે માટે મને રજા આપો તે સાંભળીને માતપિતાએ કહ્યું કે તું અમારે એકને એક પુત્ર છે, તારા વિના નિરાધાર એવા અમારું શું થાય? તને તારા ઉપર રાગવાળી આઠ કન્યાને પરણવવાને અમારે અભિલાષ છે તેને
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧ પૂર્ણ કર ! જ બકુમાર બોલ્યા હું તમારા આગ્રહથી કન્યાઓનું પાણી ગ્રહણ કરીશ પણ જો હું તેમને પ્રતિબંધ પમાડી દીક્ષા ન લેવરાવી શકું તે હું ગૃહસ્થાવાસે રહીશ. તે ઉપરથી તેના પિતાએ કન્યાઓને તથા કન્યાઓના માતાપિતાને તે વૃત્તાંત કહ્યું. સર્વે કન્યાઓ જંબુ પાસે આવીને કહેવા લાગી કે અમે તો તમને જ વરી ચુકી છીએ. પછી શુભ મુહૂર્ત મહેસવ પૂર્વક આઠે કન્યાઓનું પાણું ગ્રહણ કર્યું. પછી સસરાઓએ હસ્ત વિમોચનમાં આપેલું નવાણું કોડ સુવણું લઈને પિતાને ઘેર આવે. બીજે દિવસે પિતાની આઠે સ્ત્રીઓને પ્રતિબંધ પમાડવા માટે તેઓ સાથે સંધ્યા સમયે પોતાના ઘરની સાતમી ભૂમિકાએ ગયે.
એવામાં પાંચશે ચેર સાથે પ્રભવ ચેર ચોરી કરવા માટે ઋષભદેર શેઠના ઘરમાં પેઠે તેની પાસે અવસ્થાપિની અને તાલેઘાટી એવી બે વિદ્યાઓ હતી તેથી તાલે દુઘાટીની, વિદ્યાના બળથી જૂળ ઉઘાડયાં અને અવસ્થાપિની વિદ્યા વડે કરીને ઘરના સર્વ માણેસેને નિદ્રાવશ કરી દીધા. પછી પાંચશે ચારોની સહાયથી ઘરનું ભેળું દ્રવ્ય લૂંટીને જ્યાં જ કુમાર પિતાની સ્ત્રીઓને પ્રતિબંધે છે, ત્યે જઈને તેણે અવસ્થાપિની નિદ્રા મુકી; જંબકુમાર વિના સર્વ સ્વીમે નિદ્રાવશ થઈ તેથી તે સ્ત્રીઓના આભૂષણ લેવા લાગ્યું.
એવાંમાં જંબકુમારે તે સઘળાને વિદ્યાબળે ચિતરેલા પુરૂષની પેઠે ખંભિત કરી નાખ્યા. એટલે ખેદ પામી પ્રભવ જંબને કહેવા લાગ્યો કે તું તારિ સ્નભિની વિદ્યા મને શીખવ? હ પણ મારી આ તાલેદ્દદ્યાટીની અને અસ્થાપિની વિદ્યા તને શીખવું. બકુમારે કહ્યું હું એ તારી વિદ્યાને શું કરું? હું આઠે સ્ત્રીઓને પ્રતિબંધ પમાડી પ્રભાતે આ સર્વ લક્ષ્મી તજીને દીક્ષા ગ્રહણ કરવાને છું. પ્રભવ તે તે સાંભળી ચક્તિ થઈ કહેવા લાગે અહે આ સર્વ નાના પ્રકારના ભેગને શા માટે ત્યાગ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ કરે છેજંબૂએ કહ્યું-પ્રભવ? આ ભેગ સુખ થડા કાળ રહેવા વાળા અને પરિણામે કિપાકવૃક્ષના ફલની પેઠે અનિષ્ટ કરવાવાળ છે. જ્યાં સુધી હદયમાં મૂઢતા રહેલી છે, ત્યાં સુધી જ આ વિપ પ્રાણીને સુખ આપે છે, પણ તત્વવિદ્ પુરૂષે તે તેને દુઃખ રૂપે જ માને છે. તે સાંભળી પ્રભવે કહ્યું. પુત્ર વિનાના એવા તને શુભગતિ કયાંથી પ્રાપ્ત થશે? કહ્યું છે કે
अपुत्रस्य गतिनास्ति, स्वर्गे नैव च नैव च ।
तस्मात् पुत्रमुखं दृष्ट्वा, स्वगै गच्छन्ति मानवाः॥ ' અર્થ—અપુત્રીયાને સારી ગતિ થતી નથી, તે સ્વર્ગ ગતિ નહિંજ તે માટે મનુષ્યો પુત્રના મુખ જોઈને સ્વર્ગ જાય છે. *
ત્યારે જંબૂકુમારે કહ્યું કે હજારે બ્રહ્મચારી કુમારે પુત્ર વિનાના છતાં સ્વર્ગ ગયા છે અને પુત્ર છતાં પણ ઘણુ માણસે દુર્ગતિ જાય છે. એ પ્રકારે ઉપદેશ વડે કરીને પ્રતિબોધ પામી પ્રભાવ પાંચશે ચેરેએ કરી સહિત - વૈરાગ્યવાસિત ચિત્તવાળે થયો. ત્યાર પછી જકુમારની સ્ત્રી સમુદ્રશ્રી બેલી, હે સ્વામી! તમે બક નામના ખેડુતની પેઠે પ્રાપ્ત ભેગને તજી પશ્ચાતાપના ભાગી થશે. '
સુસીમ નામના ગામમાં એક બક નામે ખેડુત રહેતું હતું તેણે ચોમાસાની ઋતુ આવી ત્યારે પિતાના ક્ષેત્રમાં ચેળા મગ બંદી પ્રમુખ ધાન્ય વાવ્યું. પછી પિતાની પુત્રીને મળવા માટે માલવાદેશ ગમે ત્યાં તેની પુત્રીએ તેને ઘઉને ગેળના પુદ્ધા કરી જમાડશે. પછી તેણે પોતાની પુત્રીને પુછયું કે ઘઉને ગોળ કેમ થાય છે? પુત્રીએ કહ્યું કે ખેતરમાં ઘઉને શેરડી વાવવાથી થાય છે. પછી પોતાને ઘેર આવી તેણે મગ, ચેળા પ્રમુખ જે ધાન્ય વાવ્યું હતું તે સર્વે ખેતરમાંથી ઉખેડી નાંખી ગેધમ ને શેરડી વાવી; પણ પાણી નહિં મળવાથી કાંઇ ઉગ્યું નહિ અને ચાળા
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩ મગથી પણ તે ભ્રષ્ટ થશે. માટે હે પ્રિય, બક ખેડુત જેમ દુ:ખી થયે તેમ તમે પણ સ્ત્રી વિલાસાદિ ભેગ ત્યજી દુઃખી થશે. તે સાંભળી બ્રકમારે કહ્યું હું કાંઇ માંસના લોભી કાગડા જેવો નથી કે દુઃખી થાઉં
વિંધ્ય પર્વત ઉપર એક મન્મત્ત હસ્તી રહેતું હતું. તે એકદા ગ્રીષ્મ ઋતુમાં તૃષાથી પીડાતે રેવા નદી ઉપર પાણી પીવા ગયે પણ પગ ખસી જવાથી નદીમાં પડો અને મૃત્યુ પામ્યો. તેને મૃત્યુ પામેલ જોઈ માંસના લેભી જાનવરોએ તેના ગુદા દ્વા- * રમાં એક મોટું બાકું પાડયું. ત્યાંથી કાગડા વિગેરે પક્ષીઓ માંસ ખાવા લાગ્યા. એકદા માંસને અત્યંત લેભી કાગડો માંસ ખાતે ખો. તે હસ્તીના કલેવરમાંજ પડી રહ્યો અને ગ્રીષ્મ ઋતુમાં સખત ભડકા જેવા તાપને લીધે પેલું બાકું સંકેચાઈ ગયું તેથી કાગડો તો તેમાં જ રહી ગયો અને મૃત્યુ પામ્યું. જેમ આ કાગડે માંસ ઉપર આસક્ત રહેવાથી મૃત્યુ પામે તેમ જે હું તમારા ઉપર આસક્ત રહે તે આ કેશની પેઠે દુઃખી થઉં.
પછી બીજી પદ્મશ્રી નામની સ્ત્રીએ કહ્યું કે અમને તજવાથી તમે વાનરની પેઠે ઉભય ભ્રષ્ટ થશે. નંદનવનમાં પદ્મદ્રહને વિશે પરસ્પર પ્રીતિવાળું એક વાનરનું જોડલું રહેતું હતું. એક દિવસ ગ્રીષ્મ ઋતુમાં અત્યંત તાપથી પીડાતાં તેણે જળાશયમાં કૃપાપાત કર્યો. તેથી જળને તથા કાળના પ્રભાવ વિશેષથી બને શ્રી પુરૂષરૂપે થઈ ગયા. ત્યારે પુરૂષ રૂપે થયેલા વાનરે કહ્યું કે મનુષ્યમાં આજીવિકા માટે અનેક પ્રકારનું કષ્ટ સહન કરવું પડે છે. માટે આપણે આ જળાશયમાં ફરીથી પડીએ તે દેવદેવી થઈએ અને ઈચ્છિત ભેગ ભેગવીએ. સ્ત્રીએ કહ્યું કે આપણે મનુષ્યપણું પામ્યા છીએ તે જ બહુ છે માટે તેમાં સંતોષ માની અધિક લેભ ન કરે, છતાં વાનરે તેણીનું કહ્યું ન માન્યું અને ફરીથી જળાશયમાં પડે કે તરતજ વાનર થઈ ગયે. માટે હે
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૪
સ્વામી ! આ વાનર મનુષ્યપણાથી અને દેવપણુથી બન્ને પ્રકારે ભ્રષ્ટ થયો, તેમ તમે પણ થશો માટે અમારે ત્યાગ કરવો તમને ઉચિત નથી.
તે સાંભળીને જબકમારે કહ્યું કે હું અંગારક જે અતૃપ્ત નથી કે ઘણું બેગ ભેગવ્યા છતાં તૃપ્ત ન થાઉં.
કઈ એક અંગારક કેયલા બનાવવા માટે અટવીમાં ગયે, પાણી ખૂટવાથી તૃષાએ અત્યંત પીડાતો છતો સૂતા. તૃષા અત્યંત - લાગવાથી સ્વપનમાં ઘણું જળાશયને પાણી પી ગયો પણ તેની તૃષા શાંત થઈ નહિ. છેવટે મરૂ દેશમાં એક કુવા પાસે આવ્યું. ત્યાં દોરડા વતી ઘાસના પૂળાને કુવામાં બેથી તે ઉપર ચેટી રહેલું પાણી ચાટવા લાગે, પણ તૃપ્ત ન થયું. તેવી રીતે સર્વ પ્રાણએ શ્રી આદિક બેગ ભેગવતાં છતાં તૃપ્ત થતા નથી તેએની પેઠે હું આશક્ત નથી.
પછી પદ્ધસેના નામની સ્ત્રીએ કહ્યું કે, હે સ્વામી!. મેક્ષ કરતાં આ લોકમાં પ્રાપ્ત થયેલી લકમને છોડી દેવાથી શિયાળની પેઠે ઉભય ભ્રષ્ટ થશે.
એકદા વનમાં અત્યંત ક્ષુધાતુર થયેલો એક શિયાળ માંસને કડકે લઈ નદીના કિનારા ઉપર જતો હતે. નદીમાં માછલાને દેખી તેને લેવાના લેભે માંસને કડકે કાંઠા ઉપર મુકી નદીમાં પડયે પણ તેને માંછલુ હાથ ન આવ્યું. અને તીર ઉપર મુકેલા માંસના કડકાને કેઇ એક સમડી આવી ઉપાડી ગઈ તેથી તે શિયાળ ઉભય ભ્રષ્ટ થયે તેમ તમે પણ થશે.
તે સાંભળી બકુમાર છે કે તે સ્ત્રીઓ હું વિદ્યુમ્ભાલી વિદ્યાધરની પેઠે આસક્ત થઉ તેમ નથી.
વેતાઢય પર્વતની ઉતર શ્રેણુનાં ગગનવલ્લભ નામના નગરમાં મેઘરથને વિદ્યુમ્ભાલી નામના બે વિદ્યાધર ભાઈઓ રહેતા હતા. તેઓ માતંગી વિઘાને સાધવાના કારણથી વસંતપુર નગ
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
રમાં માતંગનો વેશ લઈ રહ્યા, કારણકે માતંગી વિદ્યાને સાધવામાં માતંગીનું પાણગ્રહણ કરવું પડે છે. પછી ત્યાંના ચંડાળાએ પૂછ્યું કે તમે કોણ છે અને કયાંથી આવે છે. તેઓએ કહ્યું કે અમા૨ પિતાજી સાંકેતપુરના મ્લેચ્છ રાજા તેણે અમને કાઢી મૂક્યા છે, તેથી ચંડાળાએ હર્ષથી ત્યાં રાખ્યા અને પિતાની પુત્રીએ પરણાવી. મોટે ભાઈ મેઘરથ તે બ્રહ્મચર્ય પાળી પોતાની સ્ત્રીની સહાયથી એક વર્ષમાં વિદ્યા સાધી રહ્યો; પણ હાને ભાઇ વિઘુમ્માલી તો ચંડાળણમાં આસક્ત થઈ વિદ્યા સાધી શકે નહિ. મેઘરથે આવી પિતાના ભાઈને પૂછ્યું કે તું વિદ્યા સાધી રહ્યો કે નહિ? તેથી તેણે પોતાની સર્વ હકીકત ભાઈને કહી મેઘરથે કહ્યું કે અરે મૂર્ખ ! પ્લેચ્છ સ્ત્રીના સંગથી તારા આત્માને કેમ દુષિત કર્યો ! વિદ્યુમ્માલીએ કહ્યું કે હે ભાઈ! મારો અપરાધ ક્ષમા કરી એક વરસ પછી મને તેડવા આવજે, હું કામને વશ કરી વિદ્યા સાધીશ. પરંતુ વિદ્યુમ્માલી ફરીથી કામને વશ રહેવાથી વિદ્યા સાધી શકશે નહિ. એક વરસ પછીથી મેઘરથે આવી પૂછયું કે તે વિદ્યા સાધી ? ત્યારે તેણે પિતાની હકીકત સર્વ કહી. મેઘરથે જાણ્યું આ ચંડાલણું ઉપર અત્યંત અનુરક્ત છે માટે તે ઘેર નહિ આવે એમ ધારે તે પોતાને સ્થાનકે ગયે. વિદ્યુમ્માલી ચંડાલણીમાં આસક્ત રહ્યા છતે ચંડાલ સંબંધી નીચ કાર્યો કરવા લાગ્યો અને તેને દાસ થઈ રહ્યો, ત્યાં મૃત્યુ. પામી નરકે ગયે.
માટે હે પ્રિયા ! તે વિદ્યુમ્ભાલીની પેઠે હું સંસારમાં આસત નહિ રહું.
જબૂકુમારના આ વચન સાંભળી કનકસેના નામની સ્ત્રીએ કહ્યું હે પ્રિયતમ ! તમે શંખ ધમનાર કણબીની જેમ લેભી ન થાઓ ?
શાળી નામના ગ્રામને વીશે કણકુટ નામને એક કણબી,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ રહેતા હતા તે એક બીજા કણબીનું ખેતર સાચવવા રહ્યો તે હમેશાં શંખ વગાડવાથી અનાજ ખાઈ જનાર પક્ષીઓને દુર નસાડી મૂકો. એક વખત કેટલાક ચેરે નગરમાંથી ગાયો ચેરી લઈ જતા હતા, તેઓ તે કણબીના શંખના શબ્દને સાંભળી આપણું પાછળ પકડવાને માટે માણસે આવે છે એમ સમજી ભય પામી ગાયો મૂકી નાશી ગયા. ચોર મૂકીને નાશી ગયા છે એમ જાણે કણબી ગાયને પિતાને ઘેર લઈ ગયો. તે કણબી પિતાના નિયમ પ્રમાણે હમેશાં શંખ ફેંક્યા કરે, એવામાં એક વખતે ગાય લઈ જનારા પેલા ચારે ત્યાં થઈને નીકળ્યા, તેઓએ હમેશાં શંખ વગાડનાર આ કણબી છે એમ જાણી ઘણે માર મારી તેની પાસેનું સઘળું ધન લુંટી લીધું, માટે હે સ્વામી! આપ અધિક લક્ષ્મીની ઈચ્છા કરવા જતાં સ્ત્રી આદિક સુખથી ભ્રષ્ટ થઈ કણબીની પેઠે દુઃખી થશે.
બકુમારે કહ્યું કે હું પેલા વાનરના જે મૂખ નથી કે દુ:ખી થાઉં.
વિંધ્ય પર્વતને વિષે એક વાનર પિતાની પ્રિયા સાથે સુખ ભેગવતે રહેતે હતોએક દિવસ ત્યાં એક બીજો બલિષ્ટ વાનર આવ્યો અને પેલા વાનરની પ્રિયા સાથે ક્રિડા કરવા લાગે, વાનરની પ્રિયાઓએ પણ પોતાના પતિને વૃદ્ધ થયેલ જોઈ તેને ત્યાગ કર્યો અને આ નવીન આવેલા વાનરને સ્વીકાર કર્યો આ જે વૃદ્ધ વાનર લડવા લાગે પણ પોતે વૃદ્ધ થયેલ હેવાથી અને પિતાની પ્રિયાએ પણ પેલા નવીન આવેલા વાનર તરફ થઈ ગઈ તેથી તેને વન છેડી નાશી જવું પડયું. નાસતાં નાસતાં તૃષાતુર થયે. પાણીની શોધમાં ફરતાં શીલારસને પાણી જાણી તેમાં મુખ નાંખ્યું, મુખ ચોંટી ગયું. મુખ કાઢવાને માટે પગ નાંખ્યા તે પણ ચેટી રહ્યા. અને મૃત્યુ પામે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
માટે હું સ્રીઓ તમારી વાંછાથી હું સંસારરૂપી શીલારસમાં કદાપિ અડીશ નહિ.
ત્યાર પછી નભ:સેના નામની સી એલી હે પ્રિય પતિ ! આપ અધિક લાભથી બુદ્ધિ નામની સ્ત્રીની પેઠે હાસ્યતા અને મેાટા અનને પામશે,
નદી નામના ગ્રામમાં સિદ્ધિ અને બુદ્ધિ નામની એ વૃદ્ધ સ્રીએ રહે છે તે ગ્રામમાં ઇષ્ટ ફળ આપનાર ભેામીલ નામને યક્ષ છે; સિદ્ધિ નામની વૃદ્ધ સ્રી તે યક્ષની પુષ્પ ફલાદિવડે મેશાં પુજા કરતી તેથી યક્ષ સતુષ્ટ થયા અને તેને હંમેશાં સેાના મહેારો આપવા લાગ્યા. બુદ્ધિએ સિદ્ધિને પૂછ્યું કે આપણે ઘણા કાળથી દરદ્ર છીએ છતાં આ લક્ષ્મી તને કર્યાંથી પ્રાપ્ત થઇ. આથી સિદ્ધિએ યથાસ્થિત વાત કહી. તેથી યક્ષ તેને ચાર સેાના મેહેારા આપવા લાગ્યા, સિદ્ધિને આ વાતની ખબર પડવાથી યક્ષનુ આરાધન કરી બુદ્ધિ ઉપર ઇર્ષ્યાથી બમણું માગવા લાગી; ત્યારે બુદ્ધિએ ફરી આરાધન કરી તેણીથી બમણુ માગ્યું, આથી સિદ્ધિએ વિચાર્યું કે એને કાંઇક નુકસાન પહોંચાડુ એમ ધારી તેણીએ યક્ષને આરાધીને કહ્યું કે મારી એક આંખ લઇ લે. પછીથી બુદ્ધિ પણ યક્ષનું આરાધન કરી યક્ષ પાસે માગવા લાગી કે સિદ્ધિ કરતાં મને બમણું ફળ આપે ! આથી યક્ષે તેની બન્ને આંખા કાઢી લીધી એટલે તે આંધળી થઈ અને મહા દુ:ખ પામી.
માટે હે સ્વામી! અધિક ઇચ્છા કરવાથી બુદ્ધિને મહા ક8 પ્રાપ્ત થયુ. તેવીજ રીતે આપ પણ અન માં પડશો.
ત્યારે જ બુકુમારે કહ્યું કે હું જાતિવત અન્ધ જેવા છુ અન્ય માગે જ તેવા નથી.
હ
એ
વસંતપુર નગરમાં જિતશત્રુ નામે રાજા હતા. એકાદા સભા વચ્ચે તેણે કહ્યું કે મારા રાજ્યમાં એવા કોઈ પુરૂષ છે કે જે
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
અશ્વની પરીક્ષા સારી રીતે જાણતો હોય, તેથી અશ્વવિદ્યામાં ચતુર પુરૂષાએ તેના કેટલાએક અજેમાંથી એક જાતિવંત સારા લક્ષણવાળે અશ્વ પારખી કાઢી કહ્યું કે આ અશ્વ જેને રાજ્યમાં હેય તેનું રાજ્ય દિવસે દિવસે સારી રીતે વૃદ્ધિ પામે તથા તેને કેઈ પણ જીતી શકે નહિ. આથી રાજાએ તે અશ્વનું સંપૂર્ણ રીતે રક્ષણ થાય તે માટે તે ગામમાં જિનદાસ નામને નિર્લોભી અને દયાવાન શ્રાવક રહેતું હતું તેને સે. જિનદાસ તેનું સારી રીતે લાલન પાલન કરી તે અને ઉછેરવા લાગ્યા. રાજ્ય પણ અશ્વના પ્રભાવથી સારી રીતે આબાદિપણાને પામ્યું. જિ નદાસ શ્રેષ્ઠી તે અશ્વ ઉપર બેસી હમેશાં તળાવે પાણી પાવા લઈ જતે, ત્યાંથી પાછા આવતાં શ્રી ઋષભદેવને મંદિરે ત્રણ પ્રદક્ષિણ દઈ વંદન કરી પછી ઘેર લઈ આવતે, તે અધ જિનદાસનું ઘર, તળાવ અને જિનમંદિર શિવાય બીજે કઈ પણ ભાગે જાણ નહિ
એકદા જીતશત્રુ રાજાની સંપદા સહન નહિ થવાથી તેના દુશમન રાજાએ પોતાની સભામાં કહ્યું કે જે કે તે જાતિવંત અર્ધ લાવે તેને પાંચ ગામ બક્ષીસ આપું. આ સાંભળી એક જણે બીડું ઝડપ્યું અને પટી શ્રાવક થઈને વસંતપુર ગયે ત્યાં ચૈત્યવંદન કરી ગુરૂવંદન કરવા ગયે, જિનદાસે ઉત્તમ શ્રાવક જાણું પિતાને ત્યાં ભેજન કરાવ્યું, પિતાની સાથે ધર્મ ગણી કરવા. કહ્યું તથા સદાને માટે પિતાને ત્યાં રહેવા માટે કહ્યું.
