________________
પદ દેખે, અંત્યજ મેં ભી કૈસે કે સંત ઔર ભક્ત હુએ હૈ!
३-नाभा નાભાસ્વામી જાતિ કે હોમ થે, યહ પ્રસિદ્ધ છે. નાભાજી કી ભક્તિ અનુપમ થી. અનન્ય વૈષ્ણવ છે. ઈનકે ગુરુ પ્રસિદ્ધ વૈષ્ણવ શ્રી “અગ્રદાસ ” જી થે. નાભાજી કે લાખો પંડિત ઔર રાજા-મહારાજા શિષ્ય છે. ઔર તે બર, જે કુછ હુઆ સે હુઆ; પર નાભાજી મહારાજ ને એક અસા કામ કિયા હૈ, જે કિસી ભી ભક્ત, પંડિત યા કવિ ને ઉનસે પહલે અથવા ઉનકે સમય તક ન કિયા થા; ઔર વહ હૈ-“ભક્તમાલ” કા નિર્માણ. યદિ ભક્તમાલ આજ હમારે સામને ન હતી, તો સૈકડાં ઔર હજાર હિંદી કવિ કે બારે મેં હમેં ઉતના ભી પતા ન ચલતા, જીતના આજ ચલ રહા હૈ. યહ બડા અપૂર્વ ગ્રંથ છે. ઇસમેં ભક્તિ-પુટ અવશ્ય છે; પર ફિર ભી ઐતિહાસિક ગ્રંથ હૈ ઔર ઉસ સમય, જબ ઈસકી રચના હુઈ તબ, અસે ગ્રંથ કા બનના બડા કઠિન થા. ઇસકી ભાષા બડી મીઠી ઔર રસીલી છે. અલંકારોં કા ભી સમાવેશ હૈ. સાગર કે ગાગર મેં ભરને કી નાભાજી કી આદત થી. ભક્તમાલ મેં ભી યહી બાત હૈ; તભી તો ઇસકે પ્રધાન ટીકાકાર શ્રીપ્રિયાદાસજી ને ઇનકે બારે મેં કહા હૈ:
ગુન પે અપાર સાધુ કહે આંક ચાર હી મેં, અર્થ-બિસતાર કવિરાજ ટકસાલ છે.
મુઝે તે ભક્તમાલ કે જેડ કા, હિન્દી હી નહીં, અપની પરિચિત કિસી ભી ભાષા મેં, ગ્રંથ નજર નહીં આતા. પ્રિયાદાસજી ને લિખા હૈ:–
જાકો જે સરૂપ સો અનૂપ લે દિખાયે દિયો, કિ મેં કવિત્ત પટ મિહીં મધ્ય લાલ હ. ગુન ૫ અપાર સાધુ કઉં, એક ચાર હી મેં, અર્થ-બેસતાર કોવરાજ કસાલ (ઉં. સુનિ સંત-સભા ઝૂમ રહી અલિ–શ્રેણી માન, ધૃમિ રહી કહે યહ કહા ધૌ રસાલ છે. સુને હે “અગર” અબ જાને મેં “અગર સહી, એવા ભએ નાભા એ સુગંધ ભક્તમાલ છે.
“ભક્તમાલ” મેં સભી જાતિ કે ભક્તો કા વર્ણન છે. જાત-પાંત કા કોઈ ખ્યાલ નહીં કિયા ગયા હૈ, ઔર ઈસ સામ્ય કે જનાને કે લિએ નાભાજી ને એક બાત બડે ચાતુર્ય કી કી છે. આપને ભક્તમાલ કે આદિ મેં ભગવાન કે ચૌબીસ અવતારોં કા વંદન કિયા હૈ ઔર ઉસ મંગલ-પદ્ય મેં અપને ગુરુ શ્રી અમૃદાસજી કા નામ દિયા હૈ. ઇસ મંગલાચરણ મેં આપને પહલે “રામ” યા “કૃષ્ણ” કા નામ ન લેકર “મીન” ઔર “બારાહ” એ ઉપદમ કિયા હૈ. ઇસકા તાત્પર્ય યહ હૈ કિ ઇસ પ્રકાર ભગવાન કે સબ અવતાર બરાબર હૈ, વૈસે હી સબ ભક્ત ભી બરાબર હૈ. ભગવાન કી ભક્તિ મેં જાત-પાંત કા કઈ ઝગડા નહીં હૈ. કમ સે કમ “ભક્તમાલ” મેં તે જાતપાત કી વિલી વિષમતા ન મિલેગી. ઇસલિએ છë નાક-ભોં ચઢાની હે, મંગલાચરણ હી દેખ કર સમઝ જાય ઔર આગે ન બેઢં. આપ મંગલ કરતે હૈ:જય જય મીન, બરાહ, કમઠ, નરહરિ બલિ, બાવન, પરશુરામ, રઘુબીર, કૃષ્ણ કીરતિ જગ પાવન.
યદ્યપિ ઇસ લેખ મેં ઇનકી કવિતા કા સ્વાદ કઈ જગહ પાઠક-પાઠિકાઓ કે મિલેગા; પર ફિર ભી એક પૃથક ઉદાહરણ દેને કે જી ચાહતા હૈ. કવિ-કુલગુરુ શ્રી સૂરદાસજી કે બારે મેં લિખતે હુએ, આપ ઉનકી કવિતા કી આલોચના કરતે હૈઃ
સુર”-કવિત સુનિ કૌન કવિ, જે નહિ સિર ચાલન કરે. ઉક્તિ, જ, અનુપ્રાસ, બરન, સુસ્થિતિ અતિ ભારી. બચન પ્રીતિ-નિર્વાહ, અર્થ અદ્દભુત તુક ધારી. પ્રતિબિમ્બિત દિવિ દૃષ્ટિ, હૃદય હરિ-લીલા ભાસી. જનમ, કરમ, ગુન, રૂપ, સબૈ રસના પરકાસી. વિમલ બુદ્ધિ ગુન ઔર કી, જે ય ગુન શ્રવનનિ ધરે.
સૂર-કવિત સુનિ કૌન કવિ, જે નહીં સિર ચાલન કરે. બેશક સિર હિલને હી લગતા હૈ. કહને કે તરીકે કી હદ હૈ.
વિરોધી સે આપકા ભી ખાસા સંગ્રામ આ થાઃ પર વિજય-માલ પડી ભામાલ કે. સંગ્રહ-કર્તા કે ગલે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
