Tilakamanjiri Part 3

Author(s): Dhanpal Mahakavi, Shantyasuri, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 121

तिलकमञ्जरी
१०९ "आकल्पान्तमर्थिकल्पद्रुम ! चन्द्रमरीचिसमरुचि-प्रचुरयशोशुभरितविश्वंभर ! भरतान्वयशिरोमणे! । जनवन्द्यानवद्यविद्याधर ! विद्याधरमनस्विनी-मानसह रिणहरण! हरिवाहन ! वह धीरोचितां धुरम् ।।" [म] ।
दृष्टमात्र एव च तत्र संजातपरमोच्छासः प्रथमपाथोदाभिवृष्ट इव मरुस्थलाभोगः पार्वणेन्दुचन्द्रिकापरिप्लावित इव ग्रीष्मकुमुदाकरः परां निर्वृतिमवाप [य] ।
मन्यमानश्च तत्र क्षणे साक्षादेव संपन्नमात्मनः सुहृदा सह समागममानन्दजलपरिप्लुतेक्षणो विक्षिपन् विरलविरलानि पदानि तदभिमुखो बभूव । सोऽपि तं तथोपसर्पन्तमुद्वीक्ष्य सहसोपसंहृतपाठनिभृतः कृतावस्थितिश्च तत्रैव देशे समरकेतुरयमिति दृढोपजातप्रत्ययोऽपि तावत्यां भूमौ तथाविधस्य तस्यासंभावयन्नागमनमुपजातसंभ्रमः स्तम्भित इवाकृतोचितप्रतिपत्तिर्मुहूर्तमतिष्ठत् । कृताभिभाषणश्च स्मितादृष्टिना सिंहलेन्द्रतनयेन सत्वरमुपेत्य शिरसि रचिताञ्जलिः प्रणाममकरोत् । प्रसारितोभयभुजपाशकृतहढाश्लेषं च तं
कीदृशीं द्विपदिकाम् ? आकल्पान्तं प्रलयपर्यन्तम् ,अर्थिकल्पद्रुम ! याचककल्पतरो!, चन्द्रमरीचिसमरुचिप्रचुरयशोऽशुभरितविश्वम्भर! चन्द्रमरीचिसमरुचिप्रचुराणि-चन्द्रकिरणतुल्यकान्तिपूर्णानि यानि यशांसि, तदंशुभिः-तत्प्रकारैः, भरिता-पूरिता, विश्वम्भरा-भूमण्डलं येन तादृश! भारतान्वयशिरोमणे! भारतवंशश्रेष्ठ !, जनवन्द्यानवद्यविद्याधर! जनबन्यायाः-लोकश्लाघ्यायाः, अनवद्यायाः-अनिन्द्यायाः, विद्यायाः धर! धारक ! विद्याधरमनस्विनीमानसहरिणहरण! विद्याधरवंश्यानां मानवतीनां स्त्रीणां, मानसानि-चित्तान्येव, हरिणाः-मृगाः, चञ्चलत्वात् , तेषां हरण!-आकर्षक !, हरिवाहन!, धीरोचितां धैर्यशालिजनयोग्यां, धुरं भारं, वह प्राप्नुहि । छन्दोनुऽशासने द्विपदीलक्षणमित्थम्-“पश्चुगौ द्वितीयषष्ठौ जोली द्विपदी" इति; तद्वृत्तिश्चेयम्-“एकः षण्मात्रः पञ्च चतुर्मात्रा गुरुश्च । तथा द्वितीयषष्ठौ चगणौ जोली; द्विपदी" इति [म] ।
तत्र तस्मिन् गन्धर्वके, दृष्टमात्र एव दृष्टिगोचरीभृतमात्र एव, सञ्जातपरमोच्छासः उत्पन्नात्यश्तान्तसान्त्वनः सन् , प्रथमपाथोदाभिवृष्टः प्रथमेन-सर्वतः, पूर्वण, पाथोदेन-मेघेन, अभिवृष्ट:-अभिषिक्तः, मरुस्थलाभोग इव मरुभूमिमण्डलमिव, पुनः पार्वणेन्दुचन्द्रिकापरिप्लावितः पार्वणेन्दोः-पूर्णिमाचन्द्र स्य, चन्द्रिकया-ज्योत्स्नया, परिप्लावितः-अभिषिक्तः, ग्रीष्मकुमुदाकर इव ग्रीष्मकालिककुमुदवनमिव, पराम् अत्यन्तां, निवृतिं सुखम् , अवाप अनुबभूव [य]। .