એક દિવસે શ્રેષ્ઠિ કંઈ કાર્યને માટે બીજે ગામ ગયાપાછળથી કપટી શ્રાવકે અને પાણી પાવાના મિષથી તેના ઉપર બેસી પિતાના નગર ભણી ચાલવા માંડયું, અવે કઈ પણ માર્ગ જોયેલે નહિ હોવાથી તળાવે પાણી પીને જિન મંદિરે આ ત્યાં ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈ પાછા પિતાને સ્થાનકે આવ્યું. પેલા. કપટી શ્રાવકે અને ફરીથી ચલાવ્યું પણ તે તે પાછા જે
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯ પેલા ભાગે ગયો અને પાછા આવ્યા તેથી પેલે કપટી શ્રાવક ખેદ પામી છે અને છોડી દઈ જતું રહ્યું. આ સર્વ વૃત્તાંતની રાજાને ખબર પડી, સેવકે એ પણ અશ્વને પાછો આવેલે જાણું સવ વૃત્તાંત શ્રેષ્ઠી આવ્યા ત્યારે તેમને કહ્યું. રાજાએ શ્રેષ્ઠીનું ઘણું સન્માન કર્યું.
આ માટે તે સ્ત્રીઓ, જેમ અધે ત્રણ માર્ગ જાણતો હતો તેમ હું પણ ગાન, દર્શન અને ચારિત્ર રૂપ ત્રણ ભાગ જાણું છું. માટે હું વિમાગે જઉં તેમ નથી.
તે સાંભળી કનકશ્રી નામની સ્ત્રી બેલી હે પ્રાણેશ! અતિશય ભવૃત્તિથી નાનાભાઈની પેઠે દુઃખી થશે.
હેમપુર નામના નગરથી બે ભાઇઓ દેશાંતર જતા હતા. રસ્તે ચાલતાં માર્ગમાં પાંચ રાફડા જોયા. નાને રફડે હવે તે
ડી જે તેમાંથી પાણી નીકળ્યું તેથી સંતુષ્ટ. થયાથી નાના ભાઈએ કહ્યું હે ભાઈ! હવે બીજે પણ ફાડીને જોઈએ; એમ કહી બીજે ફોડયે, તેમાંથી દ્રવ્ય નીકળ્યું. ત્રીજામાંથી રૂપું અને ચોથામાંથી સુવર્ણ નીકળ્યું. મોટા ભાઈએ કહ્યું કે હવે પાંચમ એક રાફડે રહેવા દે. કારણ કે અત્યંત લોભ વિષવૃક્ષનું મૂળ છે. છતાં નાનાભાઈએ પાંચમો રાફડો ફેડ, તો તેમાંથી દષ્ટિવિષ સર્પ નીકળે, તેથી તે બળીને ભસ્મ થયો. માટે હે પતિ, તેની પેઠે આપ અતિ લાભ કરી દુ:ખને શા માટે આમંત્રણ કરે છે,
તે સાંભળીને જંબકુમારે કહ્યું કે હે પ્રિયા ! હું કાચબાની પેઠે પ્રાપ્ત અવસર ગુમાવી પશ્ચાત્તાપને પ્રસંગ નહિ લાવું.
કેઈએક સરેવરને વિષે એક કાચબો પોતાના કુટુંબ સાથે રહેતો હતો. એકદા તેણે વાયુના યોગે સવરપરની લીલ ખસી જવાથી પહેલાં કઈ દિવસ નહિ દેખેલ પૂર્ણિમાને ચંદ્રમા જોયે, તેથી ઘણે હર્ષ પામે. પછીથી તે ચંદ્રમા પોતાના કુટુંબને - ખાડવા સરોવરને તળીયે જઈ બધાને બોલાવી લાવ્ય, એટલામાં
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
શેવાળ મળી ગઈ. આમ તેમ ફરતે ઘણું જેવા લાગ્યો પરંતુ ચંદ્રમાને ક્યાંઈ દીઠે નહિ અને ઘણેજ પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગે. તે માટે તે સ્ત્રીઓ ! જનધમ સંયમનું સ્વરૂપ તથા સારા ગુરૂને જોગ એ અવસર પામી હું કાચબાની પેઠે વ્યર્થ નહિ ગુમાવું.
ત્યાર પછી જયશ્રી બોલી આપ કથાઓ કહી નાગશ્રીની પઠે શામાટે છેતરોછા.
પદ્મપુર નગરમાં કેલિપ્રિય નામને રાજા રહે છે. તે લેક પાસેથી હમેશાં દરેકને વારો કાઠી નવીનવી વાત સાંભળ હતે એક દિવસ એક મૂર્ખ બ્રાહ્મણને વારે આવ્યો ત્યારે તે વિચારવા લાગ્યું કે રાજા પાસે શું વાર્તા કહીશ. હું જો નવી વાર્તા નહિ કહું તે રાજા કારાગ્રહમાં નાંખશે. તેની પુત્રીએ તે બ્રાહ્મણની ચિંતાનું કારણ જાણીને કહ્યું કે હે પિતા ! તમે ચિંતા નહિ કરો, રાજા પાસે હું વાત કહીશ એમ કહી તે રાજા પાસે ગઈ. કહ્યું કે હે ભૂપાળ ! મારા પિતાના સ્થાને હું આજ વાર્તા કહીશ. રાજાએ કહ્યું કે હમણાં જ કહે ત્યારે તે કહેવા લાગી કે 1. આપના નગરમાં નાગશર્મા નામને બ્રાહ્મણ રહે છે તેને નાગઝી નામની પુત્રી છે, તે એક વૃદ્ધ બ્રાહ્મણને આપી હતી. તેઓ પુત્રીના વિવાહની સામગ્રી લેવા માટે બહાર ગયે. પછવાડેથી વૃદ્ધ જમાઈ આવી ચડે. નાગશ્રીએ પિતાના ભવિષ્યને ભર્તા જાણું તેને ભાવ સહિત ભોજન કરાવ્યું અને સુકેમળ થયા વાળા પલંગ ઉપર સુવાનું કહ્યું. પોતે વિચાર્યું કે પાણિગ્રહણ ક્ય પહેલાં પતિના હસ્તને સ્પર્શ કરે પણ ઊચિત નથી તેથી તેના પલંગ નીચે નીવિકાર ચિત્તિ સૂતી. તેવામાં ઉધી ગયેલ પતિ પલંગ નીચે ગબડી પડી નાગશ્રીન ઉપર પડશે અને લાજમાં તેના પ્રાણ નીકળી ગયા. તે જોઈ પેલી કન્યાએ વિચાર્યું કે હું પાપિણ કરી. આને માર્યો એમ લેકે જાણશે તે શું કરીશ, એમ વિચારી તેના ખંડ કરી તે શબને ત્યાં ખાડો ખેદી
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧ દાટી દીધું, ઉપર માટી પુરી દીધી અને છાણવડે લીંપી પુષ્પાદિકવડે ઉપરથી જમીનને ભાગ સુધી કરી દીધો. એટલામાં તેના માબાપ વિવાહની સામગ્રી લઇને આવ્યા. આટલું કહી તે કન્યા ચુપ રહી એટલે રાજાએ પૂછ્યું કે પેલી કન્યાનું શું થયું? એટલે નાગશ્રી બોલી કે હવે વખત થયું છે, એટલે હું જઈશ રાજાએ પૂછ્યું કે કન્યાને હું કેવી રીતે જઈશ. તેણે કહ્યું તેજ હું છું. રાજાએ પૂછ્યું કે તે કહી તે સર્વ વાત સાચી છે ! કન્યાએ કહ્યું હે રાજા! તેં આજ સુધી બધા વાર્તા સાંભળી તે જે સાચી હોય તે આ વાત પણ સાચી સમજવી.
એટલું કહી તે બ્રાહ્મણની પુત્રી નાગશ્રી ચાલી ગઈ.
હે સ્વામી! નાગશ્રી જેમ કથા કહી રાજાને છેતરી ગઈ તેમ તમે અમને છેતરી જાઓ છો.
ત્યારે જ બૂકુમારે કહ્યું કે હું લલિતાંગ કુમારની પેઠે ભોગમાં આસક્ત નથી કે જેથી મારે કષ્ટ વેઠવું પડે.
કંપકેશ નામના નગરમાં શતાયુધ રાજા રાજ્ય કરતા હતા, તેને લીલાવતી નામે રાણી હતી. તે એક દિવસ સોંગે ભૂષણ પહેરી ગેખમાં બેઠી હતી. તે વખતે તેણુએ અશ્વ ઉપર આ રૂઢ થયેલા અત્યંત રૂપવંત સમુદ્રપ્રિય છીના પુત્ર લલિતાંગ કમારને જોયો. દેખતાં તેના ઉપર અત્યંત મોહિત થઈ ગઈ ને કામની પીડાથી દુઃખી થવા લાગી. તેના મનને અભિપ્રાય જાણી દાસીએ કહ્યું કે હું તે વણિક પુત્રને સંબંધ કરાવી આપીશ. અહિયાં લલિતાંગ કુમાર પણ લીલાવતીને દેખતા તેના સમાન સ્થિતિમાં આવી પડયે એકદા દાસી રાજાને થડે કાળ બહાર ગયેલો જાણી લલિતાંગ કુમારને ઘેર ગઈ. ને તેને કહ્યું કે રાણી તારા ઉપર આસક્ત થઈ છે તારી પાસે ભેગની પ્રાર્થના કરે છે. કુમારે કહ્યું કે મારી પણ તેજ ઈચ્છા છે. એમ કહી સારા વસ્ત્ર વિગેરે પહેરી રાણીના મહેલમાં ગયો. એટલે તરતજ રાજ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ઉપર આવે તેની ભીતિથી છાના રહેવા માટે બીજું કેઇ સ્થાન નહેતું, તેથી તેને ખાળકુવામાં નાંખ્યા અને કહ્યું કે એક શબ્દ પણ બોલીશ નહિ, જે બેલીશ અને રાજા જાણશે તો તારે જરૂર પ્રાણ લેશે. લલિતાંગ કુમાર પણ ખાળકુવાની દુધને અનુભવી કરતે મહાદુઃખી થયા. રાણુ તેના ઉપર દયા લાવી થોડું ઘણું ખાવાનું ખાળકુવામા નાંખતી, તે ખાતો. હવે વર્ષાઋતુમાં વરસાદ ઘણે પડશે, તેથી તે અશુચી પદાર્થ સાથે ખાળકુવામાંથી તણાતે નગરની બહાર નીક અને ખાળકુવાની દુર્ગધની વેદનાને લીધે મૂછ પામે. ત્યાં તેની ધાવમાતાએ જોયું અને નવરાવી તેને ઘેર આયે. બે ચાર માસ ખાટલે રહ્યો એટલે સાજો થયે.
જ્યારે બહાર નીકળે ત્યારે રાણીએ ફરીથી બેલા પણ તે ત્યાં ગયો નહિ.
હે સ્ત્રી! જો એ કુમાર વિષય સુખમાં મગ્ન થયે તે ખાળકુવાનું અત્યંત દુર્ગધને અનુભવવારૂપ દુ:ખ ખમવું પૂડયું, માટે દારૂણ દુઃખ આપવાવાળા વિષયાદિકને હું ઇચ્છતો નથી.
જ બુકમારના આવા વિરાગ્યરૂપી અમૃત સમાન વચને સાંભળીને આઠે કન્યાઓના અને પ્રભાવ સહિત પાંચશે ચેરેના મન વૈરાગ્યમય થઈ ગયાં, પછી આઠે સ્ત્રીઓ કહેવા લાગી. હે સ્વામી આરંભમાં સુખ દેનાર અને અંતે દુઃખ આપનાર એવા વિષયથી અમે આટલા સમય સુધી છેતરાણી હતી વળી ઈદ્વિ ઉપર અસંયમ એ અપત્તિને માર્ગ છે ને તેમનાપર વિજય મેળવે એ સંપત્તિને માગે છે, માટે તમને જે માર્ગ ગમે તે માર્ગે જાઓ! જેને હાથ પગ અને જીહા એ સર્વ વશ છે અને પાંચે ઇંદ્રિય ગુપ્ત છે, તેના ઉપર રાજા રૂટ થઈને પણ શું કરે ! માટે હે સ્વામી ! “તમે અમારે મેહ રૂપી ગાઢ અંધકારથી ઉદ્ધાર કર્યો છે, ઉત્તમ પુરૂષની સંગતિ હંમેશાં કલ્યાણકારી હોય છે. જે પંથ આપે સ્વીકાર્યો છે તે જ અમારો પંથ છે. આપ અમારા નેતા છે તો અમને શિવપુર પ્રતિ લઈ જાઓ. ”
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
પ્રબળ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમાં બેલી એવી સ્ત્રીઓના વૈરાગ્યમય વચને સાંભળીને પ્રભાવ પણ વિચારવા લાગ્યો કે અહે આપણને ધિક્કાર છે કે આપણે પારકું ધન હરણ કરી લેવાનાં ઉદ્યમમાં પડયા છીએ મેં તો ઘત ચેરી આદિથી ઘણું પાપ ઉપાર્જન કર્યું છે તે કેણુ જાણે મારી શી ગતિ થશે? ચારરૂપી પાપ વૃક્ષના આ લેકમાં વધ બંધનાદિ અને પરલોકમાં નરક વેદનારૂપ ફળ થાય છે અહે આ જંબૂકમાર કેવા છે, સુકમળ છતાં આવી સંપત્તિ અને આવી કન્યાઓને પણ ત્યાગ કરે છે, માટે જે માગે તેણે લીધે તેજ મારે માર્ગ; એવું ચિંતવન કરીને તે જંબુકમારને કહેવા લાગ્યા. કે હે મહાસત્વ! તારા ગુણેથી આ કર્ષાઇને અમે તારી પાછળ આવીશું. પ્રભવ આટલું બે એટલે શાસનદેવીએ તેમને શીધ્ર બંધનથી મુક્ત કર્યા ત્યાર પછી પ્રભવ ફરી બે હે જંબુ, અમે અમારા કુટુંબીઓની રજા લઇને પ્રભાતે દીક્ષા ગ્રહણ કરવાને આપની સાથેજ ચાલીશું. જેબુ કુમારે તેને કહ્યું હે પ્રભવ! માણસેનાં અંત:કરણ બહુ ચપળ હેય છે. ક્ષણમાં સમર્થ, ક્ષણમાં અશક્ત, ક્ષણમાં કેબી, ક્ષણમાં ક્ષમાવાન, એમ અસ્થિર સ્વભાવવાળાં હોય છે માટે પ્રમાદ નહિ કર. આપનું વચન પ્રમાણ છે એમ કહીને પ્રભવ પિતાને ઘેર ગયે. જે કુમાર પોતાની સર્વ સ્ત્રી સહિત દીક્ષા લેવાનો છે એમ સાંભળી તેના માતાપિતા તથા સર્વ સાસુ સસરા વ્રત લેવાને તૈયાર થયા.
જંબકુમાર પણ પ્રભાતે વિધી સહિત જિન પૂજન કરીને - સાત ક્ષેત્રમાં દ્રવ્યને વ્યય કરી અશ્વ ઉપર આરૂઢ થઈને પ• તાની સ્ત્રીઓ સહિત તથા પોતાના માતાપિતા સાસુ સસરાએ સહિત સુધર્મા સ્વામી પાસે ગયે. પ્રભવ પણ પાંચશે ચેર સહિત પોતાના કુટુંબની રજા લઈને દીક્ષા લેવાને ત્યાં આવ્યો. હવે જબુકમાર સુધર્મા સ્વામીને ત્રણ પ્રદક્ષિણા પૂર્વક વંદન કરી
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
કહેવા લાગ્યા કે સંસાર સમુદ્ર તારવામાં નાવ સમાન એવા હે. સુનીધર ! ચારિત્રરૂપ વહાણ વડે મને કુટુંબ સહિત તારો. એટલે સુધર્માં સ્વામીએ જખૂકુમાર સહિત પાંચશે. સત્તાવિશ જણને દીક્ષા આપી અને અંતે દેશના દીધી કે કેટલાએક જીવ દીક્ષા લેતી વખતે સિંહ જેવા હેાય છે પણ પાળવામાં શિયાળ જેવા નરમ થઇ જાય છે, કેટલાએક દીક્ષા લેતી વખતે શિયાળ જેવા સ્ક્રીન ને પાળવામાં પણ તેવાજ અશકત હેાય છે' વળી કેટલાએક એવા હાય જે કે દીક્ષા લેતી વખતે શિયાળ જેવા દીન છતાં પાળવામાં તે સિંહુ સમાન શૂરા હાય છે, ત્યારે કેટલાએક સિહુના જેથી શૂરી વૃત્તિથી દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે અને તેવીજ વૃત્તિથી પાળે છે, માટે તમારે છેલ્લા ગણાવેલા ચાથા વર્ગના જીવાની પેઠે નિરતિચારપણે સંયમ પાળવા કે જેથી મુકિત અલ્પ પ્રયાસે મળી શકે.
બીજા મુનિયા પણ જખૂ મુનિની વિશેષ પ્રકારે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા કે જેણે નવાણુ ક્રોડ સાનૈયા તથા આઠ સ્રીયા છેાડી. દીક્ષા લીધી એવા શ્રેષ્ઠ મુનીશ્વર તથા છેલ્લા દેવળી જખવામાં પહેલા વાંદવા યોગ્ય છે.
ત્યારપછી સુધાં સ્વામી શિષ્યા સહિત વિહાર કરતા ચ’પાપુરી આવ્યા તેમને વાંઢવાને માટે ઘણા માણસાને આવતા જોઈ શ્રેણિક પુત્ર કાણિકરાજા વાંદવા માટે આવ્યા. ગુરૂને વાંદી સૌ ચામ્યસ્થાને બેઠા એટલે ગુરૂ મહારાજે દેશના આપી કે મનુષ્યને જન્મ, આ ક્ષેત્ર, ઉત્તમ જાતિ, ઉત્તમ કુળ, શ્રેષ્ઠ રૂપ, લાંબુ આયુષ્ય, તીવ્ર બુદ્ધિ શાસ્ત્ર શ્રવણ અને સંયમ ગ્રહણ, એ પ્રાપ્ત વું ઘણુ મુશ્કેલ છે, દેશનાને અંતે કેણિકે શુદ્ધ શ્રાવકધમ અ ગિકાર કર્યાં. પછી તે જમ્મૂ મુનિને જો પૂછવા લાગ્યા કે સર્જે શિષ્યામાં આ શિષ્ય અત્યંત તેજસ્વી છે તેનું શું કારણ ? ત્યારે સુધર્માં સ્વામીએ કહ્યું કે તેણે પૂર્વ ભવમાં અત્યંત તપસ્યા
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
કરી હતી, તેના પ્રભાવથી તે અત્યંત તેજસ્વી છે. તેને પૂર્વભવ. કહું છું તે સાંભળ–
મગધ દેશમાં અતિ રમ્ય સુરગ્રામ નામે નગર હતું, તેમાં રાષ્ટકૂટ નામને કણબી રહેતો હતો, તેને રેવતી નામે સ્ત્રી હતી. તેણે અનુક્રમે ભવદત્ત અને ભવદેવ નામના બે પુત્રને જન્મ આપ્યો. તે પુત્રે મોટા થયા અને ધર્માદિક કાર્યમાં અતિ કુશળ. બુદ્ધિવાળા થયા.
