________________
૫૩૪
રામાયણકાલ મેં મહિલાઓ કી દશા કે અનંતર તારા વિલાપ કરે રહી છે. પુરાની બાત કી સ્મૃતિ કરા કે ઉસકા હદય વિદીર્ણ હો રહા હૈ. ઇસ સંસાર કે વહ અસાર સમઝ રહી છે, અને પ્રાણ સે ભી અધિક પ્રિય પત્ર અંગદ કા ભી ઉસે ઇસ સમય મોહ નહીં હૈ ઔર વહ અપને પતિ કા અનુગમન કરને કે લિયે તૈયાર બેઠી હુઈ હૈ. ઐસે સમય મેં હનુમાનજીને ઉસે સાંત્વના દેના પ્રારંભ કિયા હૈ. અપને કિયે હુએ પુણ્ય પાપ કા ફલ પ્રત્યેક પ્રાણી કે ભેગના પડતા હું. જબ યહ શરીર હી જલબુદબુદ કે સમાન ક્ષણભંગુર હે તબ ઇસકે લિયે શેક કરના વૃથા હૈ, ઈત્યાદિ કહ કર અંત મેં હનુમાનજી કીકતે હૈં કિ યે સબ કક્ષવાનર, અંગદ ઔર યહ વાનરેન્દ્ર કા રાજ્ય સબ તુમ્હારે અધીન છે. વાનરરાજ વાલી કા સંસ્કાર હોને દો ઔર અંગદ કે ઉનકે સ્થાન મેં રાજ્ય મેં અભિષિક્ત કરે. જબ તુમ અપને પ્રિયપુત્ર અંગદ કે સિંહાસન મેં આસીન દેગી તો તુમહું શાતિ મિલેગી. તારા ને ઈસકા જે કુછ ઉત્તર દિયા હૈ વહ અત્યંત યુક્તિ પૂર્ણ ઔર ઉપયુક્ત છે. તે કહતી હૈ:-“અંગદ કે સમાન સૌ પુત્ર એક ઓર છે તે ભી વધ પ્રાપ્ત ઈસ વીર (વાલી) કે ગાત્ર સંલેષણ કો હમ ઉનસે અચ્છા સમઝતી હૈ. અબ રહી અંગદ કે રાજ્ય મેં બૈઠાલને કી બાત હૈ ઉસ સંબંધ મેં હમ સે કુછ કહના હી વ્યર્થ છે. ન તો વાનરે કે રાજ્ય પર હી હમારા કાઈ પ્રભુત્વ છે ઔર ન અંગદ હી પર. ઉસકે પિતૃવ્ય સુગ્રીવ પિતૃસ્થાનીય છે. વહી સબ કાર્યો મેં સમર્થ હૈ ઔર હમારી અપેક્ષા આસન્નતર છે. હે હનુમન ! અંગદ કે સંબંધ મેં તુમ અિસ વિચાર મત કરો, અર્થાત તુમ યહ મત સોચે કિ હમ ઉન્હ રાજ્ય મેં અભિષિક્ત કર દેગી. પુત્ર કા બંધુ પિતા હોતા હૈ, માતા નહીં. ઇસલિયે પિતા સુગ્રીવ કે રહતે હમારા કોઈ અધિકાર નહી હૈ !' 'सा तस्य वचनं श्रुत्वा भर्तृव्यसनपीडिता, अब्रवीदुत्तरं तारा हनुमन्तमवीस्थतम् । अंगदप्रतिरूपाणां पुत्राणामेकतः शतम्, हतस्याप्यस्य वीरस्य गात्र संश्लेषणं वरम् ॥ न चाहं हरिराज्यस्य प्रभवाम्यंगदस्य वा, पितृव्यस्तस्य सुग्रीवः सर्वकार्येष्वनन्तरः । न ह्येषा बुद्धिरास्थेया हनूमन्नंगदं प्रति, पिता हि बंधुः पुत्रस्य न माता हरिसत्तम ॥
ઇસી પ્રકાર જબ રામચંદ્રજી કા સંદેશ લેકર વાનર નગરી એ કોદ્ધત લણજીને પ્રવેશ કિયા હૈ ઉસ સમય ઉન્હે શાંત કરને કે લિયે સુગ્રીવ ને તારા હી કે નિયુક્ત કિયા હૈ. ઉસ સમય થી તારા ને અપની વાક્ચાતુરી કા અરણ પરિચય દિયા હૈ. લમણુજી ઉસકે યુકિતયુકત કથન સે બહુત કુછ શાન્ત હો ગયે હૈ. ઇસમેં કઈ સંદેહ નહિ કિ તારા કે સ્થાન વિદુષી ઔર ચતુર મહિલાઓ મેં અતિ ઉચ્ચ થા.