च पुनः, तत्र तस्मिन् , क्षणे मुहूर्ते, आत्मनः स्वस्य, सुहृदा हरिवाहनेन सह, साक्षादेव, सम्पन्नं सिद्धं, समागम सम्मेलनं, मन्यमानः अवगच्छन् , आनन्दजलपरिप्लुतेक्षणः आनन्दजलैः-आनन्दस्यन्दमानाश्रुभिः, परिप्लुतम्-अत्यादीभूतम्, ईक्षणं-नेत्रं यस्य तादृशः, विरलविरलानि अतिविरलानि, किञ्चिद्विच्छिन्नगतिधाराणीत्यर्थः, पदानि, विक्षिपन् सञ्चालयन् , तदभिमुखः गन्धर्वकाभिमुखः, बभूव अभूत् । सोऽपि गन्धर्वकोऽपि, तथा विरलपादविक्षेपप्रकारेण, उपसर्पन्तम् आगच्छन्तं, तं समरकेतुम् , उद्वीक्ष्य दृष्ट्वा, सहसा सत्वरम् , उपसंहृतपाठनिभृतः उपसंहृतेन-निवर्तितेन, पाठेन-प्रकृतद्विपदिकोच्चारणेन, तत्रैव देशे तस्मिन्नेव भागे, कृतावस्थितिः अवस्थितः सन् , 'अयं समरकेतुः' इति दृढोपजातप्रत्ययोऽपि दृढं यथा स्यात् तथा, उपजातः-उत्पन्नः, प्रत्ययः प्रतीतिर्यद्वा विश्वासो यस्य तादृशोऽपि, तथाविधस्य एकाकिनः, तस्य समरकेतोः, तावत्यां तत्परिमाणायाम् , संकीर्णायामित्यर्थः, भूमौ, आगमनम् , असम्भावयन् सम्भावयितुमप्यपारयन् , उपजातभ्रमः उत्पन्नतदन्यत्वभ्रमः, सम्भ्रमेति पाठे उत्पन्नसंवेगः, स्तम्भित इव नियन्त्रित इव, अकृतोचितप्रतिपत्तिः अकृता-अविहिता, उचिता-योग्या, प्रतिपत्तिः-सत्किया, सम्प्रतिपत्तीति पाठे समीचीनसत्कारो येन तादृशः सन् , महत क्षणम्, अतिष्ठत अवस्थितः । च पुनः, स्मितादृष्टिना स्मिता-किञ्चिद्विकसिता, आर्दी-आनन्दाश्रुक्लिन्ना, दृष्टियस्य तादृशेन, सिंहलेन्द्रतनयेन सिंहलेन्द्रस्य-सिंहलद्वीपाधिपतेः, चन्द्रकेतोः, तनयेन-पुत्रेण, समरकेतुना, कृताभिभाषणः विहितालापः सन्, तदालापसञ्जातपरिचयः सन्निति यावत्, सत्वरं शीघ्रम् , उपेत्य निकटं गत्वा, शिरसि मस्तके, रचिताञ्जलि: सम्पुटितहस्तः, प्रणामम् अभिवादनम् , अकरोत् कृतवान् । च पुनः, प्रसारितोभयभुजपाशकृतदृढाश्लेषं प्रसारिताभ्यां-विस्तारिताभ्याम् , उभयभुजपाशाभ्यां-बाहुद्वयरूपाभ्यां पाशाभ्यां-मृगादिपशुबन्धन
"Aho Shrutgyanam"