એકદા મહા પુત્ર ભવદત્ત જગતમાં રહેલા સર્વ પદાર્થો ક્ષણિક વિનશ્વર છે, આયુષ્ય લક્ષ્મી વિગેરે ચપળ છે, એવું વિચારી વૈરાગ્ય આવવાથી સુસ્થિત આચાર્ય પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી અને સમગ્ર શાસ્ત્ર શીખી તે ગીતાર્થ થયે, એક વખત તેણે ગુરૂને કહ્યું. હે પ્રભુ ? સંસારના સગા સંબંધીને વંદાવવા જવા માટે મારી ઇચ્છા છે. ગુરૂએ આજ્ઞા આપી એટલે તે સરગામ ગયો. ત્યાં પોતાના ભાઈ ભવદેવના નાગાલા નામની કન્યા સાથે લગ્ન થતાં હોવાથી સાધુ આવ્યા કેઈએ જાણ્યા નહિ. એટલે ભવદત્તમુનિ ગુરૂ પાસે પાછા આવ્યા તેથી બીજા સાધુઓએ તેની મશ્કરી. કરી, તેથી ભવદતમુનિ પોતાના ભાઈને પ્રતિબોધ પમાડવા માટે ફરી સુરગ્રામ ગયા. તે વખતે નાગીલાને આભૂષણ પહેરાવવાને ઉત્સવ થઈ રહ્યો હતો, તેવામાં ભવદેવને પિતાના પૂર્વ અવસ્થાના ભાઈ ભવદત્તમુનિના આગમનની ખબર પડવાથી આવીને નપે. અને શ્રદ્ધાથી શુદ્ધ અન્નપાનાદિક વહેરાવ્યું. ભવદત્તે જતી વખતે પોતાના ભાઈ ભવદેવને કેટલેક સુધી સાથે લીધે અને કેમળ વાણુથી તેને પ્રીતિ ઉપજાવીને તેના હાથમાં પોતાનું ધી. ભરેલું પાત્ર આપ્યું. ભવદેવ ભવદત્તની સાથે બાલક્રિડા વાર્તાદિક કરતો ગુરૂ પાસે આવ્યો, ભવદત્તે ગુરૂને નમીને કહ્યું કે હે. ભગવાન ! મેં મારા ભાઈને આપની પાસે આણ્યો છે, એને દીક્ષા લેવાની મરજી છે. ગુરૂએ તેને દીક્ષા આપી, ભવદેવે પોતાના ભાઇની દાક્ષિણ્યતાથી દીક્ષા અંગીકાર કરી. પછી ભવદતે એક
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ મુનિ તથા પિતાના ભાઇને સાથે લઇ ગુરૂને નમી બીજે સ્થાને વિહાર કર્યો. ભવદેવ ભાઈના વચનને લીધે સંયમ પાળવા લાગે પરંતુ મનમાંથી પિતાની સ્ત્રી નાગીલા ખસતી નહતી. ભવદત્ત તો તીવ્ર તપશ્ચર્યા કરી કાળધર્મ પામી વગે ગયે. પાછળથી ભૂવદેવ તો બીજા સાધુઓને સૂતા મુકી, દીક્ષા છેડી, અર્ધ રાત્રીએ નાશી ગયો અને સુગ્રામ આવ્યો ત્યાં આવેલા એક જિનમંદિરમાં રહ્યા હતા. એવામાં ત્યાં એક ઉત્તમ વૃદ્ધ શ્રાવિકા તથા તેમની સાથે એક બીજી સ્ત્રી આવી તે નાગીલા હતી, તેથી તેણે ભવદેવને ઓળખી કાઢ, પણ ભવવ ઓળખી શકે નહિ. તેથી તેને નાગીલા શું કરે છે, ઇત્યાદિક પૂછયું. ત્યારે તેણે કહ્યું કે અહી તમે નાગીલાના પતિ છે. ત્યારે ભવદેવે હા કહી અને કહ્યું કે મારા ભાઈ ભવદત્તે ગુરૂ પાસે લઈ જઈ ૫રાણે દીક્ષા અપાવી પણ મેં તે નાગીલાના સ્મરણમાંજ બાર વર્ષ સંયમ પાળ્યું છે.
ભવદેવ આ પ્રકારે કહે છે, તેવામાં તે વૃદ્ધ સ્ત્રીને પુત્ર ત્યાં આવ્યો અને તે શીખવી રાખ્યા પ્રમાણે ભવદેવ સાંભળતા કહેવા લાગ્યો, હે માત ! મને આજે ગામમાં જમવાનું નેતરું મળ્યું છે ને ત્યાં દક્ષિણ પણ મળવાની છે, માટે ઘેર ચાલ મારે પહેલા પીધેલું દુધ વમન કરી નાંખવું છે. પછી ત્યાં જમી દક્ષિણ લઈ આવી પછી વમન કરેલું દૂધ પી જઈશ.
તે સાંભળી ભવદેવ હસીને બોલ્યો કે આ બાળક એવું વમન કરેલું પાછું કેમ ખાશે ! તે સાંભળી નાગીલા બોલી કે હું તમારી સ્ત્રી છું, તમે મને વમેલીને ફરીથી ભેગવવાને કેમ છો છે? કેણ મૂખે હેય કે જે સ્ત્રીને ત્યાગ કરીને વમન કરેલા આહારની પેઠે છે. સ્ત્રી અનંત દુઃખની કારણભૂત છે, હું અવસ્થાએ–જીર્ણ થઈ ગઈ છું. આ શરીર મળમૂત્ર લેબ્સ આદિ અતિ મલિન પદાર્થથી ભરેલી શીવેલી કેથળી સમાન છે. તેમાં તે ભુંડ જેવા પ્રાણીઓ વિષ્ટાદિક ચુંથવા સમાન સ્ત્રી
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
આફ્રિકના ભાગની વાંચ્છા કરે છે. વળી મેં જીવિત સુધી ગુરૂ પાસે શીયળવ્રત અંગીકાર કર્યું છે માટે હે નાથ મ્હારૂં કહ્યું માની ગુરૂ પાસે જાઆ અને આલેચના લઇ શુદ્ર ચરિત્ર પાળી યાવત્ મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરો. સ્રીના વચનથી પ્રતિાધ પામેલા ભવદેવે ગુરૂ પાસે જઈ પેાતાના અપરાધ ખમાવી ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું અને ચિરકાળ સુધી શુદ્ધ ચારિત્ર પાળી, કાળ કરી સાધમ દૈવ લાકે દેવતા થયા.
હવે મ્હોટા ભાઇ ભવદત્તના જીવ સ્વર્ગ થકી ચવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં પુલાવતી વિજયે પુરિગિણીને વિષે વજ્રદત્ત ચક્રવતીની યોાધરા નામની સ્રીના ઉદરે પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા, તેનું નામ સાગરદત્ત પાડયું. અનુક્રમે ાવનાસ્થા પામ્યા. પિ તાએ તેને હજાર કન્યા પરણાવી, તેની સાથે ભેગ ભાગવતાં જતા કાળને જાણતા નહેાતા એક દિવસે તે પ્રસાદની સાતમી ભુમિકાએ બેઠા હતા તેવામાં આકાશમાં વાદળાં ચડયાં, પણ ઘણાજ સખ્ત પવન વાવાથી તે સ` વિખરાઇ ગયા; તે જોઇને સાગરદત્તને વૈરાગ્ય થયા. સર્વ વસ્તુ ક્ષણભંગુર માનીને ગુરૂ પાસે જઇ ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું,
હવે આજ વિજયમાં વીતશેકા નામની નગરીમાં પદ્મથ રાજાની પટ્ટરાણી વનમાલાની કુક્ષિએ ભવદેવના જીવ સ્વ થકી ચવીને પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા, તેનું શિવકુમાર નામ પાડયું, તે યુવાવસ્થા પામ્યા. ત્યારે પિતાએ તેને ઘણી કન્યાઓ સાથે પરણાવ્યા.
એક વખત કામસમૃતદ્ન નામે સાથે વાહને ત્યાં સાગરદત્ત મુનિ વહારતા હતા તે વખતે દેવતાએ તે મુનિના ઉપર પુષ્પની વૃષ્ટિ કરી, તે જોઇ શિવકુમાર ઘણાજ માન પામ્યા.
મુનિ ત્યાંથી પેાતાને સ્થાનકે ગયા એટલે આ રાજકુમાર તેમની પાસે ધમ સાંભળવા ગયા. ત્યાં મુનિએ ઉપદેશની સાથે તેના પૂર્વભવની, કથા સંભળાવી, તેથી તેનું મન વૈરાગ્ય વાળુ થયુ, ગુરૂને નમી તે ધેર આવ્યે ને માપતા પાસે દીક્ષા લેવાની આજ્ઞા માગી, માતપિતાએ કહ્યું કે જો તું દીક્ષા લઇશ તો અમારૂ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
જરૂર મૃત્યુ થરો તેથી તે માતાપિતાના મરણના ભયથી દિક્ષા ન લેતા છઠ્ઠું ને પારણે આખિલ કરવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે દઢ શ્રાવક ધમ પાળી બાર વર્ષ સુધી ઘરમાં રહ્યો. ત્યારપછી અનશન ગ્રહણ કરી આયુષ્યના ક્ષયે ભાવચારિત્રવાન શિવકુમાર બ્રહ્મદેવલાકને વિષે દેવતા થયા, ત્યાંથી ચ્યવી ઋષભદત્ત શ્રેષ્ઠીના પુત્ર આ જંબૂ કુમાર થયેલ છે.
એ પ્રકારે જભૂસ્વામીના પૂર્વભવ સાંભળી રાજા ઘણા હ પામ્યા તે ગુરૂને નમી પેાતાને સ્થાનકે ગયા, અન્ય લાકા પણ ગુરૂને નમી પેાતાના ઘેર ગયા. મુનિ અનુક્રમે અભ્યાસ કરતા અગ્યાર અંગ અને ચાઅે પૂર્વ ભણ્યા. પછી સુધાં સ્વામીએ જઅમુનિને આચાર્ય પદ આપ્યુ અને ગચ્છના સર્વ ભાર સોંપ્યા અને પાતે મુકિત ગયા.
અનુક્રમે જથ્યૂમુનિ વિશેષ પ્રકારે તપશ્ચર્યાં કરતાં ઘાતિ કર્મોના ક્ષય કરીને કેવળજ્ઞાન પામ્યા. તેઓ ઘણા ભવ્ય થવાને પ્રતિાધ પંમાડી, પ્રભવમુનિને સુરીપદ સહિત ગચ્છના ભાર સોંપી, શ્રીવીર ભગવાનના નિર્વાણ પછી ચેાસમે વર્ષે સફળકા ક્ષય કરીને મેક્ષે ગયા.
તેમના પછી ૧ મન:વિજ્ઞાન, ૨ પરમ અવિધ સા ક્ષપક શ્રેણી, ૪ ઉપશમશ્રેણી, ૫ પુલાકલબ્ધિ, ૬ આહારક શરીર, ૭ મેાક્ષ, ૮ જિનકલ્પીપણુ, હું પરિહારવિશુદ્ધિ,“ સૂક્ષ્મસ પરાય, અને યથાખ્યાત. એ ત્રણ ચારિત્ર અને ૧૦ કેવળજ્ઞાન એ સર્વે નવચ્છેદ પામ્યા.
જખૂસ્વામી કે જેને આ સ્રીઓએ સંસારમાં પાડવા માટે વિવિધ કથાઓ કહીને લલચાવ્યા પરંતુ જેએ લેશ માત્ર પણ ડગ્યા નહિ. એટલુજ નહિ પણ જેમણે તે સ્ત્રીઓ તથા માતપિતા આદિને પ્રતિષેધ કરી મુઝવ્યા. તેવા ગુણશાળી ઉત્તમ પુરૂષનું અનુકરણ કરી જે ભવ્યેા શીલવ્રત દ્રઢપણે પાળશે તે થાડા કાળમાં મેક્ષપદને પામી શકશે. ઇતિશમ
બીજો ખંડ સમાપ્ત.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯ ખંડ ૩ જ.
મંગળ-દેહા. ચોથું વ્રત હવે વર્ણવું, દિપક સમ જસ જેત; કેવળદીપક કારણે, દીપને ઉઘાત.
ઢાળ. વૃંદાવનના વાસીરે વિઠલા તે મુજને વિસારી –એ દેશી,
એ વ્રત જગમાં દીવ મેરે પ્યારે એ વ્રત જગમાં દીવા છે એ ટેક. પરમાતમ પૂછને વિધિશું, ગુરૂ આગળ વ્રત લીજે,
અતિચાર પંચ દૂર કરિને પરદારા દૂર કીજે | મેરે પ્યારે આ નિજ નારી સંતોષી શ્રાવક, અણુ વ્રત ચોથું પાળે; દેવ તિરી નર નારી નજરે રૂ૫ રંગ નવી ધારે છે મેરે પ્યારે ૧ વ્રતની પીડાકામની ક્રીડા, દુગધા જે બાલી; નાસાવિણ નારી પણ રાગે, પંચાશકમાં ટાળી છે મેરે પ્યારે વિધવા નારી બાળકમારી વેશ્યા પણ પરજાતી; રંગે રાતી દુર્બલ છાતી, નરમારણ એ કાતી એ મેરે પ્યારે ૨ પરનારી હેતે શ્રાવકને, નવ વાડો નિર્ધારી; નારાયણ ચેડા મહારાજે કન્યાદાન નિવારી છે મેરે પ્યારેભરતરાયને રાજ ભળાવી. રામ રહ્યા વનવાસે; ખર૬પણ નારી સવિકારી, દેખી ન પડયા પાસે મેરે પ્યારે૩ દશ શિર રાવણ રણમાં રે, સિતા સતીમાં મહેદી; સર્વ થકી બ્રહાવ્રત પાળે, ના દાન હેમકેદી છે મેરે પ્યારે તે વૈતરણીની વેદના માંહે વ્રત ભાંગે તે પેસે વિરતિને પ્રણામ કરીને, ઇંદ્ર સભામાં બેસે છે મેરે પ્યારે કે ૪ મદિરા માંસથી વેદ પરાણે, પાપ ઘણું પરદાર; વિષ કન્યા રંડાપણું અંધા, વ્રત ભંજક અવતાર મેરે પ્યારે તે વ્રત સંભાળે પાપ પખાળે,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
સુરતસ વછિત સાથે, કલ્પતરૂ ફળદાયક એ વ્રત, જગ જસ કીતિ વાધે ! મેરે પ્યારે ॥ ૫ ॥ દશમે અંગે ખત્રીશ એપમ શીલવતી વ્રત પાલી; નાથ નિહાલી ચરણે આયા, નૈહુ નજર તુમ ભાળી ા મેરે પ્યારે હાથી મુખસે દાણા નિકસે, કીડી કુટુંબ સહુ ખાવે; શ્રી શુભવીર નિધર સાહિબ, શાભા અમ શિરપાવે ! મેરે પ્યારે ॥ ૬ ॥ ઇતિ.
แ
બ્રહ્મચર્યની નવ વાડાના ટુંક સારાંશ
( બ્રહ્મવ્રતધારી ભાઇખ્તેનેાના હિત માટે પૂર્વ મહા પુરૂષાનાં ) વચનાનુસાર. )
૧ બ્રહ્મચર્ય વ્રતના રક્ષણાર્થે નીચે જણાવ્યા મુજબ નિર્દેશસ્થાનમાં નિવાસ કરવા અને બીજા પણ તાવેલા નિયમા કાળજીથી પાળવા.
વાડ પહેલી.
જ્યાં સ્રી, પશુ, પરંગ ( નપુંસક ) તે નિવાસ હેાય ત્યાં શીલવ્રતધારી પુરૂષાએ રહેવુ જોઇએ નહિ. કેમકે તેથી સહેજે વ્રત વિરાધનાનેા પ્રસંગ આવી મને છે. માટેજ જ્યાં વસતાં કાવિકાર ઉત્પન્ન થવા પામે નહિ એવાંજ સ્થાન બ્રહ્મચય ધારી સ્રી પુરૂષાએ રહેવા પસ‘દ કરવા જોઇએ. અને એવા નિર્દોષ સ્થાનમાં પણ બ્રહ્મવ્રતની રક્ષા માટે સાવધાનજ રહેવુ જોઇએ.
હેતુ—જેમ વૃક્ષની ડાળ ઉપર વસતા વાનર એવી સભાળથી રહે છે કે તેને ભુમિ ઉપર પડી જવાના પ્રસંગ ન બને. જેમ પાંજરામાં રહેતા પાટ એવી સભાળ રાખ્યા કરે છે કે યાતે મજારના સપાટામાં આવી ન જાય, વળી જેમ સુદરી ( સ્ત્રી ) જળનુ ભરેલુ એ શિર ઉપર છતાં તેને એવી ચુક્તિથી સાચવી રાખે છે કે પડી ન જાય, તેમ બ્રહ્મવ્રત
44
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧ ધારી પણ પિતાનું બ્રહ્મવ્રત લુંટાઈ ન જાય એ પવિત્ર હેતુથી મનને ગેપવી રાખે છે, પણ અન્ય સ્ત્રી પુરૂષાદિકને દેખી ચિત્તને ચળાવતા નથી જ્યાં અંજારને વાસ હોય ત્યાં મૂષક (ઉંદર) ની જાતને જોખમ લાગે છે તે રીતે સ્ત્રી પ્રમુખના સંગથી બ્રહ્મચર્યને નાશ થવાનો સંભવ રહે છે. માટેજ જ્ઞાની પુરૂષએ બ્રહ્મચર્યના રક્ષણ અને પિષણ માટે નિર્દોષ સ્થાનમાંજ નિવાસ કરે કહ્યો છે, એમ છતાં જે અજ્ઞ જન આપમતિથી ઉક્ત આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે છે તે, એ પ્રથમ વાડને ભંગ કરે છે, એથી અનુક્રમે વિષય વાસના ( કામગની ઇચ્છા ) જાગે છે. અનેક પ્રકારની અનર્થકારી શંકા કંખા ઉપજે છે. કામવાસના પ્રબળ થવાથી ધાતુવિકાર થાય છે, જેથી અનેક પ્રકારના રોગ શરીરમાં પ્રગટે છે, મન વિષય-તૃષ્ણાવાળું બન્યું રહે છે અને તેમાંથી પાછું નિવર્તી શકતું નથી. જેથી પરિણામે પ્રાણુ મરણઃ કષ્ટને પામે છે. પવિત્ર બ્રહ્મવતની રક્ષા માટે જ્ઞાની પુરૂષએ ઉપદેશેલી આ ઉત્તમ વાડને આપમતિથી ભંગ કરતાં આવાં માઠાં પરિણામ આવે છે, એમ સમજી સુજ્ઞ સ્ત્રી પુરૂાએ નિજ બ્રહ્મવતની રક્ષા માટે ઉક્ત વા યથાવિધ પાલન કરવા પૂરતી કાળજી રાખવી જરૂરની છે. બેદરકારીથી તેની વિરાધના તે કરવી જ નહિ.
વાડ બીજી. ” ૨, બ્રાવ્રતની રક્ષા માટે મીઠે વચને કામકથા સ્ત્રી આદિક સમીપે કરવી નહિ. મીઠે વચને સ્ત્રી આદિક સન્મુખ કામ-કથા કરતાં સહેજે બ્રહ્મવ્રતની વિરાધના થાય છે,
હેતુ-જેમ જોસબંધ ચાલતા પવનથી મોટા વૃક્ષ પણ પડી જાય છે, તેમ ચિત્તની સમાધિને મટાડી અસમાધિ પેદા કરનારી કામ-કથા કરતાં જ કામ જાગે છે; તે માટે તેવી કામસ્થા કરવી ઉચિત નથી જેમ લિંબુને દેખી દૂરથી જ ખટાશ કરી ડાઢા
૧૧
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ર ગળે છે અને મેઘને ગરવ સાંભળીને જેમ હડકવા ઉછળે છે. તેમ સ્ત્રી પ્રમુખનાં વચન સાંભળતાં બ્રહ્મચારીનાં ચિત્ત બગડે છે; તે માટે તેવી કથા કરવા જ્ઞાનીએ નિષેધ કરેલ છે.
વાડ ત્રીજી.” ૩, બ્રહ્મચારી પુરૂષે જે શયન, આસન કે પાટ, પાટલા ઉપર સ્ત્રી બેઠી હોય તે ઉપર બે ઘડી લગી અને પુરૂષસેવિત શયનાદિક ઉપર બ્રહ્મવ્રતધારી સ્ત્રીએ ત્રણ પહેર લગી બેસવું નહિ,
હેત-જેમ કેહળા સંબંધી ગંધસંગથી કણક (ઘહના લોટ) ની વાક વિણશી જાય છે. તેમ અબળાદિકનું આસન આપમતિથી સેવતાં બ્રહ્મવ્રતધારી પુરૂષાદિક પિતાનું શીલવ્રત ગુમાવી બેસે છે. એથી જ જ્ઞાની પુરૂષોએ, આ ત્રીજી વાડ પાળવા ફરમાવેલ છે.
વાડ ચેથી.” ૪. બ્રહ્મવ્રતધારી જનોએ સરાગ દૃષ્ટિથી સ્ત્રી આદિકનાં અંગોપાંગાદિ નિરખીને જેવાં નહિં. કદાચ તેના ઉપર દષ્ટિપાત થયે હેય તે તત્કાળ દષ્ટિને ત્યાંથી પાછી ખેંચી લેવી, પણ ત્યાં થડે વખત કે વધારે વખત ચટાડી રાખવી નહિ. *
હેતુ– નયન વિકાશીને સી આદિકનાં અંગોપાંગાદિક નિરખવામાં આવે છે તે તેમાં રઢ લાગે છે અને એથી કામવિકાર જાગે છે, આ રીતે વર્તતાં જીવ તેને ભોગ-ઉપભોગ કરવા લલચાય છે અને એથી બ્રહ્મવતને ભંગ થાય છે. જેમ સૂર્ય સામે વધારે વખત નજરને ઠેરવી રાખતાં પોતાને હાનિ થાય છે-નયનનું તેજ ઘટે છે, એમ જાણુ નજરને પાછી ખેંચી લે છે, તેમ સ્ત્રી આદિકનાં અવયને પણ સરાગ દર્ષિથી નિરખતાં પોતાનું બ્રહ્મતેજ હીણું થાય છે. એમ સમજી ચિન્તામણિ રત્ન જેવા અમૂલ્ય બ્રહ્મવ્રતની રક્ષા નિમિત્તે સામાન લલચાવનારા હાવભાવ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
જઈ તેમાં લલચાઇ જવું નહિ. નહિ તે તંદુલીયા મચ્છની પરે પરિણામે મહા અનર્થ ઉપજે છે. વિષયસુખ સેવ્યા વગર પણ તેની પેઠે મા અધ્યવસાયવડે જીવ નરકાદિક દુર્ગતિને પામે છે.
વાટ પાંચમી. ૫. જ્યાં ભીંત કે પડદાદિકને ઓથે સ્ત્રી પુરૂષ કામક્રીડા કરતા હોય ત્યાં બ્રહ્મવ્રતધારી સુજ્ઞ ભાઈ બહેનેએ વસવું, ઉભા રહેવું કે બેસવું નહિ.