* રામાયણ કે સ્ત્રી પાત્રો મેં મંદોદરી કા સ્થાન ભી મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ઈસલિયે ઉસકે સંબંધ મેં ભી કુછ ઉલ્લેખ કરના અપ્રાસંગિક ન હોગા. મંદિરી ભી અત્યંત બુદ્ધિમતી થી ઔર સમય સમય પર રાવણ કે વહુ સત્યરામ દેતી રહતી થી; પરંતુ અભિમાની રાવણ ઉસકે વચન કી અવહેલના કિયા કરતા થા જિસ પ્રકાર તારા કે અનુરોધ કી રક્ષા ન કરને કે કારણ વાલી કે પ્રાણત્યાગના પડા ઉસી પ્રકાર મંદોદરી કે બચન કે તિરસ્કાર કર કે હી રાવણ વિનષ્ટ હુઆ. યદિ અપની કાન્તા કે હિતકર ઉપદેશ કે વહુ માનતા, યદિ ઉનકે અનુ રૂ૫ અપને આચરણ સુધારતા તે કદાચિત હી ઉસકા ઇસ પ્રકાર સંવનાશ ન હતા; પરંતુ વિધિવિધાન દુરય હતા છે. જે અવસ્થંભાવી હે ઉસકા પ્રતીકાર કહાં સે હોગા ? વાલમીકિ મહારાજ ને તે મંદોદરી કે સંબંધ મેં અધિક નહીં લિખા છે; પરંતુ અધ્યાત્મરામાયણ મેં અનેક સ્થલ મેં ઉસને રાવણ કો સમઝાયા હૈ, હિત ઔર અહિત બતાયા છે. પરંતુ-જૈસા સ્વાભાવિક થા-રાવણ ને ઉસ કે વચનોં પર બહુત કમ ધ્યાન દિયા હૈ. મંદોદરી રાવણ કે સ્વભાવ સે પૂર્ણતયા પરિચિત થી ઔર વહ જાનતી થી કિ રાવણ કી ક્યા કમરિયાં છે. અશોકવાટિકા મેં જબ સીતાજી થી, રાવણ અપની અંતઃપુરિકા કે સહિત ઉનકે પાસ ગયા હૈ ઔર ઉન્હેં પહિલે તે સાવનાપૂર્વક અપને વશ મેં કરના ચાહતા હૈ ઔર જબ સીતાજી ઉસે મંહતડ ઉત્તર દેતી હૈ તબ વહ કુદ્ધ હો જાતા હૈ ઔર ખ લે કર ઉન્હેં મારને કે ઉદ્ધત હો જાતા હૈ, ઉસ સમય મંદદરી ને રાવણ કે સમઝાયા હૈ કિ તુમ ઇસ દીનદુખિત ઔર કુપણુ માનુષી કે પી છે કે પડે છે; તુમ્હારી તે “મદમસ્ત વિલોચના' બહુસંખ્યક દેવ, ગંધર્વ ઔર નાગ કી વરાંગનાએ મૌજૂદ હું જે કેવલ તુમ્હી કે ચાહતી હૈ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