હેતુ–તે સ્થળે રહેતાં સ્ત્રી આદિકને કરૂણાજનક સ્વર, રૂદનાદિક, તેમજ કંકણાદિકને અવાજ સાંભળવામાં આવે છે અને તેથી કામ જાગે છે. જેમ અગ્નિ પાસે લાખ અને મીણ એક ભાજનમાં ભરી રાખ્યાં હોય તો તે તરતજ ઓગળી જાય છે, તેમ તે સ્થળે રહેતાં સ્ત્રી આદિકના હાવભાવ દેખતાં તેમજ હાંસી અને રૂદનાદિકના સ્વર સાંભળતાં કામવિકાર મનમાં જાગે છે, જેથી શીલવ્રતની હાનિ થવા પામે છે. એ હેતુથી ઉક્ત વાડ ખાસ ઉપયોગી છે.
વાડે છઠ્ઠી” ૬. પૂર્વે અજ્ઞાનપણે સેવેલી વિષયકીડા બ્રહ્મવ્રતધારીએ સં. ભાળવી નહિ,
હેતુ–પ્રથમ અવ્રતીપણે જે કંઈ કામક્રીડા કરી હોય તેને સંભારતાં ફરી વિષયવાસના જાગવાનો ભય રહે છે. જેમ રાખમાં ભરેલા અગ્નિ ઉપર ઘાસને પૂળે મૂકતાં તેમાંથી વાળા નીકળે છે, તેમજ વળી જેમ પ્રથમ કરડેલા વિષધરનું વિષ છેક વરસ દહાડે સંભારતાં શંકાથી ફરીને સંક્રમે છે, તેમાં પ્રથમ વિલસેલાં વિષય સુખને સંભાળવાથી શીલવંતને વ્યાકુળતાથી શીલની વિરાધના થાય છે અને પછી ઘણુંજ એરતો થાય છે. એથીજ ઉપકારી મહાત્માઓએ આ છઠ્ઠી વાડ સાચવવા ખાસ ભલામણ કરી છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાડ સાતમી ” ૭. બ્રહ્મવ્રતધારીએ સ્નિગ્ધ-રસક્સવાળો–માદક આહાર કરવો નહિ.
હેતુ-સરસ ( રસકસ ભર્યો ) આહાર તથા પ્રકારના મજબત કારણ વગર આગતાં ઇંદ્રિયો માતી થાય છે. જેમ સક્સિપાતમાં દૂધ. ઘી વિગેરે સ્નિગ્ધ પદાર્થો વાપરવાથી વ્યાધિ અધિક ઉછાળા મારે છે તેમ પાંચ ઇંદ્રિયાને સરસ આહારથી પિષતાં - તની વિરાધના થવા પામે છે. એવો આ સાતમી વાડને હેતુ સમજી જેમ બને તેમ સાદા ખેરાથીજ નિર્વાહ કરે.
વાડ આઠમી.” ૮. ક્ષુધા શાન થાય એથી અધિક આહાર ( લુખ્ખો હોય તે પણ બ્રહ્મવ્રત ધારીએ લે નહિ.
હેતુ-અતિમાત્રાએ એટલે જરૂર કરતાં વધારે આહાર આરોગવાથી બહુજ ઉંઘ આવે છે, આળસ વધે છે અને શરીર ભારે થઈ જાય છે, જેથી સંયમધર્મની આરાધના થઇ શક્તિ નથી; એટલું જ નહિ પણ સ્વપ્નમાં શીલની વિરાધના પણ થઈ જાય છે, તેથી સંયમની યા શીલની રક્ષા કરવા ઇચ્છતા ભાઈ બહેનોએ આ વાડ પાળવાની બહુ જરૂર છે જેમાં એક શેરના ભાજનમાં દોઢ શેર ખીચડી એરીને ઉપર ઢાંકણું દેવામાં આવે તો એ ભાજન ભાગે ( તુટે-કુટે ) અરે અંદરની ખીચડી પણ વેરાઇ જાય. એ રીતે અતિમાત્રાએ એટલે પ્રમાણ ઉપરાંત જમવાથી વતમાં ઘણે બિગાડ થાય છે, એથી જ નિર્વાહ પૂરતું પરિમિત ભેજન કરવું કહ્યું છે.
“વાડ નવમી.” ૯. બ્રહ્મવ્રતધારીએ શરીરની વિભૂષા ( શુંગારવડે શોભા કરવી નહિં.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫ હેતુ–સ્નાન, વિલેપન, સુગંધ, વાસ-ચૂર્ણ, ઘણુંજ ઉત્તમ ( ભારે કિંમતી) વસ્ત્ર, તેલ, તંબેળ તથા ઉદ્ભટ-અણછાજતો વિષ એ સર્વ કામદીપક પદાર્થો સેવવાથી પિતાનાં અમૂલ્ય શીલ રત્નને ઘાત થાય છે, જેમ કેઈ અણજાણુ માણસ પોતાની બેદરકારીથી, પ્રાપ્ત થયેલા ચિન્તામણિ રત્નને જોઈ બેસે છે તેમ પવિત્ર શીલ રત્નની રક્ષા કરવા જ્ઞાની પુરૂષાએ કહેલી હિતશિક્ષિાને અવગણી સ્વછંદપણે ચાલતાં એ અમૂલ્ય રત્નને વિનાશ થઈ જાય છે. તેથી બ્રહ્મવ્રતધારીને એકાન્ત હિતકારી ઉક્ત વાડની રક્ષા કરવા પૂરતું લક્ષ રાખવાની જરૂર છે. તે સાથે નીચેની હકીક્ત પણ ધ્યાનમાં રાખી લેવી જોઇએ. ૧. બ્રહ્મવ્રતધારી ભાઈ બહેને એકલી નારી કે એકલા પુરૂષ સાથે
માર્ગે જતાં વાર્તાલાપ કરવાનો પ્રસંગ છેડે નહિ. ૨. એકજ પથારીએ શીળવંત બે પુરૂએ પણ સાથે સુઈ ૨
હેવું નહિ; તેમજ ગાળભેળસેવાની આદત પણ રાખવી નહિ. ૩. શીલવતી સ્ત્રીએ સાત વર્ષ ઉપરાંતના પુત્રને સાથે (એક
પથારીમ ) સુવાડો નહિ. ૪. શીલવંત પુરૂષે સાડા છ વર્ષની પુત્રીને પણ પિતાની પથા
રીમાં સાથે સુવાડવી નહિ. તે પછી વધારે વયવાળાં બાળ
ળકને સાથે સુવાડવાનું તે કહેવું જ શું! ૫. સ્ત્રી સંગે વિષયભેગ કરતાં ઉત્કૃષ્ટ નવ લાખ ગર્ભજ પંચુંદ્રિય જીના ગર્ભમાંજ ઘાત થાય છે; એ ઉપરાંત અસં
ખ્યાતા સંમૂરિઝમ પંચેન્દ્રિય મનુષ્યને પણ ઘાત થાય છે. એમ સમજી શીલવંત ભાઈ બહેનેએ સાવધાનતાથી સ્વશીલરત્નનું રક્ષણ કરવું. તેમજ બીજા પણ ધર્મના અર્થી ભાઈ બહેનેએ અબ્રહ્મ-મૈથુન સેવનમાં જતાં મનને જ્ઞાન અંકુશથી અટકાવવું ઉચિત છે. ઉપલી હકીકતથી અબ્રા
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
સેવામાં મેાકળી વૃત્તિવાળા કેટલા બધા ઢાષના ભાગી થાય છે તે સ્પષ્ટ સમજાય તેવું છે. સર્વ વાતનું રહસ્ય એ છે કે ચિંતામણિ રત્ન જેવું બ્રહ્મવ્રત સાચવવા સર્વ રીતે પ્રયત્ન કરવા.
શુદ્ધ સ્ફટિક રત્ન સમાન નિજ આત્મ સ્વરૂપને સાક્ષાત્કાર કરવા પાતાનાં મન વચન કાયાને પવિત્રણે પ્રવર્તાવવાં, મનમાં કોઈ પણ વિચાર પ્રવેશવા ન પામે, કાઇ પણ વિકારવાળુ વચન ન વદાય અને કાયાથી કાઇ પણ પ્રકારની કુચેષ્ટા થવા ન પામે એ પ્રકારે જાગૃતી રખાય અર્થાત્ જેમ બને તેમ શુદ્ધ-સાત્વિક વિચારોનુ જ સદત્તર સેવન કરાય, તેવાજ અવિકારી અમૃત જેવાં શીતળ સુખદાચી વચના વઢ્ઢાય અને અવિકારી જ ક્રિયા કરાય એવી પરિણતિ ધારી શ્રી વીતરાગ પરમાત્માએ - તાવેલા વિહિત માગેજ ચલાય, નવિધ વાડાની રક્ષા કરાય, અને સકળ કપાય મળને ખાળવા સમર્થ શાન્ત રસના આસ્વાદ કરાય; જેટલે જેટલે અંશે કુત્સિત રાગદ્વેષ અને માહાર્દિક વિકારો ઉપશાન્ત થવા પામે અને સમતા રસની અભિવૃદ્ધિ થવા પામે એટલે એટલે અશે આત્મા બ્રહ્મચર્યનું ફળ આસ્વાદી શકતા લેખાય. જે ભવ્યાત્મા આવી સમજ રાખી ઉક્ત બ્રહ્મચય સેવવા પ્રયત્નવાન થાય, તે પેાતાના પુરૂષાર્થના પ્રમાણમાં તેમાં સફળતા મેળવવા ભાગ્યવાન્ અને; એ સ્પષ્ટ સમજી શકાય એવું છે.
પતિવ્રતા નારીએ સ્વશીલ રક્ષાયે પતિના વિરહે પાળવા યાગ્ય નીયમે.
૧ પાતાના પ્રાણપ્રિય પતિના મેળાપ થાય ત્યાં સુધી ભૂમિ શયન કરવું પણ લગ- માંચા કે ઢાલીયા ઉપર સૂઈ
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭ રહેવું નહિ, હિંડોળાખાટ ઉપર પણ બેસવું કે શયનાદિ કરવું નહિ.
૨ ખાસ તથા પ્રકારના કારણ વગરે સગે સ્નાન, વિલેપન કે મદનાદિ કરવા-કરાવવા નહિ.
૩ હર્ષ—આનંદનાં ચિન્હ રૂપ લેખાતાં લાલ વસ્ત્ર પહેરવાં નહિ.
૪. પુષ્પ-માલ્યાદિવડે શરીર શુશ્રષા કરવી-કરાવવી નહિ.
૫. શંગારના અંગ રૂપ લેખાતા હેઠ તબેલ વડે લાલ કરવા નહિ.
૬ લવંગ, એલચી અને જાયફળ પ્રમુખ કામદીપક પદાર્થ ખાવા નહિ.
૭ શરીર શોભાવવા માટે જ શરીરને મેલ ઉતાર નહિ. ૮ સર્વ જાતનાં લીલાં શાક તૈયાર કરી-કરાવી ખાવાં નહિ.
૯ દહીં, દૂધ, પક્વાન્ન ગોળ, ખાંડ, સાકર, અને દૂધપાક વિગેરે મદ ઉપજાવે એવા સર્વ સરસ આહાર કરવા નહિ.
૧૦ તથા પ્રકારના રસ કસ વગરને નીરસ આહાર કરે. ૧૧ સદાય એક જ વખત શરીરને ભાડું દેવા માટે જ ખાવું. ૧ર ખાસ જરૂરી કામ વગર ઘરની બહાર નીકળવું નહિ. ૧૩ બારી બારણ કે ગોખમાં બેસી લેકચેષ્ટા જેવી નહિ. ૧૪ લેકેનાં વિવાહદિ કાર્યો પણ નીરખી જોવાં નહિ.
૧૫ સખીઓની સંઘાતે પણ ઠ મશ્કરી, પુરૂષ સ્ત્રીનાં શણગાર, હાસ્ય વિલાસ અને વસ્ત્રાદિ સંબંધી વિકથા કરવી નહિ.
૧૬ વૈરાગ્ય, શમતા-શાન્તિ ઉપજાવે એવી ધમકથા જ ભણવી-ગણવી.
૧૭ નેકર-ચાકર સાથે પણ આલાપ સંલાપાદિ ન કરવા તે પછી અન્ય જનોની સંગાતે કરવાનું તે કહેવું જ શું? અર્થાત ન જ કરવા.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
૧૮ ચિત્રમાં આળેખેલા પણ પર પુરૂષ જેવા નહિ તે પછી સાક્ષાત પર પુરૂષનું તે કહેવું જ શું!
એ રીતે પોતાના પવિત્ર શીલની રક્ષા માટે પતિવ્રતા નારીએ પતિના વિયોગે ઉક્ત નિયમો પાળવા લક્ષ રાખવું ઉચિત છે.
સ્ત્રીઓનાં શીલ રક્ષણનાં સાધન. શીલજ ખરે શણગાર છે. શીલજ ખરે પ્રાણુ છે અને શીલજ ખરે આધાર છે એમજ સમજનારી કુલીન સ્ત્રીઓ સ્વશીલની રક્ષા કેમ ન કરે?
લજજા દયા દમ વૈય, પુરૂષાલાપ-વર્જનમ; એકાત્વિ-પરિત્યાગે, નારીણું શીલરક્ષણમ” ૧ લાજ-મર્યાદા સાચવવી (મલાજો રાખ ), ૨ દયા દીલ રાખવું ૩ ઇંદ્રિયેનું દમન કરવું ૪ કદમન રાખવું-એક ટેકી રહેવું :૫ પર પુરૂષ સંગાથે આલાપ સંલાપ ન કરો અને ૬ એકાકી કયાંય ન જવું-એકાત ન સેવવી એટલાં વાનાં સાચવવાથી સ્ત્રીઓમાં શીલની રક્ષા થવી સુલભ થાય છે એ વગર તેમના શીલની રક્ષા થવી કઠણ છે. .
૨ લાજ કાઢવાને યા પિતાનું મુખ કઈ બીજાને નહિ બતાવવાને કલીન સ્ત્રીઓને ગતિ આશય સ્વશીલ રક્ષાને હવે જોઈએ પણ ઝીણું વસ્ત્રથી મુખ ઢાંકી અંદરથી અથવા છુપી રીતે અન્યને જોવાની ઈચ્છા રાખનારને તે એ ઢોંગ રૂપ લાગે છે. કુલીન સ્ત્રીઓ તે સ્વપતિ શિવાય કે પુરૂષને સરાગ દષ્ટિથી જેવાને ઇછે પણ નહિ તે પછી તેને તાકી તાકીને તે જુએ જ કેમ?
૨ જેનું અંતઃકરણ કમળ-દયાર્દ્ર હોય તે કલીન સી તે સહુને આત્મ સમાન લેખે છે, તે કદાપિ તુચ્છ વિષય સુખની
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૯ ખાતર પિતાના પ્રાણપ્રિય પતિને છતરી પરપુરૂષગમન કરેજ કેમ?
૩ નવવિધ બ્રહ્મચર્યની વાડે સાચવવાના પવિત્ર હેતુથી જે કલીન સ્ત્રીઓ નિજ ઇન્દ્રિય દમન કરે છે તેને પર પુરૂષ ભેગવવાની ઈચ્છા-વાંચ્છના પણ થાય જ કેમ?
૪ રાજમતી, નાગિલા અને પૂર્વ પતિવ્રતા સતી સ્ત્રીઓની પેરે જ્યારે ખરી કરીને વખત આવે છે ત્યારે તેઓ અડગ હૈયે ધારીને હરેક રીતે યુક્તિ-પ્રયુક્તિ વાપરી પિતાના પવિત્ર શીલની રક્ષા કરે છે.
પ પર પુરૂષ સાથે વાત કરતાં વિકાર જાગે એવા હેતુથી તેમની સન્મુખ નિરખીને કુલીન સ્ત્રીઓ આલાપ સંલાપ પણ કરતી નથી.
૬ એકાન્ત બુરી છે એમ સમજીને કુલીન સ્ત્રીઓ પિતાના સંબંધી જને સંગાતે પણ મર્યાદા સાચવી વ છે તે પછી અન્યજન સંબંધી તે કહેવું જ શું ?
શીલગુણ ધારવા અને પરસ્ત્રી પુરૂષને સંગ નિવારવા
સહુને હિતેપદેશ. આઠ પ્રકારનું મૈથુન, જે આગળ વર્ણવવામાં આવ્યું છે તેને ત્યાગ કરે તે બ્રહ્મચર્ય કહેવાય છે, તે આઠ પ્રકારનું મિથુન નીચે મુજબ–
૧ શ્રવણ-સ્ત્રી સંબંધી રૂપ સંદર્યાદિક ગુણેનું કે કામોમાદ ઉપજાવે એવી સ્ત્રી-કથા ( હાવભાવ વિલાસાદિ સ્ત્રી ) ચેષ્ટાઓનું શ્રવણ કરવું.
ર સ્મરણ-અનુભવેલા (ભેગવેલા) ભેગ-વિષય-આસન પ્રમુખ યાદ કરવા.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭.. ક કીર્તન-પ્રીતિ-રસપૂર્વક તે તે વિષય ભેગ સંબંધી કથન કરવું. ( ૪ ચિત્તવન-ઈષ્ટ વિષય ભેગ સંબંધી ગમે તે પ્રસંગે ચિત્તવન કરવું.
૫ એકાન્ત વાત-ઇષ્ટ સ્ત્રી સંગાતે એકાતે (ગુપ્ત સ્થળે ) વાતચિત કરવી.
૬ કટ સંક૯૫–તે ઇષ્ટ સ્ત્રી સાથે ભેગ વિલાસ કરવા દ્રઢ નિશ્ચય કરે.
૭ પ્રયત્ન-ગમે તે રીતે તેની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્ન સેવપ્રપંચ કરો.
૮ તત પ્રાપ્તિ-તેની સંગાતે શરીર ને સંગ કરે.
એ આઠ પ્રકારે મૈથુન સેવન કર્યું કહેવાય છે અને તે પ્રસંગે થયેલા કે થતા રાગાદિ સંકલ્પ ( પરિણામ ) પ્રમાણે જીવ દેષિત થાય છે. આ વાત પુરૂષની પેઠે સ્ત્રીઓને પણ એક સરખી લાગુ પડે છે, પરસ્ત્રી ગમન કરનારની તે રાવણની પરે પાયમાલી અને અંતે દુર્ગતિ થાય છે, તથા વિષયાધ-કામી સ્ત્રી પુરૂષની કેવી દુર્દશા અહીંજ થવા પામે છે તે તેમની થતી દશ દશાની વાત અત્ર સંક્ષેપથી વર્ણવવામાં આવે છે.–
૧ ચિન્તા-પ્રથમ ઇષ્ટ સંગાતે વિષય ભાગ સંબંધી ચિન્તા
૨ દર્શન ઈચ્છા-તે ઈષ્ટને નજરે જોવાની-મળવાની ઈચ્છા થાય છે,
૩ દીર્ઘનિશ્વાસ-વિરહાગ્નિ સહન થઈ નહિ શક્યાથી લાંબા નસાસા મૂકે છે.
૪ કામવર-વિષય ચિન્તાવડે આખું અંગ તપી જાય છે. ૫ શરીરદાહ–આખું શરીર બળું બળું થઈ રહે છે. ૬ અન્નઅરૂચિ-ખાવું પીવું કશું ભાવતું નથી.
૭ શરીરકંપ-ટાઢીયા તાવની જેમ શરીરમાં કંપારી આવવા માંડે છે.
ઉપજે છે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
૮ ઉન્માદ-દારૂ પીધેલાની જેવી તેની બેભાન સ્થિતિ થઇ
જાય છે.
૯ પ્રાણસદેહ-પ્રાણ ( જીવિત .) ટકશે કે નહિ એવી મૂર્છા આવી જાય છે.
૧૦ પ્રાણત્યાગ–કામાગ્નિ વડે દુગ્ધ છતા પ્રાય-જીવિત તજી ઢે છે. કામાન્ય સ્ત્રી પુરૂષાની આવી દુર્દશા થતી જાણી, સુખના આ જનેએ જરૂર સતાષવૃત્તિ ધારવી ઉચિત છે.
વિત
ચતુર્થ પાપસ્થાનક મૈથુન ( અબ્રહ્મ ) નિવારણ ઉપદેશ ચતુર્થ અબ્રહ્મ પાપસ્થાનક સજ્ઝાય તુમે બહુ મૈત્રીને સાહિમા—એ દેશી,
પાપસ્થાનક ચેાથું વર્જિ એ, દુર્ગાતિ મૂલ અખભ; જગ વિ મૂંઝા છે એહમાં, છાંડે તેડુ અચંભ. પાપ— એ આંકણી, ૧.
પાય. ૨.
પાય. ૩.
રૂડું લાગેરે એ રે, પરિણામે અતિ ક્રૂર; ફલ કિ...પાકને સારિખા, વરચે સજ્જન દૂર અધર વિદ્રુમ સ્મિત ફુલડાં, કુચલ કઠીન વિશાલ; રામા દેખી ન રાચિયે, એ વિષવેલી રસાલ, પ્રખલ જવલિત અયઃ પૂતલી, આલિંગન ભલું તત; નરક દુવાર નિતંખિની, જધન સેવન એ દુરંત પાપ. ૪દાવાનળ ગુણવન તણા, કુલમશીક એહ; રાજધાની માડુ રાયની, પાતક કાનન મેહુ
પાય. ૫.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ર પ્રભુતાએ હરિ સારિખ, રૂપે મયણ અવતાર; સીતાયે રે રાવણ યથા, છેડો તમે નરનાર. પાપ-૧, દશ શિશ રજ માહે રોલિયા, રાવણ વિવશ અખંભ; રામે ન્યાયે આપણો, રે જગ જય થંભ, પાપ, ૭. પાપ બંધાએરે અતિ ઘણું, સુકૃત સકલ ક્ષય જાય; અ બ્રહ્મચારીનું ચિંતવ્યું, કદિય સફલ નવિ થાય. પાપ, ૮ મંત્રફલે જગ જસ વધે, દેવ કરે સાન્નિધ. બ્રહ્મચર્ય ધરે જે નરા, તે પામે નવ નિદ્ધ પાપ. ૯. શેઠ સુદર્શનને ટળી, શૂળી સિંહાસન હેય; ગુણ ગાયે ગગનેરે દેવતા, મહિમા શીલનું જેય. પાપ. ૧૦ મૂલ ચારિત્રનું એ ભલું, સમકિત વૃદ્ધિ નિદાન શીલ સલિલ ધરે નિકેતસ હવે સુજસ વખાણ પાપ. ૧૧,
હે ભવ્ય જન! દુર્ગતિના નિદાનરૂપ અબ્રહ્મ સેવન તમે તછ ઘો, બધા જગજંતુઓ એમાંજ મુંઝાયેલાં છે-વિષય રાગથી અંધ બનેલા છે. એ અનાદિ વિષય રાગ તજે દુકર છે. તે તજે તેને જ ધન્યવાદ ઘટે છે. ૧
એ વિષય સુખ ભોગવતાં તે સારું લાગે છે, પરંતુ કિંપાકના ફળની પેરે પરિણામે અતિ ઘેર દુઃખને દેવાવાળું છે, એમ સમજીને જ શાણું સજને તેને પરિહાર કરે છે; મનથી પણ તેવા ક્ષણિક સુખની ઈચ્છા કરતા નથી. ક્ષણ માત્ર સુખ બુદ્ધિ બતાવી પરિણામે બહુ પરિતાપ ઉપજાવનાર અને જોત જોતામાં છેહ દઈ જનારું વિષયસુખમાં દિર્ઘદશ જ્ઞાની પુરૂષે મુંઝાઈ જતા નથી પણ તેઓ તેથી ન્યારાજ રહે છે. ૨
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
જા ! સ્ત્રી એ એક દૂજતી વિખવેલી છે. તેના પરવાળા જેવા રાતા હાઠ વિખવેલીનાં નવાં કુપલીયાં જેવા છે. તેનું મદદ રાગવાળું હાસ્ય વિખવેલીનાં ફુલ જેવું છે અને તેણીનાં કઠણ અને વિશાળ સ્તન વિખવેલીનાં સાક્ષાત્ ફળ જેવાં છે. એવી સમજ દીલમાં રાખી સુંદર સ્ત્રીઓને તેમજ તેમના લલિત–હાવભાવ નિરખીને મનમાં લગારે રાચવું કે ફુલાઈ જવું નહિ; પરંતુ જેમ શાણા માણસે વિષવૃક્ષથી તેની છાયા, પત્ર, પુષ્પ અને ફળ વિગેરેથી સદાય સાવચેત રહે છે તેમ તેવા પ્રસંગે જ-રૂર સાવચેત રહેવું. તેમાં બનતાં સુધી લગારે ગફલત કરવી નહિ.૩
અત્યંત ધગધગતા અગ્નિવડે તપાવીને લાલચેાળ કરેલી લેઢાની પૂતળીને અગાએઁંગે ભેટી પડવું સારૂં, પરંતુ નરકના અધાર દુઃખ પામવામાં પ્રબળ નિમિત્તરૂપ થતી નારી સાથે વિષયોંધ ની રમવું એ બુરૂ' છે. કેમકે અગ્નિમય પૂતળીને આર્લિગન કરવાથી એકજ વાર તત્કાળ મૃત્યુ થાય છે અને વિષય ક્રીડામાં રચી પચી રહેનારી અને બીજાને ફસાવવા અનેક પ્રકારના હાવભાવ તાવનારી સ્રીસાથે મર્યાદા મૂકીને પશુવત્ રમણ કરવાથી તેા પરિણામે અનેકવાર નરકાદિકનાં અધાર દુઃખ સહુવાં
પડે છે. ૪
વળી વિષય રસથી અંધ બનેલી સ્ત્રીએ સદ્ગુણરૂપી મગીચાને દુગ્ધ કરી નાંખવા દાવાનળ અગ્નિ સમાન છે પેાતાના પવિત્ર કુળની કીર્તિને તે કલકિત કરી નાંખે છે, માહ માયાને વિસ્તાર કરી અનેક અણુઝ જીવોને લલચાવી પેાતાને વશ વ
વે છે અને પેાતાના તથા પરના અનેક આત્માને પાપથી અલીન કરે છે, તેથી તે દૂરથીજ પરિહરવા ચાગ્ય છે. ગ્રંથકારના કહેવા મુજમ કુશીલ સ્રીએ પેાતાના કુળની કીર્તિને કાળી કરવા મશીના કૂચા જેવું વર્તન કરે છે. માહ રાજાના નિવાસ માટે પા
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
ચતખ્ત નગર (રાજધાની ) સમાન છે અને પાપરૂપી વનને ન વપલ્લવ કરવા મેઘ વૃષ્ટિ સમાન છે. એમ સમજી શાણું માણસાએ તેમનાથી સદાય ચેતતા રહેવું યુક્ત છે. કુશીલ સ્ત્રીની સંગતિથી કુશીલને પુષ્ટિ મળે છે. ૫
કુશીલ જનની સબત તજવી યુક્ત છે. કેમકે તેમ કરવાથી સ્વશીલની રક્ષા થાય છે. માટે ગમે તેવા વિષય સગમાં પણ ગમે તેવા ઐશ્વર્યવાળા અને રૂપ સંપત્તિવાળા પર સ્ત્રી પુરૂષની સાથે વિષય સુખ વિલસવા ઇછા સરખી પણ કરવી નહિં. જુઓ! વાસુદેવ જેવી સાહેબીવાળા અને કામદેવના અવતાર જેવા રાવણને પણ સીતાદેવીએ લગારે આદર ન કર્યો, પરંતુ તેને ઉલટે નિભ્રંછી નાખે; તેમ પોતાના પવિત્ર શીલની સદાય રક્ષા ઇચ્છતા ભાઈ બહેનેએ પર સ્ત્રી અને પર પુરૂષને ફૂડ પરિચય તો જ ઘટે છે. ૬
સતી શિરોમણિ સીતા દેવીની આટલી બધી પવિત્રતા છતાં રાવણે કબુદ્ધિથી તેણીની સાથે વિષય સુખ વિલસવા હઠ આદર્યો, તે પરિણામે રાવણની પિતાની તથા તેના રાજ્યની ઘળધાણી થઈ અને ન્યાય નીતિમાં અગ્રેસર એવા રામચંદ્રજીને સર્વત્ર જશવાદ પસર્યો. અદ્યાપિ પર્યત તે દૃષ્ટાંતરૂપ ગણાય છે. ૭
જે અજ્ઞાની જનો કળમર્યાદાને પણ લેપી અત્યાચાર કરે છે, એટલે અસંતોષવૃત્તિથી પરસ્ત્રી કે પર પુરૂષનું પરાણે સેવન કરે છે, તેમને આત્મા પાપ-મળથી અત્યંત મલીન થાય છે, તે મનાં સઘળા સુકૃત–પુન્ય કાર્યો લોપાઈ જાય છે અને તેવાં અનાય કાર્ય કરનાર સી પુરૂષનું મન-ચિંતવ્યું કદાપિ પણ સફળ થઈ શકતું નથી. પરંતુ તેમના પ્રબળ પાપના ગે વિપરીત પરિ. ણમજ આવતું દેખાય છે. એમ સમજી અત્યાચાર તેમજ અનાચાર તજી જેમ સ્વપરના શીલની રક્ષા થાય તેમ સંતોષવૃત્તિ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
ધારવી એજ હિતકર છે. અસંતોષવૃત્તિથી ઉલટું અહિત અને અસુખજ થાય છે. તેથી વિચારશીલ ભાઈ બહેને એ જરૂર સંતોષવૃત્તિનું સેવન કરી પવિત્ર ન્યાય નીતિનું જ અવલંબન લેવું ઘટે છે. ૮
જે શાણું ભાઈ બહેનો અન્યાયાચરણનો ત્યાગ કરી સલેષ વૃત્તિને ધારી પવિત્ર શીલનું સંરક્ષણ કરે છે તેમને અનેક પ્રકારના લાભ સંપજે છે. જેમકે તેમને મંત્ર તત્કાળ સિદ્ધ થાય છે, જગતમાં જશવાદ વિસ્તરે છે, દેવતાઓ સહાયભૂત થાય છે અને જે જોઈએ તે સહેજે આવી મળે છે. એ સઘળો પ્રભાવ પવિત્ર શીલવતનેજ સમજે૯
જુઓ ! સુદર્શન શેઠને પવિત્ર શીલવ્રતના પ્રભાવથી શલિ ભાંગીને સિંહાસન થયું. જે રાજાએ શુલિની સજા કરી હતી તેણે જ આવી તે પવિત્ર શીલવ્રતને પાળનાર સુદર્શન શેઠને ભારે સત્કાર કર્યો અને તેને હાથીના હેદ્દા ઉપર બેસાડી બડા આડંબર સાથે નગર પ્રવેશ કરાવ્યો. તેના પવિત્ર શીલના પ્રભાવથી આકાશમાં દેવતાઓ પણ તેના ગુણ ગાન કરવા લાગ્યા. એ અદ્દભુત મહિમા શીલ રત્નને સમજી સહુ શાણું ભાઈ બહેનેએ સર્વથા સુશીલ થાવું એટલે મનથી પણ કશીલતા કરવી નહિ. ૧૦
સુશીલપણું એ ચારિત્ર-સદવર્તનવંતને ખાસ જરૂરનું છે. તે સુશ્રદ્ધાને મજબૂત કરનાર છે. યાવત અનેક સદ્દગુણેને મેળવી આપનાર છે; એમ સમજી જે ભવ્યજને પવિત્ર શિલરત્નને સારી રીતે સાચવશે તેઓ ઉત્તમ યશ કીતિ સહિત અક્ષય સુખ સંપદા પામશે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
છે અથ શ્રી ઉદયરત્નજી કૃત નવ વાડની સઝાયે
છે ઢાલ ૧ લી. છે દુહ શ્રીગુરૂને ચરણે નમી, સમરી સારદ માય; નવ વિધ શીલની વાડને ઉત્તમ કહું ઉપાય છે ૧. પહિલેને પાસો હજી એ દેશો છે ૨ પહેલી ને વાડે હે જી વીર જિનવરે કહ્યો, સે હે સે વસતિ વિચારીને જ; સ્ત્રી પશુ પંડગર હે જી વાસે વસે જહાં, તિહાં ન રહેવું શીલવ્રતધારીને છે ૨ જીમ તરૂ ડાળે હજી વસતો વાન, મનમાં બીહે રખે ભુઈ પહંછ માંજાર દેખી હો જી પંજર માંહેથી, ષટચિંતે રખે ટેડે ચંડ છે ૩ છે જિમ સિંહલકી હજી સુંદરી શિર ધરી, જલનું બેડું જુગતિસ્ય જાલવે છે; તિમ મુનિ મનને હો જી રાખે ગોપવી, નારીને નિરખી ચિત્ત નવિ ચાળવે છે . ૪ જહાં હવે વાસે હો જી સહેજે માંજરને, જોખમ લાગે તિહાં મુખ્ય કની જાતિને જી, તિમ બ્રહ્મચારી હેજી; નારીની સંગતે, હારે હે હારે શીયલ સુધાંતને છે તે પો કળશ વાડ વિઘટે વિષય પ્રગટે, શંકા કંખા નીપજે; તીવ્ર કામે ધાતુ બીગ રેગ બહુવિધ ઉપજે, મનમાંહિ વિષય વ્યાપે, મન વિષય રહે મીલી ઉદય ન કહે તે કારણે નવ વાડ રાખે નિરમળી રે ૧ છે છે ઢાળ ૨ વૈદરભ દેશ કુંડનપુર નગરી સુરપતિ એ દેશી
સુરપતિ સેવિત ત્રિભુવન ઘણી, અજ્ઞાન તિમિરર દિનમણ; શીલ રત્ન શ્વતનાને તંતે, ભાષી વાડ બીજી ભગવંતે ૧ ભગવંત ભાષી સંધ સાખી, શીયલ સુરતરૂ રાખવા; મુકિત મહાફળ હેતુ અદ્ભુત, ચારિત્રને રસ ચાખવા ૨૫ મીઠે વચને
૧ સરસ્વતી માતા–વિદ્યા દેવી ૨ નપુંસક. ૩ ઝપાટે ૪ સાચવવા માટે,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭ માનિનીસ્યું, કથા ન કરે કામની; વાડ વિધર્યું જેહ પાળે, બલિહારી તસ નામની રે ૩ છે વાત વતને ઘાતકારી, પવન જીમ તરૂપાતને; વાત કરતાં વિષય જાગે, તે માટે તો તમે વાતને ૪ લીંબુ દેખી દૂરથી છમ, ખટાશે ડા ગળે; ગગન ગરજારવ સુણને, હડકવા જીમ ઉછલે છે પ . તિમ બ્રહ્મચારીનાં ચિત્ત વિણસે, વણ સુંદરીનાં સુણ; કથા તો તિણ કારણે, ઇમ પ્રકાશે ત્રિભુવન ઘણું. ૬ પેઢાલ ૩ ત્રટ યમુનાનેરે અતિ રળીયામણો રે એ દેશી - ત્રીજીને વાડે રે ત્રિભુવન રાજિઓરે, દણ પરે દીયે ઉપદેશ આસન છડેરે સાધુજી નારીને રે, મુહુરત લગે સુવિશેષ. ૧ હું બલિહારી રે જાઉ તેહને રે, ધન્ય ધન્ય તેહની હો માત; શીયલ સુરંગીરે રંગાણું રાગટ્યૂરે, જેહની સાતે હે ધાત છે. હું | ૨ | શયનસને રે પાટ ને પાટલે રે, જિહાં જિહાં બેસે છે નાર; બે ઘડી લગેરે તિહાં બેસે નહીં રે, શીલવ્રત રાખણહાર છે હં૩ કેહળા કેરી રે ગંધ સંગથી રે, જીમ જાયે કણકની વાકા-તીમ અબળાનું આસન સેવતાં રે, વિણસે શિયલ સુપાક છે હું૦ ૪
છે ઢાળ ૪. હું વારી રંગ ઢોલણ એ દેશી છે
ચેથીને વાડે તમે ચેતજો હે રાજ, એણી પર ભાષે શ્રીજિનભૂપરે સંવેગી સૂધા સાધુજી; નયન કમલ વિકાસિને હો રાજ, રખે નિરખે રમણુનું રૂપરે છે સં૦ ના રૂપ જોતાં રઢ લાગશે હે રાજ, હેલા ઉલસશે અનંગપરે સંઇ મનમાંહિ જાગશે મોહની હો રાજ, ત્યારે વ્રતને અંગરે છે. સં. ૨ . દિનકરક સાહસું દેખતાં હો રાજ, જગમાં નયણે ઘટે જીમ તેજરે: સં. . ૧ સ્ત્રી સંગાતે. ૨ વિષય કથા. ૩ સ્ત્રી. ૪ જદી. ૫ કામદેવ વિષયેન્દ્રિય. ૬ સૂર્ય.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ તિમ તરૂણુતન ૧ પેખતાં હો રાજ, હિણું થાયે સિયલ સહેજ રે. તે સં૦ ૩ છે ઢાળ પ થાપર વારી માહરા સાહિબા એ દેશી.
પાંચમી વાડ પરમેશ્વરે, વખાણું છ વારૂ; સાંભળજે છેતા તુમે, ઘરમી વ્રતધારૂ. ૧ કુટયંતરવર કામિની, રમે જિહાં રાગે; સ્વર કંકણાદિકને સુણિ, જહાં મનમથક જાગે તિહાં વસવું બ્રહ્મચારીને, ને કહ્યું વિતરાગે; વાડ ભાંગે શીલરત્નની, છહ લંછન લાગે છે કે એ અગની પાસે જિમ ઓગળે, ભાજન માહિ ધરીયાં; લાખ ને મીણ જાયે ગલી, નવિ રહે રસ ભરિયાં. છે ૪ તિમ હાવ ભાવ નારી તણું, વળી હસુ ને રૂદન; સાંભળતાં શિયળ વિઘટે? મન વેધે મદન. . પ . છે ઢાળ ૬ | સહિયાં મહારાં નયણાં સમારે એ દેશી.
છીને વાડે છેલ છબીલે ગુણરત્ન ગા ભજી; સિદ્ધારથ કુલ નગીને, વીર જિણુંદ ઇમ ઉચ્ચરે જી ૧ છે અગ્રતીપણે તેં જે આગે, કામ કીડા બહુ વિધિ કરીજી; વ્રત લઈને વિલસિત પહિલા, રખે સંભારો દિલ ધરીજી છે ૨ / અગ્નિ ભાર્યા ઉપર પૂળે, મેહે જીમ જ્વાલા વધે છે; વરસ દિવસે જિમ વિષધરનું શંકાયે વિષ સંક્રમે જી રે ૩ વિષયસુખ વિલસિત પહિલા તીમ શીલવંત સંભારતે જી; વ્યાકુળ થઈને શીલ વિરાધે, પછે થાયે (મન) આરતેજી૫ ૪
ઢાળ ૭ ગઢ બુદીરા વાલ્હા એ દેશી. સાતમી વાડે વીર પર્યાપે, કે સુણે સંયમના રાગી હો, શીયલ રથના હો ધારી, સુધા સાઘુ વૈરાગી, મુઝ આણાકારી ને
૧ સ્ત્રીનું રૂપ-શરીર. ૨ ભીંત યા કનાતને આંતરે, ૩ કોમ-વિષયાભિલાષ, ૪ વિણસે ૫ પશ્ચાત્તાપ. ૬ પ્રકાશે.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
બ્રહ્મચારી, વિષયરસના ત્યાગી હેક શી ॥ ૧ ॥ સરસ આહાર તજજો સહી હેજે, વિગય થાડી વાવરજ્યેા હેા. શી૦ માદક આહારે મનમથ કાપે, તેજાનાર પરિહરયા હા. શીવ ॥ ૨ ॥ સન્નિપાતે જીમ ધૃત જોશે. અધિક કરે ઉલ્લાળા હો; શી પાંચે ઇંદ્રિય તિમ રસ પાળ્યાં. ચારિત્રમાં કરે ચાળા હા. શી ૫ ૩ ૫ ॥ ઢાળ ૮ દેશી માની ૫
ત્રિશલા સુત હ। ત્રીગડે બેસી એમ, આઠમી વાડ વખાણી શીલની જી; અતિ માત્રા હા આહાર; તો અણગાર. લાલચ રાખા જો સયમ શીલની ॥ ૧ ॥ અતિ આહારે હા; આવે ઉદ્ય અપાર, સુપનમાંહિ થાયે શીલ વિરાધનાજી; વળી તિણે થાયે હા મવતી દે, સયમની નવ ચાવે આરાધનારે. ॥ ૨॥ જિમ શેરના માપ માંહિ હે। દાઢ શેર, એરીને ઉપર દિજે ઢાંકણુ જી; ભાંજે તાલડી હા ખિચડી ખેરૂ થાય, તિમ અંતિમાત્રાએ વ્રત બિગડે ઘણુંજી ॥ ૩ ॥
॥ ઢાળ ૯ ૫ કાયત કેશવા રે એ દેશી
નવમી વાડે નિવારયેા રે, સાધુજી શિણગાર; શરીરશાભાગ્યુ' ગાભે નહિ રે, અવની તલે અણગાર ॥ ૧ ॥ઇમ ઉપદેશે વીરજી રે, મુનિવર ધરજ્ગ્યા મન; શિખામણ માહુરી રે. કરજ્યા શીલ જતન ારા સ્નાન વિલેપન વાસના રે. ઉત્તમ વજ્ર અપાર; તેલ તખેલ આદે તળે રે, ઉદ્ભટ વેષ સફાર ૫ ૩૫ ધાઇને ધરણી ધર્યાં રે, જિમ રત્ન હાર્યાં કુંભાર;તિમ શીલરત્નને હારશ્યા રે, જો કરણ્યા શણગાર ॥ ૪ ॥
॥ ઢાળ ૧૦ દેશી ભટીયાણીની ૫
એકલી નારી સાથે મારગે જાતા હૈ, વળી વાત ન કીજીયે,
૧ મદ ઉપજાવે એવે. ર ઉત્તેજક દ્રવ્યા ( લવિંગ, એલાયચી પ્રમુખ.) Spices. ૩ પૃથ્વી. ૪ દેદીપ્યમાન.
(
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
એક સહેજે નર શીલવંતે ન સુવું છે, વળી સહેજે ગાલ ના દિજીયે ન સૂવારે નિજ પાસ, સાઢા છ વરસની હે, કોઈ પુત્રીને પણ હેજ, સાત વરસ ઉપરાંત, સૂતને પણ ન સૂવારે હે, શીલવંતી તિણ સહેજમાં ૨ સ્ત્રીસંગે નવ લાખ પ્રાણું હણાયે હે ભગવતે ભાગ્યું ઈચ્છું; અસંખ્યાતા પણ છવ, સમૂર્ણિમ પંચંદ્રી હે હણાયે ઘણું કહિયે કિસ્યું૩. ઇમ જાણી નરનારી શીલની સહણ હે, શુદ્ધી મનમાં ધર. લહિ દુર્ગતિનું મૂળ અબ્રહ્મ સેવામાં હે, જાતાં મનને ધાર. છે ૪તપગચ્છ ગયણ દિણંદ વંછિત ફળ દાતા હે, શ્રી હીર રત્ન સૂરીથરૂ, પામી તાસ પસાય, વાડ વખાણી હો. શીલની એહ મનેહરૂ૫ છે ખંભાતે ચોમાસ, સત્તરસે ત્રેસઠ હે, શ્રાવણ વદી બીજ બુદ્ધે ભણું, ઉદયરત્ન કહે કર જોડ, શીયલ જે પાળે છે, તેહને જાઉં ભામણે છે ૬ઈતિ નવ વાડ સઝાય છે
છે અથ શિયલની સક્ઝાયા . ( ધન્ય ધન્ય તે દિન માહો એ દેશી)
શીયલ સમું વ્રત કે નહીં; શ્રી જિનવર ભાખે રે સુખ આપે જે શાશ્વતાં, દુર્ગતિ પડતાં રાખે રે ! શી છે ૧વત પચખાણ વિના જુઓ. નવ નારદ જેહ રે એકજ શિયલતેણે બળે, ગયા મુકત તેહ રે / શીટ છે સાધુ અને શ્રાવક તણું ત્રિત છે સુખદાયી છે રિયલ વિના વ્રત જાણજે, કુશા સમ ભાઈ રે ! શી છે ૩ છે તરૂવર મૂલ વિના જિ. ગુણ વિણ લાલ કમાન રે ! શિયેલ વિના વ્રત એહવું, કહે વીર ભગવાન રે શીવ છે ૪ નવ વાડે કરી નિર્મળું, પહેલું શીલજ ધરજે રે છે ઉદય રત્ન કહે તે પછી, વતને ખપ કરજે રે ! શી છે કે તે
૧ ગગન. ૨ સૂર્ય.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
અથ શિયલ વિષે પુરૂષને શીખામણની સઝાય
છે ચાલ છે સુણ ગુણ તારે, શીખ સેહામણી માં પ્રીત ન કીજે રે, પરનારી તણું છે ઉથલો છે પરનારી સાથે પ્રીત પિઉડા, કહે કિણ પરે કીજીએ છે એક ઉંઘ વેંચી આપણું, ઉજાગર કિમ લીજીયે છે કાછડી છુટે કહે લંપટ, લોક માંહે લાજીયે છે કલ વિષે ખંપણી રખે લાગે, સગામાં કેમ ગાજીએ ? ૧ / ચાલ છે પ્રીતિ કરતાં પહેલાં બીહીજીએ છે રખે કઈ જાણે રે, મનશું ધ્રુજી છે ઉઠો ધ્રુજીયે મનશું સૂરીએ પણ, જોગ મળવો છે નહી રાત દિન વિલાપતાં જાયે, અટવાઈ મરવું સહી છે નિજ નારીથી સંતોષ ન વધે, પરનારીથી કહો શું હશે છે જે ભરે ભાણે પ્તિ ન વળી, તો એંઠ ચાટે શું થશે ? મે ૨ ચાલ છે મૃગતૃષ્ણાથી તૃષ્ણ નવી ટળે; વેળું પીત્યારે, તેલ નહિ નીસરે છે ઉ૦ ૫ ન નીસરે પાછું વલવતાં, લવ લેશ માખણને વલી બૂડતાં બાચક ભર્યા જેણે, તે તર્યા વાત ન સાંભળી છે તેમ નાર રમતાં પરતણી, સંતેષ ને વલ્યો એક ઘડી છે ચિત્ત ચટપટી ઉચાટ લાગે, નયણે નવે નિંદડી | ૩ | ચાલ છે જે ખોટો રે, રંગ પતંગને છે તે ચટકે રે, પર સ્ત્રી સંગને છે ઉ૦ છે પર ત્રીયા, ૪ કેરે પ્રેમ પિઉડા, રખે તું જાણે ખરે. છે દિન ચાર રંગ સુરંગ રૂડે, પછી નહી રહે નિધરે છે જે ઘણું સાથે નેહ માંડે, છાંડ તેહ શું પ્રીતડી એમ જાણું મમ કર નાહલા, ૫ પરનારી સાથે પ્રીતડી ૪ ચાલ છે જે પતિ વાહ રે. વચે પાપિણી છે પરશું પ્રેમે રે, રાચે સાપિણી ઉ૦ છે સાપિણ સરખી વેણ નિરખી,શીયલ થકી વળી તે ચલાઆંખને મટકે અંગ લટકે દેવ દાનવને છલે છે એ માંહે કાલી અતિ રસાલી, વાણું મીઠી શેલડી છે સાંભળી ભેળા રખે લે, જાણજે વિષ વેલડી માં
૧ કલંક. ૨ જાંઝવાના જળ. ૩ તૃષા. ૪ સ્ત્રી.. ૫ નાથ. ૬ અંતર- . હૃદયમાં.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
ચાલ–સગ નિવારેરે, પર રામા તા ! રોાક ન કીજે રે, મન મળવા તણા ! ઉ૦ ૫ શાક શાને કરો ફેગઢ, દુખવુ પણ ઢાહુલું ! ક્ષિણ મેડિયે ક્ષિણ શેરીએ, ભમતાં ન લાગે સાહિલ ।। ઉચ્છવાસને નિઃશ્વાસ આવે, અગ ભાજે મન ભમે ! વળી કામિની દેખી દેહુ દાઝે, અન્નદીઠું નવિ ગમે ॥ ૬ ॥ ચાલ ! જાયે કલામી રે, મનશુ લમલે ! ઉન્મત્ત થઇને રે, અલલ પલલ લખે ! ઉ૫લવે અલલપલલ જાણે, માહુ ધેલા મન રૉ ।। મહા મદન વેદન કઠણ જાણી, મરણ વારૂ ત્રેવર્ડ ાએ દા અવસ્થા કામ કેરી, કંત કાયાને દહે ! એમ ચિત્ત જાણી તજે પ્રાણી, પારકી તે સુખ વહે । ૭ । ચાલ ! પરનારીના રે, પરાભવ સાંભળેા ! કત કીજે રે, ભાવ તે નિલા uઉઠ્યા નિલ ભાવેનાહુ સમજો, પરવધૂ રસ રિહર ! ચાંપીએ કીચક્ર ભીમસેને, શિલા હેઠલ સાંભલા !! રણ પડયાં રાવણ દશે મસ્તક, રડવડતાં ગ્રંથે કહ્યાં ! તિમ મુંજપતિ દુઃખ પુજ પામ્યા, અપજશ જગ માંહે લહ્યા ! ૮ ॥ ચાલ ! શીયલ સલૂણા રે, માણસ સાહિયે ! વિણ આભરણે રે, જગ મન માહિયે ॥ ૭૦ ૫ માહિયે સુર નર કરે સેવા વિષ અમિય થઇ સચરે ૫ કેસરી સિંહ શીયાલ થાએ, અનલ તિમ શીતલ જળે ! સાપ થાએ ફુલમાલા, લચ્છીક ઘર પાણી ભરે ! પરનારિ પરિહરી, શીયલ મન ધરી. મુક્તિ વધૂપ હેલા વરે ॥ ૯॥ ચાલ ! તે માટે હું રે, વાલમ વીનવુ’ ના પાએ લાગીનેરે, મધુર વયણે ચવુ... ॥ ઉ॰ । વેયણ માહારૂ માનીયે,પરનારીથી રહેા વેગલા ૫ અપવાદ માથે ચઢે મેટા, નરકે થઇએ ઢાહિલા ॥ ધન્ય ધન્ય તે નરનારી, જે દ્રઢ શીયલ પાળે કુલલિતલાઃ તે પામરો યશ જગતમાંહિ, કમુદચંદ્ર સમ ઉજલા । ૧૦ । તિ ॥
แ
૧. સ્ત્રી. ર. આડું અવળું. ૩. અગ્નિ. ૪ લક્ષ્મી. ૫ માક્ષલક્ષ્મી ૬. જલ્દી પામે.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩ અથ શિયલ વિષે નારીને શીખામણની સઝાય.
છે ચાલ છે એક અનોપમ રે, શિખામણ ખરી છે સમજી લેજો રે, સઘલી સુંદરી છે ઉ૦ સુંદરી સેહેજે હૃદય હેજે, પર સેજે નવિ બેસીયે ! ચિત્ત થકી ચૂકી, લાજ મૂકી, પર મંદિર નવિ પેસીયે એ બહુ ઘેર હીંડી નાર નિલજ, શાત્રે પણ તજવી કહી છે જેમ પ્રેત કરે પડયું ભેજન. જમવું તે જુગતું નહી ૧ચાલ છે પરશું પ્રેમેર, હસીય ન હાલીયે છે દાંત દેખાડીરે, ગુહ્ય ન બોલીએ છે ઉ. ગુહ્ય ઘરનું પરની આગે, કહેને કેમ પ્રકાશીયે ? વલી વાત જે વિપરીત ભાસે તેહથી દુરે નાશ અસુર સવાર અને અગોચર, એકલાં નવિ જઈએ છે સહસાતકારે કામ કરતાં. સહેજે શીલ ગાવીરે ચાલા નટવિટ નરશુરે, નયણુ ન જેડિયે; મારગ જાત રે, આવું ઓઢીયે છે ઉ૦ આદું તે દી વાત કરતાં ઘણુંજ રૂડાં શોભીયે છે સાસુ અને માના જયા વિણ, પાલક પાસ ન થોભીયે છે સુખ દુ:ખ સરક્યું પામીયે પણ, કુલાચાર ન મૂકી છે પરવશ વસતાં પ્રાણ તજતાં, શીયલથી નવિ ચકીએ છે ૩ છે ચાલ છે વ્યાસની સાથે વાત ન કીજીયે છે હાથે હાથેરે, તાલી ન લીજીયે કે ઉઠ છે તાલી ન લીજે નજર ન દીજે, ચંચલ ચાલ ન ચાલીયે; એક વષય બુધે વસ્તુ કેહની, હાથે પણ નવિ ઝાળીયે છે કેટી કદ રૂપ સુંદર, પુરૂષ પેખી ન મેહીયે છે તણખલાં તોલે ગણી તેહને, ફરિય સામુ ન જોઈએ છે૪ ચાલ છે પુરૂષ પાયારે રે, વળી ન વખાણીએ છે વૃદ્ધ તે પિતા, સરખે જાણીયે છે ઉ૦ છે જાણી પીયુ વિષ્ણુ પુરૂષ સઘલા, સહેદર સમવડે; પતિવ્રતાનો ધર્મ જોતાં, નાવે કેઈ તડવડે છે કુરૂપ કુષ્ટી કૂબડે ને, દુષ્ટ દુર્બળ નિણે છે ભરતાર પામી ભામિનીજ તે, ઈદ્રથી અધિક
૧. સહોદરભાઈ ૨ સરખા, તુલ્ય ૪ સ્ત્રી.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
ગણે છે ૫ છે ચાલ છે અમર કુમાર રે, તછ સુર સુંદરી છે પવનંજય રે, અંજના પરહરી છે ઉ૦ છે પરિહરી સીતા રામે વનમાં, નલે દમયંતી વલી મહાસતી માથે કષ્ટ પડયાં પણ શીયલથી તે નવિ ચલી છે સેટીની પરે કસીએ જોતાં, કંતશું વિહડે નહીં તન મન વચને શીયલ રાખે, સતી તે જાણે સહી છે ૬ ચાલ ! રૂપ દેખાડી રે, પુરૂષ ન પાડીએ છે વ્યાકુલ થઇને રે, મન ને બગાડીયે છે મન બગાડીયે પણ પુરૂષ પર, જગ જતાં નવિ મલે છે કલંક માથે ચઢે કૂડાં, સગાં સહુ દૂરે ટલે કે અણસર ઉચાટ થાયે, પ્રાણ તિહાં લાગી રહે છે લેક પામે આપદા, પર લેક પીડા બહુ સહેલા ચાલ છે રામને રૂપે રે સુપનખા મેહી કે કાજ ને સીધું રે, અને ઈજત ખેાઈ ઉ. એ ઈજત ઈ દેખ અભયા, શેઠ સુદાન નવિ ચ ો ભરતાર આગળ પડી ભઠી, અપવાદ સઘલે ઉચ્છલે છે. કામની બુદ્ધ કામિનીયે, વંકચૂલે વાહ્યોર ઘણું છે પણ શીયલથી ચક નહીં, દૃષ્ટાંત એમ કેતાં ભણું ૮ચાલા શીયલ પ્રભાવે રે, જુઓ સેલે સતી ત્રિભુવન માંહે રે, જેહ થઈ છતી છે ઉ૦ છે સતી થઈને શીયલ રાખ્યું, કલ્પના કીધી નહીં ! નામ તેહનાં જગત જાણે વિશ્વમાં ઉગી રહી છેવિવિધ રને જડિત ભૂષણ, રૂપસુંદરી કિન્નરી છે એક શીયલ વિણ શેભે નહીં તે સત્ય ગણજે સુંદરી છે ચાલો શીયલ પ્રભાવે રે, સહુ સેવા કરે છે નેવે વારે, જેહ નિર્મલ ધરે છે ૯૦ ધરે નિર્મલ શીયલ ઉજવલ, તાસ કરતિ ઝલહુલે છે મન કામના સવિ સિદ્ધ પામે. અષ્ટ ભય દરે ટકે છે ધન્ય ધન્ય તે જાણે નરા, જે શીયેલ ચેખું આદરેક આનંદના તે એાઘ પામે, ઉદય મહા જશે વિસ્તરે છે ૧૦ છે
૧. ઓચિંતો; ૨ ચળાવવા–ડગાવવા પ્રયત્ન કર્યો, ૩ કેટલાંક.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
અથ શ્રી સ્કૂલિભદ્રની સઝાય. શ્રી સ્થાલભદ્ર મુનિગણમાં શિરદાર જો, ચોમાસુ આવ્યા કેશ્યા આગાર જે ચિત્રામણ શાળા જપ તપ આદર્યા જ ના - આદરિયાં વ્રત આવ્યાં છો અમ ગેહ જે, સુંદરિ સુંદર ચંપક વરણ દેહ જો 1 અમ તુમ સરિખે મેળે આ સંસારમાં જે | ૨ |
સંસારે મેં જોયું સકળ સરૂપ જે, દર્પણની છાયામાં જેવું રૂપ જે I સુપનાની સુખડલી ભુખ ભાંગે નહીં જો આ ૩ |
ના કહેશે તે નાટક કરશું આજ , બાર વરસની માયા છે મુનિરાજ જે છે તે છોડી કેમ જાઉં હું આશા ભરી જે છા
આશા ભરિયે ચેતન કાળ અનાદિ જો, ભમે ઘરમ ને હીણ થયે પરમાદી જ છે ન જાણુ મેં સુખની કરણ જેમની જે છે ૫ છે
જોગી તે જંગલમાં વાસો વસિયો જો, વેશ્યાને મંદિરિયે ભેજન રસિયાં છે કે તમને દીઠા એવા સંયમ સાધતા જાદા
સાધશું સંયમ ઈચ્છાધ વિચારી જે, કુમપુત્ર થયા નાણું ઘરબારી જે તે પાણી માંહે પંકજ કેરૂં જાણિયે જે છે ૭ છે
જાણુ એ તે સઘળી તમારી વાત છે, મેવા મીઠા રસવતા બહુ જાત જે છે અમર ભુષણ નવ નવલી ભાતે લાવતા જે ૮
લાવતા તે તું દેતી આદરમાન જે, કાયા જાણે સંઝા રંગ સમાન જે છે ઠાલીને શી કરવી એવી પ્રીતડી જે છે ૯ છે .
પ્રીતલડી કરતા તે રંગભર સેજ જે, રમતા ને દેખાડતા ઘણું હેજ જે તે રીસાણી મનાવી મુજને સાંભરે જે છે ૧૦ |
સાંભરે તે મુનિવર મનડું વાળે જે, હાં અગ્નિ ઉઘાડ પરજાળે જો સંયમમાંહી એ છે દૂષણ મે જો ૧૧ છે
૧ ઘર.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ મટકું આવ્યું તું નંદનું તેડું જો, જાતાં ન વહે કાંઈ તમારૂં મનડું જ છે મેં તેમને તિહાં કેલ કરીને મેકલ્યા જે છે દૂર છે
મેકલ્યા તે મારગ માંહી મળિયા જે, સંભૂતિ આચારજ જ્ઞાને બળિયા જે છે સંયમ દીધું સમક્તિ તેણે શીખવ્યું જોવા
શીખવ્યું તો કહિ દેખાડે અમને જે, ધર્મ કરંતા પુણ્યવરૂ તમને જે તે સમતાને ઘેર આવી કેશ્યા એમ કહે જો ૧૪
વંદે મુનિશ્વર શંકાને પરિહાર , સમકિત મૂળે શ્રાવકનાં વ્રત બાર જે તે પ્રાણુતિપાતદિક સ્થલથી ઉચ્ચરે જ છે ૧૫
ઉચ્ચરે તે વીત્યું છે ચોમાસું જે, આણું લઈને આવ્યા ગુની પાસે જે છે મૃતનાણું કહેવાણ ચિદે પૂરવી જે છે ૧૬ છે
પૂરવી થઈને તાર્યા પ્રાણી છે જ, ઉજવળ ધ્યાને તેહ ગયા દેવલોક જે છે ઋષભ કહે નિત્ય તેહને કરીએ વંદના જે ૧૭ના
પવિત્ર શીલ-સદાચારની રક્ષા અને પુષ્ટિ માટે મન અને
ઇન્દ્રિયને દમવાની અનિવાર્ય જરૂર.
ઉદ્ધત ઘડા જેવા અણકેળવાયેલાં મન અને ઈન્દ્રિયોને મેકળા મૂકી ન દેવાં પણ તેમને લગામમાં રાખવા સંપૂર્ણ ચીવટ રાખવી એટલા માટે જરૂરી છે કે જો તેમને કેળવ્યા વગર સાવ મેકળાં મૂકી દેવામાં આવે તો તે ભારે અનર્થ ઉપજાવે છે અને જે પાપને કે પરભવને ડર રાખી તેમને એગ્ય નિયમમાં રાખી કેળવવામાં આવે છે તે આત્માને ભારે સહાય રૂપ થઈ શકે છે. તેથી તેમને કેળવી સારા ઉપયોગી કરવા ખાસ જરૂરનાં છે. મન અને ઇન્દ્રિઓને જે પ્રશસ્ત (રૂડા ) વિષયે વડે પોષવામાં આવે છે તો તે અપ્રશસ્ત ( ભંડા) વિષયથી પાછા નિવર્તે છે અને એમ થવાથી આત્મા પાપથી મલીન થતો
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭ અટકે છે. જેમ મજબૂત કાંટાવડે કમર-સડેલ-નબળે કાંટે કાઢી શકાય છે તેમ પ્રશસ્ત વિષય સેવનવડે અપ્રશસ્ત વિષય અને તેનું પાપ દૂર કરી શકાય છે, તેથી ભૂંડા વિષયોને દૂર કરવા સારા-રૂડા વિષયોનું સેવન કરવું જરૂરનું છે. "
ઇદ્રિ પાંચ છે અને તે કાન, આંખ, જીભ, નાક અને ત્વચા-ચામડીના શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ એ અનુક્રમે વિષ લેખાય છે. તે દરેક વિષય બે પ્રકારના છે. જે વિષય આત્માને હિત રૂપ હોય તે પ્રશસ્ત અને અહિત રૂપ હોય તે અપ્રશસ્ત ગણાય છે. હિતાહિત સમજ વગર સુખની ભ્રાન્તિથી જીવ માઠા વિષયેનું સેવન કરી કેવળ દુઃખી જ થાય છે. હરણીયાં, પતંગીયાં, માછલાં, ભમરા અને હાથીઓ તેમાં પ્રગટ દૃષ્ટાંત રૂપ છે. તે બાપડા કેવળ સુખ બુદ્ધિથી જ પરિણામે દુઃખ દાયક એવા શબ્દદિક વિષયોમાં એવા તે તલ્લીન થઈ જાય છે કે ફકત એક એક ઈન્દ્રિયનાવિષય–પાશમાં ફસાઈને તેમનાં પ્રાણ ખેવે છે તે પછી પાંચે ઈન્દ્રિયો અને મન ઉપર લગારે કાબુ રાખ્યા વગર તેમને સાવ મેકળાંજ મૂકે તેમના કેવા ભૂંડા હાલ થવા પામે ? તે સમજવું સુલભ છે. મનુષ્યને અન્ય પ્રાણી કરતાં જે વિશેષ બુદ્ધિ બળ પ્રાપ્ત થયેલું હોય છે તે વડે સ્વહિતાહિતને સારી રીતે વિચાર કરી, પરિણામે અહિત કરનારા વિષયોથી વિરમીને પ્રગટ હિત રૂપ થનારા પ્રશસ્ત વિષયમાં જ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. રાગ, દ્વેષ અને મોહાદિ મહા વિકારોને પેદા કરનારા અને વધારનારા ભુંડા વિષયોથી વિરમવું અને એજ વિકારોને શત કરે એવા રૂડા વિષયોનું સેવન કરવું સુજ્ઞ જનને ઊચિત. લેખાય. કામોન્માદને પેદા કરે અથવા વધારે એવા શબ્દાદિ વિષથી અળગા રહેવું અને તેનેજ શમાવે એવા પ્રશસ્ત વિષએનું સેવન કરવું જરૂરનું છે. પ્રસંગોપાત એવા વિષયને કંઇક વિવેક કરવો જોઈએ.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
અમૃતની જેમ આત્માને શીતલતા ઉપજાવે એવી સુશાસ્ત્ર વાણી સાંભળવાથી, પરમ શાના રસથી ભરેલી જિનેશ્વર દેવની અથવા સંત જનેની મુખ મુદ્રાનાં દર્શન કરવાથી, તેમના પવિત્ર ગુણે ગાવાથી, સુગંધી દ્રવડે તેમની સેવાભક્તિ કરવાથી અને તેમના ઉત્તમ અંગને પૂજ્ય ભાવે સ્પર્શ કરવાથી રાગ શ્રેષાદિ મલીન વિકારે જલ્દી દૂર થવા પામે છે. પરંતુ જે એથી વિરૂદ્ધ વર્તન કરવામાં આવે છે તે તેથી એજ રાગાદિ મલીન વિકારે પુષ્ટ થવા પામે છે. આત્માને દેવગે પ્રાપ્ત થયેલા આ દેહ રૂપ મહેલમાં રહેતાં ઇન્દ્રિયાદિક દ્વાર રૂપ છે; તેને સદુ૫.
ગ કરે એ આત્માનું ખાસ કર્તવ્ય છે. ઈન્દ્રિરૂપી દાસીઓને વશ નહિ થતાં અવ્યભિચારી વૃત્તિવડે તેમનેજ વશ કરી લેવી જરૂરની છે. તેમને વશ કરીલગામમાં રાખી સ્વહિત કાર્યમાં
જી દેવી જોઈએ, જેથી તે ઉન્માર્ગગામી થવા પામે નહિ, પણ સન્માર્ગગામી બની આત્માનું કલ્યાણ સાધી આપવામાં તે ભારે સહાયભુત બને અને આત્મા જલદી સ્વહિત સાધી શકે. આવા પવિત્ર હેતુથી પૂર્વ મહા પુરૂષ પ્રણીત ઇન્દ્રિય પરાજય શતક નામના ઉમદા ગ્રન્થને કંઇક સારાંશ અત્રિ આપવામાં આવશે તેને ભાવાર્થ ભવ્યાત્માઓએ નિજ દદમાં અવધારી ઇન્દ્રિયોને પરાધીન થઈ રહેવાની પડેલી ટેવને સુધારી, એમને ઉપર જણાવેલી યુક્તિવડે સ્વવશ કરી, નિજ હિત કાર્યમાં જી, નિજ માનવ ભવની સાફલ્યતા કરી લેવી જોઈએ.
ઇન્દ્રિયપરાજ્ય શતક સારાંશ. ૧ ઇન્દ્રિયે રૂપી ચેર વડે જેનું ચારિત્ર-ધન લુંટાયુ નથી તેજ શૂરવીર છે, પંડિત છે અને અમે તેનીજ પ્રશંસા કરીએ છીએ.
૨ ચક્ષુ આદિક ઈન્દ્રિય રૂપ ચપળ ઘેડાઓને જો બરાબર
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
દમીને નિયમમાં રાખ્યા ન હોય તે તે જીવને દુર્ગતિના વિષમ માર્ગમાં ખેંચી જાય છે અને તેને બહુ દુઃખદાયક સ્થિતિમાં આણી મૂકે છે આવી કફેડી સ્થિતિ ઘણે ભાગે સઘળા સંસારી છની થતી જણાય છે. ફકત જેમણે કઇ જ્ઞાની-મહાત્માની કૃપાથી આ સંસારભ્રમણનું સ્વરૂપ સારી રીતે જાણ્યું હોય તેઓ જ એ ઈનિદ્ર રૂપ ઉદ્ધત ઘોડાઓને શાસ્ત્રોકત યુક્તિ પ્રયુકિતઓવડે કેવળ-દમીને ઠીક નિયમમાં રાખવા પ્રયત્ન કરે છે.
૩ ઇન્દ્રિ રૂપ ઠગારાઓને લગારે પણ પગ પસાર કરવા દેશે નહિ. કેમ કે તેઓ ઉંદરની જેમ ફેંકી ફંકીને ફેલી ખાય એવા ધૂર્ત છે. તેથી તેમને જરા પણ વિશ્વાસ કરશે નહિ. જે તેમને ક્ષણ એક માર્ગ આપશે તે પરિણામ એ આવશે કે તમારે કોડે વર્ષો સુધી તે બદલ કષ્ટ સહન કરવું પડશે.
૪ ઇન્દ્રિને આધિન થઇ રહેનારનું ચારિત્ર કેવળ અસાર થઈ જાય છે. જેમ ધુણ કાષ્ટને પિલુંભમ કરી નાંખે છે તેમ વિષયાસકિત પણ સંયમને સાર રહિત કરી નાંખે છે. એમ સમજી ધમથી જનેએ ઇન્દ્રિયને જય કરવા દ્રઢ પ્રયત્ન કરવો ઉચિત છે. પ્રયત્નશીલ હોય તે ઇન્દ્રિયોને જય કરી સ્વાત્મ હિત કરી
૫ જેમ કે એક મુગ્ધ માણસ કાગિણુના લાભ માટે કેડ રને હારી જાય તેમ ઇન્દ્રિયેના તુછ વિષયમાં ગ્રુધ બનેલા છે મેક્ષ સુખને હારી જાય છે. વિષયાસક્તિ તજનારજ મોક્ષ સુખ મેળવી શકે છે.
* ૬ તલ માત્ર વિષય સુખ મેળવવા જતાં મેરૂપર્વતના શિખર કરતાં પણ વધારે મોટું દુઃખ સહન કરવું પડે છે અને કોડે ભવ ભમતાં પણ તેને પાર આવતો નથી. હવે તેમાંથી હને પસંદ પડે તે સ્વીકારી લે.
૭ વિષય ભેગ ભેગવતાં મીઠું લાગે છે પરંતુ પરિણામે
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
ક્રિપાકના ફળની પેરે કડવા વિપાકને આપે છે. ખસને ખણવાની પેરે દુ:ખદાયક છતા સુખની બુદ્ધિ કરાવે છે, અને મધ્યાહન વખતે આંઝવાનાં જળની પેરે ખાટી ભ્રાન્તિ કરાવે છે. એ વિષય ભાગ ભોગવ્યા છતાં ગહન છવાયેાનિમાં માઝા જન્મ મરણુ કરવા પડે છે. એમ સમજીને મહા કટ્ટા દુશ્મન જેવા વિષયભાગથી વિરમવું ઉચિત છે.
૮ ઊઠેલા અગ્નિ જળવડે શાન્ત કરી શકાય છે પણ વિષય અગ્નિ તા સકળ સમુદ્રનાં જળવડે પણ શાન્ત કરી શકાતે! નથી. ૯ વિષની જેમ પહેલાં મીઠાં પણ પછી પિરણામે અત્યંત ભયંકર વિષયે અનંતા કાળ ભાગવ્યા છતાં હજી પણ મૂકવા ચુક્ત નથી શું ?
૧૦ વિષયરસરૂપ મદિરાથી મત્ત થયેલા જીવ ચુક્તાયુક્ત, હિતાહિત કૃત્યાત્યને જાણતા નથી અને પછી અધાર નમાં ગયા છતા મહુ સુરે છે.
૧૩ જેમ લીંબડામાં સન્ન થયેલા કીડા કડવાને પણ મીઠા માને છે તેમ મેક્ષ સુખથી વિમુખ રહેનારા જીવા સાંસારિક દુઃખને સુખ લેખે છે.
૧ર અસ્થિર, જોતજોતામાં અદ્રશ્ય થઇ જનારાં, ક્ષણમાત્ર સુખ દેનારાં, મલિનતા કરનારા અને દુર્ગતિના હેતુરૂષ એવા એ વિષયભાગથી ભાઇ ! તુ વિરમ ! પરિણામે સુખદાયક એવા કા માંજ સુજ્ઞ જને ચેાજાવુ. જોઈએ.
૧૩ પૂર્વે સુર. અસુર તેમજ મનુષ્ય ભવામાં હને વિવિધ કામભોગ પ્રાપ્ત થયેલા છે તેમ છતાં જેમ અગ્નિને કાઇ સમૂહથી શ્વાસ વળતી નથી તેમ ત્હને પણ અદ્યાપિ તેથી તૃપ્તિ વળી નથી. તેથીજ તું તેને અપૂર્વવત લેખીને ભેટે છે.
૧૪ જેમ ક’પાકનાં ફળ ખાતાં રસ અને વણ વડે મનેાહુર લાગે છે. પરંતુ તે પચ્યા પછી મૃત્યુ ઉપજાવે છે, તેમ વિષય
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
વિપાકને પણ એજ ઉપમા ઘટે છે.
૧૫ વૈરાગ્યરસમાં નિમગ્ન રહેનારને સઘળાં ગીત વિલાપ જેવાં લાગે છે, નાટક કાયકલેશ જેવાં લાગે છે. સઘળાં આભરણુ ભારભુત લાગે છે અને સઘળા વિષયસેગ રાગ જેવા દુઃખ:દાયક લાગે છે. ૧૬ દેવેન્દ્ર અને ચક્રવર્તીતાં રાજ્ય અને ઉત્તમ ભેગા અનતી વખત પામ્યા છતાં આ જીવ તેવડે તૃપ્તિ પામ્યા નથી. ૧૭ સંસાર ચક્રમાં પરિભ્રમણ કરતાં સઘળાં પુદ્ગલા આ જીવે આર્યાં અને પરિણમાવ્યા તેમ છતાં તેથી તૃપ્ત થયા નથી. ૧૮ ભેગી માણસ ભાગથી ખરડાય છે પણ અભેગી ખરાતા નથી. ભેગી સંસારચક્રમાં ભ્રમણ કરે છે અને અભેગી તેનાથી મુકત થાય છે.
૧૯ લીલા અને સુઢ્ઢા એવા એ માટીના ગાળાને ફેંકી સામી ભીંતે અફળ્યા હાય તા જે લીલે હરો તે સામી ભીંતે ચાટી જશે.
૨૦ એ રીતે જે મૂ`, કામ લાલચુ માણસ હોય તે લેપાય છે અને જે કામ ભાગથી વિરકત હોય તે સુક્કા ગાળાની પેરે લેષાતા નથી.
૨૧ જેમ તૃણ કાષ્ટવડે અગ્નિ તૃપ્ત થતા નથી અને હુજારો નદીઓવડે સમુદ્ર તૃપ્ત થતા નથી. તેમ જીવ ગમે તેટલા કામ, ભાગવડે તૃપ્ત થતા નથી.
૨૨ સુર, નર :અને વિદ્યાધરના ભવામાં વિવિધ જાતના વિષય ભાગ ભાગળ્યાં છતાં ફરી પણ વિષય લાલસા રાખવામાં આવે છે તેથી નરક ગતિમાં ભારે કળકળતા તમ તાંબાના રસ પીવા પડશે.
૨૩ લાભવડે કાના બૂરા હાલ થયા નથી ? સ્ત્રીઓએ કાનુ હૃદય ભેાળવ્યુ નથી ? મેાતના ઝપાટામાં કાણુ આવ્યુ નથી ? અને વિષય સુખમાં કાણુ યુદ્ધ-આસકત મન્યુ નથી ?
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ર ર૪ ક્ષણમાત્ર સુખદાયી દેખાતાં છતાં બહુ કાળ સુધી દુઃખદાયી બનતા; કામાન્ય જનોને ભારે દુઃખ દેનારા અને સ્પૃહા રહિત ને સુખરૂપ થનારા અને સંસારિક સુખમાં પણ વિરોધ ઉપજાવનારા એવા ઈન્દ્રિઓના વિષયભેગ અનર્થની ખાણુરૂપ સમજવા. - ૨૫ સર્વ ગ્રહને સ્વામી–મહા પ્રહ સર્વ પાપ-રેષને પ્રગટ કરનાર એ મહા પાપી કામગ્રહ છે, જેણે આખા જગતને પરાભવ કર્યો છે.
૨૬ જેમ કેઈ ખસાળે ખસને ખણતા છતે દુ:ખને પણ સુખ માને છે તેમ મેહાતુર મનુષ્યો કામગજનિત દુઃખને સુખ માને છે.
૨૭ વિષયાગની ઈચ્છા શલ્યરૂપ, વિષરૂપ અને આશી; વિષ જેવી દુઃખદાયી છે, વિષયાગની ઇચ્છા કરતા લકે ઉક્ત વિષયને ભગવ્યા વગર પણ દુર્ગતિમાં જઈ પડે છે.
૨૮ વિષયભેગની તણું રાખનારા મહમૂઢ માનવીઓ ભયંકર ભવસાગરમાં પડી ડુબે છે એવા તુચ્છ વિષયભેગની દરકાર નહિ કરનારા સંસારને સહેજે પાર પામે છે.
૨૯ વિષયભેગની પૃહા રાખનારાં માણસે મેહ પિશાચવડે છળાય છે અને તુક વિષય ભેગની સ્પૃહા નહિ રાખતાં નિસ્પૃહપણે નિજ કર્તવ્ય કરનાર સહેજે શાશ્વત સુખ પામે છે, તેથી જ આગમમાં કહ્યું છે કે નિસ્પૃહતામાંજ ખરું સુખ રહેલું છે.
૩૦ વિષયસુખની વાંછા-અભિલાષા કરનાર ભવસમુદ્રમાં ડુબી મરે છે અને વિષય વાંછા તજી દેનાર દુસ્તર ભવ સમુદ્રને તરી જાય છે. જેમ રત્ના દેવીના પાશમાં પડેલા બે ભાઈઓમાંથી જેણે યક્ષના વચનાનુસારે ભેગ ક્યું તજી તે ભાઇને યક્ષે પાર ઉતારી દીધું અને જેને એ રન્નાદેવીએ પાછળથી આવી ભેગ, પ્રાર્થના કરી લલચાવે તેની દુર્દશા થવા પામી. યક્ષ સમાન
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
સદ્ગુરૂનાં હિતવચનને હૈયે ધરી જે વિષયસુખમાં લલચાતા નથી તે ભવ્યાત્માએ સુખે નિજ હિત કરી શકે છે અને તેમના હિતવચનની અવગણના કરે છે તે ખરેખર દુઃખી થાય છે.
૩૧ દુનિયામાં જે અતિ તીક્ષ્ણ દુ:ખ દેખાય છે તે વિષય સુખની તૃષ્ણાને લહીને જ અને જે ઉત્તમ સુખ અનુભવાય છે તે તુચ્છ વિષયસુખની સ્પૃહા તજવાથીજ, એમ ચાકસ સમજવુ કેમ કે એ પરસ્પૃહા મહા દુઃખરૂપ અને નિસ્પૃહતા મહા સુખ રૂપજ છે.
૩૨ ઇંદ્રિયોના વિષયામાં શુદ્ધ-આસક્ત અનેલા જીવા જેમ પાંખ રહિત થઇ ગયેલાં ૫'ખીઓ નીચે ગબડી જાય છે તેમ ભયકર ભવસાગરમાં ડુબી મરે છે, વિષયાસક્તિ જ ભયંકર છે.
૩૩—૩૪ જેમ ધાન હેટા હાડકાને ખાવા જતાં તેને ભાંગી શકતા નથી અને ખાઇ શક્તા નથી પણ ઘણી મહેનત કરતાં પેાતાના તાળવાની માઢાની રસીનેજ અથવા દાંત ભાંગવાથી નીકળેલા લેાહીનેજ ચાટતા મુખ માને છે તેમ સ્ત્રીઓની કાયા ચેાગે વિષયભાગને સેવનારા બાપડા પેાતે કરેલા પરિશ્રમને અને થયેલી વીય હાનિને સુખ માને છે.
૩૫ ગમે તેટલી તપાસ કરી જોતાં જેમ કેળના ગર્ભમાં ફરા સાર દેખાતા નથી તેમ ઇન્દ્રિયાના વિષચામાં પણ મારીકીથી જોતાં કશા સાર ઢખાતા નથી.
૩૬ વિવિધ શણગાર રૂપ તરગવાળી, હાવભાવ વિલાસરૂપ વેલાવાળી અને યાવન વયરૂપ જળવાળી નારી રૂપ નદી વિષે જગતમાં કણ કણ પુરૂષા હૂછ્યા નથી ? પ્રાય: સહુ કાઈ ડૂબ્યા
જણાય છે.
૩૭ શાકની નદી, પાપની ગુફા, કપટની કોટડી, ભૈરરૂપ અગ્નિને પ્રકટ કરનારી, દુ;ખની ખાણ અને સુખની વેરણ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવી સીન કલેશકારી-કલેશ ઉપજાવનારી સમજી સુજને ચેતતા રહેવું જોઈએ, - ૩૮ સ્ત્રીઓનાં નેત્રકટાક્ષ રૂ૫ કામનાં બાણ છૂટયે છતે જેણે મનને નિશ્ચય કર્યું નથી એવો કે તેનાથી નાશી છૂટી શકે તેમ છે ?
૩૮ તેથી દ્રષ્ટિવિષ સની દ્રષ્ટિ જેવી સ્ત્રીની દ્રષ્ટિને પરિહાર કર જોઈએ. કેમકે સ્ત્રીનાં કટાક્ષ બાણે ચારિત્રપ્રાણને નાશ કરે છે.
૪૦ શાસરૂપ સમુદ્રને પાર પામ્યા છતાં, જિતેન્દ્રિય છતાં, શુર વીર અને દ્રઢચિત્ત છતાં પુરૂષ સ્ત્રીરૂપ મુદ્ર પિશાચણુએ વડે ખરેખર છળાઈ જાય છે, તસંગે તેઓ કેવળ ગ્રહિલ બની જાય છે.
' ૪૧ જેમ અગ્નિના સંગે મીણ અને માખણ ઓગળી જાય છે તેમ સ્ત્રીઓનાં સંગે-પરિચય કરવા વડે મુનિજનનું મન પણ પીગળી જાય છે તો પછી અન્ય કાયર જનનું તે કહેવું જ શું? એમ સમજી એવા પરિચયથી દૂર રહેવું ઉચિત છે.
૪૨ નદીઓની પેરે નીચ ગામી–નીચે ઢળનારી સુદરપધર ( સ્તન ) વાળી અને મંદગતિ વાળી ( મંદ ગતિથી વહેતી ) એવી નારીઓ મોટા પર્વત જેવા દુભેધ્ય પુરૂષોને પણ ભેદી નાંખે છે. ( ૪૩ વિષયરૂપ જળથી ભરેલ મેહરૂપ કલણ અને વિવિધ વિલાસ રૂપ તરંગ તથા મગરાદિ જલચરાકી વનરૂપ મહાસાગરને તે ખરેખરા ધીર વિર જિતેન્દ્રિય જજ તરી પાર પામે છે. ' '
૪૪ નિ:સંગ-નિસ્પૃહ-કેઈની દરકાર નહિ કરનાર અને તપથી શરીરને ગાળી નાખનાર એ પણ પુરૂષ સ્ત્રીના સંસર્ગ –પરિચયથી શ્રી સ્થલિભદ્ર મુનિની પ્રતિષ્ઠાને સહન નહિ કરી શિકનાર અને કેશાને ત્યાં જેનાર સિંહગુફાવાસી મુનિની પેરે બે હાલ થાય છે–ચારિત્રષ્ટ થઈ જાય છે..
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
૪૫ બાહ્ય અને અલ્પેયર સર્વ પરિગ્રહ (મૂછ) થી મુક્ત થયેલ, શીતળ સ્વભાવી અને પ્રશાત ચિત્તવાળા મુનિજને જે શાશ્વત શિવ સુખ પામે છે તેવું સુખ ચક્રવતી પણ પામતે નથી -પામી શકતો નથી. કેમકે તે બાપ કામાગ્નિથી પરિત જ રહે છે.
૪૬ જેમ ખેળમાં ખૂચેલી માંખી તેમાંથી છૂટી થઈ શકતી નથી તેમ વિષય ભેગરૂપ મળમાં ખૂંચેલા કામા જ છૂટા થઈ શકતા નથી. - ૪૭ . વીતરાગ દશાવંતને જે સુખ અનુભવગત થાય છે તેવું સુખ બીજા કેઇને અનુભવમાં આવતું નથી. વિષ્ટાની ખાડમાં રાચનાર ભુંડને દેવલોકના સુખને ગંધ પણ ક્યાંથી આવી શકે ?
૪૮ દુખદાયી વિષયોમાં જેને જે અદ્યાપિ પર્વત આગ્રહ વર્તે છે તેથી સમજાય છે કે મહેટાને પણ મહામહ તજેવો મુકેલ છે. . ૪૯ જે કામાન્ય છ હેય છે તે વિષય સુખમાં નિ:શકપણે માણે છે પરંતુ જે ભવભીરૂ અને જિનવચનમાં રક્ત રહે છે તેઓ તે એ વિષયભોગને વિષ સમાન સમજીને તજી
- ૫૦ અશુચિ મળમૂત્રથી ભરેલું, વાત પિત્ત વસા અને મને જજાનું બનેલું, ચરબી માંસ અને અનેક હાડકાથી ભરેલું અને માત્ર ચામડાથી મઢેલું (ઢંકાયેલું) સ્ત્રીનું શરીર છે એમ સમજ.
૫૧ માંસ મૂત્ર અને વિષ્ટાથી વ્યાપ્ત, નાકની લીંટ અને મુખની ખેળ જેમાંથી વહેતી રહે છે તેમ જ વળી કૃમિયાને - હેવાનું ઘર એવું આ ક્ષણમાં હતું નહતું થઈ જનારૂં સ્ત્રીનું શરીર મતિહીન (મેહમૂઢ) જનેને પાશરૂપ જ છે.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬ પર પાશલા અને પાંજરાવડે ચોપગાં જનાવર અને પંખીએને પકડી રખાય છે. પરંતુ આ સીરૂપ પાંજરામાં પૂરાયેલા પુરૂષે કલેશ પામે છે. તે બાપડા પોતાની સ્વતંત્રતા ગુમાવીને એક દીન-રકની પરે સ્ત્રીઓનું દાસત્વ (સેવા-ચાકરી) ઉઠાવે છે.
૫૩ અહેહે ! મોહ મહા મને કેટલે બધો પ્રભાવ વર્તે છે કે જેના પરાભવથી અમારી જેવા પણ જડ વસ્તુઓ ની અનિત્યતા (ક્ષણિકતા) ને જાણતા છતા; તેથી ક્ષણ વાર પણ વિરમતા-વિરમી શકતા નથી. એને કેની પાસે જઈ પિકાર કરે. - ૫૪ યુદ્ધ સ્વભાવવાળી સ્ત્રીઓ સંગાતે પરિચય રાખનાર સઘળાં દુ:ખને વરી લે છે. કેમકે પુષ્ટ બિલાડા સંગાતે પરિચય રાખે ઉંદરને કદાપિ સુખદાયક થાય જ નહિ.
૫૫ અરે ! હરિ, હર, બ્રહ્મા, ચંદ્ર, સૂર્ય અને કાર્તિક સ્વામી પ્રમુખ દેવા પણ સ્ત્રીઓને વશ થઈ પડી તેમની સેવા-ચાકરી કરે છે. અહાહા ! આવી વિષયતૃષ્ણાને ખરેખર ધિક્કાર છે.
સ્ત્રીઓમાં આસક્ત થયેલા અવિવેકી જન ટાઢ અને તડકાને સહે છે, વળી ઇલાચી પુત્રની પરે નિજ જાતિને (માતપિતાદિ પરિવારને) પણ તજી દે છે અને લંકાધિપતિ રાવણની પેરે પિતાના પ્રિય પ્રાણને પણ વિનાશ કરે છે. .
પ૭ સ્ત્રીઓના વિષયસુખમાં લુબ્ધ બની અજ્ઞાન-પ્રામર છે જે જે કુકર્મ કરે છે તે બધાંય જ્ઞાની ગુરૂની પાસે પણ પ્રગટ રીતે પ્રકાશી શકતાં નથી જેમ અત્યંત વિષય આસક્તિવાળી સ્ત્રીના સંબંધમાં તેના યાર-એરે આવીને ભગવાનને છૂપી રીતે પ્રશ્ન પૂછે કે હે ભગવન તે એજ? ત્યારે ભગવાને પ્રત્યુત્તર આપ્યો કે તે તેજ' પછી તેણે દીક્ષા લીધી. તેવા મુમુક્ષુને અમારે નમસ્કાર હો.
૫૮ ડાભ (ણ) ના અગ્ર ભાગે રહેલા જળબિંદુની જેવું જીવિત ચપળ છે. લક્ષ્મી અસ્થિર છે, દેહ ક્ષણભંગુર છે
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
અને લાખા ગમે દુઃખના, હેતુરૂપ કામભોગ તુચ્છ છે; એમ સમજીને તુ ચેત.
૬૯ જેમ કાદવમાં ખૂંચેલા હાથી સામે કાંઠે સ્થળ દેખે પણ તે સામે કાંડે જઇ ન શકે તેમ કામભોગમાં વૃદ્ધ બની ગયેલા આપડા જેવા ભલા ધર્મોના માર્ગ માં રક્ત થઈ શકતા નથી.
૬૦ જેમ વિષ્ઠાના ઢગલામાં ખૂંચેલા કૃમિયા તેમાં સદાકાળ સુખ જ માને છે તેમ વિષય રૂપ અશુચિમાં રક્ત થઇ ગયેલા જીવ પણ માહુશ કામરાગથી અંધ બની તે વિષયભાગમાં સુખ માને છે.
P
૬૧ જેમ ગમે તેટલાં જળથી જલાધ પૂરાતા નથી–વૃક્ષ થતા નથી તેમ વિષયરસમાં વૃદ્ધ બનેલા જીવ કદાપિ તુમ થતા નથી.
દર વિષય વિકારથી ભરેલા જીવા જાત જાતના ઉદ્ભટ વેષાદિક ધારતા કરતા મહા દુર્લભ માનવજન્મને ગુમાવી મેસે છે તે સમજતાએ નથી. વિષયકામના તજવી કાયર જનાને અતિ દુષ્કર છે. તે તજે તેમને ધન્યવાદ ઘટે છે.
૬૩ વિષયવિકારોને વશ પડેલા પાર પ્રાણી, નિઃશંક પણે લાજ શર્મને પણ મૂકીને, કમાતે મરે એવા કામ કરે છે. ૬૪ વિષયવિકારને વશ થયેલા જીવા, પવિત્ર જિન ધ`ને હારી જઇ, ચિત્ર મુનીએ સઐધિત બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતી ની પેરે, નરક ગતિમાં જાય છે એ બહુ ખેદની બીના છે.
૬૫ જે પરમ શાન્તિદાયક જિનવચનામૃતને પણ મૂકીને ચાર ગતિમાં ભારે વિડંબના ઉપજાવનાર અતિ ધાવિષયરસનુ સેવન કરે છે તેવા લાકાને વારવાર ધિક્કાર છે.
- મરણાન્તે પણ જે માની મનુષ્યા દીન વચન ખેલતા નથી તે પણ સ્નેહધેલા થયા છતા, સ્ત્રીઓ પાસે કામીની–સ્રીએ હેાટા માંધાતાઓનુ પણ માન તેા પછી પાકા પાંદડા જેવા નિઃસત્ત્વ જીવાતું તેા
નાચ કરે છે. ગાળી નાખેછેકહેવું જ શુ ?
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
૬૭ છે. પણ જેનું માન ખડી ન શકે-પરભવ કરી ન શકે તેવા નરને પણ નારીએ પેાતાના દાસરૂપ બનાવી કે હૈ,
ટ્રેડ યદુનંદન, મહાત્મા, જિનભ્રાતા, વ્રતધર, અને ચરમ શરીરી એવા રહનેમિષ્ઠ રાજમતિ ઉપર લેાભાયા-રાગી બન્યાકામાતુર થયા એ એછી વાત છે? એ વિષય વિકારને ખરેખર ધિક્કાર છે કે જેનાવડે આવા પુરૂષ પણ ચારિત્રથી ચૂકે છે.
ટ જ્યારે કામના વેગવા મેરૂપર્યંત જેવા નિધળ પુરૂષા પણ ચલાયમાન થઇ ગયા પછી બીજા કાયરોનું તા કહેવુજ શુ?
૭૦ સિંહ, હાથી અને સર્પાદિક મહાક્રૂરજનાવરા પણ સુખે જીતાય છે પણ શિવસુખમાં અંતરાય કરનારે કેવળ કામ-ઉન્માજ જીતી શકાતા નથી. કામ વિકાર બહુ દુય છે.
૭૧ અનાદિ ભવભાવનાથી જીવને વિષયતૃષ્ણા અત્યંત આકરી લાગેલી છે. તેથી ન્દ્રિયાને કબજે કરવી અતિ કાણ લાગે છે તેમજ ચિત્ત પણ અતિ ચંચળ–અસ્થિર વર્તે છે,
હર વિષયકામનાથી પરિતમ જીવાને વિરહ વિગેરે પ્રસંગે કલેશ, અતિ અસુખ-વ્યાધિ અને દાહાર્દિક વિવિધ દુઃખા અને મરણ સુધાં નીપજે છે.
૭૩ પાંચે ઇન્ત્યિાના વિષયને તું પારચય રાખે છે, મન વચન અને કાયાને વશ રાખતા નથી અને આઠે કર્મના ક્ષય કરતા નથી તેથી. તું પાતાનાજ ગળે કાતી વાહે છે, આપઘાત કરે છે.
૪ શું તું અધ છે કે તે ધતુરા પીધા છે કે તને સનિપાત થયા છે? કે જેથી તું અમૃત સમાન ધર્મોને વિષવત્ અનાદરે છે અને વિષ જેવા વિષમ વિષયાને અમૃત સમાન લેખે છે. અને એવાં દુતિદાયક વિષયાને આદરપૂર્વક સેવે છે.
૫ તારૂ જ્ઞાન વિજ્ઞાન અને ગુણ-આડંબર લિત અગ્નિની ઝાળમાં પા ? કેમકે સ્વાભાવિક વિષમ એવા
ને જ્વ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષપભેગમાં તું રક્ત થાય છે, જેથી વારંવાર હારે નરક સં-- બંધી અતિ આકરા દુખ દાવાનળમાં પચાવું પડશે.
૭૬ જે કઈ તુચ્છ વિષયસુખને માટે મનુષ્ય જન્મ હારી જાય છે તે મૂઢ જન ભસ્મની ખાતર બાવના ચંદનને બાળી. નાખે છે, બકરાને ખરીદ કરી લેવાને માટે રાવણ હાથીને વેચી નાંખે છે અને ઘરને આંગણે ઊગેલા કલ્પવૃક્ષને ઉખેડીને એરંડે. વાવે છે.
૭૭ જીવિત અસ્થિર જાણું અને આયુષ અલ્પ સમજી, મેક્ષમાર્ગનો નિર્ધાર કરી લઈ વિવિધ કામગથી પાછા નિ--- વર્તવું જોઈએ.
૭૮ મેક્ષમાર્ગે ચાલનાર છને પાંચ ઇન્દ્રિય જીતવી જેવી કઠણ છે તેવું બીજું કંઈ પણ સકળ જગતમાં જીતવું કઠણ નથી.
• ૮ ઉદભટ રૂ૫ વષવાળી સ્ત્રીને જોતાં મનમાં ભ થાય તેથી આત્મહિતની દરકાર કરનારા તેને દૂરથી ત્યાગ કરે છે. - | ૮૦ વષયવિકાર યોગે સાધુ જનોના પણ સત્ય, જ્ઞાન, શીલ વિજ્ઞાન, તપ અને વૈરાગ્ય ક્ષણવારમાં વિકરાળ થઇ જાય છે.
૮૨ રે મૂઢ જીવ ! તું સ્વકલકલ્પિત, ક્ષણિક સુખને લાલસુ બની, અનુપમ સુખને અને ચંદ્રમા જેવા નિર્મળ યશને કેમ હરે છે !
૮૨ પ્રજવલિત થયેલ વિષય-અગ્નિ સમરત ચારિત્ર સત્તાને બાળી નાંખે છે અને સમકિતને પણ વિરોધી અનંત સંસારી કરે છે,
૮૩ ભયંકર ભવ-અટવીમાં ભટક્તા જેને બહુ આકરી વિષયતૃષ્ણા નડે છેજેથી ચાદ પૂર્વધર સાધુ પણ નિશ્ચ નિગો દમાં જ ફળે છે . . છે. ૮૪ હો હા ઈતિ ખેદે ! કેવા વિષમ વિષયે? જેથી જકડાક ચેલા અનંત દુઃખેને અનુભવતા ભવ સમુદ્રમાં ડૂબી મરે છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
૮૫ વીજળીની જેમ જોત જોતામાં ન ભ્રષ્ટ થઇ જનારા અને ઇન્દ્રજાળની જેવા અસ્થિર વિષયામાં શા વિશ્વાસ કરવા ? ૮૬ શત્રુ, વિષ, પિશાચ, વેતાળ અને પ્રજવલિત અગ્નિ એવુ નુકશાન કરી શકતા નથી કે જેવુ... નુકશાન રાગાદિક વિકારો કરી શકે છે.
૮૭ જે જના રાગાદિક વિકારોને વશ પડયા છે એ સમસ્ત દુ:ખાને વશ પડેલા સમજવા અને એજ રાગાદિક વિકારાતે જેમણે વશ કરેલા છે તેમને સકળસુખ સંપદા સહેજે આવી મળે છે.
૮૮ કેવળ દુઃખમય સંસાર સાગરમાં પડેલા જીવ જે ક્લેશન અનુભવ કરે છે તે સઘળા હેને કમધ હેતુ રૂપ થાય છે.
૮૯ ભારે ખેદની વાત છે કે સંસારમાં વિધિ ( વિધાતા ) એ સ્ત્રી રૂપે જાળ રચી છે, જેમાં મૂઢ એવા મનુષ્ય, તિર્યંચ, દેવ અને દાનવા ફસાયી પડે છે. એ ગહનજાળમાંથી કોણ ખેંચવા પામે ?
૯૦ વિષયય નાગ એવા વિષમ છે કે જેવર્ડડ સાયેલા જીવા ભવટવી મધ્યે ચારાશી લાખ જીવયોનિમાં દુઃખાગ્નિથી ફ્લેશ પામે છે.
૯૧ સ ́સારભ્રમરૂપ તાપમાં વિષયરૂપ વાયરાવર્ડ લુટાચેલા જીવા હિતાહિતને નહિ સમજતા અનત દુઃખાને અનુભવ્યા કરે છે,
૯૨ હા હા ! ! પ્રતિ ખેદે, અવળી ચાલવાળા અને અત્યંત દુષ્ટ એવા ઇન્દ્રિયા રૂપ ધાડા, જગતમાં મુગ્ધ—અજ્ઞાન જનાને આ ભયંકર ભવ–અટવીમાં પાડે છે–ત્રાસ ઉપજાવે છે.
૯૩ વિષયતૃષ્ણાથી પીડિત છતાં સ્રીરૂપી ગદા સરોવરમાં રક્ત ખની અનેક દુઃખા પામતા, દીન અને ક્ષીણ થયેલા જીવા ભાપડા ભવ–અટવીમાં અળે છે અને વિવિધ વિડંબનાઓ ભાગવે છે.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
૪ લગામવડે સારી રીતે દમેલા ઘેડાની પેરે જે પિતાની ઇન્દ્રિયોને સંયમવડે ભલી રીતે દમવામાં આવશે તે તે તમને અભીષ્ટ-એક્ષ સ્થાને બહુ ઉપયોગી થઈ શકશે.
૯૫ મન, વચન અને કાયાને જે સારી રીતે કબજે રાખ્યાં હોય તે તે ગુણકારી થાય છે, પણ જે તેમને સાવ મોકળા મૂકી દીધાં હોય તો તે મદન્મત્ત હાથીની પરે શીલવનને વિનાશ કરે છે. દુષ્ટ વિચાર, દુષ્ટ વચન અને દુષ્ટ કાયા ગમે તેવાના સદાચારને લેપ કરે છે.
- ૯૬ જેમ જેમ રાગાદિક દોષ દૂર થાય અને જેમ જેમ વિષયથી મન વિરક્ત થાય ( નિવ) તેમ તેમ જીવને મોક્ષ પદ નજદીક સમજવું.
૯૭ સંયમરૂપ કિલ્લાને વળગી જે સમથી યુવાને એ ઇન્દ્રિઓનું સન્મ ભાંગ્યું છે-ઇન્દ્રિયેને કબજે કરી છે, તે ખરેખર દુષ્કરકારક છે.
૯૮ ક્યાક્ષ મારી જેનારી સ્ત્રીઓ-જેમનાં હૃદયમાં ખટકતી નથી, જેમના મન ઉપર કંઇ પણ અસર કરી શકતી નથી; તે પુરૂષ ધન્ય-કૃતપુન્ય છે. તે સંયમવતને હું દાસ છું. તેમને મ્હારા નમસ્કાર છે.
૯૯ વધારે શું કહેવું ? હે ભવ્યાત્મન ! જે તું રેગ-શેક રહિત શાશ્વત મેક્ષ સુખને વાછતે હેય તે વિષય સુખને પુંઠ દઈ સંવેગ-વૈરાગ્ય રસાયણનું પ્રેમપૂર્વક પાન કરસેવન કર.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ પર્વકાળનાં ચરિત્રનું મહત્ત્વ. .. ૧ હવે બાહ્ય નિમિત્ત લઈ પિતાના મન-તનને બગાડનાર બાળ
જીને પૂર્વકાળની સતીઓના અને સીતાઓના સુચરિત્રો બહુ લાભપ્રદ છે. પરંતુ પૂર્વકાળના ચરિત્રો ઉપર કહ્યું તેમ માત્ર દૂરના ઉદાહરણ રૂપ હોવાથી અનમેદનાને જ વિષય ઘણું ખરાને થાય છે પરંતુ તે હાલ ક્રિયામાં મૂકનાર તેવા કઈ મળે તે હાલના ઉદાહરણે પાસે લેવાથી આચરણનો વિષય પણ થઈ પડે. ૨ મધ્ય કેટીના માનવ રત્નને બ્રહ્મચર્યને ગુણ બહુ જ સહજ
લાગશે. કારણ કે સ કરતા વહાલામાં વહાલો રસ સંપૂર્ણ પિતેજ આત્મા હેવાથી જે કઈ કાળે બાહ્ય દ્રષ્ટી થઈ તે
માવત પરદારેષ” એમ વિચારતાં પરસ્ત્રી માતા રૂપ માલમ પડશે. ૩ હવે ઉત્તમ કેટીમાં રહેલા વિરલ બ્રહ્મચારી જનેને ઉપર જણાવેલા સતી અને સતાને ચરિત્ર જઇ બહુજ આનંદ થશે. અને પિતાને બ્રહ્મચર્ય પાળતા જોઈ પિતાને થતા અનુભવોની પૂર્વકાળના સતા અને સતીઓના દ્રષ્ટાંતમાંથી સાક્ષી શેધશે અને પિતામાં દિવસાનદિવસ વિશ્વાસ બેસતે જશે. જેમ જેમ પોતામાં વિશ્વાસ આવતે જશે બ્રહ્મનિષ્ટતા કે આત્મા નિષ્ટતા થતી જશે, તેમ તેમ પોતાના સમાગમમાં આવતાં
અબ્રહ્મચર્યવાળા બહેન-ભાઈ–માતા-પિતા-પુત્રી અને પુત્રને પિતાના જેવા કરવા મથશે, જેમ નવાવાડના ધારક શ્રી સ્થલીભદ્ર અબ્રહ્મવાળી વેશ્યાને સુશ્રાવિકા બનાવી, વળી જેમ વિજય શેઠ અને વિજ્યાશેઠાણુએ બ્રહ્મચર્યવ્રત પાળ્યું, તેમ આવા પૂર્વના ઉદાહરણથી વર્તમાનકાળમાં, બ્રહ્મચર્ય સાધકના ઉ. દાહરણે ઉત્તમ કેટીવાળા વ્રતધારીને પણ હીમત આપનાર
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
થશે. કોઈ એમ કહેતુ હાય કે એ મહાપુરૂષાના ચિત્રના ઉદાહરણ લેવા નહિં. તેા લાલન કહે છે. કે શાસ્ત્રમાં લખ્યા છે શા માટે? જોતે અનુમેદનીય, કે અનુકરણીય–(આચરણીય) નથી તેા પછી ઉત્તમ કેટીના જનેા માટે તે નકાભાજ થઇ પડે, ઉત્તમ કોટીવાળા પણ એમ જાણે કે અમારાથી એ ન થાય તા પૂર્વના ઉદાહરણ જોઇ વીર્યવાન થવાને બદલે ઉત્તમા પણ તષિય થઇ, મધ્યકાટીમાં ઉતરી પડશે અને પછી માળકાટીમાં ગબડી પડશે. માટે લાલનનુ તેા એમ કહેવુ છે કે બ્રહ્મ એટલે આત્મા–જ્ઞાન રસ એજ છે તેા પરના ચુથામાં શા રોગ કરવા. જેમ કસ્તુરી મૃગની ટીમાંજ કસ્તુરી છે તેમ પાતામાં રસ કે આનંદ છે તેા શ્રી પુરૂષોના દેહમાં શા માટે શાધવા ? કાઇ કહેશે કે વર્તમાનકાળમાં આવા બ્રહ્મચર્યના ઉત્સાહુક કેટલા? તા લાલન એમ કહે છેકે ભુતકાળમાં પણ અનંત માણસે હતા; તેમાંથી બ્રહ્મચર્ય વાન કેટલા ! મેતા લોકોને ભુતકાળના ખડેરમાં જોવાની ટેવ પડી ગઇ છે. પર`તુ વર્તમાનમાં જોવા માંડે તે વીલજના પણ મળે ખરા, પરંતુ તે દ્રષ્ટિજ કરી ગુણ જોવાની આંખા ઉઘાડા કે વત માનકાળ પણ ગુણરૂપ દેખાશે. અને ઢાષા હશે ત્યાં ક્રયા પણ આવશેજ આવશે.
માટે અંતે કહેવું પડે છે કે બ્રહ્મચર્ય'ના ઉદાહરણ લેવામાં જોઇયે તેા પૂર્વના કે પશ્ચિમના હોય પણ તેનુ' અનુકરણ કરવામાં વિલંબ કરવા નહિ અને તેમ કરી ઉત્તમાટીના વીરલ જનાએ ઉત્તમ ચારિત્રનું સેવન કરી દ્રષ્ટાંતથી સ્વપર હિત કરવા સદા ઘુક્ત રહેવુ.
ખડ ત્રીજો સમાપ્ત. ૨૨૨ સમાપ્તાગ્ય' ગ્રંથઃ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે પુસ્તક વાંચનાર પ્રેમીને ધ્યાનમાં છે
રાખવા લાયક અગત્યની સૂચના.
૧ પુસ્તકને ઘૂંક લગાડવું નહિ. ૨ પુસ્તકને અશુદ્ધ વાંચવું નહિ, ૩ પુસ્તકને પટકવું નહિ,
૪ પુસ્તકને પગ લગાડ નહિ, આ ૫ પુસ્તકને પાસે રાખી વાછૂટ કરવી નહિ.
દ પુસ્તકને પાસે રાખી ભોજન કરવું નહિ. ૭ પુસ્તકને પાસે રાખી પેશાબ કરે નહિ. ૮ પુસ્તકને પાસે રાખી ઝાડે કર નહિ.
૯ પુસ્તક ઉપર બેસવું કે સૂવું નહિ, * ૧૦ પુસ્તકને અક્ષર ઘૂંકથી ભૂંસવે નહિ. ( ૧૧ પુસ્તકને અગ્નિથી નાશ કર નહિ,
૧૨ પુસ્તકને પાણીથી નાશ કરે નહિ. ૧૩ પુસ્તકને ફાડીને કે બીજા કેઈ પણ પ્રકારે
નાશ કરે નહિ.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ કIL i0I Eછે ? - 0 -0 05 2) 0 = 6 =00 =00 ==be કેવી રીતે વાંચવું? 1 આંખો ખેંચવી પડે એવા થાડા અજવાળામાં કદી વાંચવું નહિ. 2 વાંચતી વખતે તમારું માથું હંમેશાં સીધું રાખવું. 3 આ વાત કદી ભૂલતા નહિ કે, તમારી આંખની કિંમત કઈ પણ ચોપડી કરતાં વધારે છે અને તમારી આંખ પરજ તમારા રક્ષણ તથા ફત્તેહનો મુખ્ય આધાર છે. 4 વાંચતી વખતે તમારી ચાપડી આંખોથી શુમારે ચાદ ઇંચ દૂર રાખવી. 5 વાંચતી વખતે કદી પણ પ્રકાશ તરફ મોં રાખવું નહિ પરંતુ અજવાળું તમારી પાછલી બાજુથી અથવા તો તમારા ડાબા ખભા તરફ થઈને પુસ્તકપર આવે એવી રીતે વાંચવાનું રાખવું. 6 થોડી થોડી વારને અંતરે ચોપડીની બહાર જરા વાર જોતા રહીને અથવા આખો બિલકુલ બંધ કરતા રહીને તેને આરામ આપવા. 7 ચોપડી ઉપર સૂર્યનાં કિરણ પડતાં હોય એવી રીતે કદી પણ વાંચવું નહિ. 8 સ્વચ્છ પાણીથી સવારે અને સાંજે તમારી આંખે સાફ કરવી અને ઠંડું પાણી ખાબાવડે તેના પર ખૂબ છાંટવું. - 200 -0e = = 5 665 900 9F 0900 -